dec a den t ? A
r
Voorwoord nou d O ddi
ng
D i recteur R ijk smuseu m Twent he
oen
we
in
de
afgelopen twee
begonnen met de voorbereidingen voor de grote Roslintentoonstelling hebben we lang geaarzeld tussen twee tentoonstellingstitels: Alexander Roslin. Portrettist van de decadentie of Alexander Roslin. Portrettist van de aristocratie. Ondanks een intuĂŻtieve voorkeur voor de eerste hebben we gekozen voor de tweede omdat het woordenboek een nogal beperkende uitleg van het begrip decadentie geeft. Decadent wordt daar beschreven als ‘in verval’, ‘behagen scheppen in een sfeer van (bizarre) luxe’ of ‘zonder morele kracht’. De glanzende luxe druipt van de doeken van Roslin, maar kun je zeggen dat de samenleving van de late 18de eeuw in verval was en geen morele kracht meer toonde? Als we ze het nog konden voorleggen dan zouden veel revolutionairen van destijds deze vragen vast met ‘ja’ beantwoorden. Maar stel nu dat die revolutie was mislukt jaren
en dat de oude aristocraten hun macht behouden hadden? Zouden wij Marie Antoinette dan nog steeds decadent vinden mede vanwege haar (apocriefe) grapje dat het volk maar cake moest eten als er geen brood meer was? Wanneer ben je decadent? De oude Romeinen waren decadent, net als de baas van een Amsterdamse woningcorporatie in zijn van gemeen-
D e c ad e n t i e i s m i ssch i e n
de jaren tachtig en negentig van de 20ste eeuw vinden we tegenwoordig decadent. Decadent is een woord dat we gebruiken om een systeem te karakteriseren dat geĂŻmplodeerd is of waarvan we vinden dat het zou moeten imploderen. Een systeem dat in het verleden goede diensten heeft bewezen; dat steeds verfijnder werd en steeds beter geoptimaliseerd maar dat uiteindelijk toch bezwijkt omdat het niet op de toekomst was berekend. In de 18de eeuw werd de aristocratie een grote klap toegebracht door de burgerij. Decadentie is misschien wel het symptoom van iedere bubbel, of het nou de bankencrisis, de tulpenmanie, de internethype of de laat 18de-eeuwse samenleving is. Zoals met iedere bubbel is het lastig om de bubbel te herkennen als je er midden in zit. En dat was precies de positie van Alexander Roslin in het Frankrijk van de late 18de eeuw. Hij zat er midden in maar hij herkende hem niet. đ?‘„
w el het sy m p toom va n i e d e re bubbel
schapsgeld betaalde Maserati. De hele westerse samenleving is decadent in de ogen van sommige streng islamitische groeperingen. Decadentie is een subjectief etiket dat wij anderen opleggen (nooit onszelf) en veelal achteraf. De banken en het hele financiĂŤle systeem van
colofon
̴4 ̴
Alexander Roslin en de d e c a d e n t i e
R i j k s m u s e u m Tw e n t h e Een netwerkmuseum
is een uitgave van R i j k s m u s e u m Tw e n t h e en verschijnt bij de tentoonstelling A l e x a n de r Rosl i n.
Port r et t i st (19
oktober
t/m
12
april
de
̴ 50 ̴
R evolu t i e
inhoud
h ee n bi lja rte n
Adellijk tijdverdrijf ~ Atte Jongstra ~
̴6 ̴
‘De
va n d e a r i s t o c r a t i e 2 014
Door
g r o o t s t e d r o o m va n m i j n m a n wa s om h e t kon i n k l i j k pa a r t e s c h i l de r e n ’
2 015 )
Hoe
Interview met Marie-Suzanne Giroust – de vrouw achter Alexander Roslin
R e dac t i e
Rijksmuseum Twenthe
~ Gemma Boon ~
̴ 78 ̴
deca de n t be n t u?
Quiz
~ Petra Boers ~
E i n dr e dac t i e
Josien Beltman
Gr a f isch
on t wer p
&
̴ 12 ̴
Decadent
i l lust r at i e
Suzanne Hertogs, Anne de Laat (Ontwerphaven)
Roslins Oeuvre
De overdadige geschiedenis van een leeg begrip
Van aristocraat tot vorst
~ Rebecca Wilson ~
Be e l dr e dac t i e
Josien Beltman, Suzanne Hertogs, Anne de Laat Fo t o g r a f i e
Hebbedingen
Karoly Effenberger (A rnoud Odding), Rik Klein Gotink (Collectie R ijksmuseum Twenthe), Denise Kraaijenbrink i.s.m. Marvin de Monte (fashion shoot), Shutterstock Aan
̴ 83 ̴
ten onder?
~ Luc Panhuysen ~
̴ 55 ̴
̴ 17 ̴
met een gouden r a n dje ~ Ontwerphaven ~
M a da m e M a del èn e
~ Luc Panhuysen ~
Hassink Drukkers, Haaksbergen
~ Gemma Boon ~
̴ 98 ̴
Centerfold
B e a u t y t i p s va n g r av i n d e B av i è r e - G r o s b e r g
François Boucher, L’Odalisque Brune
D ru k
Je
Mode & Schoonheid
̴ 58 ̴
~ Josien Beltman ~
b e n t wat j e d r a agt
Interview met Madelief Hohé over de mode van de 18de-eeuwse elite
Op l age
7.500 exemplaren
~ Josien Beltman ~
R i j k s m u s e u m Tw e n t h e L a s o n d e r s i n g e l 12 9 -131 | 7514 BP E n s c h e d e | +31 ( 0 ) 53 - 43 5 8 675 w w w. r i j k s m u s e u m t w e n t h e . n l
Va n
̴ 33 ̴
De tentoonstelling A l e x a n der R osl i n . P ort r et t ist va n de a r istocr at i e is mede mogelijk gemaakt dankzij de steun van:
M a da m e M a del èn e
weet raad
~ Gemma Boon ~
De
̴ 34 ̴
w ete nsch a ppel i j k e r evolu t i e
De 18de eeuw als omslagpunt voor ons denken ~ Gemma Boon ~
Roddel
̴ 63 ̴
v e e lv r a at t o t s m u l pa a p
Eten aan het Franse hof ~ Anne Scheepmaker ~
Madelène geeft antwoord op onbeschaamde lezersvragen
̴ 40 ̴
en achter k l a p
̴ 68 ̴
18 de- e e u w s e
mysteries i n m o d e va n n u ~ Denise Kraaijenbrink ~
̴ 104 ̴
A dieu,
̴ 74 ̴
~ Ivo Nieuwenhuis ~
Wat lazen ze in de 18de eeuw?
hebbedingen met een gouden r a n dje ~ Ontwerphaven ~
K ritische geesten, scha amteloze verleiders
̴ 111 ̴
~ Marleen de Vries ~
~ Gemma Boon ~
̴ 42 ̴
18 de- e e u w s e h u i s e l i j k h e i d vs. decadentie anno nu ~ Ontwerphaven ~
a l l e bru i k l e e nge v e r s
A l e x a n der
roslin
en
2
de
d e c ad e n t i e
pru i k!
De ondergang van de aristocratie
Amoureuze avonturen van de Europese high society van de 18de eeuw
En
weet raad
Madelène geeft antwoord op onbeschaamde lezersvragen
̴ 56 ̴
Roslins Oeuvre
Van familielid tot aristocraat
M a da m e M a del èn e
~ Gemma Boon ~
̴ 19 ̴
dit n u m m er w er kten m ee
Josien Beltman, Petra Boers, Gemma Boon, Atte Jongstra, Ivo Nieuwenhuis, Arnoud Odding, Luc Panhuysen, Anne Scheepmaker, Marleen de Vries, Rebecca Wilson
̴ 97 ̴
weet raad
Madelène geeft antwoord op onbeschaamde lezersvragen
A l e x a n der
roslin
en
3
de
d e c ad e n t i e
si
n
k r m e useum w t e als
ij w
• SNS REAAL Fonds
• Prins Bernhard Cultuur Fonds
• Vereniging Rembrandt • Stichting DOEN
u
ba re el en ol
p ie
a rt
ner
t
e
• Concordia
•C ulturage – Cultuureducatie met Kwaliteit
t
ie
in
s ers ek
k er
nw
Sa m e
c
len ho
g
pr
o
c je
te
n • Nationaalmuseum, Stockholm
• 400 jaar Nederland-Zweden
• Tate Britain, Londen • Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen
• Museum de Fundatie, Zwolle • Dordrechts Museum • Museum TwentseWelle
• Kasteel Huis Bergh, ’s-Heerenberg • Museum Boerhaave, Leiden • Natura Docet Wonderryck Twente • Gemeentemuseum Den Haag • AKI-ArtEZ • Universiteit Twente •U niversiteit van Amsterdam – Bijzondere Collecties en Theaterwetenschappen
tner s pa r
• Kennispark Twente • ***** Symfonieorkest
• Twents Bureau voor Toerisme
M e di a
• Enschede Promotie
•S tichting Twente Branding •S tichting ECC (Euregio)
pa
rt n e r s •T wentse
Courant Tubantia
• RTVOost • Wegener huis-aanhuisbladen
A l e x a n der
roslin
en
4
de
d e c ad e n t i e
• Museum TwentseWelle • TETEM kunstruimte
• Theatergroep
Ba si ss
r u
de
A mbassa
• RMT Vrijwilligers • RMT Vrienden s • RMT Business Club • Comité van Aanbeveling ‘Alexander Roslin. Portrettist van de aristocratie’:
• AKI-ArtEZ • Concordia
De Nieuwe Koning
steu ner de r s
– De heer Håkan Emsgård, Zweeds ambassadeur te Den Haag – De heer Flip de Heer, Nederlands ambassadeur te Stockholm – Mevrouw Hester Maij, Gedeputeerde Provincie Overijssel – De heer Sten Nordin, burgemeester Stockholm – De heer Peter den Oudsten, burgemeester Enschede – De heer Berndt Arell, algemeen directeur Nationaalmuseum Stockholm
P romo
Bez
o
on
na a rs
ur
s
• Rijnbrink Groep
&
R o pa r k e k
s
d
• Rabobank EnschedeHaaksbergen
Kunsthistorisch Onderwijs • HOVO Overijssel
om be
Ku ns • Gemeente Enschede
ren
• Saxion Hogeschool • Vrije Academie voor
• Stichting Roelvink Fonds
E duc at
• Ministerie van OC&W
• Provincie Overijssel
so
• AKI-ArtEZ
• Universiteit Twente
• Stichting G.J. van Heek jr. Fonds
Mid sch
h
Sp on
e
Ov
r
en
i nge n
• Stichting Rijksmuseum Twenthe Fonds
RMT i s e e n N e t w e r k m u se u m : een museum dat midden in de samenleving staat en dat mensen, organisaties, overheden, bedrijven, ideeën, creativiteit en kennis samenbrengt en met elkaar verbindt. Het Netwerkmuseum denkt niet in doelgroepen maar in gemeenschappen, en gaat in dialoog met haar publiek. Het Netwerkmuseum bestaat bij de gratie van samenwerking, zoals u kan zien in deze ‘netwerktekening’ van RMT.
ed
ell
Pa r t n e C u lt r
N
Tw e n t h e
m
Fo
sm useu k j i R
• VSBfonds
n
On der
e
d
s
• Mondriaan Fonds
t ns
A l e x a n der
roslin
en
5
de
d e c ad e n t i e
Interview met Marie- Suzanne Giroust de vrouw achter Alexander Roslin
A l e x a n der
roslin
en
6
de
d e c ad e n t i e
Achter iedere succesvolle man staat een sterke vrouw. In dit exclusieve interview met Marie-Suzanne Giroust, echtgenote van de befaamde portretschilder Alexander Roslin, vertelt zij openhartig over haar man. Madame Giroust was zo vriendelijk om haar drukke agenda voor ons vrij te maken om ons een moment te woord te staan. Tekst: G e m m a B o o n, kunsthistorica en medewerker Rijksmuseum Twenthe
Madame Giroust bloost. ‘Ja zeker. Wij ontmoetten elkaar voor het eerst in het atelier van mijn leermeester Joseph-Marie Vien in 1752. Het was liefde op het eerste gezicht, maar helaas was mijn familie tegen dit huwelijk omdat Alexander niet vermogend was
U sch i lderde zel f dus ook?
‘Mijn miniatuurtjes en pasteltekeningen waren zeer geliefd in mijn dagen. Mijn man beweerde zelfs dat ik betere pasteltekeningen maakte dan hijzelf! Toch duurde het wel even voor ik officiële erkenning kreeg voor mijn werk. Mijn man werd al voor ons huwelijk op 28 juli 1752 toegelaten tot de Koninklijke Académie voor Schilder- en Beeldhouwkunst van Parijs, maar ik werd aan het lijntje gehouden tot 1770. Het is me nog altijd niet duidelijk waarom ik zo lang moest wachten, want mijn vrouwelijke collega Marie Thérèse Reboul werd in 1757 al toegelaten. Er werd gefluisterd dat ik te veel bezig was met de kinderen en niet genoeg tijd besteedde aan het schilderen.’
Toen ik overleed was mijn man ziek van verdriet en kon hij een jaar lang niet of nauwelijks schilderen
A l e x a n der
roslin
en
8
de
d e c ad e n t i e
Waa rom was het zo bela ng r ijk om toegelaten te worden tot de K on i n k l ijke A cadém ie?
‘U moest eens weten. Alles in Frankrijk hing samen met status. Mijn man begreep dat beter dan wie dan ook. Als hij opdrachten wilde binnen halen van het Franse hof, moest hij lid van de Académie zijn. Zonder lidmaatschap hoorde je er niet bij. Het feit dat hij een Zweed was hielp al niet. Sterker nog, zelfs met zijn lidmaatschap bleef het lastig om tot de hoogste regionen van het Franse hof door te dringen. Uiteindelijk werd
Bedoelt u dat u u it l iefde bent get rouwd?
en protestants bovendien. Zes jaar lang ontmoetten wij elkaar in het geheim. Dat heeft onze liefde gesterkt. Om ons heen waren de affaires niet van de lucht. Toch zijn wij nooit in de verleiding gekomen om amoureuze avontuurtjes met anderen aan te gaan. Ik denk dat het respect van mijn man voor mij als schilder en de moeder van zijn kinderen hem weerhield.’
}
adame Giroust, u bent dood. Kwam de dood als een verrassing? ‘Ach, u moet weten, in onze tijd was de dood net zo aanwezig als het leven. Mensen stierven bij bosjes. Bij elk kuchje, elk hoofdpijntje en zeker tijdens de geboortes van mijn vijf kinderen wist ik dat elk moment mijn einde kon betekenen. In 1766 voelde ik voor het eerst iets vreemds in mijn linkerborst. Dat ik het jaar 1770 heb gehaald heb ik te danken aan de verzorging en liefde van mijn hoog geëerde man, de portretschilder Alexander Roslin. Mijn jongste was nog geen jaar toen ik overleed aan borstkanker. Mijn man was ziek van verdriet en kon een jaar lang niet of nauwelijks schilderen.’
Alexander Roslin en MarieSuzanne Giroust maken samen een portret van hun Zweedse vriend Hendrik Vilhem Peill, geschilderd door Alexander Roslin, 1767, olieverf op doek, Nationaalmuseum, Stockholm
Marie-Suzanne Giroust geschilderd door Alexander Roslin. Dit schilderij is ook wel bekend onder de titel Dame met de voile , 1768, olieverf op doek, Nationaalmuseum, Stockholm
}
A l e x a n der
roslin
en
9
de
d e c ad e n t i e
Marie-Suzanne Giroust geschilderd door Alexander Roslin, ca. 1770, olieverf op doek, Nationaalmuseum, Stockholm
Mijn pasteltekeningen waren zeer geliefd. Alexander beweerde dat ze beter waren dan die van hemzelf!
}}
}
educatie
Portret van de Franse kunstenaar Marie-Joseph Peyre (1730-1785), gemaakt door Marie-Suzanne Giroust, 1771, pastel, Nationaalmuseum, Stockholm
re Scene u t l u C in
R i j k s mu s e um Tw e n t h e
Inv
ste leed plaatsvond. Maar wat ik heb geobserveerd wanneer ik mijn geest liet dwalen door mijn oude vertrekken is een ongebreidelde jaloezie. Men gunde mijn Alexander zijn succes niet. Het feit dat hij graag met zijn juwelen pronkte – een cadeau van keizerin Marie Theresa – en zich graag liet voorstaan op zijn verleende titel van chevalier stak medekunstenaars die minder vermogend waren. Het was vooral de jongere generatie kunstenaars die Alexander probeerde van zijn troon te stoten. Maar zijn carrière kreeg pas een grote klap toen de Revolutie uitbrak.’
e st igation
Was u ba ng dat uw m a n en k i nderen zich door toedoen v a n de Revolut ie snel ler da n gepla nd bij u i n het hemel r ijk zouden voegen?
K unst
is het
Tov erwoord! ‘Zonder creativiteit en verbeeldingskracht zouden we als mensheid nergens zijn. Daarom vinden wij het belangrijk om kinderen en jongeren op een prikkelende ĂŠn leuke manier in aanraking te brengen met kunst. Tegelijkertijd genieten wij van hun onbevangenheid en openheid als we met ze door het museum lopen!’ Jorien Schulten en Martine Zwarteveen — medewerkers educatie rmt
Bezoek RMT met de kl as Jaarlijks bezoeken meer dan 10.000 leerlingen uit het basis- en voortgezet onderwijs Rijksmuseum Twenthe. RMT ontwikkelt educatieve programma’s bij diverse collectiepresentaties en tentoonstellingen. Bij de tentoonstelling Alexander Roslin. Portrettist van de aristocratie lanceren we het programma Culture Scene Investigation: een gloednieuw format waarbij het kijken naar kunst en het zelf ontdekken van de verhalen achter de kunstwerken centraal staan. Bent u leerkracht of belangstellende op het gebied van cultuureducatie en wilt u meer informatie? Kijk op onze website of neem contact op met Jorien Schulten of Martine Zwarteveen. Telefoonnummer 053 4358675; e-mail jschulten@rijksmuseumtwenthe.nl of mzwarteveen@rijksmuseumtwenthe.nl.
zijn grootste droom ‒ het koninklijk paar schilderen ‒ nooit werkelijkheid. De Dauphin schilderen, ja. Dat bleek het hoogst haalbare. Alexander heeft meer dan eens geklaagd hoe collega-kunstenaars zich inzetten om de belangrijke opdrachten bij hem weg te houden. Terwijl iedereen erkende dat zijn portretten de meest treffende gelijkenis vertoonden met de geportretteerden!’
Waa rom g u nden de a ndere ku nstenaa r s Rosl i n geen bela ng r ijke opd rachten?
‘Waanzin was het. Ik moet eerlijk zeggen dat ik zelf maar een deel heb meegekregen, ik was tenslotte al overleden toen het groot-
A l e x a n der
roslin
en
11
de
d e c ad e n t i e
‘Ik heb vreselijke angsten doorstaan. Natuurlijk, doodgaan is nooit een pretje, maar je hoofd verliezen onder de guillotine! Je krijgt het nooit meer op de juiste plek, weet u. De arme geesten om me heen die alsmaar met hun hoofd onder hun arm moeten wandelen‌ Het grootste gevaar voor mijn lieve Alexander bleek echter niet het verliezen van zijn hoofd, maar het verliezen van zijn clientèle. Een groot deel van zijn beste klanten moest vluchten of is gestorven door toedoen van de wreedheid van de revolutionairen. Gelukkig stierf mijn man niet onvermogend. Op 75-jarige leeftijd was hij nog altijd een van de rijkste schilders van Parijs. Het einde van Alexanders leven op aarde bleek ook het einde te zijn van de schildertraditie zoals wij die kenden: de Koninklijke AcadĂŠmie voor Schilder- en Beeldhouwkunst werd een maand na zijn overlijden opgedoekt.’
Mada me G i roust , ku nt u tot slot nog iet s ver tel len over het leven na de dood?
[gelach van ver] ‘Maar monsieur de Bourbon, dat kietelt! Richt u zich toch tot uw spel peg solitaire. Alexander liefje! Is het al tijd voor thee?’
Mada me G i roust?
‘Pardon, zei u iets? Hoe ik het leven na de dood vind? Nou enig hoor! Een groot bal! We zien u hier wel verschijnen wanneer u zo ver bent. Ă€ bien tĂ´t, ma amie!’ đ?‘„
O
Onlangs vertelde een bevriende journaliste me de volgende anekdote: op het filmfestival van Abu Dhabi zag ze avond aan avond hoe een goddelijk dessertbuffet
haast onaangeroerd werd afgevoerd. Dertig overdadige taarten, sommige versierd met echt goud, werden zonder pardon in vuilniszakken gekieperd.
Oooh, wat decadent De journaliste, die daar aanwezig was met een groep jonge armlastige filmrecensenten uit heel Europa, vroeg of zij misschien een van die taarten mocht meenemen. Zonde om weg te gooien toch? ‘Zo doen we dat hier. Wen er maar aan’, was het bitse antwoord, en de taart ging aan haar neus voorbij. Oooh, wat decadent, zeiden mijn vriendin en ik afkeurend tegen elkaar. Echt iets voor zo’n rijk oliestaatje, dacht ik er stiekem bij, en ik dacht ook: eindtijd. Die emiraten met hun torenhoge wolkenkrabbers in de woestijn, hun kunstmatige eilandjes, hun hedonistische levensstijl vol kitsch en commerciële luxe, die doen toch eigenlijk niets anders dan dansen op de vulkaan. Straks zijn de fossiele brandstoffen op en dan zijn ze nergens meer. En wij ook niet. Zo’n decadente samenleving kan maar één ding betekenen: de onvermijdelijke ondergang is nabij. Toch? Laat ze toch taart eten Niet per se. Het idee van een noodzakelijke decadente fase in een samenleving is hardnekkig, maar wel wat simplistisch. Neem nou die andere anekdote over taart en decadentie, die we allemaal kennen. Marie Antoinette, koningin van 18de-eeuws Frankrijk met een gat in haar hand en een hang naar pleziertjes, juwelen en buitenissige kapsels, had weinig feeling met het hongerlijdende Franse volk. Toen ze te horen kreeg dat haar onderdanen geen brood konden kopen, opperde ze: ‘Laat ze toch taartjes eten.’ Een houding die, in het licht van de taart-ontzeggende-praktijken in het huidige Abu Dhabi, achteraf eigenlijk nog best vriendelijk te noemen is. Tegenwoordig weten we dat ze dat niet echt gezegd heeft, maar het verhaal illustreert zo prachtig de decadentie van het Ancien Régime dat het toch blijft rondzingen.
We weten allemaal hoe het met Marie Antoinette afgelopen is: d’r haar eraf en op naar de guillotine. Maar was de Franse Revolutie een onvermijdelijk gevolg van het decadente Ancien Régime? Dat is wijsheid achteraf, de oorzaken van de Franse Revolutie zijn complex, historici discussiëren er nóg over. Natuurlijk was het volk ontevreden over hun decadente absolutistische heersers – maar er waren ook andere aanleidingen voor de Franse Revolutie. Die kwestie met dat brood bijvoorbeeld. Dat was duur en schaars na mislukte graanoogsten: meer domme klimatologische pech dan dat het iets met decadentie te maken had.
