Helena Attlee
O paĂs onde medran os