Tekst: R e b e cc a W i l s o n, historica, schrijver en redacteur
A l e x a n der
roslin
en
12
de
d e c ad e n t i e
Decadente keizerin? En wanneer is het gedrag van een elite of een vorstenhuis decadent genoeg om verval aan te kondigen? Stel je een keizerin voor, ze woont aan een hof met een uiterst verfijnd
protocol, is geobsedeerd door haar uiterlijk en haar lange haar, verzorgt haar gezichtshuid met rauw kalfsvlees, gebruikt cocaïne en reist rusteloos door Europa. Haar man heeft talloze buitenechtelijke affaires, haar zoon en diens vriendin plegen gezamenlijk zelfmoord. Dat klinkt behoorlijk decadent, niet? Maar ik heb het hier over de populaire Keizerin Sissi van Oostenrijk, die niet bepaald bekendstaat als decadente monarch. Sterker nog, omdat we tegenwoordig gedrag liever psychologisch duiden, voelen we medelijden met deze vrijheidslievende vrouw die zo ongelukkig was aan het beknellende Weense hof. Decadent? Welnee, depressief en anorectisch. En aan haar Oostenrijk-Hongarije kleeft ook al geen air van decadentie, terwijl je dat toch zou verwachten, het is immers een groot rijk dat ten onder is gegaan. Waar we decadentie ontwaren en waar niet, is nogal arbitrair.
A l e x a n der
roslin
en
13
de
d e c ad e n t i e
Nog eentje dan: de Romeinse keizers. Die waren echt decadent, dat weet iedereen. Sommigen wel ja. Anderen niet. Maar de decadentste keizers – Nero bijvoorbeeld – leefden al in de eerste eeuw na Christus. Het Romeinse rijk ging pas eeuwen later ten onder, na aanvallen van Germaanse stammen. Waarom associëren we decadentie dan toch met het verval van het Romeinse rijk? Dat komt door Edward Gibbon (1737-1794), de eerste moderne geschiedschrijver van het Romeinse rijk. Hij schreef The History of the Decline and Fall of the Roman Empire. Zijn analyse: de Romeinen waren in hun nadagen maar een verwijfd zootje, die hun rijk niet meer als echte mannen konden verdedigen. Uiteraard is dit idee allang achterhaald, maar Gibbons werk was zo invloedrijk dat het in ons collectieve geheugen is blijven hangen.
Teken van verval? Decadentie als teken van een samenleving in verval: dit hardnekkige idee komt niet bij de geschiedenis vandaan, maar bij de geschiedschrijving. Sommige historici zagen de geschiedenis als cyclisch: de opkomst en ondergang van beschavingen was een zich steeds herhalend proces, waarvan de verschillende fases al vaststonden. Deze ideeÍn leefden eeuwenlang – Oswald Spengler publiceerde zijn beroemde cultuurpessimistische werk Der Untergang des Abendlandes pas in 1918. Daarin vergeleek hij de ontwikkeling van een beschaving met die van een menselijk leven: ook culturen komen tot wasdom en sterven vervolgens. De decadente periode van een beschaving is even onvermijdelijk als de aftakeling van een mensenlichaam.
het duistere, verdorvene, het ziekelijke. De schoonheid van verval. Bloemen op de mestvaalt. Gelaten bleek als marmer. Decadente triple-chocolate-taart Tegenwoordig raken we weliswaar iets minder opgewonden van marmerbleke gezichten dan de kunstenaars van toen, hun idee van decadentie is nog steeds de onze. ‘Lekker decadent’ zeggen we, als we onszelf iets gunnen dat eigenlijk zondig of verdorven is. Sinds de decadent movement weten we dat zwelgen in dat soort verlangens mag. Hartstikke artistiek verantwoord. Al is het in onze vercommercialiseerde samenleving allemaal wel wat verplat: we gebruiken het woord decadent vooral heel vaak voor eten. Op internet vliegen de recepten voor ‘decadente triplechocolate-taart’ je om de oren.
Historici van nu zullen de geschiedenis niet snel meer als cyclisch zien. Zij vinden: de geschiedenis herhaalt zich niet, daar is de werkelijkheid te chaotisch voor. Bovendien ligt er een waardeoordeel besloten in het begrip decadentie: je legt een andere tijd langs een soort ‘normenmeetlat’ en constateert dat die tekortschiet. Ook dat vin-
Nu is dat nog redelijk onschuldig, maar we gebruiken decadentie ook nog op die andere, moreel veroordelende manier. Ik zal niet de enige zijn die snel vervalt in ongenuanceerde ideeĂŤn over decadente Arabische oliesjeiks in Abu Dha-
Poetin en islamfundamentalisten zien het ‘decadente Westen’ als voorbeeld van een samenleving in verval den we tegenwoordig onwetenschappelijk. En omdat iedereen zijn eigen maatstaven hanteert voor die normenmeetlat, is decadentie niets meer dan een leeg, betekenisloos begrip. Literair criticus Richard Gilman betoogde dit al in 1979 in zijn boek Decadence: The Strange Life of an Epithet.
bi. Of over Russische oligarchen. Omgekeerd is ook het idee van het decadente Westen – ooit al zo succesvol in de communistische propaganda – nog springlevend. Poetin, islamfundamentalisten, zij zien ons als het vleesgeworden voorbeeld van een samenleving in verval, met onze seksuele losbandigheid en obsessie voor homorechten.
Gilman laat ook zien wat dat in de praktijk betekende voor de kunstbeschouwing. Ook in de kunsten heerste het idee dat een bloeiperiode gevolgd werd door een fase van verval. Daardoor werd elke poging tot vernieuwing door conservatieven als decadent afgedaan. Eind 19de eeuw waren mensen als Baudelaire, Huysmans, Oscar Wilde en Odilon Redon die kritiek zat. Ze besloten het etiket als een geuzennaam op te vatten: de decadent movement was geboren. Die verheerlijkte wat voorheen als abject werd gezien: het kunstmatige,
Als je waardeneutraal naar een andere tijd moet kijken, dan ook naar een andere cultuur, toch? Dat geldt voor Poetin, maar evengoed voor ons in het decadente westen. Ik ga maar snel zo’n triple-chocolate-taart bakken en op zoek naar een toevallig passerende oliesjeik. Die krijgt een stukje, om het goed te maken. Als jullie nou ook wat taart gaan uitdelen? Neutraliseren we met zijn allen toch mooi de decadentie in onze samenleving. Voor het geval we stiekem toch in een eindtijd leven. �
{
A l e x a n der
roslin
en
14
de
d e c ad e n t i e
A l e x a n der
roslin
en
15
de
d e c ad e n t i e
chimmel op framS bozentaart (foto met microlens), Shutterstock, 2014
design geïnspireer d op de
Wij maken belastingen leuker.
18 d e
eeuw
hebbedingen met een
g ou de n ra n dje
www.jongbloed.tv
www.demcon.nl
Beleef hier het beste van Twente!
Zoekt u een kantoorruimte vanaf 20 m2 kijk op:
Hét landgoed van Twente.
www.kantoorinenschede.nl
www.boersenlem.nl
1. Verwarming | Heatwave | J or i s L a a r m a n 2. Stoel | Lou Lou Ghost | K a rt e l l ( P h i l i p p e S ta rck )
3. Ketting | M i s s E ta m 4. Servies | Tea time | J or i n e O o st e r hof f 5. Lamp | Bourgie | K a rt e l l ( F e r rucc io L av i a n i )
6. Wissellijst | Ung Drill | I k e a 7. V loerkleed | Åkerkulla | I k e a 8. K lok | Paper pulp clock | C h r i s K oe n s
De kracht zit in de combinatie; van kennis en kapitaal
& R a mon M i dde l ko op
A l e x a n der
roslin
en
17
de
d e c ad e n t i e
Roslins
Oeuvre va n fa m i l i e l i d tot aristocraat Deel 1
Komt u ook genieten van het orkest? Kaarten kopen of meer informatie? Kijk dan op symfonieorkest.nl Like onze Facebookpagina: facebook.com/nederlandssymfonieorkest Volg ons op Twitter: twitter.com/nedsym
Nedsym [14-609] Adv. Rijksmuseum Twente++++.indd 1
“Wat ons bij het orkest inspireert is de overtuiging dat het verhaal van de klassieke muziek een verhaal van deze tijd is. De thema’s die Mozart, Beethoven en Mahler inspireerden in hun tijd zijn ook nog de thema’s van nu. Wij bestrijken een breed repertoire, van barok tot hedendaags en van klassiek tot romantisch. Op het programma staan werken uit vier eeuwen symfonische muziek en hedendaagse Nederlandse componisten. Het orkest vertelt het verhaal van de klassieke muziek door de reguliere concerten, maar ook door optredens in kleinere formaties op bijzondere locaties. We staan op scholen en in kerken, in concertzalen en tehuizen, op straat, in parken, bij bedrijven en bij mensen thuis. Ik hoop u een keer tijdens onze concerten te mogen begroeten” Jan Willem de Vriend, Chef-dirigent en artistiek leider
12-06-14 09:46
Alexander Roslin, Zelfportret, 1785, olieverf op doek, Nationaalmuseum, Stockholm
Alexander Roslin, Dame met de voile (de vrouw van de schilder), 1768, olieverf op doek, Nationaalmuseum, Stockholm
Alexander Roslin, Marie-Suzanne Giroust (1734-1772), de vrouw van de schilder, ca. 1770, olieverf op doek, Nationaalmuseum, Stockholm
Alexander Roslin, Augustin-Suzanne Roslin (1760-1829), de dochter van de schilder, 1781, olieverf op doek, Kulturmagasinet, Helsingborg
A l e x a n der
roslin
en
21
de
d e c ad e n t i e
Alexander Roslin, Anne Vallayer-Coster (1744-1818), Franse schilder, 1783, olieverf op doek, privécollectie
Alexander Roslin, Alexander Roslin, zijn vrouw Marie-Suzanne Giroust en een portret van Henrik Vilhem Peill, 1767, olieverf op doek, Nationaalmuseum, Stockholm
Alexander Roslin, Claude Joseph Vernet (1714-1789), Franse schilder, 1767, olieverf op doek, Nationaalmuseum, Stockholm
Alexander Roslin, François Boucher (1704-1770), Franse schilder, 1760, olieverf op doek, Musée Nationaux des Châteaux de Versailles et de Trianon, Versailles
Alexander Roslin, César Gabriel (1712-1785), graaf van Choiseul, hertog van Praslin, 1762, olieverf op doek, Nationaalmuseum, Stockholm
Alexander Roslin, Baron Thure Leonard Klinckowström (1735-1821), 1758, olieverf op doek, Sinebrychoff Art Museum, Helsinki
Alexander Roslin, Graaf Fredrik Sparre (1731-1803), 1753, olieverf op doek, privécollectie
Alexander Roslin, Zoïe Ghika (? – ca. 1830), Moldavische prinses, 1777, olieverf op doek, Nationaalmuseum, Stockholm
ii
iii
iv
v
vi
Z e l fportret
de vrouw va n R os l i n
de vrouw va n R os l i n
de dochter va n R os l i n
R os l i n , zij n vrouw e n ee n portret va n zij n vrie n d
F ra n se schi l der
Al e x a nd e r Rosli n
D am e m e t d e voi l e
M ar i e-Suz a nn e G irou s t
Au gu s ti n eSuz a nn e Rosli n
H e nrik Vi l he m Pe i l l
Cl au d e Jose p h Ve r ne t
Tekst: L u c P a n h u y s e n , historicus
i
N
iet ontevreden over zichzelf kijkt Roslin ons aan. Bewust van zijn kunnen en van zijn prestaties. Weinig schilders in de 18de eeuw waren bedrijfsmatig even effectief als Roslin. Op het toppunt van zijn loopbaan produceerde hij één portret per maand. Aan het einde van zijn leven had hij een vermogen van naar schatting zevenhonderdduizend livres verdiend, een rijkdom die voor een gewoon lid van de bourgeois volstrekt onhaalbaar was. Maar de glimlach van Roslin op dit schilderij uit 1785 is bedrieglijk. Hij is zijn hoogtepunt dan allang gepasseerd; in de Salon van 1781 hing niet één werk van hem. Andere kunstenaars waren opgekomen, schilders die meer sentiment in hun werk legden en die opzien baarden met heroïsche taferelen.
R
oslin schilderde de liefde van zijn leven, de kunstenares Marie-Suzanne Giroust. De lange weg naar hun huwelijk was een romantische kruisgang, die door Jean-Jacques Rousseau bedacht had kunnen zijn. Haar familie zag de vrijer uit het verre Zweden, een protestant en als schilder bovendien een berooide beginneling, als een aantasting van haar goede naam. Marie-Suzanne werd eerst door haar familie bestookt met huwelijkskandidaten, toen dat niet hielp kreeg ze een ontmoetingsverbod opgelegd. Na zes jaren vol geduld en verlangen konden ze eindelijk in 1759 met elkaar trouwen. Roslin had al eerder opzien gebaard in de Salon, vooral door hoe hij zijde en brokaat zo tastbaar maakte dat de vrouwen er hebberig van werden. Maar het was met het schilderij van zijn eigen vrouw dat hij in 1768 doorbrak en zelfs de hardnekkigste critici het zwijgen oplegde. Men was het erover eens dat Roslin een satanisch spel van verleiding speelde zonder de pasvormen van de goede smaak te bruuskeren. Roslin had Verleiding ontketend, haar werking was onweerstaanbaar. De waaier is even ingeklapt zodat de toeschouwer een snelle blik is vergund. De sluier bedekt haar halve gezicht en maakt de zichtbare helft des te sprekender.
A l e x a n der
roslin
en
28
de
d e c ad e n t i e
T
wee jaar na Dame met de voile schilderde Roslin dit portret van zijn vrouw, waarin zij geen kat-enmuisspel met de toeschouwer speelt maar laat zien wie zij werkelijk wil zijn. Marie-Suzanne lijkt net te zijn teruggekomen van een bal. Op de achtergrond staat een spiegel, waarvoor ze eerder die avond had plaats genomen om door haar kamermeisje of ‘coiffeur’ te worden opgedoft. Nu heeft ze zich van de spiegel afgewend. Op het tafeltje ligt haar masker, dat ze nu kan afleggen; de waaier, onmisbaar voor coquette poses, heeft ze nog verder van zich weg gelegd. Hier laat Marie-Suzanne zich zien: in haar handen houdt ze enkele velletjes met daarop een paar regels muziek, symbool voor de harmonie en afstemming met haar echtgenoot, weerspiegeld op haar gezicht.
I
n 1780 trouwde Roslins oudste dochter Augustin-Suzanne met de jurist Louis Suzanne Clare Carteron de Barmont. De vader betaalde een bruidsschat van 50.000 livres, waarmee hij demonstreerde dat de Roslins waren doorgedrongen tot de hogere regionen van de Parijse bourgeoisie. Op dit schilderij heeft de trotse vader Augustin-Suzanne uitgedost als iemand die meedoet in de beau monde, met een dure maar niet overdadige jurk en een bloementuiltje in het kapsel. Via zijn schoonzoon was Roslin verbonden met het begin van de Franse Revolutie. Carteron de Barmont werkte bij het parlement van de hoofdstad, het orgaan waarin de drie standen waren vertegenwoordigd en dat al langer dan een eeuw niet meer door de koning was geraadpleegd. Toen Lodewijk XVI in 1789 door geldnood gedwongen het parlement opnieuw bijeen liet komen, kwam de derde stand (burgerij) in opstand tegen de eerste twee standen (adel/koning en geestelijkheid). De burgerij zette de vergadering buiten de zaal voort, vormde een eigen bestuur en formuleerde een eigen grondwet, waarna de eerste confrontatie met de Koninklijke troepen niet lang op zich liet wachten en de Franse Revolutie losbarstte. Roslins kinderen hebben allemaal de Revolutie overleefd. Augustin-Suzanne stierf in 1829, haar man zeven jaar eerder.
W
are vriendschap is schaars in kringen waar men geobsedeerd is door hiërarchie en status. Met dit schilderij richtte Roslin een monument op voor zijn vriend Henrik Vilhem Peill, net als hij afkomstig uit Zweden. Peill was als welgestelde jongeman al geruime tijd op Grand Tour, als sluitstuk daarvan was hij in Parijs neergestreken. Marie-Suzanne was op dat moment verwikkeld in haar pastelstudie en heeft verschillende portretten van hem gemaakt. Dat Peill tijdens zijn bezoeken aan de Roslins dikwijls heeft moeten poseren, sessies die gemakkelijk een halve dag besloegen, heeft het ontstaan van hun vriendschap niet gehinderd. Het verwerken van een schilderij in een schilderij was niet ongebruikelijk als manier om de herinnering aan een dierbare uit te drukken. In dit tafereel bevindt het onderwerp, de ‘echte’ Peill, zich buiten de lijst terwijl Marie-Suzanne hem, met krijt in de aanslag, geconcentreerd opneemt. Roslin zelf is opgestaan om ons op een kostbaar kleinood te wijzen, een gouden doosje dat hij en zijn vrouw als geschenk van Peill hebben ontvangen en waarop de tekst loin et près staat gegraveerd: ‘ver en (toch) dichtbij’.
A l e x a n der
roslin
en
29
de
d e c ad e n t i e
D
it portret is gemaakt tijdens Roslins meest vruchtbare jaren, toen hij naast zijn volle orderportefeuille ook nog tijd vond om vrienden te schilderen. Claude Joseph Vernet had jarenlang in Italië gewerkt voordat hij op commando van de koning terugkwam naar Parijs voor een reeks Franse havengezichten. Misschien dat de gedeelde ervaring van Rome en de mediterrane lichtval een band schiep. Hij en Roslin traden rond dezelfde tijd toe tot de illustere Académie, al verliep de route erheen voor de Zweed aanmerkelijk vlotter. Opname verliep in twee stadia, waarin de kandidaat zijn bekwaamheid moest bewijzen. Vernet zette de eerste stap, het inleveren van zijn ‘toelatingsstukken’, in 1746, zes jaar voor Roslin. De tweede stap, volwaardig lidmaatschap, vond plaats in 1753, hetzelfde jaar als waarin Roslin beide stadia doorliep. Het verschil in snelheid zegt iets over de indruk die Roslin op de juryleden van de Académie heeft gemaakt. In dit portret heeft Roslin zijn vriend vastgelegd op een voor kunstenaars essentieel moment: Vernet leunt met zijn polsen over het raamwerk van een opgespannen doek als de bliksemflits van de inspiratie hem treft. Vernet overleed in het revolutiejaar 1789, maar dat was toeval. Wel stierf een dochter van hem onder de guillotine.
viii
ix
x
x1
xii
F ra n se schi l der
F ra n se schi l der
G raaf e n hertog
B aro n
graaf
M o l davische pri n ses
Anne Va l l aye r- Cos te r
Fra nç oi s Bou che r
Cé sa r G a brie l
Thur e Le ona r d Klinckows t rö m
Fre d rik Spa r r e
Zoïe Ghik a
Tekst: L u c P a n h u y s e n , historicus
vii
A
nne Vallayer-Coster was een van de vele vrouwelijke schilders in het Parijs van het Ancien Régime. Als wonderkind had haar carrière een snelle start gehad; toen ze in 1770 tot lid werd gekozen van de Académie voor de Schilder- en Beeldhouwkunst was ze 26 jaar oud, tien jaar jonger dan Roslin op dat gedenkwaardige moment was geweest. Gespecialiseerd in stillevens was Vallayer-Coster voor Roslins marktpositie geen enkele bedreiging. Haar lot leek in zekere zin op dat van Roslin. Net als bij hem bevond haar klantenkring zich voor het grootste deel aan het hof, koningin Marie Antoinette had persoonlijk enkele doeken bij haar besteld. Tijdens de Revolutie liep ze groot gevaar met de koningin geassocieerd te worden. Ze overleefde de woelingen en het Schrikbewind en stierf in 1818. Maar na de onthoofding van de koning en de koningin en de uitdunning van de Franse adel kon ze niet meer met de penseel de kost verdienen, omdat de markt was ingestort.
R
H
oslin was halverwege de dertig toen hij in Parijs arriveerde, niet meer piepjong om een carrière op te bouwen. Maar hij ging voortvarend te werk door de vriendschap van belangrijke personen te cultiveren, zoals die van François Boucher, de ‘eerste schilder van de koning’. Boucher, vijftien jaar ouder dan Roslin, was een Rococo-grootmeester, die aan het hof furore had gemaakt met sensuele taferelen vol roze godinnen en nimfen. Hij had bovendien verschillende portretten van de werkelijke machtsfactor, Madame de Pompadour, de beroemde maîtresse van Lodewijk XV, op zijn naam staan.
et duurde even voordat na Roslins benoeming tot Académie-lid de Grote Personages voor hem kwamen poseren. De graaf van Choiseul was in 1762 de eerste in de lange rij die komen ging. Roslin had nu een grote vangst in zijn atelier: Choiseul was minister van buitenlandse zaken en was net dat jaar benoemd tot ridder in de Orde van de Heilige Geest en verheven tot hertog van Praslin. Wat Roslin ongetwijfeld verheugde was het feit dat de minister behoorde tot de coterie van Madame de Pompadour, en dat zijn verrichtingen via deze maîtresse de koning onder ogen zouden komen.
Toen Roslin in 1752 zich toegang tot de Franse Académie wilde verschaffen, moest hij eerst zijn kandidatuur verwerven. Dat deed hij door het schilderen van echtgenoten en familieleden van oudere schilders, allen leden van de jury. Dat was de gebruikelijke gang van zaken; zo konden de juryleden oordelen over de gelijkenis. Roslin schilderde zodoende een portret van de vrouw van Boucher, dat niet bewaard is gebleven, maar dat mevrouw Boucher moet hebben neergezet als een sieraad van het uitgaansleven. Dat was Roslin: door hem geschilderd worden stond gelijk aan het ontvangen van een compliment. Boucher werd voor de beginnende Roslin een belangrijke steun, en bood lonkende ingangen naar opdrachten uit de familiekring van de koning, en wie weet wel de koning zelf.
In hetzelfde jaar tekende Choiseul de Vrede van Parijs, door Franse patriotten gezien als een ‘schandalige vrede’. In de oorlog tegen Engeland moest Frankrijk grote delen van Canada en India afstaan. De populariteit van Lodewijk XV belandde door deze vrede op een dieptepunt, maar met een lege schatkist kon de koning weinig anders, temeer daar een andere oorlog (de zevenjarige, tegen Pruisen) nog voortwoedde. De torenhoge schulden, de rente die meer dan de helft van de staatsinkomsten opslokte, en de onwil van de hoge standen om belasting te betalen, hebben veel bijgedragen aan het uitbreken van de Franse Revolutie.
A l e x a n der
roslin
en
30
de
d e c ad e n t i e
D
T
Voor Roslin poseren was niet iedereen gegeven. Ten eerste moest je hebben bepaald hoe je op de buitenwereld wilde overkomen, ten tweede moest je over veel tijd en geduld beschikken. De schilder had die tijd nodig om een goede ‘gelijkenis’ te bereiken. Gelijkenis ontstond niet door een fotografische weergave; behalve door zijn buitenkant werd iemand ook bepaald door zijn innerlijke leven, dat sprak door de ogen, de uitdrukking op het gelaat, lichaamshouding. Roslin had uren nodig voor het vastleggen van het delicate spel tussen uiterlijke kenmerken, karakter en de maatschappelijke status die zijn model wilde uitdragen. Bij Klinkowström is dat niet helemaal gelukt, zijn uitdrukking zweeft tussen dromerigheid en staren. De baron was misschien nog wat jong om karakter te leggen in het vasthouden van een veer. Zes jaar later zou zijn carrière echt beginnen met de aanstelling tot kanselier en kamerheer van koning Gustaaf III.
Sparre zou het ver brengen in Zweden. Terwijl in Parijs de onlusten begonnen die leidden tot de Revolutie was hij in dienst gekomen van het Koninklijke Huis als opvoeder van de jonge Gustaaf IV. Sparre hield een register bij waarin hij alles over de jeugdige troonopvolger boekstaafde: hoeveel gegeten, hoeveel ontlasting, een vispuddinkje dat tegen de muur werd gegooid, stampvoeten van het kereltje, welke (zware) straffen hij ervoor kreeg. De verworvenheden van de Franse Revolutie (vrijheid, gelijkheid, broederschap) zouden Zweden laat bereiken. Sparres journaal laat zien dat in het Zweden van eind 18de eeuw een kroonprins zweepslagen kreeg, als een gewone misdadiger.
it portret van baron Klinckowström maakte Roslin in 1758, toen hij op uitnodiging van koning Gustaaf III op bezoek was in Zweden. Het toont de jonge edelman met de ganzenveer in de aanslag, peinzend over een juridische zinsnede. Of misschien wijst zijn verlegen glimlachje wel op beleefdheid en hoopt hij dat de toeschouwer weer snel zal vertrekken.
oen Fredrik Sparre en Roslin elkaar in 1752 in Parijs ontmoetten, vervulde de eerste de functie van klerk bij de Zweedse ambassade – voor de schilder een buitengewoon nuttig contact. Sparre heeft Roslin veel opdrachten bezorgd, vooral Zweedse. Dit portret was een opdracht van Sparres baas en oom, de ambassadeur, Carl Gustaaf Tessin. Voordat Roslin het kon opsturen naar Stockholm moest het eerst nog in de Salon hangen. Tessin, een hartstochtelijke liefhebber van Roslin, wachtte een jaar vol ongeduld. Toen hij het portret van zijn klerk uitpakte riep hij C’est lui même!: ‘Het is hem zelf!’
A l e x a n der
roslin
en
31
de
d e c ad e n t i e
D
it portret is uitzonderlijk in Roslins oeuvre. Roslin ontmoette de Moldavische prinses Zoïe Ghika tijdens de twee jaar die hij in Rusland verbleef (1775-1777). Russische vorsten en hoogwaardigheidsbekleders verdrongen zich om door de beroemde man uit modestad Parijs te worden vereeuwigd. In de vloed van mondaine portretten staat Zoïe Ghika apart door haar ernst, de sobere kleuren, haar traditionele kleding en het feit dat ze geen pruik draagt. De prinses wilde dan ook iets anders laten zien dan wat Roslin tot dan toe had geschilderd: een persoonlijke tragedie. Haar vader had Moldavië geregeerd als zetbaas van het Ottomaanse Rijk. Helaas voor de Ghika’s was het Turkse imperium in verval en maakten de Russen van de gelegenheid gebruik hun erfvijand aan te pakken. Moldavië werd door de Russen veroverd, de vader van Zoïe gevangen genomen en terechtgesteld. Om te voorkomen dat de Ghika’s zich opnieuw zouden roeren werd de prinses mee naar Sint-Petersburg genomen als gijzelaar. Catharina de Grote was een verwoed kunstverzamelaar, in twintig jaar kocht ze ruim vierduizend schilderijen. Ook dit portret werd gemaakt in haar opdracht. Het heeft Roslin er niet van weerhouden te sympathiseren met zijn onderwerp. Zoïe Ghika ziet er niet geslagen uit, eerder trots en een tikje opstandig.
Heeft u problemen met uw (schoon)familie, worstelt u met dilemma’s ten aanzien van uw huwelijk, wilt u weten hoe u de minnaar/minnares van uw partner het beste tegemoet kan treden? Madame Madelène, expert d’etiquette, adviseert u over alle vraagstukken aangaande de sociale omgang.
Madame Madelène
weet raad
Geachte Madame Madelène,
E
Een echte private bank kent uw omgeving
en weet wat er speelt.
en aantal jaren geleden werd ik het hof gemaakt door niemand minder dan de Duc de Chartres. Ikzelf was in de bloei van mijn leven, en werd in het algemeen gezien als een zeer bekoorlijke jonge dame. We beloofden elkaar eeuwige trouw in de winter van 1743 in de kapel van Versailles onder het toeziend oog van de gehele Koninklijke familie. De eerste jaren van ons huwelijk waren als een droom. De Duc kon zijn ogen niet van me af houden. Regelmatig werden we bestraffend toegesproken door onze vrienden, die niet altijd gediend waren van onze openbare uitingen van affectie. Maar die tijd ligt achter ons. De Duc blijft regelmatig hele nachten weg en gaat om met mensen ver onder zijn stand. Zojuist is mij ter ore gekomen dat hij ons kapitaal heeft verkwist en door zijn gokverslaving schulden heeft gemaakt. Kan ik hem aanspreken op zijn gedrag en van hem verlangen dat hij thuis blijft bij mij?
M a da m e L o u i s e Henr iëtte va n
Bou r bon,
Duchess de Cha r t res, ook wel bek e nd al s M a de moi s e l l e
Het verhaal kennen achter uw vermogen.
de C on t i
De Rabobank weet vaak echt wat er speelt in uw omgeving. Geen bank in Nederland is nu eenmaal dieper geworteld in de lokale gemeenschap. Zo kunnen we onze kennis en expertise nog gerichter voor u inzetten.
Geachte Madame,
U
heeft
in
uw
naïviteit
voor een rokkenjager, een schuinsmarcheerder en dronkaard bovenal. Althans, een keuze had u natuurlijk niet aangezien u door uw familie tot hem veroordeeld bent. Prijs uzelf met de mooie beginjaren die jullie genoten hebben en schik u in uw lot. gekozen
U hebt pech: u zult moeten aanzien hoe uw bruidsschat tenietgedaan wordt door de kinderlijke avontuurtjes van uw man. Ik raad u aan om veertig koppen thee per dag te nuttigen, een probaat middel volgens de beste geneesheren van onze tijd tegen alle vormen van overdraagbare seksuele ziekten die uw man meebrengt van zijn avontuurtjes in de schimmige bordelen van de stad. Daarnaast is het wijselijk om zelf op zoek te gaan naar een fijne minnaar, die uw gedachten wat af leidt van het leed dat u aan wordt gedaan. Want dat is het juk dat u als vrouw moet dragen: een eeuwige verbintenis met deze bruut van een echtgenoot tot de dood u van uw last ontheft.
Madame Madelène
Kijk op rabobank.nl/privatebanking
e x p e rt d ’ e t i q u e t t e Jean-Marc Nattier, Louise Henriëtte van Bourbon, 1750, olieverf op doek
Samen sterker
A l e x a n der
roslin
en
33
de
d e c ad e n t i e
Noo it e e rd e r w e rd e n
D e w e t e n s c happ e l i jk e
r evolu t ie De 18 eeuw als omslagpunt voor ons denken de
Ve r l ich t i ng . Wa n n e e r j e di e zoe kt e r m op W i k i pe di a i n voe rt, wor d j e gev r a agd e e n k euze t e 1) v er l ichting a l s in : v er l ichting uit een nat u u r l ijk e of k u nst m atige l ichtbron , 2) v er l ichting a l s in : v er z achting va n het mensel ijk l ijden of 3) v er l ichting a l s in : een intel l ect uel e st roming in de w esterse w er el d .
maken uit
z ov e e l n i e u w e i n z i c h t e n
i n h oe d e w e rel d i n el k a a r st e e k t i n zo’n k o r t t e mpo ve rk re ge n
G
een stroming zonder voorvechters. De 18 de eeuw kenmerkt zich door serieuze discussies tussen erudiete heren en een enkele dame over de grote levensvragen. Deze discussies werden gevoerd in intensieve briefwisselingen tussen natuurwetenschappers, filosofen, schrijvers en geleerden in verschillende landen, veelal in het Frans of Latijn. Maar ook de boekdrukkunst hielp een handje. De productie van boeken met natuurfilosofische thema’s explodeerde rond 1750. Er wordt wel gesproken van een wetenschappelijke revolutie: nooit eerder werden zoveel nieuwe inzichten in hoe de wereld in elkaar steekt in zo’n kort tempo verkregen en direct ingelijfd in het nieuwe denken. Dat is ook waarom deze periode met de term Verlichting wordt aangeduid.
Een sch a a m t eloze , kij fzi ek e dame
De term Verlichting kan wel wat verlichting gebruiken, blijkt. Dit artikel gaat over de westerse intellectuele stroming, maar hiermee raken we ook direct aan de tweede definitie, die van verlichting van het menselijk lijden. Want dat de wetenschap uiteindelijk een eind zal maken aan al het menselijk lijden, dat is een geloof dat diepgeworteld is in ons post-verlichtingsdenken. Tekst: G e m m a B o o n, kunsthistorica en medewerker Rijksmuseum Twenthe
A l e x a n der
roslin
en
34
de
d e c ad e n t i e
De nieuwe inzichten werden niet pijnloos overgenomen in de denkkaders van de 18de eeuw. Eindeloze discussies over de verschillende mogelijkheden om natuurfenomenen te verklaren hielden de gemoederen bezig. Er ontstond ophef over een vorm van onderzoek die steeds serieuzer werd toegepast: het empirisch onderzoek. Tot ver in de 16de eeuw werd over het algemeen gedacht dat de Griekse filosofen het bij het juiste eind hadden. Er werd weinig tijd en aandacht besteed aan het onderzoeken of de beweringen van de invloedrijke Griekse auteurs, zoals de geneesheer Hippocrates van Kos, werkelijk overeenkwa-
men met wat zij zelf waarnamen. Dat kwam doordat men tot die tijd waarnemingen door onze zintuigen onbetrouwbaar vond. Het oog misleidt. Alleen het verstand, het denken is te vertrouwen. De onderbouwing van Hippocrates’ opvattingen over het menselijk lichaam, ziekten en hun remedies was belangrijker dan alles wat zijn lezers zelf konden waarnemen. Twijfelen aan de oude Grieken was als vloeken in de kerk: dat deed je simpelweg niet, dat zou respectloos zijn. De Verlichting rekende af met deze traditie. Voor het eerst sinds de Oudheid werd de waarneming als het enige geldende argument gezien voor het vinden van waarheid. Een grote zoektocht naar wetmatigheden begon. Niet iedereen was hier blij mee, want ‘zoveel ogen zoveel waarnemingen’ wordt wel eens gezegd. De discussie over de geldigheid van empirisch natuurwetenschappelijk onderzoek liep zo hoog op dat Isaac Newton – nog altijd bekend van zijn opzienbarende nieuwe inzichten op het gebied van de zwaartekracht – de natuurfilosofie een ‘schaamteloze, kijfzieke dame’ noemde en zich in het vervolg tot de wiskunde beperkte.
tuur wetmatigheden staken die niet met de Bijbel konden worden verklaard, veroorzaakte een breuk met het verleden. Er waren boeken op de markt waarin de nieuwe inzichten werden uitgelegd in een voor iedereen begrijpelijke taal. Het Latijn verloor zijn positie als voertaal voor belangrijke zaken: het gebruik van de landstaal nam toe onder de wetenschappers. Kenmerkend is de poging tot een kritisch en samenvattend overzicht van de stand van het weten via de beroemde Encyclopédie. De Encyclopédie ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers (Encyclopedie of beargumenteerd woordenboek van de wetenschappen, kunsten en beroepen) was een intellectuele en artistieke onderneming die
D e wet e n schap e n E n c yc l o p é d i e
de
Rond 1700 was de helft van alle boeken die werden gepubliceerd nog gewijd aan de theologie, die steeds meer terrein verloor. Wetenschappers doorbraken met hun empirische kennis, opgedaan door middel van vrij onderzoek, experimenten en waarnemingen, de eeuwenoude alleenheerschap- Alexander Roslin, (1707-1778), pij van de theo- Linnaeus botanicus, 1775, olieverf logie. Het idee op doek, Koninklijke Academie van Wetendat in de na- schappen, Stockholm
A l e x a n der
roslin
en
35
de
d e c ad e n t i e
het boegbeeld geworden is van de Verlichting in Frankrijk in de 18de eeuw. De eerste 28 delen van deze encyclopedie werden gepubliceerd tussen 1751 en 1772 en kwamen tot stand onder leiding van de Franse encyclopedisten Denis Diderot en Jean Le Rond d’Alembert (zie ook pagina 74). De schrijver en goede vriend van Alexander Roslin, Jean-François Marmontel, leverde samen met andere verlichte denkers zoals Rousseau en Voltaire bijdragen aan de Encyclopédie.
D e ta xo n o m i e van L inna eu s
Naast deze encyclopedie zijn pogingen van wetenschappers om de natuur in te delen op een
} Alexander Roslin, JeanFrançois Marmontel (1723-1799), schrijver, 1767, olieverf op doek, Musée du Louvre, Parijs
roslin
en
36
de
d e c ad e n t i e
A l e x a n der
roslin
en
37
de
d e c ad e n t i e
}
A l e x a n der
Diverse illustraties uit de Encyclopédie ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers o.l.v. Denis Diderot en Jean Le Rond d’Alembert, 1751 tot 1772
systematische, wetmatige manier in samenhangende typologieĂŤn kenmerkend voor de Verlichting. Alexander Roslins landgenoot, de Zweed Carl von LinnĂŠ, was een ware beroemdheid in zijn tijd. Von LinnĂŠ – beter bekend onder zijn Latijnse naam Linnaeus – was wereldreiziger, onderzoeker en ’s werelds beste plantenkenner. In alle salons besprak men zijn taxonomie, waarin hij voor het eerst op systematische wijze de vele duizenden nieuw ontdekte planten en bomen onderbracht in samenhangende typologieĂŤn. Planten die hun toenaam van hem kregen zijn nog altijd herkenbaar aan de auteursaanduiding ‘L.’ (van Linnaeus) achter de botanische naam. Roslin droeg ook een steentje bij aan de bekendheid van Linnaeus: toen Roslin in de jaren zeventig in Stockholm de breekbare beroemdheid ontmoette, bood hij hem aan om hem gratis te portretteren. ‘De wereld verlangt naar zijn portret’, zij hij gul.
Nog alt i jd h e e rst d e ge d a cht e d a t w a n n e e r w e m a a r meer te weten komen, we a l l e m o g e l i j k e p r o b l e m e n d e w e rel d u i t k u n n e n h el pe n
Bak e r mat van de m o d e r n e b e s c h av i n g
Veel van de opvattingen die tot ons moderne gedachtengoed behoren hebben hun wortels in de 18de eeuw. Onze ideeÍn over burgerrechten, emancipatie, het gelijkheidsbeginsel en vrijheid van meningsuiting zijn stuk voor stuk het resultaat van de Verlichting. Ons moderne vooruitgangsdenken – het geloof dat de dingen in de toekomst beter zullen worden – is direct te herleiden tot de Verlichting. Nog altijd heerst de gedachte dat wanneer we maar beter onderzoeken, meer leren en meer te weten komen, we alle mogelijke problemen de wereld uit kunnen helpen. Empirisch onderzoek heeft zonder twijfel enorme vooruitgang gebracht in de medische wetenschap. De basis voor de behandeling van duizenden medische aandoeningen ligt in het empirisch onderzoek uit de 18de eeuw. De Verlichting, kunnen we stellen, heeft verlichting gebracht in het menselijk lijden. En als die verlichting niet
A l e x a n der
roslin
en
38
de
d e c ad e n t i e
direct optreedt, dan is er altijd nog altijd de belofte dat die binnenkort intreedt.
E inde van h et v er l ich te ti j dper k
Hoewel natuurwetenschappers en filosofen in de 18de eeuw hun inkomsten grotendeels via koningshuizen of de kerk verkregen waren het juist deze instituten die het moesten ontgelden door toedoen van de verlichte ideeĂŤn. Een jarenlange pamflettenstrijd brak los vanaf het midden van de 18de eeuw met beschuldigingen, beledigingen, laster en verdachtmakingen aan het adres van kerk en staat die gretig aftrek vonden bij het verlichte publiek. De heftige discussies over burgerrechten, het gelijkheidsbeginsel en de plek van de kerk in het leven van de moderne mens ontaardden in de Franse Revolutie aan het einde van de 18de eeuw. We kunnen
A l e x a n der
roslin
en
39
stellen dat de Verlichting ironisch genoeg een einde maakte aan de eerste verlichtingsgolf. De Franse Revolutie is een mijlpaal voor burgerrechten, maar maakte een einde aan de dominante macht van kerk en adel en daarmee ook
de
d e c ad e n t i e
aan de inkomstenbron van veel van de belangrijkste wetenschappers van die tijd. De Verlichting bracht het volk brood, maar verzorgde haar eigen hongerdood. đ?‘„
Amoureuze avon t u r e n va n d e
Europese high society 18
va n de
de
eeuw
Roddel en
ach t er k l a p Tekst: G e m m a B o o n, kunsthistorica en medewerker Rijksmuseum Twenthe
D
e opkomst van de industriĂŤle drukpers in de 2de helft van de 18de eeuw maakte het mogelijk om nieuws snel te verspreiden onder een grote groep mensen. Voor het eerst in de geschiedenis werden wetenschappelijke ontdekkingen, politieke idealen en producten of diensten onder de aandacht gebracht van duizenden mensen tegelijkertijd. Boerenknecht of staatshoofd: iedereen had toegang tot de relatief goedkope nieuwsbulletins, pamfletten en kranten. Een goede slogan of een pakkende tekst was al dat nodig was om een nieuw idee of product onder de aandacht te brengen.
die de pers wist te bespelen en het publiek voor haar wist te winnen kon op – tijdelijke – roem rekenen. Neem de Ierse zusters Gunning, naar Engeland gekomen in 1750 om geschikte huwelijkskandidaten te vinden. Op hun reis van Hertfordshire naar Windsor werden zij achtervolgd door verhalen in de kranten over hun opzienbarende schoonheid. De drukpersen maakten overuren en beschreven elke stap die zij zetten. Op een goede dag dromden achtduizend mensen samen in Vauxhall Gardens nadat zij in de krant hadden gelezen dat de zusters daar zouden verschijnen. De verhalen over de zusters Gunning verdwenen pas uit de kranten toen zij beiden een geschikte huwelijkskandidaat hadden gevonden, een graaf en een hertog. Hun beroemdheid had zeker bijgedragen aan het aan de haak slaan van deze uitzonderlijk goede partijen!
Roddelpers De opkomst van de drukpers voedde bovendien een groeiende honger naar sensatie. Er bestonden nauwelijks restricties rondom wat wel en wat niet gedrukt mocht worden. Roddels, achterklap of verzinsels: binnen vierentwintig uur bereikte het nieuwtje van de dag de wijde omtrek. Verhalen over buitenechtelijke avontuurtjes van de rich and famous werden als vervolgverhalen gepresenteerd en gretig gelezen door alle lagen van de bevolking.
Geheime anekdotes en scandaleuze praktijken Doordat er geen echte wetten waren die de high society beschermden tegen alle roddels en verzinsels, werd er veel meer en op schandaliger wijze gepubliceerd dan de roddelbladen van nu zich kunnen permitteren. Er ging tenslotte geen dreiging uit van een rechtszaak wegens smaad of laster, zoals vandaag de dag. Een goede roddel bracht geld op, dus ieder in geldnood verkerend individu wilde maar wat graag een goede roddel delen met de uitgevers van deze roddelbladen. Het publiek smulde ervan. Vooral na 1660 werden ‘geheime anekdotes’ van
Op zoek naar een geschikte echtgenoot De leden van de high society waren echte beroemdheden: iedereen kende hun namen en hun levens werden op de voet gevolgd. Elke dame
A l e x a n der
roslin
en
40
de
d e c ad e n t i e
D e 1 8 d e e e u w i s d e b a k e r m at va n h e t b e g r i p ‘ c e l e b r i t y ’ z o a l s w i j d at n u k e n n e n scandaleuze praktijken aan het hof en andere ontmoetingsplaatsen van de high society enorm populair. De 18de eeuw is de bakermat van het begrip ‘celebrity’ zoals wij dat nu kennen. De romanschrijver Laurence Sterne schreef nadat hij de meest besproken schrijver van zijn tijd was geworden: ‘Ik schrijf niet om brood op de plank te brengen, maar om beroemd te worden.’ Zijn toekomst of eeuwigheidswaarde boeide hem niet, het ging hem slechts om het applaus van het moment.
Uit
en
va n
W
ellington was nu mijn trouwe klant, maar wat een vervelend gezelschap was hij zeg! ’s Avonds, wanneer hij zijn brede rode lint droeg, leek hij wel een rattenvanger. ‘Weet je wel’, zei ik tegen hem op een dag, ‘weet je wel dat de wereld van plan is je op te hangen?’ ‘Huh?’ zei Wellington. ‘Ze zeggen dat ze je op gaan hangen, ongeacht wat jouw broer Wellesley te zeggen heeft in jouw verdediging.’ ‘Ha!’ zei Wellington heel serieus, ‘welke krant lees jij?’ ‘Het is het gesprek van de dag’, antwoordde ik. ‘Ze moeten die lastercampagne nu maar eens staken’, zei Wellington lachend, ‘anders ben ik straks niet zwaar genoeg om op te hangen’. We waren onderweg naar het gemaskerd bal in onze koets, vanaf een uur of vijf tot negen uur ’s avonds. Direct na aankomst van deze lange rit werden we welkom geheten in de eerste ontvangstruimte door de graven van Devonshire en Leinster, gekleed in lichtblauwe kostuums. Zij droegen geen masker omdat ditzelfde kostuum door alle leden van de Wattier’s club gedragen werd. Niemand anders was welkom zonder masker. De kranten beschreven dit feest in al zijn glorie en kleurenpracht een tijd terug, veel beter dan dat ik dat nu zou kunnen. Daarom lijkt het me afdoende om te zeggen dat het aan mijn wildste verwachtingen voldeed. Het deed me denken aan paleizen vol elfjes en andere wonderlijke creaturen uit de sprookjesboeken van mijn kindertijd.
Kennis is macht De drukpers gaf ook macht. Een tijdgenoot van schrijfster Jane Austen, de courtisane Harriette Wilson, beschreef in haar memoires al haar belevenissen met haar klanten, die deel uit maakten van de high society. De hoge heren worden met naam en toenaam genoemd. Harriette was behoorlijk uitgekookt: ze beschrijft hoe zij rijke – vaak oudere – getrouwde mannen voor haar weet te winnen en ze aanzet om in haar levensonderhoud te voorzien. Wanneer een man het af laat weten of te weinig zakgeld ter beschikking stelt gaat ze op zoek naar een nieuwe minnaar. Harriette gebruikte haar memoires als chantagemiddel. Toen zij op een leeftijd raakte dat de heren niet meer in de rij stonden voor haar, stelde zij haar vroegere klantenkring voor de keuze: betalen of een personage worden in haar memoires. Niet alle heren lieten zich voor haar karretje spannen en hebben dat geweten: haar memoires werden een bestseller in haar tijd en alle heren die hierin figureren werden nagewezen op straat. �
roslin
Memoires
Har r iette Wilson
Society prinsessen De 18de eeuw betekende ook de geboorte van de society prinses. Op uitgekookte wijze wisten sommige dames de publiciteit op te zoeken en uit te buiten. De meest beroemde in haar soort was de courtisane Kitty Fisher. Zij gebruikte de pers om een imago te creĂŤren en te behouden. Al tijdens haar introductie in de high society van Londen als negentienjarig meisje in 1758, wist Kitty elke dag het nieuws te halen met haar acties. Onder het toeziend oog van het publiek ensceneerde zij een ongeluk in Hyde Park in Londen, waarbij ze zich van haar paard liet vallen. Haar mooie dijen waren voor alle toeschouwers zichtbaar en er werd nog weken zo niet jaren aan dit ‘ongeval’ gerefereerd in de pers. Deze ordinaire roep om aandacht zorgde voor een enorme mediahausse. De media-aandacht leidde tot een nieuwe klantenkring met afgevaardigden uit de hoogste kringen en bijhorende torenhoge prijzen voor haar seksuele diensten. Zij was zonder twijfel de meest begeerde hoer van Londen, en liet zichzelf meerdere keren vereeuwigen door de schilder Joshua Reynolds. De gravures naar deze schilderijen vonden gretig aftrek onder haar minnaars en minder vermogende aanbidders. Helaas heeft haar reputatie haar niet kunnen behoeden voor een vroege dood: op haar dertigste overleed Kitty onder mysterieuze omstandigheden.
A l e x a n der
de
De Memoires van Harriette Wilson zijn dankzij het Gutenberg project voor iedereen online beschikbaar. Ga naar www.gutenberg.org en zoek op ‘memoires Harriette Wilson’.
41
de
d e c ad e n t i e
Balzaal van het Paleis van Queluz, Portugal.
IJshotel H么tel de Glace, Canada.
Hotel Andaz Amsterdam. Interieurontwerp Marcel Wanders.
Eetzaal van het Catharinapaleis, nabij Sint-Petersburg.
Ithaa Restaurant, Rangali Island, Malediven. Het eerste onderwater restaurant ter wereld (5 meter onder zeeniveau).
Kasteel van Versailles, Frankrijk.
Slaapvertrek in Kasteel van Versailles, Frankrijk.
Hotel Selous Serena Camp, Tanzania. Het hotel is gelegen in het Selous Game Reserve.
Adellijk
‘Ik herinner me van de oorlog eigenlijk vooral wat gewoon dóór ging. De treinen reden gewoon, misschien wel meer op tijd dan voordien. Elke zondag werd er gevoetbald, alsof er geen oorlog was.’
tij dver dr ijf
Ja n Blokker
Tekst en beeld: A t t e J o n g s t r a , schrijver en essayist
fielen kozen het luchtruim par ballon monté (de luchtvaartrevolutie van die dagen), er werden paardenraces georganiseerd, en de jacht is niet uit de Fransoze genetica te sláán, nog altijd niet. Chassé Gardée: het wild is voor mij, afblijven!
p internet is een site te vinden die aandacht besteedt aan sport en spel tijdens de Franse Revolutie. Men is immers niet twaalf uur per dag bezig met het guillotineren van mensen, die vanwege geboorte (adel!) of opvattingen (afvallige geestverwanten) de dood verdienen. De maag roept op gezette tijden, ontspanning is noodzakelijk – gezelligheid wil ook wat. We moeten ons trouwens überhaupt niet voorstellen dat de Revolutie in alle uithoeken van wat tegenwoordig Frankrijk heet even hevig was. Er waren hele gebieden waar een centrale macht geen voet kon of durfde zetten. Wegen afwezig, volk dat zich niet liet dwingen, matriarchaal zelfbestuur hier en daar, doodgevaarlijk. Maar voor heel het Frankrijk van 1789 en de revolutiejaren nadien geldt: de homo ludens ging gewoon door met spelen.
Biljarten Eén sport noemde ik nog niet: biljarten. De jeu des billiards is in revolutionair licht een ingewikkelde kwestie. Het is van oudsher een sport voor de adel. Moet men als gewoon citoyen arbeiden voor het dagelijks brood, dan zijn ballen op een groen laken immers wel het laatste waar men aan toekomt. Er was genoeg gedoe, zeker in Parijs. Alleen de revolutionaire tijdrekening al. Wanneer bijvoorbeeld houdt de Vendémiaire op (21 oktober dus) en begint de Brumaire (de Mistmaand)? De hemel is op 22 oktober ook wel eens helder: je moet er je kop bijhouden.
Sport & spel De internetsite die ik bedoel vraagt zich af welke vormen van sport en spel men bedreef. Whist wordt genoemd, een uit Engeland overgewaaid soort bridge. De dobbelstenen rolden, het schaakbord kwam tevoorschijn, backgammon werd bedreven. Schermen was minder populair, ontmoedigd door de steeds weer wisselende revolutionaire machthebbers. Tennis werd echter hartstochtelijk bedreven, de aero-
Biljarten is van oudsher een sport voor de adel.
Men moet als gewoon ‘citoyen’ arbeiden voor het dagelijks brood en dan is biljarten het laatste waar men aan toekomt
{{
A l e x a n der
roslin
en
50
de
d e c ad e n t i e
A l e x a n der
roslin
en
51
de
d e c ad e n t i e
ntoine François A Callet, Lodewijk XVI. De koning als biljarter, zijn rechterhand steunend op zijn keu , 1781, olieverf op doek, Kunsthistorisches Museum, Wenen
{
L ouis-Léopold Boilly, De biljartpartij , 1807, olieverf op doek, Yusupov Palace Museum, Sint-Petersburg
tharina de Grote van Rusland in de winter van 1745-1746 samen met Bergholz, de gouverneur van haar zoon, vele avonden tien over rood op het laken legde.
Marie Antoinette moet een fanatiek biljartspeelster zijn geweest.
Marie Antoinette Met Marie Antoinette zijn we terug in het Frankrijk van de Revolutie. Haar biljartkamer in Les Petits Appartements de Marie Antoinette te Versailles is nog immer te bezichtigen, compleet met de in 1779 door textielkunstenaar Gondoin speciaal voor die ruimte ontworpen wandversieringen. Ze moet een fanatiek biljartspeelster zijn geweest, voortdurend de meerdere van haar man Lodewijk XVI, zelf toch een verdienstelijk speler. Niet voor niets noemde revolutionair en hilarisch pornograaf Mirabeau Lodewijk XVI ‘die geoliede biljartbal’.
De avond voor haar onthoofding speelde ze nog een partij met haar man
Meer dan Mary Queen of Scots zou het passend zijn geweest Marie Antoinette in een groen laken gehuld haar laatste reis naar het schavot af te laten leggen. Dat ze met een keu speelde die uit een olifantentand gesneden was (met gouden inleg versierd) is tekenend. Sterker: de avond voor haar onthoofding speelde ze een partij met haar man. ‘Ze was op dreef’, lezen we in de kronieken, ‘net als de volgende dag haar beul’. Hoe plat de verbeelding der Revolutie. Men dacht niet aan een groene jurk, maar begroef het lijk van Marie Antoinette met het hoofd tussen de benen.
Biljarten dus. Dit spel begon op middeleeuws gras. Dikke stokken, hamers soortement. Het groffe werk. Maar de evolutie wil dat de mens niet houdt van diep buigen, dus werd biljart naar een tafel verplaatst. Het groen van het laken verwijst nog altijd naar het oorspronkelijke speelveld. Deze tafel verscheen in paleizen en kastelen, huisvesting van de happy few. Koningen. Op de inventarislijst van Lodewijk XI van Frankrijk na diens dood in 1483 prijkt al een tafel met een stenen blad, overtrokken met stof en in het midden een gat waar men de bal-
Revolutie in de biljartsport Het biljarten van het Franse koningspaar was op de dramatische 16de oktober 1793 dus tot een einde gebracht, maar hier gaat het om de dingen die gewoon doorgaan. Sport & spel dus, biljarten. Vanaf 1790 was er een briljante kracht doende, François Mingaud (1771-1847) geheten. Mingaud zou in zijn eentje een revolutie in de biljartsport ontketenen, met zijn uitvinding van de pomerans, het uiteinde van de keu van gestapelde schijfjes leer. Die maakt het mogelijk met effect te spelen, waardoor de biljartsport werd verheven tot een vorm van kunst. Mingaud was legerkapitein, en uitte zijn kritiek op de opkomst van Napoleon nogal onvoorzichtig – zodat hij in de gevangenis belandde. En ook hij liet net als Marie Antoinette in haar gevangenschap een biljarttafel aanrukken, om de kunst te dienen, en verzocht zelfs om uitstel van zijn vrijlating om zijn carambolage nog wat te verfijnen. Het zou uiteindelijk leiden tot een baanbrekende publicatie, en let op de adel in de titel: Noble Jeu de Billiard - Coups extraordinaires et surprenans (1827).
Reclameplaat uit 1920 van de Amerikaanse biljartfirma Brunswick (sinds 1845), een bedrijf met een groot gevoel voor historische continuĂŻteit. Grote biljarters uit de geschiedenis: Mozart, Darwin, Kant, Multatuli, Raymond Keulemans, Lodewijk XIV, Mary Queen of Scots, Queen Victoria, Mark Twain, Paus Pius X, Yuri Gagarin, VS-president Jefferson, VS-nationaalkampioen Henry Junius en Napoleon. En centraal Marie Antoinette.
len in stuurde. Primitief, maar duidelijk biljart. Dik honderd jaar later werd het kasteel van Mary Queen of Scots overvallen. Haar werd met nadruk een biljartverbod opgelegd, eigenaardig, want meteen daarna werd ze vermoord. Men sneed het laken van de koninklijke biljarttafel en wikkelde daar haar lijk in. Biljart als adellijke sport: ook in Engeland zag men dat zo. Rond 1650 verklaarde de puritein Cromwell biljarten taboe, als aristocratisch tijdverdrijf. De Franse Zonnekoning Lodewijk XIV was een hartstochtelijk biljarter. Vast staat ook dat Ca-
A l e x a n der
roslin
en
Napoleon en koningin Victoria De leiders van de Franse Revolutie konden vele adellijke hoofden laten rollen, maar het biljarten vermocht men niet uit te bannen. Al Napoleon – zelf een product van de Revolutie – bezat een eigen keu, die bewaard is gebleven. Eenvoudig van hout met koperbeslag, een soldatenkeu, maar toch. Hij zou later op Elba en nog later op St. Helena vele uren stukslaan met biljarten.
de
d e c ad e n t i e
Ook hier is nader onderzoek geboden
Na Napoleons finale nederlaag in 1815 had Frankrijk weer een koning gekregen. Biljartte hij? Misschien. Een ander gekroond hoofd deed dat zeker: de Engelse koningin Victoria. Het zou na Waterloo nog decennia duren voor de democratie in het biljarten inzette, en de middenklasse de keu ging hanteren. Lees voor de Nederlandse situatie Hildebrands Camera Obscura (1839), de scène met de bleke burger Pieter Stastok (!). Het gewone volk moest wachten op het cafĂŠ-biljart, voor ook dat zich kon bekwamen in de kunst der koningen. Alexander Roslin Resten nog enkele vragen. Tijdens de Revolutie woonde in Parijs de bouwmeester Jean Jacques Lequeu (17571826), van de drie zogeheten ‘Revolutiearchitecten’ (de anderen waren Ledoux en BoulĂŠe) de meest obscure. Men zou zeggen: Lequeu was het aan zijn naam verplicht een biljartzaal te ontwerpen. Van moeilijkheden tijdens de Revolutie is in zijn geval niets bekend, hij leidde een onopvallend bestaan in de hoerenkast waar hij woonde, maar de biljartlink vereist beslist nader onderzoek. Het laatste geldt ook voor Alexander Roslin. Op het portret dat zijn schildercollega Fyodor Rokotov conterfeitte zit Catharina de Grote met een biljartkeu in haar rechterhand. Op Roslins Catharina-portret ontbreekt de keu. Had Roslin soms een hekel aan biljarten? Ook hier is nader onderzoek geboden. Een afkeer van deze edele kunst zou de sympathie voor onze Zweedse portretschilder danig doen afnemen. đ?‘„
{
52
Had Roslin soms een hekel aan biljarten?
yodor Rokotov, F Keizerin Catharina de Grote , 1763, olieverf op doek, Tretyakov Gallery, Moskou
lexander Roslin, A Keizerin Catharina de Grote , 1776, olieverf op doek, Hermitage, Sint-Petersburg
}
A l e x a n der
roslin
en
53
de
d e c ad e n t i e
COMBINEER UW BEZOEK AAN RIJKSMUSEUM TWENTHE MET EEN WANDELING DOOR ROOMBEEK CULTUURPARK. VIER CULTUURINSTELLINGEN VORMEN SAMEN HET KLOPPEND HART VAN ROOMBEEK, DE WIJK DIE HET AFGELOPEN DECENNIUM OP BIJZONDERE WIJZE UIT DE AS IS HERREZEN. MET INSPIRERENDE EXPOSITIES EN SPANNENDE SAMENWERKINGEN, OMRINGD DOOR DE VERNIEUWENDE ARCHITECTUUR DIE ZO KENMERKEND IS VOOR DE WIJK. KIJK OP UITINENSCHEDE.NL
Heeft u problemen met uw (schoon)familie, worstelt u met dilemma’s ten aanzien van uw huwelijk, wilt u weten hoe u de minnaar/minnares van uw partner het beste tegemoet kan treden? Madame Madelène, expert d’etiquette, adviseert u over alle vraagstukken aangaande de sociale omgang.
Madame Madelène
weet raad
Geachte Madame Madelène,
M RIJKSMUSEUM TWENTHE
MUSEUM TWENTSEWELLE
TETEM KUNSTRUIMTE
CONCORDIA 21ROZENDAAL
AKI ARTEZ ART & DESIGN
ijn dochter is lelijk. Het wordt alsmaar erger, want de aardige gelaatskleur die ze had is door de zon weggebrand. Ze lijkt ouder dan ze is, ze heeft een lelijke ronde neus en haar ogen liggen te diep in hun kassen. Gelukkig heeft ze haar figuur redelijk kunnen behouden en danst ze aardig. Bovendien zijn haar manieren goed gepolijst – je kunt zien dat ze van goede afkomst is. Over het algemeen kan ik zeggen dat ik blij ben met hoe ze is. Ik zie M a ch ér i e M a da m e haar liever lelijk maar zedig dan mooi maar roekeloos zoals de meeste vrouwen E l i s a b e t h - C h a r l o tt e , van haar leeftijd. Maar haar man heeft alleen maar oog voor zijn bijvrouw, zegt het zelf. Uw dochter is Madame de Craon. Het lijkt wel alsof zij hem een liefdesdrankje heeft gegeven lelijk en dit is de reden van – wanneer zij niet in zijn bijzijn is zweet hij peentjes en doet hij alles wat de haar ongeluk. U heeft als taak om uw dochter door de beste pruiechtgenoot van zijn minnares – Duc de Craon – van hem wil zolang hij met kenmaker en visagist te laten behandelen. zijn vrouw het bed kan delen. Al hun geld gaat op aan de pleziertjes van de Duc De meest voorbeeldige jurken moeten haar de Craon en zijn vrouw. Mijn dochter lijkt het niet eens erg te vinden, zolang goede figuur opnieuw laten uitkomen en wellicht is enige hulp van een geoefend haar man haar maar met tederheid benadert. Ik zou gek worden van jaloezie, chirurg nodig om wat te maken van het maar zolang zij haar kinderen heeft laat ze zich alles welgevallen. Nu wordt verlepte uiterlijk van uw dochter. er gefluisterd dat de Duc de Craon en zijn vrouw zelfs Ik hoef u niet te vertellen bij mijn dochter en haar dat het gebruinde hoofd van man zijn ingetrokken. Is er uw dochter onder geen beiets dat ik kan doen om mijn ding nog zonlicht mag zien. dochter te beschermen tegen Een bediende zal haar moeten vergezelzoveel onrecht?
U
Bare Life Motiv: Euan Uglow, The Diagonal (Ausschnitt), 1971 – 77, Privatsammlung © Estate of Euan Uglow, Foto: Courtesy of Browse & Darby Ltd
Bacon, Freud, Hockney, Auerbach, Kossoff and others 8. 11. 2014 – 22. 2. 2015
len tijdens haar wandelingen om toe te zien dat zij altijd met haar parasol haar gezicht tegen het zonlicht beschermt. Wanneer dit niet helpt moet zij via de kleedsters informeren hoe Madame de Craon haar liefdesdrankje heeft bemachtigd. Wat zij kan, kan uw dochter ook.
M a da m e E l i s a b e t h C h a r l o tt e Duchesse d’Orléa ns
Madame Madelène Main sponsor
www.lwl-museum-kunst-kultur.de
e x p e rt d ’ e t i q u e t t e
Sponsors
Stiftung
The museum is supported by Sparkasse Münsterland Ost
ierre Gobert, Elisabeth-Charlotte P d’Orléans, ca. 1700, olieverf op doek
A l e x a n der
roslin
en
55
de
d e c ad e n t i e
{
François Boucher , L’Odalisque Brune, 1745, olieverf op doek, Museé du Louvre, Parijs
I n t e rv i ew
met
ov e r d e m o d e va n d e
M adelief Hohé 18 de- e e u w s e e l i t e
J e wa b te n t je dr aagt
Het
o n c o m f o rt a b e l e k leding wa s e e n t e k e n va n
economische
en
Met kleding kan je veel over jezelf vertellen: bijvoorbeeld dat je rijk bent, smaak hebt (of niet), of tot welke subcultuur of maatschappelijke laag je behoort. Een groep waarvoor dit meer op ging dan welke ook, is de Europese elite van de 18de eeuw.
cu lt u r el e
Su pe r io r iteit
Tekst: J o s i e n B e l t m a n , hoofd publieksactiviteiten Rijksmuseum Twenthe
M
et mode gaf je uitdrukking aan je maatschappelijke status en positie. ‘Maar zelfs meer dan dat’, aldus Madelief Hohé, conservator mode en kostuum van het Gemeentemuseum Den Haag. ‘Via kleding kon je ook laten zien welke politieke en maatschappelijke ideeën je interessant vond.’ Voor die ideeën en hoe deze hun weerslag vonden in de mode moeten we onze blik richten op Parijs. Want iets wat sinds de 18de eeuw niet is veranderd, is de dominante positie van Parijs op het gebied van de mode. Madelief Hohé: ‘De Franse mode stond in de 18de eeuw model voor wat men droeg in de rest van Europa en zelfs Amerika. Ook in Nederland werd de Franse mode overgenomen. In de hofstad Den Haag was men heel internationaal georiënteerd en modieus. Men liet dure zijden stoffen en dergelijke uit Frankrijk komen om er vervolgens door kleermakers
in Nederland japonnen van te laten maken. Nieuwe trends werden opgepikt via (Franse) modetijdschriften, prenten en op feestjes. Zo was het in Den Haag een drukke bedoeling met het uitgaansleven. Maar ook via brieven werden nieuwe modes verspreid. Men schreef veel over kleding. Er werd bijvoorbeeld geroddeld over wie wat droeg of wat men mooi vond.’
A ls i k aa n de Fra nse mode u it de 18 de eeuw den k, den k i k aa n st ra k ingesnoerde v rouwen i n overdad ig gedecoreerde, pompeu ze ju rken.
‘In Frankrijk was de mode extremer dan in Nederland. In Parijs maakten ze er echt een show van. Daar had je ook meer een hofcultuur met een hele entourage van mensen er omheen. Vooral in de nadagen van het Ancien Régime, vlak voor het uitbreken van de Franse Revolutie, was de mode heel over-
A l e x a n der
roslin
en
58
de
d e c ad e n t i e
d r ag e n va n
dadig. Elegantie en overdadige decoraties waren de kenmerken.’
Wat d roeg men prec ies?
‘Een japon die door veel vrouwen werd gedragen is de robe à la française. Deze is wijd rondom de heupen, maar ingesnoerd bij de taille. Een belangrijk kenmerk is de plooi op de rug die doorloopt tot aan de schouders. De robe à la française ziet er uit als een jurk, maar eigenlijk is het een constructie van een rok, een overjapon en een borstlap. Mannen droegen een habit à la Française, dat bestond uit een habit (jas), vest en een kuitbroek, met daaronder mooie zijden kousen.’
{
A l e x a n der
roslin
en
59
de
d e c ad e n t i e
T ibout Regters, Portret van Cecilia de Clercq, gekleed in een robe à la française, 1767, olieverf op doek, Rijksmuseum Twenthe, Enschede
Wat wilde men precies uitdragen met de kleding die men droeg?
‘Ten eerste ging je in de 18de eeuw gekleed naar je stand. Ook al kon je het betalen, je droeg geen kleding die boven je stand was. Daar was men heel gevoelig voor. Dat de kleding die men in het openbaar droeg vaak oncomfortabel was, was ook een teken van economische en culturele superioriteit, want het verrichten van fysieke arbeid was daarin onmogelijk. Kleding was dus alles in de 18de eeuw, want daarmee liet je zien wie je was. Dat veranderde pas na de Franse Revolutie.’
Robe à la française
Robe à l’anglaise
‘Maar in de jaren tachtig van de 18de eeuw kwam er ook kritiek: op zowel de overdadigheid van de heersende mode als de ingesnoerde lichamen. De tegenstellingen in Frankrijk tussen degenen die veel hadden en degenen die niks hadden werden steeds groter, dus pronken met overdaad werd steeds minder gewaardeerd. En vanuit de gezondheidsleer werd het insnoeren van het lichaam bekritiseerd. Bij vrouwen leidde het insnoeren van de taille bijvoorbeeld tot een zwakke rug. Mensen werden letterlijk in een keurslijf geperst. Zo zorgde de mannenkleding met de sterk naar achter geplaatste mouwinzet er voor dat mannen heel rechtop stonden. Dat vond men mooi en netjes. Bij de kritiek die op deze kleding kwam speelde de tijdgeest ook een rol. Onder invloed van de Verlichting vond men dat het lichaam vrij moest kunnen bewegen.’
Dat de mode i n de ja ren t ach t ig va n de 18 de eeuw ‘losser ’ werd had ook te m a ken met E ngelse i nvloeden.
‘Inderdaad. In de jaren tachtig vonden Engelse gebruiken en trends hun weg naar het vaste land van Europa. Daarbij moeten we niet alleen denken aan de Engelse landschapstuin, thee drinken en de verlichte, democratische ideeĂŤn, maar ook aan de Engelse mode. Net als de Franse mode was de Engelse mode elegant. Maar de nadruk lag meer op mooie, goede stoffen en een goede snit in plaats van overdadige decoraties. De mannenjassen hadden bijvoorbeeld geen borduursels op de panden. De mannen waren geen pauwen meer. Op basis van de Engelse mode ontstond in Frankrijk de robe Ă l’anglaise. Deze japon had
De Engelse invloed in de mode ston d voor
‘ Demo cr atis che’ ideeĂŤn A l e x a n der
roslin
en
60
de
d e c ad e n t i e
een mooie wijdvallende rok en een aangesloten rug in de overjapon, in plaats van onpraktische plooien tot aan de schouders zoals de robe à la française.’
De robe à l’anglai se is dus geen Engelse ju rk, m aa r een Fra nse ju rk gebaseerd op de E ngelse mode.
‘Precies. Via de Franse robe Ă l’anglaise en modehoofdstad Parijs ging de Engelse mode de hele wereld over. De Engelse mode had de naam losser en praktischer te zijn. Dat is onder meer het gevolg van de Engelse cultuur die veel meer op sport en het buitenleven was gericht. Dat wil overigens niet zeggen dat vrouwen zich in een robe Ă l’anglaise veel vrijer konden bewegen. De taille werd nog steeds ingesnoerd. Maar achter de Engelse invloed in de mode ging wel een democratische gedachte schuil. Door je te kleden in Engelse ‘democratische’ mode kon je aangeven dat je dergelijke ideeĂŤn interessant vond. Of je liet je portretteren in moderne Engelse mode in een landschap, waarmee je verwees naar de ideeĂŤn over de ‘gecultiveerde wilde’ van de filosoof – en weliswaar Fransman – JeanJacques Rousseau.’ Paradoxaal genoeg werd de nieuwe ‘democratische’ Engelse mode als eerste overgenomen in de hogere kringen en aan het hof. Zo stortte de Franse koningin Marie Antoinette zich na verluid vol enthousiasme op de zogenoemde Anglomanie (= belangstelling voor Engelse trends). Het hof van Versailles speelde zo ook een belangrijke rol in de verbreiding van de nieuwe mode. Maar ĂŠcht democratisch was deze mode nog niet. Madelief HohĂŠ: ‘Dat kwam pas in de 19de eeuw, toen de maatschappij zelf echt democratisch werd en de mode door de opkomst van de nieuwe rijken toegankelijk werd voor een groot publiek. Toen kwamen er ook andere stoffen in de mode, zoals katoen. En er kwamen winkels met etalages, er ontstonden passages en het aanbod en de omloopsnelheid werden groter. In de 18de eeuw liet je via je kleding zien welke positie je innam. Dat veranderde ook na de Franse Revolutie. Begin 19de eeuw was het zelfs gevaarlijk om teveel je rijkdom tentoon te spreiden. Hoewel standsverschil in de maatschappij en mode nog wel een rol speelde, werd het minder belangrijk.’ đ?‘„
A l e x a n der
roslin
en
61
de
d e c ad e n t i e
G u s t aaf III va n Z w e d e n De vermaardheid van de Parijse mode blijkt bijvoorbeeld uit de beroemde bestelling van de prins van Zweden, de latere koning Gustaaf III, voor zijn huwelijk met de Deense prinses Sofia Magdalena in 1766. Deze bestond uit vier kostuums, een kamerjas met bijbehorende muilen, kantwerk, schoengespen, een hoed en een degen. Het trouwkostuum, gemaakt van prachtig zilverbrokaat en geborduurd met blauwe lovers, pailleten en gouddraad bracht heel Parijs in vervoering. De roem van de Parijse mode hing ook nauw samen met de sterke band tussen Parijs en het hof van Versailles: Versailles nam de wisselende modes van Parijs onmiddellijk over en diende daarmee als voorbeeld voor heel Europa, zoals blijkt uit de bestelling van de prins van Zweden. Bron: Pascale Gorguet Ballesteros, Maderlief HohĂŠ (red.), En Vogue! Mode uit Frankrijk en Nederland in de 18de eeuw, Den Haag en Zwolle 2005.
Alexander Roslin, Koning Gustaaf III van Zweden, 1775, olieverf op doek, Nationaalmuseum, Stockholm
Eten aan het Franse hof
Van veelvr aat tot Smulpaap Tekst: A n n e S c h e e p m a k e r, culinair journalist
De belangrijkste dingen in het leven van Lodewijk XIV waren: heel veel eten, protocol, vrouwen en jagen. Het lijstje van zijn opvolger, Lodewijk XV, zag er iets anders uit. Zijn passies waren vrouwen, lekker eten, jagen en af en toe koken.
L
odewijk XIV was bepaald vraatzuchtig. Een van zijn hovelingen noteerde: ‘Vaak heb ik de koning verschillende soepen zien eten: vier borden achter elkaar, gevolgd door een hele fazant, een patrijs, een salade, twee grote plakken ham, gevolgd door schapenvlees in een knoflooksaus, een bord met gebakjes en daarna nog fruit en confituren.’ Niets van wat de Franse koningen deden bleef onbespied. Zij waren bijna nooit alleen en altijd omringd door hovelingen en personeel. Bij het opstaan van Lodewijk XIV stonden er wel honderd mensen in zijn slaapkamer in Versailles. Enkele uitverkorenen hielpen hem bij het aankleden en boden hem brood, water en wijn aan. De rest keek toe. Wie het dichtst in de buurt van de koning verbleef en bijvoorbeeld de eer had zijn kousen te mogen aanreiken had het meeste aanzien.
delijk was voor alles wat met eten te maken had – van het inkopen en betalen van voedsel tot het regelen van muziek en vuurwerk – bestond uit zeven afdelingen, waar vijfhonderd mensen in wisseldiensten werkten. Twee afdelingen, de Gobelet en de Cuisine zorgden voor alle maaltijden die in Versailles op tafel kwamen, inclusief het prepareren van de jachtbuit en voor het linnen- en serviesgoed, het bestek, de tafelversiering en kandelaars en de aanvoer van fruit, brood, zout, wijn, water, likeuren, koffie en een ijsje toe.
Au g ra nd couver t
Het diner, au grand couvert, vond in de late ochtend plaats, op een tijdstip dat wij nu lunchtijd noemen. Het was een openbare gelegenheid waarbij hovelingen toekeken hoe honderden genodigden aan een volgeladen tafel zaten. Het was de gewoonte om bij elke gang alle gerechten tegelijkertijd op tafel te zetten. Op plattegronden uit die tijd is te zien welke schalen waar moesten worden neergezet. Uiteraard stonden de lekkerste dingen in de buurt van de koning. Het souper dat een meer besloten karakter had vond aan het eind van de middag plaats. De gerechten werden in een Gustave Doré, Gargantua’s {{ maaltijd, optocht van de paleiskeu1534 H yacinthe Rigaud, Lodewijk { XIV, 1701, olieverf op doek, ken naar de nogal verafMuseé du Louvre, Parijs gelegen eetzaal gebracht. van Loo, Lodewijk { L XVouis-Michel , z.j., olieverf op doek Het vlees voor de koning
Ba n ket voor v ijf honderd mensen
Een streng protocol was nodig om chaos in het paleis, dat werd bevolkt door drieduizend tot vijfduizend personen, te voorkomen. Honderden mensen waren nodig om de koning, koningin, maîtresse en de onbezoldigde hofhouding van gigantische maaltijden te voorzien. Een banket voor vijfhonderd mensen was geen uitzondering. De Maison Bouche die verantwoor-
A l e x a n der
roslin
en
62
de
d e c ad e n t i e
A l e x a n der
roslin
en
63
de
d e c ad e n t i e
moest wel door vijftien sterke mannen worden gedragen. Onderweg dienden hovelingen die deze processie gadesloegen hun hoofddeksel af te nemen. Ondanks het feit dat de gerechten waren afgedekt met stolpen (cloches) kwam het eten meestal praktisch koud op de plaats van bestemming aan. Bij een petit diner voor slechts dertig personen telde het menu meer dan honderd gerechten die in vijf gangen werden opgediend. Na de eerste en derde gang werd de tafel afgeruimd en opnieuw gedekt met serviesgoed, glazen en bestek. Ook schone borden waar niet van was gegeten werden ingenomen. De tweede en vierde gang telden minder gerechten die de twintig à dertig gerechten aanvulden die op tafel waren blijven staan. Het eten dat niet werd opgegeten ging aan het eind van de maaltijd terug naar de keuken waar het werd verdeeld onder het personeel maar ook vaak als bijverdienste werd doorverkocht.
maakte hij meteen duidelijk dat hij wars was van strenge regels. Hij wenste niet te slapen in de slaapkamer van zijn voorganger en liet aan de zijkant van het paleis, bij de Cour de Marbre, een privé-appartement bouwen, waar hij alleen kon zijn of slechts in gezelschap van intimi en zijn maîtresse. Hij dineerde het liefst in kleine gezelschappen en zijn voorkeur ging uit naar minder pompeuze maaltijden en voedsel met een meer verfijnde smaak. De jonge Lodewijk hield aan tafel van geestige conversaties, flirten, roddelen en praten over politiek. En dan het liefst zonder lakeien in zijn buurt. Eten deed deze koning voor zijn plezier. Aan het hof brak een nieuw tijdperk aan. Er werd zelfs gesproken van een culinaire revolutie, een Gouden Eeuw van de kookkunst, een nouvelle cuisine. Die belangstelling voor lekker eten was de koning wellicht bijgebracht door Filips II die er prat op ging in Spanje koken
Bij een ‘Petit Diner’ voor slechts dertig per sonen telde het menu meer dan honderd gerechten
T heater aa n t a fel
te hebben geleerd en ook zelf wel eens iets in de keuken klaarmaakte. In de kleine eetzaal van het privé-appartement werden twee bijtafels geïnstalleerd die door de vloer konden zakken en dan in een keuken terechtkwamen. De door de koning of Madame de Pompadour – de beroemdste maîtresse van Lodewijk XV – gewenste gerechten en wijnen werden door de koks op deze tafels neergezet. Via een mechaniek werden de tafels weer omhoog gehesen. Bedienend personeel was bij een dergelijk diner intime overbodig.
Koninklijke maaltijden waren vooral bedoeld om te imponeren. Ze waren een theater en een spektakel. Een van de imposantste gerechten bestond uit in de oven geroosterde ganzen, gevuld met een fazant die weer gevuld was met een eend, gevuld met een duif, gevuld met een kwartel, gevuld met een ortolaantje. Diners en soupers duurden eindeloos lang. Niet alleen door de enorme hoeveelheid gerechten, maar ook door het protocol dat in acht moest worden genomen. Het vlees werd door een vleessnijder in stukken gesneden en verdeeld, hetgeen bij bovenstaand gerecht geen eenvoudige zaak was. De voorproevers proefden voor de koning en zijn belangrijkste gasten het eten voor. Aan tafel zaten alleen de koning, de koningin en de maîtresse op stoelen met een rug- en armleuningen. Adellijke dames in hoog aanzien genoten de eer op een driepotige kruk – een tabouret – te mogen zitten. De meeste hovelingen dienden te staan. Rangen en standen waren in Versailles in alle delen van het paleis voor iedereen duidelijk. Vanzelfsprekend was er veel jaloezie aan het hof. Iedereen hield iedereen in de gaten. De lage adel begluurde de hoge adel. De bastaardkinderen hielden de prinsen en prinsessen in de gaten. En uiteraard was ook het omgekeerde het geval. Een prins ging niet opzij voor een hertog, een hertog niet voor een markies. Het bewaken van je eigen positie was een dagtaak.
Mada me de Pompadou r
Blij met die versoepeling van het protocol was de adel die in Versailles woonde overigens niet. Men vreesde voor zijn positie. Wie graag in gezelschap van de koning wilde eten kon zijn of haar naam op een lijst laten zetten. Deze lijst werd aan de koning voorgelegd die aankruiste wie er welkom was. De koning had geen zin in steeds dezelfde gezichten aan zijn tafel. Het was dus de kunst om hem als je was uitgekozen te charmeren met je conversatie en op een bescheiden, erudiete manier een prettige indruk te maken. Aan het hof was de invloed van de tot markiezin benoemde favoriete maîtresse van de koning groter dan die van de koningin. Markiezin de Pompadour had belangstelling voor mode, schilderkunst – ze schilderde ook zelf – hield van muziek en architectuur en verzamelde porselein uit Sèvres. Zij bewonderde de portretten van Alexander Roslin, in tegenstelling tot tsarina Catharina de Grote die ook door Roslin werd geportretteerd. Catharina mopperde in een brief aan Baron von Grimm dat de schilder haar had afgebeeld ‘als een Zweedse kokkin, grof en eenvoudig’. Madame de Pompadour heeft ervoor Anoniem, Diner voor } koning Lodewijk XV gezorgd dat Roslin een toelage en eigen appar(1710-1774) in het Hôtel de Ville van Parijs in 1771, tement/atelier in het Louvre kreeg.
Een n ieuw t ijdperk – i nt ieme etent jes
Toen Lodewijk XIV in 1715 stierf was zijn opvolger, de toekomstige Lodewijk XV, nog maar vijf jaar oud. Filips II, Hertog van Orléans, zoon van de broer van de overleden koning, werd tot Regent benoemd. Filips, die liever in het kleinere Palais Royal woonde dan in Versailles, heeft zeker invloed op de opvoeding van de toekomstige koning gehad. Toen de meerderjarige Lodewijk naar Versailles verhuisde
A l e x a n der
roslin
en
18de eeuw, gravure, The Art Archive
64
de
d e c ad e n t i e
Lodewijk XV had zijn eigen kippen die meegingen als hij door het land reisde
De kon i ng ba kt een omelet
François Boucher, ten en wier exquise smaak in hoge mate bijdraagt } Madame de tot de opleiding van uitstekende koks.’ De adel had Pompadour, ca. 1758, olieverf op doek, een nieuwe hobby ontdekt. Je kon met een zelfgeNational Galleries of Scotland, Edinburgh maakt gerecht indruk maken op je gasten. Koken was leuk. Althans af en toe‌ Werd het te ingewikJean François de Troy, Le DÊjeuner d’huÎtres keld dan liet je de culinaire hoogstandjes aan je (detail), 1735, MusÊe CondÊ, Chantilly beroemde kok over. In het in 1755 verschenen Les soupers de la Cour van Menon (een kok die zonder voornaam publiceerde) is zo’n huzarenstuk te vinden. Hoewel Menon een voorstander was van simpele gerechten met een pure smaak wilde hij ook graag indruk maken met iets nieuws. Bijvoorbeeld met een diner dat bestond uit honderd verschillende gerechten in ÊÊn kleur, waarbij wit de elegantste kleur was. Of een diner met honderd verschillende gerechten gemaakt van ÊÊn soort vlees. Die toegenomen culinaire belangstelling blijkt ook uit het aantal kookboeken dat tussen 1651 en 1789 verscheen: 230 stuks. Voor het gewone volk onbereikbare boeken. Ten eerste moest je ervoor kunnen lezen. Ten tweede waren de te gebruiken ingrediÍnten veel te duur.
Lodewijk XV vond het leuk om naar de paleiskeuken af te dalen om daar iets klaar te maken. Hij was dol op eiergerechten en was bedreven in het bakken van een omelet en het maken van het iets moeilijker gerecht gepocheerde eieren. Soms maakte hij een luxe omelet van fazanteneieren of eieren van een patrijs. Op zijn repertoire stond ook een kip met basilicum en een patĂŠ van leeuwerik. Speciaal voor hem maakte zijn kok een omelet met gebakken hanenkammen en kuit van een karper. Voor Madame de Pompadour creĂŤerde de kok een nieuw gerecht, een chaudfroid: stukjes zwezerik, kip, zalm en kreeft in aspic. De koning had zijn eigen kippen die met hem en Madame de Pompadour meegingen als ze door het land reisden. Elke zondag at de koning een gekookt ei. Zodra dat voor hem werd neergezet riep een lakei luid ‘De koning eet zijn ei!’. Iedereen keek bewonderend en vrolijk toe hoe de koning met een vork het kapje van zijn ei sloeg.
Nieuwe modes
Nieuw en dus in de mode was ook het drinken van chocola en koffie. Bij intieme etentjes schonk de koning zelf de chocola of koffie in. In de kassen van Versailles werden cacaobomen en andere exotische gewassen, zoals ananas, gekweekt. Hoewel de belangstelling voor nieuwe dingen toenam, was niet elk nieuw product aan het hof een succes. De bloemetjes van de aardappelplant waren als versiering van pruik of jurk populairder dan de aardappel zelf. In de keukens werden nieuwe, gezondere kooktechnieken uitgeprobeerd. Er werd gebruik gemaakt van bouillons, coulis en marinades. Koks vonden nieuwe gerechten uit en gaven die gerechten namen van adellijke personen voor wie ze hadden gewerkt of voor wie ze wel hadden willen werken. Koks kregen status en aanzien. Ze waren niet langer anoniem en verwierven dankzij hun kookkunst naamsbekendheid. Nog steeds kom je op klassieke Franse menu’s beroemde gerechten met een ‘titel’ tegen. De Coteletten Ă la Soubise danken hun naam aan prinses Soubise. De Hertogin de Berry leeft voort in een bloemkoolsoep. De Bechamelsaus is genoemd naar de markies de BĂŠchameil. En er wordt beweerd dat de Hertog van Richelieu, een neef van de kardinaal, na het behalen van een militaire overwinning in Port Mahon op het Spaanse eiland Menorca al experimenterend in het jaar 1756 in de keuken mahonaise uitvond. Iets om even bij stil te staan bij het eten van een patatje-met. Een van de beroemdste visgerechten uit die tijd is Filets de Sole Pompadour, Tongrolletjes Madame de Pompadour (zie het recept hiernaast).
In de tijd van Lodewijk XV was er sprake van ‘omhoogkoken’. De aristocratie imiteerde de kookstijl van het hof. De middenklasse probeerde aristocratisch te dineren. Het Franse hof was eeuwenlang, en is ook nu nog, een voorbeeld voor de hoven van West-Europa. De menu’s van staatsbanketten van onze voormalige koningin Beatrix en die van bijvoorbeeld koningin Elisabeth II van Engeland zijn vaak in het Frans gesteld. Ook nu nog laten koks zich inspireren door de klassieke Franse keuken. Een koninklijk banket is nog steeds een imponerende aangelegenheid waar veel protocol aan te pas komt. đ?‘„
Recept
Filets de Sole P ompadour Tongrolletjes Madame de Pompadour
I n gr e d i ĂŤ n t e n
• 8 grot e e n k e l e f i l ets va n tong • 500 g grotch a m pignons • 1 eet l . f i j ngeh a kt e t ru f f e l • 4 eet l . droog broodk ru i m • 1 t h ee l . ge r a sp t e
voor
• 1/2
4
personen
l bru t ch a m pagn e ( of droge
B ou rgogn e ) • 400 g gepe l de Hollandse
ci t roe nsch i l
• 50 g bot e r • 2 e i dooi e r s • sn u f j e ge m a l e n • sn u f j e zou t
D
ep de tongfilets met keukenpapier droog en bestrooi ze met zout. Hak de champignons in zeer kleine stukjes. Verhit de boter in een koekenpan en bak de stukjes al roerend ongeveer 2 minuten. Voeg truffel, broodkruimels, citroenschil, eidooiers en een beetje zout en peper toe. Roer goed door elkaar en verdeel dit mengsel over de tongfilets. Rol de filets op en bind de rolletjes vast met keukentouw of steek ze vast met een prikker. Leg de rolletjes met de takjes kruiden en het laurierblad in een hoge koekenpan en giet de champagne erop. Breng aan de kook en draai het vuur heel laag. Leg een deksel op de pan en pocheer de visrolletjes in ongeveer 15 minuten net gaar. Verdeel de rolletjes over de borden en verwijder de touwtjes of prikkers. Schep er garnalen omheen. Verwijder de kruiden. Schep de champagnesaus over de rolletjes en de garnalen.
cr Ê m a n t d ’A l sace of cr Ê m a n t de
garnalen
pepe r
• 1 ta kj e se l de r i j • 1 ta kj e pet e r se l i e • 1 l au r i e r bl a d
Tong is een vrij dure vis. Truffel is praktisch onbetaalbaar. Tongfilets kunnen vervangen worden door bijvoorbeeld zeebaarsfilets of scholfilets. Laat de truffel achterwege.
Hobbykoks va n adel
In Les Dons de Comus et les dĂŠlices de la Table (1739) van François Marin – een van de interessantste kookboeken uit de tijd van Lodewijk XV – schrijft deze kok: ‘Wij hebben in Frankrijk verschillende edelen heren die er voor hun eigen plezier niet op neerzien soms over koken te pra-
A l e x a n der
roslin
en
}
Menu van een diner gegeven door Madame de Pompadour en Lodewijk XV op 4 november 1757
66
de
d e c ad e n t i e
A l e x a n der
roslin
en
67
de
d e c ad e n t i e
links Top: Anbasja Blanken rechts Colbert: Anbasja Blanken | Mesh top: David Laport | Top: Forever21 | Rok: David Laport | Ceintuur: Moschino | Sneakers: Gourmet volgende pagina
Top: Anbasja Blanken | Ketting: Primark
Top: Anbasja Blanken | Rok: Zara | Ketting: Primark rechts Top: Anbasja Blanken links
Styliste Denise Kraaijenbrink maakte in opdracht van RMT deze fashion shoot geïnspireerd op de schilderijen van Alexander Roslin. ‘Toen ik de werken van Roslin zag werd mijn aandacht meteen getrokken naar het schilderij Dame met de voile . Het springt er voor mij uit binnen zijn oeuvre omdat het minder statig is dan de rest, en de mysterieuze, verleidelijke blik van de vrouw intrigeerde me. Ik wist direct dat ik iets met dat mysterieuze wilde doen en had vrij snel een beeld in mijn hoofd van doorzichtig tule dat over een gezicht valt. Vervolgens ben ik op zoek gegaan naar modeontwerpers die werken met tule en zo kwam ik uit bij Anbasja Blanken. Naast het doorzichtige tule maakt ze gebruik van glanzende stoffen die naar mijn idee erg goed bij de schilderijen van Roslin passen. Mijn insteek was namelijk om een sfeer neer te zetten die refereert aan de 18de-eeuwse schilderijen, maar die tegelijkertijd heel erg van deze tijd is. In mijn werk ben ik altijd op zoek naar contrasten: chique gecombineerd met casual of oude elementen gecombineerd met hedendaagse. In de fotografie heb ik me ook laten inspireren door Roslin, door over de gezichten deels een schaduw te laten vallen. De foto’s zijn wat mij betreft kleine schilderijtjes die net als Dame met de voile worden gekenmerkt door een mysterieuze, verleidelijke sfeer.’
Art-direction, styling en productie: Denise Kraaijenbrink Productie- en stylingassistente: Manon Binkhorst Fotograaf: M a r v i n de Monte Assistent fotograaf: E v a R e i n a l d a MUAH &Deniece va n d e r Mo l e n Model: E l y n n e K e i z e r , De Boekers Locatie: M u s e u m V a n L o o n
Wat
l a z e n
z e
i n d e 18 de e e u w ?
K r i t i sch e geest en, sch a a m t el oz e v er l eider s Tekst: M a r l e e n
R
va n
V r i e s, literatuurhistoricus
de
gen meteen het gevaar in van de Encyclopédie. Hoewel Madame de Pompadour, minnares van koning Lodewijk XV, het project steunde, verbood paus Clemens XIII het werk in 1759. Toch verschenen in 1762 weer nieuwe delen, deze keer met hulp van het hoofd van de koninklijke censuur. De Encyclopédie werd gedrukt in een voor die tijd hoge oplage van 4.255 exemplaren. Tussen 1751 en 1772 verschenen 28 delen: 17 delen tekst, 11 delen illustraties. Zonder twijfel was de Encyclopédie het meest ambitieuze project in de 18de eeuw om de mensheid ietsje minder dom en minder gezagsgetrouw te maken. In heel Europa vond het weerklank.
evolu t iona i r be gi n tot e i n d
Denis Diderot en Jean Le Rond d’Alembert, Encyclopédie (1751-1772) e n e e u w va n r e vo l u t i e s ,
dat was de 18de eeuw. In 1776 werden de Verenigde Staten onafhankelijk verklaard, in 1789 brak de Franse Revolutie uit. Nederland volgde in 1795 met de Bataafse Omwenteling. Revoluties die niet tot stand hadden kunnen komen zonder het draagvlak dat was gecreëerd door zogenaamde ‘philosophes’, lees: intellectuelen. In Frankrijk hadden denkers als Diderot, D’Alembert, Montesquieu, Marmontel en Voltaire de publieke opinie weten te mobiliseren met behulp van romans, toneelstukken en filosofische traktaten. Zelfs een onschuldig ogend nieuw medium als de encyclopedie werd omgetoverd tot ware propagandamachine voor meer tolerantie, waarheid en rechtvaardigheid. De Encyclopédie ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers groeide al snel uit tot een monument van Verlichtingsidealen, waaraan meer dan 160 personen meewerkten. Revolutionaire standpunten werden door de twee hoofdredacteuren, Diderot en D’Alembert, als vanzelfsprekend gemixt met de nieuwste wetenschappelijke inzichten. De Encyclopédie was dus meer dan een naslagwerk. Men vindt er pleidooien vóór inenten, tegen slavernij of tegen het Jezuïtische onderwijs, vóór meer gelijkheid en tegen de macht van kerk en koning. Kritische stellingname was waar alles om draaide, zoals Marmontel beschrijft in zijn lemma ‘critique’. Machthebbers za-
A l e x a n der
roslin
en
74
De
n u t t e l oo sh e i d va n de a de l
Belle van Zuylen, De edelman (1763) e t a l s d e E n c yc l o p e d i s t e n s c h r e e f Belle van Zuylen (1740-1805) liever proza dan poëzie. Ook qua inhoud was ze minstens zo revolutionair als haar Franse collega-schrijvers, hoewel haar kritiek zich in eerste instantie beperkte tot haar eigen, aristocratische milieu. Van Zuylen zat er bijvoorbeeld niet op te wachten om te worden uitgehuwelijkt. ‘Had ik vader noch moeder’, schreef ze op 24-jarige leeftijd aan de Schotse schrijver James Boswell, ‘dan zou ik helemaal niet trouwen.’ Een jaar eerder, in 1763, had Van Zuylen
de
d e c ad e n t i e
M a c h t h e bb e r s za ge n m e t e e n
h e t g e va a r i n va n d e ‘ E n c ycl o pé d i e’
A l e x a n der
roslin
en
75
de
d e c ad e n t i e
N i e t e e rd e r w e rd d e
haar ergernis over de vooroordelen en de maatschappelijke nutteloosheid van de adel al verwoord in een kort verhaal. Het werd anoniem gepubliceerd in het Frans, eerst in een tijdschrift, daarna als boekje. De titel luidde Le noble, de edelman. Van Zuylen dreef er vooral de spot met de huwelijkstradities van de oude adel. Niet liefde, maar afkomst telde. En dus krijgt de hoofdpersoon, Julie, telg uit een oud adellijk geslacht, geen toestemming van haar vader om te trouwen met Valencourt, want nieuwe, dus foute adel. Julie ontvlucht daarop het ouderlijk huis en gaat er vandoor met haar minnaar. Pa Van Zuylen was not amused over deze eigenzinnige tekst van zijn dochter en kocht de hele oplage van De edelman op. Hij kon niet verhinderen dat het verhaal naderhand opnieuw werd uitgegeven. Goethe recenseerde het in 1771 voor de Frankfurter Gelehrten Anzeigen. In dat jaar zwichtte Van Zuylen voor een verstandshuwelijk met de Zwitser CharlesEmmanuel De Charrière. Pas twintig jaar na haar debuut, in 1783, begon ze opnieuw te schrijven: kritische briefromans, toneelstukken en revolutionaire pamfletten, alles in het Frans, de gebruikelijke taal voor de upper class. Men leze echter Van Zuylens brieven om echt een indruk te krijgen van haar schrijftalent, intelligentie en eigengereidheid. En passant komt u dan ook leuke weetjes tegen over Voltaire, Cagliostro, Benjamin Constant en andere celebrities uit de 18de eeuw.
F ra n s e ad e l ma l
zo d e ca d e nt e n i c i e u s afge sch il d e rd
berekenende personages met complexe karakters. In elke brief doen ze zich anders voor, afhankelijk van de strategie die ze op dat moment volgen. Niemand wint of overwint in deze roman. Bijna iedereen bezwijkt onder de psychologische terreur van De Merteuil. Ook Valmont. Wanneer hij op de valreep de waarheid over haar onthult, rest de markiezin maar één mogelijkheid. Ze vlucht. Men fluistert naar Holland…
Schaamteloos, i n t e l l ige n t e n ge e st ig Giacomo Casanova, Histoire de ma vie (1822) uropa was klein, voor wie geld
Een
v i l e i n e
of lef had. Giacomo Casanova (1725-1798) bezat beide, hoewel hij zijn fortuin er keer op keer doorheen joeg. De in Venetië geboren avonturier reisde vaak en veel door Europa. Hij kon er terugvallen op een indrukwekkend netwerk aan hooggeplaatsten, vorsten, vrijmetselaars, vrouwen en schrijvers. In Frankrijk discussieerde hij met Voltaire over poëzie. In Pruisen sprak hij Frederik de Grote en in Rusland Catharina de Grote over zijn plannen voor een loterij. In Rome sloeg de uit Venetië afkomstige Paus Clemens XIII, ja die van het verbod op de Encyclopédie, hem tot ridder. Dit alles verhaalt Casanova in zijn Histoire de ma vie. Zijn leven omschrijft hij als ‘systematische systeemloosheid’ en zichzelf als iemand die zijn leven lang slachtoffer van zijn zintuigen is geweest. ‘Het deed mij plezier de koers kwijt te raken en ik heb voortdurend gedwaald met als enige troost dat ik mij daarvan welbewust was.’ Zijn herinneringen ziet hij niet als ‘onbeschaamde zelfverheerlijking’, maar als ‘een algemene biecht’. In 1758 was Casanova in Amsterdam om er zijn geliefde Esther, 14 lentes oud!, dochter van een schatrijke koopman, te ontmoeten en om er fortuin te maken. Dat laatste mislukte. Wel gaf hij zich over aan een orgie, ‘een belevenis die de ziel achteraf treurig stemt’,* werd hij beroofd van honderd dukaten en verveelde hij zich stierlijk tijdens een duizelingwekkend ritje sleeën op de bevroren Amstel. Egodocumenten als deze waren hot in de 18de eeuw. Zeker nadat JeanJacques Rousseau in 1770 zijn Confessions had gepubliceerd. Casanova begon met het schrijven van zijn autobiografie in 1789. Hij was vierenzestig. Pas in 1822 werd het 3700 pagina’s tellende manuscript voor het eerst gepubliceerd in Duitse vertaling. Als tijdsbeeld van de hogere kringen in 18de-eeuws Europa is Histoire de ma vie Illustratie bij brief van onschatbare waarde. Volgens sommigen is het de 96 uit Les liaisons enige echte encyclopedie van de 18de eeuw. dangereuses
br i e f rom a n
Pierre Choderlos de Laclos, Les liaisons dangereuses (1782) e n b e w e e rt dat P i e r r e C h o d e r l o s de Laclos (1741-1803) met zijn roman Les liaisons dangereuses heel wat frustraties van zich af schreef. Bij gebrek aan oorlog en aan vrouwen bestreed de legerofficier de verveling door een dampend verhaal te schrijven over twee aan verleiding en seks verslaafde aristocraten, markiezin De Merteuil en haar ex-lover burggraaf Valmont. De roman was een instant-succes. Niet eerder werd de Franse adel zo decadent en malicieus afgeschilderd. De markiezin De Merteuil is een soort hedendaagse cougar. Als rijke weduwe heeft ze de vrijheid om te gaan en te staan waar ze wil, zolang ze haar reputatie zorgvuldig bewaakt. Wat dat betreft heeft de libertijnse Valmont het als man net iets makkelijker, maar hij maakt een andere fout. Tegen alle spelregels in, wordt hij verliefd op een getrouwde, en tot overmaat van ramp kuise vrouw, Madame De Tourvel. Zij is in alles de tegenpool van De Merteuil. De laatste is zo jaloers dat ze de oorlog verklaart aan Valmont. Bijna vergeet men dat het slagveld dat vervolgens plaats vindt, vorm krijgt binnen een briefroman, weer zo’n nieuw 18de-eeuws genre, uitgevonden in de jaren 1740 door de Engelsman Samuel Richardson. Zijn veelgelezen romans verbleken bij het meesterwerk van Choderlos de Laclos. Die weet met elke brief de slechtheid, wraakzucht en manipulatieve inborst van de mens te illustreren. Bij Laclos geen naïeve, eendimensionale karakters, zoals bij Richardson, maar
* Alle citaten: vertaling Theo Kars
A l e x a n der
roslin
en
76
de
d e c ad e n t i e
A l e x a n der
roslin
en
77
de
d e c ad e n t i e
Meet
het met de dec a de n tiether mometer
Ho e Decadent bent u? En
u w p a rt n e r
,
7. G eld speelt geen rol. Wel ke auto zou u dan het liefst rijden?
U zucht :
Spánnend! Ik kan niet wachten op je verhalen! B q G oh, wij overwegen om als stel een profiel te zetten op sdc.com, dé internationale site voor swingers en groepsseks; dan kunnen we namelijk gratis logeren in het buitenland. C q Ieder zijn seksdingetje. D q A ls je je verveelt, zet je dan in voor seksueel uitgebuite illegale vrouwen, of zoek een andere nuttige hobby. Aq
U kiest :
Aq
4. R ich K ids on I nst ag ra m
Net als gewone tieners, posten ook de superrijke kids van deze aarde snapshots van hun dagelijks leven op de populaire social media site Instagram. Een lifestyle vol Aston Martins, megaflessen Dom Perignon, private jets en zwembadparty’s. Check bijvoorbeeld de controversiële 18-jarige itslavishbitch, die zijn volgers ‘peasants’ en ‘serfs’ noemt:
vriend, vriendin, k ind, ouder?
‘Tsss, wat decadént!’ U zegt – of denkt – het vast wel eens. Of bent u meer van de ‘Mmmm! Lekker decadent’? Beoordeel samen met uw partner, uw kind, uw moeder of een vriend de volgende situaties. Ontdek elkaars morele onder- en bovengrens. Ga af op uw instinct!
5. M i nd f u l ness - st ress
Een Aston Martin One-77
(1,3 miljoen euro)
Bq
La Ferrari (9,5 ton euro)
Cq
Een Saab 900 turbo (uit 1979)
Dq
e elektrische en zeer zuinige D Nissan Leaf (uit 2014)
Een goede vriendin van u heeft zich onlangs afgekeerd van ‘de materialistische Westerse samenleving’ en vult haar dagen met een afgewogen mix van yoga, meditatie, mindful moestuinieren en boeddhistische teachings en/of retraites. U co n temp l eert :
at knap van haar! Ik ga mij daar ook W meer op toeleggen. B q A ls ik de tijd had zou ik het doen, maar ik moet gewoon hard werken. C q Ieder zijn spiriding. D q Westerse navelstaarderij! Besteed je tijd aan vereenzaamde bejaarden ofzo, daar raak je ook verlicht van. Aq
Tekst: P e t r a B o e r s, bladenmaker, journalist en redacteur post - itslavishbitch Only take shits in sparkling water hoe
6. Fast slow ju icen
1. Dr iester ren kon ijnen n ier t jes
Uw buren hadden gisteren met hun vriendenclub hun jaarlijkse dinertje bij een driesterrenrestaurant. Zij vertelt lyrisch over haar ‘roodbacteriekaas uit de Bourgogne met konijnenniertjes en aardappeluitlek’, hij raakt niet uitgesproken over zijn ‘zwarte waterlandlam met natte amandel en moerasspirea’. Het prijskaartje – bijna 400 euro per persoon – wuift uw buurvrouw luchtigjes weg. U verzucht :
eerlijk! Schát, laten wij ook meedoen H met dat clubje! B q A ls wij het geld hadden, zouden we dat ook graag doen, maar ja… (de kinderen, de hypotheek, de burn-out, de ontslaggolf, de vakantie…). Aq
I eder zijn eetding. D q Pervers! Ik ken een bijstandsmoeder die maandelijks haar drie kinderen moet voeden van de helft van dat bedrag. Cq
2. G lamping a ls God i n Fra n k r ijk
Vrienden van u vertellen u enthousiast dat ze dit jaar in de voorjaarsvakantie kiezen voor glamping (‘glamoureus kamperen’) in Frankrijk. Ze twijfelen nog tussen de Mongoolse Yurt en de Afrikaanse loungestyle safaritent. Gelukkig komen beide glampingopties standaard met flatscreen tv, massagedouche, kingsize boxspring én vloerverwarming (‘voor de kille avonduurtjes’).
A l e x a n der
roslin
en
78
de
d e c ad e n t i e
Uw vrienden hebben vorig jaar hun sapcentrifuge verruild voor een slowjuicer, want zo ‘oxideren onze zelfgeperste groentesapjes niet’ en blijven ‘alle essentiële voedingsstoffen en levende enzymen’ behouden. De technologische ontwikkelingen gaan snel: een jaar later laten ze u trots hun next generation slowjuicer à 565 euro zien. Nog slower en ‘met een drie keer hogere sapopbrengst’.
U reageert :
ewéldig concept! Wel de kampeerlusG ten, niet de lasten! B q Lijkt me heerlijk, maar is wel erg prijzig zeker? C q Ieder zijn vakantieding. D q Be-la-che-lijk milieuvervuilend! Je gaat toch niet warm stoken voor de hele wereld. Aq
3. Ver veeld v reemdgaa n
Uw zus vertelt u vertrouwelijk dat haar leven na vijftien jaar huwelijk ‘een sleur’ is. Daarom heeft ze een profiel aangemaakt op Second Love, dé datingsite voor mensen met een vaste relatie die zin hebben in ‘iets nieuws, iets voor jou alleen’. Vreemdgaan dus.
post - itslavishbitch It’s nice to wake up to luxuries that you will never have #peasants #latepost
U c o mm e n t :
eah, het goede leven! Geweldig lijkt Y me dit! B q W ish I were you (or could marry you) … C q Ieder zijn show-off-thing. D q B itch #verdorven! #gedegenereerd! #geperverteerd! Aq
8. Gap year – slap year
Al uw neefjes en nichtjes kiezen na hun eindexamen voor een gap year ‘voor hun persoonlijke ontwikkeling’, aldus de betalende ouders. Cursussen Italiaans in Florence of Spaans in Santiago de Chile, vrijwilligerswerk in een Guatemalteeks, Ethiopisch of Roemeens weeshuis. En uiteraard ‘wat maandjes reizen’ – liefst in zonnige exotische oorden.
U zegt :
at fantastisch gezond zeg! Welk merk W en type, en waar bestel ik die? B q Nou, onze sapcentrifuge doet het nog prima hoor – nooit iets gemerkt van die oxidatie. Wij kunnen het ons niet permitteren elk jaar achter het nieuwste snufje aan te hollen. C q Ieder zijn apparatending. D q Wat een verspilling! Geef dat geld liever aan de voedselbank! Aq
A l e x a n der
roslin
en
79
de
d e c ad e n t i e
U vi n dt :
at héérlijk voor ze! Lekker rondkijken W voordat het echte leven begint. B q Had ík het geld maar, dan zou ik het mijn kinderen – of mezelf – ook gunnen. C q Ieder zijn persoonlijke ontwikkelingsdingetje. D q Slappe verwende nesten! Nog niks gepresteerd. Hoezo verdienen ze een jaar vakantie na de middelbare school? Aq
Nr. 1 in regionieuws! Cultuur verdient een podium! De Twentsche Courant Tubantia biedt u met OverUIT al het uitgaansnieuws uit de regio. In het dagblad verschijnt elke donderdag de bijlage OverUIT boordevol achtergrondinformatie, interviews en tips op het gebied van uitgaan, kunst en cultuur. Ga naar www.overuit.nl en kijk wat er bij u in de buurt te doen is!
Uitsl ag
decadentiethermometer
Zo D e c a d e n t bent u! Dus u dacht dat w ij u g i ngen ver tel len hoe decadent u bent?
B
De Hollandse ther mometer*
Onmogelijk!
ij het oordeel ‘decadent’ leg je per definitie gedrag langs je eigen normenmeetlat. Heeft u uw antwoorden vergeleken met die van uw partner, een vriend of uw (klein)kind? Dan kwam u er vast achter: wat u decadent vindt hangt af van uw leeftijd (‘In de hongerwinter aten we tulpenbollen’), uw welstandsklasse (‘Hugo Boss-pakken zitten na een jaar gewoon niet lekker meer’), uw religie (‘Seks is een heilig verbond tussen twee partners’) en uw politieke of maatschappelijke overtuigingen (‘Delen is goed’).
*N ederland staat volgens het IMF in 2013 op nummer 12 van de rijkste landen ter wereld met een BNP van 30.550 euro per persoon per jaar. Dit vindt vermoedelijk de ‘gemiddelde’ Nederlander:
Vooral a?
U lijdt aan
DEC A DENTIE U bent van ‘het goede leven’. Je leeft maar een keer, dus lekker genieten toch? Hoezo ‘moreel verval’? Tuurlijk zijn er mensen die het minder goed hebben, maar hee, je kunt niet altijd een schuldgevoel hebben. Toch zullen veel mensen in Nederland uw lifestyle decadent noemen.
U w i lt tĂłch g raag een oordeel? Da n doen w ij voor u w at nat tev i ngerdecadent ie.
Vooral b?
U lijdt aan
DEC O NTENTIE
De Centr aal Afrikaanse ther mometer*
U zou dat ook allemaal wel willen. Maar ja. U bent niet zo gefortuneerd. U heeft het een stuk zwaarder. U voelt wrok ja, ontevredenheid. Dat geeft u nu niet toe natuurlijk. Heus, u gĂşnt het uw buren, uw vriendin, uw broer best! (Niet de zakkenvullers in Den Haag uiteraard, of die decadente graaibankiers.)
* De Centraal Afrikaanse Republiek is volgens het IMF in 2013 het armste land ter wereld met een Bruto Nationaal Product (BNP) van 396 euro per persoon per jaar. Dit vindt vermoedelijk de ‘gemiddelde’ Centraal Afrikaan:
U lijdt aan
Vooral a? Vooral b? Vooral c? Vooral d?
U lijdt aan totale decadentie. Ja, ook als u veel d heeft geantwoord. Immers, wij in de Centraal Afrikaanse Republiek hebben echt geen tijd om over dat soort zaken na te denken‌
D e Quata r e se ther mometer*
( of d e c e p t i e ) U vindt alles best. Lekker makkelijk. Uit desinteresse? Cultuurrelativisme? Ruimdenkendheid? Of houdt u uzelf eigenlijk een beetje voor de gek: u vindt wel degelijk iets, maar u vindt dat u niets mag vinden.
Vooral d?
Vooral a? Vooral b? Vooral c? Vooral d?
Niks decadents aan. Natuurlijk besteedt u uw geld of tijd uit aan zaken die u van belang acht. Doen wij ook. Wel even een kanttekening bij vraag 3. Had u a, b of c? Dan vinden we u verdorven: uw seksuele moraal is een teken van moreel verval.
roslin
DESINTE R ESSE
U lijdt aan
* Quatar is volgens het IMF in 2013 het rijkste land ter wereld met een BNP van 72.330 euro per persoon per jaar. Dit vindt vermoedelijk de ‘gemiddelde’ Quatarees:
A l e x a n der
Vooral c?
en
81
DECENTIE
Keurig hoor, uw opvattingen. U houdt zich heel decent verre van wat anderen ‘lekker decadent’ noemen. Uw morele lat ligt hoog. Als het aan u lag, leefden we ons 24/7 in in alle minderbedeelden, in Nederland of elders op de wereld. Vermoeiend is het wel. Maar daar krijgt u iets voor terug: een ‘goed gevoel over uzelf’. Behalve als u eventjes stiekem zondigt. đ?‘„
de
d e c ad e n t i e
Roslins
Oeuvre va n a r i s t o c r a a t tot vorst Deel II
Alexander Roslin, De weduwe Anna Johanna Grill (1720-1778), haar zoon Adolf Ulrich (1752-1797) en haar dochter Anna Johanna (1745-1801) , 1775, olieverf op doek, Gรถteborgs Konstmuseum, Gรถteborg
Alexander Roslin, Marie Romain Hamelin (1734-1798), belastingpachter, 1781, olieverf op doek, Rijksmuseum Twenthe, Enschede
Alexander Roslin, Marie Jeanne Puissant (1745-1828) , 1781, olieverf op doek, Rijksmuseum Twenthe, Enschede
Alexander Roslin, Prinses Natalia Petrovna Chenyshev (1741-1837), getrouwd met prins Golitsyn, 1777, olieverf op doek, Konstmuseum, Malmรถ
Alexander Roslin, Frans Jennings (1729-1773), zijn vrouw Jeanne-ร lise Trembley (1744-1809) en zijn broer John Jennings (1735-1809), 1769, olieverf op doek, Nationaalmuseum, Stockholm
Alexander Roslin, Prins Vladimir Borisovitsj Golitsyn (1731-1798), 1762, olieverf op doek, Konstmuseum, Malmรถ
Alexander Roslin, Koning Gustaaf III van Zweden (1749-1792), 1775, olieverf op doek, Nationaalmuseum, Stockholm
Alexander Roslin, Louis-Philippe de Bourbon (1725-1785), hertog van Chartres, later hertog van OrlĂŠans, z.j., olieverf op doek, Nationaalmuseum, Stockholm
Alexander Roslin, Lovisa Ulrika (1720-1782), prinses van Pruisen, koningin van Zweden, 1775, olieverf op doek, Nationaalmuseum, Stockholm
Alexander Roslin, Hedvig Elisabet Charlotta (1759-1818), prinses van Zweden, hertogin van Södermanland, later koningin van Zweden en Noorwegen, 1774, olieverf op doek, Nationaalmuseum, Stockholm
Trouwjurk van Hedvig Elisabet Charlotta (1759-1818), 1774, Livrustkammaren, Stockholm
Alexander Roslin, Madame Victoire (1733-1799), dochter van Lodewijk XV, olieverf op doek, 1765, Kulturmagasinet, Helsingborg
Alexander Roslin, Désirée Martineau, Roslins kleindochter, ca. 1789, olieverf op doek, privécollectie
Tekst: L u c P a n h u y s e n , historicus
xiii
xiv
xv
xvi
xvii
xviii
A ristocratische fami l ie
be l asti n gpachter
P ri n ses
P ri n s
A ristocratische fami l ie
Anna Joha nn a G ri l l , Ad ol f Ulric h & Anna Joha nn a
M ar i e Rom ai n Ha m e li n
echtge n ote va n M arie R omai n H ame l i n
N ata li a Pe t rov n a Che nyshe v
Vl a d i mi r Bor i so v itsj Golits y n
Fra ns & Joh n Je nning s, Je a nne E li s e Tre mbl e y
D
it groepsportret is een vervolg op dat van Roslin met zijn vrouw en de pastel van hun vriend Henrik Vilhem Peill (p. 22). In de twee tussenliggende jaren was Peill in Stockholm getrouwd met Anna Johanna Grill, de jonge vrouw in dit groepsportret. Toen Roslin in 1774 op uitnodiging van koning Gustaaf III voor anderhalf jaar naar Zweden ging, schilderde hij de schoonfamilie van zijn vriend. Peill zelf is afwezig. Het onderwerp is dan ook de weduwe Grill. Haar gezicht verraadt smart en doet de blik vanzelf afdwalen naar het portret op de achtergrond waar, in de schemer van de herinnering, het profiel van de betreurde Claës Grill hangt. De oude Grill, directeur van de Zweedse OostIndische Compagnie, was twee jaar tevoren overleden.
M
M ar i e Je a nn e Pui ssa n t
arie Romain Hamelin was 55 jaar oud en bevond zich op het toppunt van zijn loopbaan toen hij plaatsnam in de studio van Roslin. Hij was een poos naaste medewerker geweest van de populaire minister van de koning, Jacques Necker, en had van dichtbij meegemaakt hoe diens pogingen tot het spreiden van de fiscale lasten over de hele bevolking waren gestrand op de onwil van de adel en de geestelijkheid. Nadat Necker door de koning was ontslagen was Hamelin belastingpachter geworden, had hij de dochter (zie portret hiernaast) van de zeer welgestelde fermier général François Puissant gehuwd en was steenrijk geworden.
I
Hamelin was behoedzamer dan zijn schoonvader. Nadat hij had gezien dat de straten en pleinen van Parijs volliepen met revolutionaire meuten nam hij het zekere voor het onzekere. Hij reisde met zijn familie naar zijn landgoed in Savingy-surOrge en werd een van de weinige belastingpachters die het Schrikbewind overleefde.
De belastingpachters in Frankrijk vormden niet alleen een florerend bedrijf, ze waren een staat binnen de staat, met een eigen bestuur, met ruim dertigduizend werknemers, met bovendien een eigen paramilitaire organisatie van twintigduizend man om als deurwaarder te dienen. Toen door de oorlogen de belastingen bleven stijgen nam de haat bij de bevolking tegen de belastingpachters bloeddorstige vormen aan. Ze werden algemeen beschouwd als ‘vampiers van het volk’. Tijdens het Schrikbewind (1792-1794), toen de guillotine overuren maakte, werden meer dan vijftig openbare gebouwen en paleizen gebruikt als gevangenis. François Puissant werd vastgehouden in het pompeuze hoofdkwartier van de belastingpachters en later samen met de meeste van zijn collega’s terechtgesteld.
A l e x a n der
roslin
en
92
de
d e c ad e n t i e
n 1781, toen Marie Jeanne Puissant voor hem poseerde, had Roslin zijn opdrachtenportefeuille al fors zien slinken. In de modegevoelige beau monde hadden nieuwe voorkeuren geleid tot nieuwe rages. Misschien gaf deze dame hem toch nog een goed gevoel over zijn toekomst. Marie Jeanne was de dochter van de zeer rijke François Puissant, een fermier général oftewel inner van de belastingen. In het Frankrijk van het Ancien Régime verpachtte de koning dit ambt aan handige financiers, die hun baan zodanig inrichtten dat ze zich een vorstelijk leven en een imposante kunstcollectie konden veroorloven. Op de huwelijksmarkt hadden hun dochters de hoogste dagkoers.
T
ijdens zijn tweejarige verblijf aan het hof van Catharina de Grote in SintPetersburg (1775-1777) werd Roslin overspoeld met opdrachten van vorsten en hovelingen. Natalia Petrovna Chenyshev was als dochter van de Russische ambassadeur in Londen in Engeland opgegroeid en was daarom zeer internationaal georiënteerd. Terug in Sint-Petersburg werd ze hofdame en trouwde in 1766 met de losbol prins Golitsyn. Vijftien jaar eerder had Roslin prins Golitsyn in Parijs geportretteerd (zie portret hiernaast), nu was diens vrouw aan de beurt. Prinses Natalia was een karakter. De hoogte van haar kapsel en haar strakke blik zijn onmiskenbare tekenen van zelfbewustzijn. Ze kon niet tegen domheid en was streng tegen iedereen, vooral tegen haar kinderen en haar man. Tijdgenoten maakten zich vrolijk over de manier waarop ze direct na het huwelijk haar man de leiband omdeed. Ze nam de financiële administratie van Golitsyns failliete landgoederen ter hand, verkocht de helft en maakte de rest weer solvabel en rendabel. Ze was welbespraakt en ontwikkelde zich tot de gastvrouw van een beroemde salon, waar politici, edellieden en getalenteerden hun licht kwamen opsteken over actuele onderwerpen. Mooi was ze niet, ze werd wel ‘de prinses met de snor’ genoemd. Wijselijk heeft Roslin die niet vastgelegd.
P
R
Golitsyn was exemplarisch voor het soort edellieden van het Ancien Régime: kosmopoliet, roekeloos met geld, geobsedeerd door status. Via zijn vader, die de kleinzoon was van een oom van Peter de Grote, was hij verbonden met de oppermacht. Als brigadier vocht hij mee in de oorlog tegen het Ottomaanse Rijk, mogelijk was hij betrokken bij de verovering van Moldavië en de ondergang van de familie van prinses Zoïe Ghika, die Roslin jaren later zou portretteren. Tijdgenoten zeiden over Golitsyn dat hij een groot fortuin had, maar dat dit door wanbeheer was vervallen. Pas na zijn huwelijk met Natalia Petrovna Chenyshev, die een ijzeren beheer voerde, verbeterde zijn toestand. Toen de Franse Revolutie uitbrak haastte de prins zich naar Parijs om de gebeurtenissen van dichtbij te kunnen volgen. Eind 1790 echter beval de tsarina hem naar huis te komen.
Op dit schilderij doen de twee heren, de broers John en Frans Jennings, een pas opzij voor het werkelijke onderwerp, Jeanne-Élize Trembley. Trembley gold bij sommige salonnières als een fenomeen: ze was muzikaal, geestig, kon een gezelschap tot een dialoog bewegen, wist langsprekers af te kappen en was nog bekoorlijk ook. Frans Jennings had zich met zijn huwelijk duidelijk de culturele stratosfeer in gelanceerd. Zijn broer was een steenrijke industrieel. Toen het groepsportret in de Salon van 1769 kwam te hangen oogstte Roslin veel lof over de levendigheid van de materialen. Alleen Diderot, Roslins kunstzinnige aartsvijand, wees erop dat er geen leven zat in het gezelschap: het drietal zit aan het klavier, bladmuziek opengeslagen, maar vormt allesbehalve een ensemble.
arijs was voor de Europese jetset een pleisterplaats: tal van rondreizende vorsten, prinsen en rijken hadden er een pied à terre zodat ze zich deel konden voelen van de internationale cultuur. Prins Vladimir Borisovitsj Golitsyn, Rus van geboorte, was zo iemand. Hij had een groot herenhuis aan de Rue Saint-Florentin en was meer in het buitenland dan in zijn vaderland. Tijdens zo’n verblijf in Parijs liet hij Roslin zijn portret schilderen.
A l e x a n der
roslin
en
93
de
d e c ad e n t i e
oslin was als portrettist geliefd bij de dames. Hij gaf ze statigheid mee zonder afbreuk te doen aan hun gratie. Hij ging voorbij aan uiterlijke tekortkomingen zonder dat zijn penseel de gelijkenis storend geweld aandeed. Wat zijn vrouwelijke clientèle echter vooral aansprak was de wijze waarop Roslin stoffen schilderde. Bij geen schilder, vonden de dames, kwamen ze beter uit de verf dan bij deze schilder met zijn scherpe oog voor hoe licht zich verspreidt over de plooien van een favoriete baljurk.
xix
xx
xxi
xxii
xxiii
xxiv
Kon i ng
hertog va n C hartres e n l ater hertog va n O r l é a n s
pri n ses va n P ruise n en ko n i n gi n va n Z wede n
pri n ses va n Z wede n , hertogi n va n S ö derma n l a n d e n l ater ko n i n gi n va n
dochter va n ko n i n g Lodewijk X V
R os l i n s k l ei n dochter
Madam e Vic toir e
Dé siré e M ar tine a u
Loui s-Phi lipp e d e Bourbo n
Lov i s a Ulrik a
Tekst: L u c P a n h u y s e n , historicus
Gu s ta a f III va n Swe d e n
I
n 1771 had Roslin geluk. Tijdens het bezoek van de Zweedse kroonprins Gustaaf III aan Parijs had hij de ideale gelegenheid om een koninklijk persoon te portretteren. Gustaaf bezocht Roslins atelier in het Louvre, twee weken later was het portret al bijna klaar. Rond die tijd ondergingen troonopvolger en portret een transformatie. Gustaaf vernam dat zijn vader twee weken eerder was overleden en dat hij dus de nieuwe koning van Zweden was. Roslin bleek ineens een koningsportret te hebben geschilderd en zijn hoogste ambitie te hebben bereikt. Later zou hij nog meerdere portretten van Gustaaf maken (waaronder dit schilderij), en een staatsieportret van Catharina de Grote van Rusland. Roslin koesterde deze portretten als grote triomfen in zijn leven. Gustaaf III heeft de Franse Revolutie diep betreurd. Hij was betrokken bij de ontsnappingspoging van Lodewijk XVI en Marie Antoinette uit Parijs in juni 1791. Nadat de ontsnapping was mislukt wilde hij met de Russen Frankrijk binnenvallen om de revolutionairen een lesje te leren. Gustaaf was intussen verwikkeld in zijn eigen revolutie. Onder zijn vader had het koningschap veel invloed ingeleverd, hij zag het als zijn taak de Kroon weer in alle luister te herstellen. Hij stuitte op hardnekkig verzet van de adel. In 1792 werd koning Gustaaf tijdens een gemaskerd bal slachtoffer van een moordaanslag van enkele van zijn edelen.
e toelatingsprocedure van Roslin tot de Académie ging zo vlot dat hij optimistisch was over de mogelijkheid door te dringen tot het hof en de koning. Toch zou het ruim tien jaar duren voordat de eerste opdracht van het koninklijk huis kwam: Louis-Philippe de Bourbon, hertog van Orléans, uit een zijtak van de Koninklijke familie.
D
R
Roslin wist dat hij moest schitteren. Hij maakte twee portretten van Louis-Philippe; een ruiterportret, waarvoor hij een halfjaar lang studie maakte van paarden, en dit portret, waarin het gezicht van de hertog uit het ruiterportret is overgezet naar een meer intieme pose en we hem dichter naderen. Nadat de critici de portretten in de Salon van 1767 hadden zien hangen was de lof unaniem. Alleen Diderot was negatief. Op beide portretten was de hertog ‘ongedekt’: had hij zijn hoofddeksel afgenomen. Diderot vond zo’n gebaar van nederigheid volkomen ongepast voor een hooggeborene.
Toen Lovisa Ulrika voor Roslin poseerde wist ze wel zo ongeveer wat het leven te bieden had. Vier jaar eerder was haar man overleden, na een roemloze regeringstermijn die vooral was gekenmerkt door het geleidelijk kortwieken van het koninklijke gezag door de adel. Nu was haar begaafde zoon Gustaaf III energiek aan het koningschap begonnen en eiste de absolute macht – een breuk. Gustaaf zat bovendien vol militaire plannen, waarmee Lovisa niet veel op kan hebben gehad. Als jongste zus van Frederik de Grote, koning van Pruisen en de beroemdste veldheer van zijn tijd, had zij met meer dan gemiddelde betrokkenheid de recente bloedige gebeurtenissen gevolgd. Europa hijgde nog na van de Zevenjarige Oorlog (1756-1763), waarin haar vaderland had gewonnen van een oppermachtige coalitie van Rusland, Oostenrijk en Frankrijk. Het was een bijna dodelijke overwinning geweest: het dunbevolkte Pruisen had een half miljoen man verloren, tien procent van haar bevolking.
De geste van bescheidenheid zat in de familie; de zoon van Louis-Philippe maakte er tijdens de Franse Revolutie goede sier mee. Deze Louis Philippe Joseph mengde zich actief in de troebelen en nam een nieuwe naam aan, Philippe Égalité ofwel: ‘gelijke Philippe’. Het voorkwam niet dat hij eind 1793 onder de guillotine belandde.
A l e x a n der
roslin
en
94
de
d e c ad e n t i e
oslin kwam in 1774 aan in zijn geboorteland voor een verblijf van anderhalf jaar. Zijn Zweedse collega’s zagen vol afgunst hoe hij werd overstelpt met opdrachten. Men vond het arrogant zoals hij in zijn rijtuig rondreed en het wereldse heerschap uithing. Roslin zelf omschreef deze tijd als een langgerekte slavernij.
Z wede n e n Noorwege n
He dv i g E li sa be t Cha rl ot t a
P
rinses Hedvig was in 1774 als vijftienjarige het middelpunt van een sprookjeshuwelijk dat in heel Europa de aandacht ving. Hedvig Elisabet Charlotta, dochter van het Huis Holstein-Gottorp, was uitgehuwelijkt aan Karel, een jongere broer van Gustaaf III. Ze arriveerde in Stockholm in een rijk versierde Venetiaanse gondel – én in de jurk waarin Roslin haar hier heeft afgebeeld. Toen de bruid uit de gondel stapte weerklonken trompetten, roffelden trommels en daverden salvo’s van kanonnen en musketten over de hoofden van het massaal toegestroomde publiek. Hedvigs poppengezichtje, haar breekbare gestalte, haar onwaarschijnlijk kleine voetjes – alles sprak voor een vergelijking met een engel. Weldra ontdekte haar echtgenoot dat schijn bedroog. Net als Karel had zij een liefdesleven waaruit behalve gulzigheid ook de neiging sprak snel verveeld te zijn. Dat Karel hier wel eens gepikeerd over deed kon haar niets schelen. Sterker, ze beklaagde de dubbele seksuele standaard van haar tijd: ‘Ik ben ervan overtuigd dat de meeste vrouwen desgevraagd onmiddellijk in een man zouden willen veranderen, zodat zij ook volledige vrijheid kunnen genieten.’
I
n het midden van de jaren zestig zag het er goed uit voor Roslin: nadat hij de troonopvolger had geschilderd kwamen nu diens dochters Victoire en Adélaïde aan de beurt. Achter deze mesdames de France zag hij ongetwijfeld het model der modellen opdoemen, Lodewijk XV. Daar is er niet van gekomen. Toen de koning overleed en Lodewijk XVI de troon besteeg, bevond Roslin zich in Rusland. Hierdoor konden zijn concurrenten hem verdringen en werd het koningsportret aan anderen gegund. Victoire en Adélaïde waren, op één enkele andere geluksvogel na, de enige leden van de Koninklijke familie die de Franse Revolutie zouden overleven. Net op tijd vluchtten ze naar de Italiaanse havenstad Triëst, buiten het bereik van bloedbeluste revolutionairen. Nadat de koning en diens vrouw waren onthoofd, vond men in het bureau van de koning een afscheidsbrief van Adelaïde, gedateerd op 17 januari 1791. Hierin vroegen ze toestemming in het buitenland te verblijven ‘totdat de vervolging is gestopt en de rust is weergekeerd’. Ze zijn hun leven lang blijven wachten en sleten hun dagen in welstand.
A l e x a n der
roslin
en
95
de
d e c ad e n t i e
D
e spanningen in het koninkrijk namen toe in de loop van de jaren tachtig, vooral in Parijs. Roslin kreeg steeds minder opdrachten. Hij moet hebben voorvoeld dat zijn beste jaren voorbij waren. Hij begon zich te richten op zijn familiekring: zijn beide dochters, hun echtgenoten, en daarna de kleinkinderen, zoals in 1789 de kleine Désirée Martineau. In dat jaar brak de Revolutie uit. Op 14 juli 1789 werd de beruchte gevangenis, de Bastille, bestormd en afgebroken. Zijn vrienden, kennissen, standgenoten, Roslin zelf: iedereen was in de greep van paniek en angst. In de herfst werd de situatie grimmiger. Roslin was getuige van hoe de wereld die hij in verf had gevangen in korte tijd naar de rand van de afgrond werd gedreven. Aan zijn vriend Sparre in Zweden schreef hij: ‘Het afstotelijk tafereel van de wilde menigten die in triomf de afgehakte hoofden van ongelukkige slachtoffers op stokken hebben gespiest, zorgen er wel voor dat je je niet meer op straat vertoont.’ Roslin heeft het niet tot het einde hoeven meemaken. In 1793, vlak na de executie van de koning, maar voor het Schrikbewind, overleed hij vreedzaam in zijn buitenhuis aan de rand van Parijs.
Heeft u problemen met uw (schoon)familie, worstelt u met dilemma’s ten aanzien van uw huwelijk, wilt u weten hoe u de minnaar/minnares van uw partner het beste tegemoet kan treden? Madame Madelène, expert d’etiquette, adviseert u over alle vraagstukken aangaande de sociale omgang.
Meesterwerk WWW.JPR.NL
Madame Madelène
EIGENZINNIG PROFESSIONEEL
weet raad
Geachte Madame Madelène,
M
INGRID KLEINSMAN Camera Journalist
Alexander Roslin (Malmö 1718 - 1793 Parijs), Portret Marie Jeanne Puissant, 1781
www. ingridkleinsman.nl info@ingridkleinsman.nl T 0031 6 53 35 87 65
DOOR INGRID KLEINSMAN
Een rijk en bloeiend openbaar kunstbezit dat voor een zo groot mogelijk publiek toegankelijk is draagt bij aan een betere samenleving. Daarom verleent de Vereniging Rembrandt financiële steun bij aankopen van belangrijke kunstwerken door Nederlandse musea. Daarbij hanteert zij als uitgangspunt dat een aankoop een verrijking betekent, niet alleen voor het betreffende musuem, maar ook voor onze nationale collectie als geheel.
et regelmaat word ik geacht te dineren met koning Lodewijk XVI. De man is zo dom als het achtereind van een varken. Hij weet niets van geografie of politiek en heeft alleen oog voor het eten dat voor hem op tafel staat. Er wordt gefluisterd dat zijn opvoeding is verwaarloosd. Dat verklaart waarom hij weinig interesse toont in andere zaken dan vrouwen en hun attributen. Gezien de heersende normen is het niet mijn plaats om hem te negeren of de tafel vroegtijdig te verlaten. Maar hoe kan ik mijn onvrede uiten op een volgens de heersende etiquette geaccepteerde wijze en in het vervolg geëxcuseerd worden van dit soort slaapverwekkende verplichtingen?
P r i ns H e n ry va n P ru i s e n
Zo steunde de Vereniging in 2008 het Rijksmuseum Twenthe bij de aankoop van twee portretten van de 18de-eeuwse Zweedse schilder Alexander Roslin. Zij beelden een voornaam Frans echtpaar af en vertegenwoordigen een type portret dat uniek is voor de Collectie Nederland.
Geachte Prins,
U
taak als P rins van Pruisen is om u te gedragen naar uw titel. Dat houdt in dat zelfs het schrijven van deze brief waarin u uw onvrede uit, gezien moet worden als een blamage op het goede fatsoen. Dat gezegd hebbende kan niemand u weerhouden van een uiting van uw verveling in de vorm van een goed zichtbare gaap of een overdreven strekken van de ledematen. w
Een andere beproefde remedie is humor. Ik raad u aan om de Koning en zijn gevolg niet serieus te nemen, maar de etiquette wel. U zult dus ook in de toekomst deelnemen aan alle mogelijke activiteiten waarbij uw aanwezigheid wenselijk is, maar uzelf en uw medegasten amuseren met pleziertjes. Zo is elk drie uur durend banket voorbij voordat u er erg in heeft.
Maak deel uit van kunst in Nederland. U krijgt gratis toegang tot 128 musea en draagt bij aan belangrijke kunstaankopen. Word nu lid vanaf € 90 per jaar. Ga naar de website en ontvang een bijzonder welkomstcadeau na aanmelding. nton Graff, Henry van Pruisen (1726–1802), A 1786, olieverf op doek, Schloss Ansbach
www.verenigingrembrandt.nl
A l e x a n der
roslin
en
97
de
d e c ad e n t i e
Madame Madelène e x p e rt d ’ e t i q u e t t e
t y u ti a
e
& schoonhe id
va n gr av i n
Dankzij het portret dat Alexander Roslin van gravin de Bavière-Grosberg maakte in 1780 werd ze een van de belangrijkste trendsetters op het gebied van mode en haardracht in de late 18de eeuw. Haar kleding, uitzinnige kapsels en uitgesproken make-up vonden ongekend veel navolging bij de dames van stand. Alleen koningin Marie Antoinette wist haar steeds voor te zijn als het ging om de nieuwste trends.
ps
B
Mode
Op
de Bavièr e-Gro sberg
v e r z o e k va n o n z e r e dac t i e d e e lt
ze met veel genoegen ha ar beautytips en
‘Ik
-a dviezen
met u, hedenda agse lezer
.
h e b i m m e r s begr e pe n dat u w e l wat st i j l
’, B av i è r e - G ro s b e rg .
en k l asse k a n gebruiken a l d u s g r av i n d e
Tekst: J o s i e n B e l t m a n , hoofd publieksactiviteiten Rijksmuseum Twenthe
- M annen -
H
et is geweldig om te zien hoe vrouwen tegenwoordig een emancipatieslag hebben gemaakt als het gaat om aandacht voor het uiterlijk. U zult het niet geloven, maar in mijn tijd was het voorkomen soms meer een mannenzaak. Helaas is de aandacht voor de verschijningsvorm van de man nu wel erg beperkt, hoewel de huidige preoccupatie van de man met zijn baard wellicht duidt op een kantelpunt.
P r u i ken
Ik wil de mannen wel op het hart drukken de aandacht te verleggen van het haar op het gezicht naar het haar op het hoofd. Want een goed gecoiffeerde haardos is immers een uitgelezen manier om te laten zien dat het met uw afkomst en gevoel voor smaak wel goed zit. Kunt u het zich veroorloven? Neem dan een pruik, het liefst een van mensenhaar. (Als het financieel echt niet anders kan is paardenhaar de laatste optie – maar liever niet.) De pruik heeft namelijk een aantal voordelen boven echt haar: u kunt uw hoofd kaalscheren zodat u minder last heeft van ongedierte. En tijdens het poederen (waarover later meer) kunt u de pruik afzetten, waardoor uw kleding en gezicht niet bedolven raken onder het stof.
De ku nst v a n het coi f feren
De manier waarop het haar in model moet worden gebracht is een uiterst serieuze kwestie. Ik begrijp dat hier tegenwoordig nogal lichtzinnig over wordt gedaan en dat dergelijke exercities worden overgelaten aan strak gespoten en gebronsde jongens in oranje juichpakken. In mijn tijd behoorde het kappersvak zeker niet tot de low culture, getuige de publicatie met de veelzeggende titel Art du Perruquier (de kunst van het pruiken maken) van François-Alexandre de Garsault
A l e x a n der
roslin
en
98
de
d e c ad e n t i e
A l e x a n der
roslin
en
99
de
d e c ad e n t i e
Alexander Roslin, Gravin de Bavière-Grosberg , 1780, olieverf op doek Pehr Nordqvist, Een publiek terwijl de pruik wordt gepoederd , 1799, gouache, Nationaalmuseum, Stockholm
uit 1767. Art du Perruquier maakte zelfs deel uit van Encyclopédie, het naslagwerk vol verlichtingsidealen dat tot stand kwam onder leiding van de filosofen Diderot en D’Alembert (zie p. 74). Als je daar in stond had je echt wel wat te melden!
Uiteen lopende haa r st ijlen
De Garsault beschrijft gedetailleerd de modernste haarstijlen voor het haar of de pruik. Aanvankelijk droegen mannen de pruik lang en krullend, maar gelukkig werden in mijn tijd kleinere pruiken, die dicht op het hoofd gecoiffeerd waren, steeds populairder. Mijn persoonlijke favoriet is nog altijd de perruque à queue; een soort staart in de nek. U kunt hier ook leuk mee variëren door de staart dubbel te vouwen en vast te maken met een mooie zijden strik (cadogan) of door de staart in een soort zakje te stoppen (bourse).
Mooie benen
- Vrouwen -
Als er lichaamsdelen zijn om mee te pronken, zijn het wel de benen. Ongelofelijk hoe mannen tegenwoordig hun benen ‘wegstoppen’ in vormloze, recht naar beneden vallende broeken. Dat hadden wij in de 18de eeuw en in de driehonderd jaren daarvoor wel beter begrepen. Mooi gevormde mannenbenen komen toch het beste tot hun recht in strakke, weinig verhullende kousen van zijde, gedragen tot aan de knie met een kuitbroek er boven. Uiteraard draagt u hieronder een schoen met hak om de vorm van het been nog meer te accentueren. Mannen die van nature minder welgevormde kuiten hebben, raad ik aan een paar goede kuitenvullers aan te schaffen. In mijn tijd voor velen een onmisbaar hulpstuk.
U
denkt natuurlijk dat iedereen uit mijn tijd – die tot mijn klasse behoorde – een hele collectie pruiken had, maar de pruik was toch vooral een mannending.
Hoge kapsels
Wij vrouwen droegen ze ook wel, maar we gebruikten ook ons eigen haar voor onze kapsels. Uiteraard aangevuld met behoorlijk wat extensions, want wij gingen – letterlijk – flink de hoogte in! Vooral vanaf de jaren zeventig gingen we helemaal los. Een heerlijke tijd waarin het niet gek genoeg kon – totdat die verdomde Revolutie uitbrak natuurlijk, maar dat terzijde.
Haa raccessoi res
Enfin, als basis voor een flink kapsel kunt u het beste kiezen voor een ijzeren geraamte, om het haar overheen te coifferen. Om het geheel in model te houden is vet of pommade (haarzalf) een uitstekend middel. Vervolgens kunt u de boel gaan versieren. Populaire decoraties zijn veren, bloemen, fruit, opgezette vogels en linten. Wilt u er zeker van zijn dat uw kapsel niet aan de aandacht van de heren ontsnapt, kies dan bijvoorbeeld voor de creatie van een miniatuurtuintje in uw haardos. En miniatuurscheepjes doen het ook altijd goed.
Ongelofelijk hoe mannen tegenwoor dig hun benen ‘weg stoppen’ in vor mloze broek en ‘Nat u ra l look’
Helaas kwam er met de Franse Revolutie een einde aan het pronken met de benen. Het werd toen tot mijn grote ongenoegen sowieso levensgevaarlijk om er modieus of zelfs verzorgd uit te zien. Onder invloed van de nieuwe idealen (democratie en dat soort gedoe) raakten pruiken en gepoederde gezichten steeds meer uit de gratie en moest je er vooral ‘natuurlijk’ uit zien, met een natuurlijke teint en echt haar dat ‘lekker verwaaid’ zat. Marie Antoinette raakte in de jaren vlak voor de Revolutie al besmet met deze uit Engeland overgewaaide trends, maar ik heb me er altijd tegen verzet. Met pijn in het hart zag ik hoe mannen met een gezonde belangstelling voor hun uiterlijk spottend powder hero’s werden genoemd.
Populair e decor atie s voor k apsel s zijn ver en, bloemen, fruit, linten en op gezette vogel s
Gespen
Onged ier teprevent ie
Ik heb ook nooit zo goed begrepen wat er mis is met het tonen van rijkdom en goede smaak. Uiteindelijk willen we toch allemaal via onze kleding en ons uiterlijk laten zien wie we werkelijk zijn? Daarom is wat mij betreft de schoengesp nog steeds een onmisbaar item voor mannen. En dan niet die sobere exemplaren met stalen kralen en glas die na de Revolutie in de mode kwamen, maar de uitbundige prerevolutionaire varianten gemaakt van goud en ingelegd met kostbare diamanten of bergkristal. Ik kan het niet vaak genoeg zeggen: onderschat de gesp niet. Schoenen zijn belangrijk, maar ze worden gemaakt door de gesp.
Na alle tijd en moeite om het gewenste kapsel te verkrijgen, gaat u natuurlijk niet na een dag de boel weer ontmantelen. Het kapsel blijft bovendien wel een paar weken prima in orde door al het vet. Zorg wel dat u een ivoren of zilveren krabbetje bij de hand heeft om jeuk op de hoofdhuid mee te verdrijven. Wordt de jeuk te erg? Plaats dan een doosje met lijm in het haar om de vlooien te vangen. En ’s nachts moet u alert zijn: muizen kruipen graag tussen het haar, dus plaats tijdens de nachtrust een ijzeren geraamte om uw creatie.
Poederen
Horloge(s)
Tenslotte wil ik nog een lans breken voor het zakhorloge, het hoofditem van het juwelenarsenaal van de 18de-eeuwse man (en waarom ook niet voor u?). Besteed bij de keuze van het horloge minstens zoveel aandacht aan de ketting, want deze laat u uiteraard zichtbaar uit de broekzak hangen. Als u de blits wilt maken kiest u voor een gouden exemplaar dat is gedecoreerd met verschillende kleuren email. En het allerbelangrijkste: vergeet niet het nep-exemplaar ( fausse-montre) voor in de andere broekzak! Voor ons 18de-eeuwers was symmetrie namelijk alles en het dunkt me dat u, 21ste-eeuwse lezer, ook wel wat evenwicht in uw hectische bestaan kan gebruiken.
A l e x a n der
roslin
en
10 0
de
d e c ad e n t i e
Blijf het haar poederen, poederen en nog eens poederen zodat het er niet vet en stoffig uitziet. De Engelsen hadden het niet zo op poederen vanwege hun voorkeur voor een natuurlijke look, maar de Fransen – die ik een stuk hoger heb zitten als het op smaak en klasse aankomt – konden er geen genoeg van krijgen. De meest gangbare kleuren om het haar of de pruik mee te poederen zijn wit en grijs, maar vrouwen kunnen ook prima eens afwisselen met blauw, roze of paars. Poederen doet u door het poeder – bestaande uit bloem van tarwe, bonen of mais – over het haar te strooien met speciale poederdonsjes. Bescherm altijd uw gezicht en kleding. En vergeet tenslotte niet het kapsel te besprenkelen met parfum!
Duitsland, Journal des Luxus und der Moden, februari 1788 Zoals de mode voorschreef droegen mannen onder andere een kuitbroek, schoenen met gespen en twee zakhorloges. François-Alexandre de Garsault, Art du Perruquier, 1767
A l e x a n der
roslin
en
101
de
d e c ad e n t i e
Ma ke -up
Dit theaterseizoen te zien in Enschede!
Ik snap werkelijk niet waarom, maar ik zie dat er tegenwoordig ongemakkelijk wordt gereageerd op mannen met make-up. Het lijkt mij toch veel belangrijker om te laten zien tot welk maatschappelijk echelon je behoort dan tot welk geslacht?! Voor een smaakvolle aristocratische uitstraling is een witte, bleke huid namelijk een must. Het laatste wat u zou moeten willen is geassocieerd worden met dat zongebruinde plebs, dat de dagen slijt werkend op het land.
L oodw it
Het Toneel Speelt
donderdag
Met: Annet Malherbe, Ria Eimers, Trudy de Jong en Saskia Temmink
11
december
Koningin Juliana Een eenakter van Annie M.G. Schmidt in een toneelstuk van Ton Vorstenbosch. ‘Koningin Juliana’ is een scherpe en vrolijke productie, een toneelstuk in een toneelstuk over het huwelijk van koningin Juliana met een sterke cast. Het brutale blijspel dat Schmidt aflevert, gaat over een man die nooit thuis is en bovendien een minnares heeft...
Voor een mooie dekkende witte laag raad ik aan om een mengsel te gebruiken dat in ieder geval het pigment loodwit bevat. Er doen verhalen de ronde dat dit pigment zeer giftig is: de beroemde Engelse courtisane Kitty Fisher (zie p. 41) zou op dertigjarige leeftijd zijn overleden aan een loodvergiftiging door het loodwit in haar make-up. Maar als u het mij vraagt waren het eerder haar seksuele escapades die uiteindelijk zorgden voor een vroegtijdige dood.
Rouge en schoon heidspu k kels
Tenslotte gebruikt u rouge voor een mooie rode blos op de wangen. Zelf maak ik ook altijd graag mijn lippen rood. Om het geheel af te maken kunt u een klein zwart schoonheidspukkeltje op uw gezicht aanbrengen, om de huid nog bleker te laten uitkomen. Gebruik hiervoor bijvoorbeeld een stukje zijde dat u met lijm op de huid plakt.
20.00 uur Wilminktheater Holland Casino Zaal
donderdag
26 De Staatsopera van Tartarstan maart
Carmen
Voor een smaakvolle ar istocr atische uitstr aling is een blek e huid een must
Hartstochtelijke liefde, verleiding en een crime passionel. Iedereen kent de Habanera, het lied van de Toreador en Don JosÊ’s beroemde roos-aria uit deze opera van Bizet. Dat is wat Carmen een feest der herkenning maakt. In een bijzonder levendige enscenering, met de beste zangers uit de Russische Federatie is dit een must-see voor iedere operaliefhebber. 20.00 uur Wilminktheater Holland Casino Zaal
On m isba re accessoi res
Waar voor mannen het zakhorloge, snuifdoosje, zwaard en de wandelstok onmisbare items zijn als men goed voor de dag wil komen, ontkomen vrouwen niet aan de waaier. Afgezien van het feit dat een waaier erg praktisch is – een beetje frisse lucht kan geen kwaad als je de hele dag in een strak korset loopt – is de waaier een perfect middel om discreet mee te communiceren met aantrekkelijke heerschappen. Zo toont u uw liefde aan een man door snel met de waaier heen-enweer te wapperen. Uiteraard is de waaier – mits geMatthew en Mary maakt van een goede, dure stof – ook een perfect Darly, Ridiculous Taste or the Ladies middel om uw rijkdom mee te etaleren. Want lieve Absurdity, 1771, lezers, we kunnen onszelf van alles wijs maken over prent waarom we bepaalde kleding, kapsels en accessoires D.P. Inv., 2 helft 18 dragen, maar dat laatste is toch waar het om gaat! � eeuw, gravure
Reserveren via www.wilminktheater.nl
de
A l e x a n der
roslin
en
103
de
d e c ad e n t i e
de
De A
onde rg a n g va n d e rist ocra tie
e tijden Het waren barr ie in de voor de ar istocrat veral in de late 18 eeuw. O burger ij Europa greep de ste van de macht, ten ko regentende adel en het uwenlang patr iciaat. De ee achte po onaantastbaar ge se bleek sitie van deze klas gedacht. kwetsbaarder dan d, broeVrijheid, gelijkhei de leus. derschap, was nu h u i s, euwen er vo Ni I : st Tek etenschapp s en cultuurw neerland icu
O
ude privileges werden afgeschaft, de rijke hertog mocht zich niet langer verheven voelen boven de eenvoudige schoenlapper. In Frankrijk belandde de voormalige koning Lodewijk XVI in 1792 onder de guillotine. In Nederland ondervond stadhouder Willem V felle oppositie van de zogeheten Patriottenbeweging. In 1795 moest hij zijn macht definitief opgeven en met de staart tussen de benen vluchtte hij weg naar Engeland. Object van spot Deze turbulente ontwikkelingen vonden uiteraard ook hun weerslag in de schilder- en tekenkunst. De aristocratie veranderde van een object van bewondering in een object van spot. Befaamd is de prent ‘Het Geldersche Zwyn’ uit 1786, waarop prins Willem V staat afgebeeld als een zwijn dat gulzig wijn slobbert uit een trog, terwijl hij ondertussen de stad- en burgerrechten van de Nederlanders bepiest en met zijn poten vertrapt. Over de boodschap kan hier geen misverstand bestaan: de vertegenwoordiger van de adel par excellence in Nederland, de erfstadhouder van de Republiek, is een onbeschoft zwijn, dat zich bovendien te buiten gaat aan overmatig drankgebruik. De grofheid van deze prent verbaast zelfs anno 2014 nog. Afgaand op de bronnen uit die tijd blijkt dat de nieuwe tegenstanders van de aristocratie zich vooral afzetten tegen de vermeende decadentie van de heren en dames uit de hoogste kringen. De verwijzing naar het overmatige drankgebruik van Willem V is daar een voorbeeld van. In Frankrijk verschijnen er, in de aanloop naar de revolutie van 1789, talloze schotschriften waarin de seksuele escapades A noniem, Het van de hofkliek rondom LodeGeldersche Zwyn, wijk XVI met veel gevoel voor vermoedelijk 1786, ingekleurde ets, sensatie verhaald worden. Rijksmuseum Twenthe, Enschede Maar spotprenttekenaars zoeken naar een tastbaarder symAnoniem, Verbranding der bool van de verwerpelijkheid batterij-paruiken, ca. 1795, tekening, van de aristocratie en vinden Atlas Van Stolk, dat in… de pruik. Rotterdam
De pruik werd het symbool van een klasse die in ongenade was gevallen
A l e x a n der
roslin
en
105
de
d e c ad e n t i e
De Revolutie betekende de ondergang van een tijdperk ĂŠn van een klasse
daarbij ook zichzelf niet. Een van hen trekt bij de ander de pruik van het hoofd, klaar om hem definitief te vernietigen.
Pruiken Het dragen van pruiken was in de loop van de 17de eeuw in de mode geraakt onder de Europese elite, in navolging van het toonaangevende Franse hof, waar Lodewijk XIII in 1624 een pruik begon te dragen vanwege een vroegtijdig intredende kaalheid. Gedurende de gehele 18de eeuw was de pruik een verplicht modeaccessoire voor iedere zichzelf serieus nemende aristocraat. Dit maakte de pruik een ideale kop van Jut voor de aanvallers van het heersende gezag.
‘Zy zyn byde mooy smeerig’. De man links biedt er ‘een halve gilde’ voor. Het is een tekenende scène. De pruik, tot voor kort een symbool van achtbaarheid, wordt na de Revolutie als marktwaar in partijen gesleten aan de hoogste bieder. Nog drastischer zijn de maatregelen die genomen worden op de anonieme kleurente-
kening ‘Verbranding der batterij-paruiken’, vermoedelijk eveneens uit 1795. Ditmaal worden de pruiken ritueel verbrand. We zien een vuurtje waarop net een pruik geworpen wordt. Enkele reeds half vergane pruiken liggen ernaast op de grond. Op een muurtje liggen nog andere pruiken te wachten. De mannen die met de verbranding bezig zijn kwijten zich ijverig van hun taak en ontzien
De pruik was een verplicht modeaccessoire voor iedere zichzelf serieus nemende aristocraat
Wanneer in 1795 in Nederland de Bataafse Omwenteling heeft plaatsgevonden, en de patriottische revolutionairen met hulp van Frankrijk de macht hebben overgenomen, verschijnt de prent ‘Het verkoopen van de aristocratiese Anoniem, Het achtbaarheid’. Hierop zien verkoopen van de aristocratiese we hoe een Franse soldaat achtbaarheid , 1795, ingekleurde twee pruiken in de verkoop ets, Rijksmuseum, Amsterdam doet, waarbij hij opmerkt:
A l e x a n der
roslin
en
106
de
d e c ad e n t i e
Ondergang van een klasse Deze symbolische onteringen en vernietigingen van de pruik bleven niet zonder gevolgen. De pruik verdwijnt na het revolutietijdvak definitief van het toneel als modeaccessoire en overleeft nog slechts in ceremoniĂŤle contexten zoals die van de Britse rechtspraak. Alleen al daaruit blijkt dat het vuur van de Revolutie uiteindelijk veel meer was dan slechts een binnenbrandje. Zij betekende de ondergang van een tijdperk ĂŠn van een klasse. Weliswaar kwamen er in de vroege 19 de eeuw overal in Europa weer autoritaire vorsten aan de macht, maar nooit meer zou die macht zo vanzelfsprekend zijn als ze was tot het midden van de 18 de eeuw. Die ondergang wordt misschien wel het meest treffend geschetst in de satirische roman Het leven en sterven van een hedendaagsch aristocraat uit 1798, van de hand van een van de beste schrijftalenten van Nederland uit de late 18 de eeuw: Gerrit Paape. In deze roman volgen we de levensloop van een zekere Willem, een man van adel die alle trekken vertoont van de verdorven aristocraat. Hij heeft geen respect voor zijn omgeving en voelt zich boven alles en iedereen verheven. Ook komt hij uitermate dom uit de hoek. Op de ‘hogeschool’ waar hij heen gaat om te studeren wordt er vooral veel gegeten, gezopen en achter de vrouwen aan gezeten.
Daarnaast laat hij zich voor het karretje spannen van allerlei kwade geesten. Als ÊÊn van die kwade geesten uiteindelijk zijn verdiende loon krijgt en geÍxecuteerd wordt, schrikt Willem zich letterlijk dood – het roemloze einde van een al even roemloze figuur. Pruikentijd Achteraf is naar de Nederlandse 18 de eeuw vaak verwezen met de term Pruikentijd. Die aanduiding was bepaald niet vleiend bedoeld. Dat de pruik zo’n negatieve bij-
A l e x a n der
roslin
en
107
de
d e c ad e n t i e
klank kreeg hangt direct samen met de revolutionaire gebeurtenissen in de laatste twintig jaar van die eeuw. Waar koningen en edellieden zich omstreeks 1770 nog zonder zorgen in al hun pracht en weelde konden laten vastleggen door Alexander Roslin, moesten zij enige decennia later vaak vrezen voor hun leven. De pruik werd het symbool van een klasse die in ongenade was gevallen. De aristocraten die de Revolutie overleefden zagen het allemaal met lede ogen aan. Met pijn in het hart namen ze afscheid van de pruik. Hun tijd was voorbij. đ?‘„
www.demcon-bunova.com
Daar geniet je langer van
r mt b u s i n e s s c lu b
‘Rijksmuseum Twenthe is een parel voor onze regio die ons aller steun verdient. Daarom ben ik lid van de R MT Business Club, waar het Twentse bedrij fsleven die steun combineert met verrassende en verrijkende bijeenkomsten in de inspirerende ambiance van het museum.’
hassinkdrukkers.nl
Huub Rakhorst - Managing Director Urenco Nederland BV (Almelo)
Handelsstraat 1 | Postbus 177 | 7480 AD Haaksbergen | t [053] 572 17 77
In de RMT Business Club zijn bedrijven verenigd – voornamelijk uit Twente – die het museum een warm hart toedragen. De leden van de Business Club vergroten met hun financiële steun de slagvaardigheid van het museum en dragen zo bij aan een aantrekkelijk cultureel aanbod in de regio.
de leden • ROS Managementregie • Taurus Corporate Finance BV • R abobank Enschede-Haaksbergen • H.J. Hazewinkel BV • Van Knippenberg Advocaten • Hassink Drukkers BV • Nanoinstituut Mesa+ • TKH Group NV • ABN-AMRO MeesPierson • BonsenReuling • Ingrid Kleinsman WERKEN IN BEELD
Labrys Reizen De specialist in exclusieve groepsreizen O n z e r e i ze n k e n m e r k e n z i ch d o o r kleine groepen, uitstekende hotels, academische reisleiding, aangenaam tempo 024-3822110 | info@labrysreizen.nl | www.labrysreizen.nl
• Labrys Reizen • Urenco Nederland BV • Hartman Outdoor Products BV • Visschedijk Hoveniers BV • Crown Fine Art • Benno Brand Media Advies BV • Te Kiefte Architecten BV • ING Nederland • Jongbloed Fiscaal Juristen NV •P entair Water Process Technology BV / X-Flow BV • Siemens Nederland NV • Landgoed De Wilmersberg BV • Gemeente Enschede • Reggeborgh Invest BV
Meer weten? Voor informatie over de RMT Business Club kunt u contact opnemen met Melitta van den Burg, zakelijke relaties, via e-mail mvandenburg@rijksmuseumtwenthe.nl of telefoonnummer 053 4358675.
Keeping businesses safe and clean since 1893 www.carellurvink.nl
• Bank ten Cate & Cie N.V. • RJ Security B.V. • Thales Nederland BV • Eaton Industries (Netherlands) BV • Schröder Vastgoed • Koninklijke Grolsch NV • Demcon • BDO Audit & Assurance BV • Twente Milieu • KienhuisHoving NV • JPR Advocaten • V DL Enabling Technologies Group Almelo BV • NyStaete Group BV
• Masterpack Group • GG Beheer • Combi Terminal Twente BV • Thrinon Invest BV • MetricControl • Camps Advocatuur • Apollo Vredestein B.V. • Damsté Advocaten-Notarissen • Ten Kate Huizinga Accountants + Belastingadviseurs • Boers & Lem Vastgoedconsultants B.V. • Carel Lurvink
design geïnspireer d op de
18 d e
eeuw
hebbedingen met een
g ou de n ra n dje
Labrys Reizen Labrys Reizen heeft al meer dan 20 jaar ervaring in het organiseren van kwalitatief hoogstaande groepsreizen met bestemmingen over de gehele wereld. U kunt met ons bijzondere cultuur-, natuur- en themareizen maken, altijd onder leiding van deskundige specialisten. Door onze samenwerkingsverbanden met toonaangevende musea, tijdschriften en gerenommeerde instellingen kunnen we u een breed scala aan boeiende reizen aanbieden.
Onze reizen kenmerken zich door kleine groepen | uitstekende hotels academische reisleiding | aangenaam tempo 1. Kussen | Kussenhoes 317 | H i p pa h 2. Klok | One More Time! | K i k i va n E i j k 3. Fauteuil | Prisma | Tr e n dhop p e r 4. Ladekast | m.&mme | Va l e n t i n L oe l l m a n n 5. Zwarte vaas | Wheat Straw | P ol s P o t t e n 6. Etagère | Flower Etagère | & K l e v e r i ng
www.labrysreizen.nl 024-3822110 info@labrysreizen.nl
7. Borden | Shippo | H e l l a J onge r i us
A l e x a n der
roslin
en
111
de
d e c ad e n t i e
k o V o r d i e r nd o W R i j k smuseum Tw e n t h e! va n
‘Voelt u zich betrokken bij r mt? Draagt u de bijzondere collectie een warm hart toe? Word dan Vriend van het museum! De Vrienden zijn de ambassadeurs van het museum. Als Vriend ondersteunt u r mt niet alleen financieel: u toont uw interesse en betrokkenheid én draagt bij aan de ontwikkeling en programmering van het museum.’ Lucie Musterd, voorzitter Vereniging Vrienden van Rijksmuseum Twenthe
Alle voor delen op een rij •U heeft altijd gratis toegang tot het museum, inclusief tentoonstellingen. •U ontvangt uitnodigingen voor openingen van tentoonstellingen en Twentse Salons. • U ontvangt de museummagazines. •U ontvangt de digitale nieuwsbrief van het museum. toegang tot • Exclusief Vriendenactiviteiten en -excursies. U kunt zich aanmelden als Vriend voor € 35,00 per jaar, of kiezen voor een partnerlidmaatschap voor € 50,00 per jaar.
Het aanmeldingsformulier vindt u op www.rijksmuseumtwenthe.nl of bij de entreebalie van het museum.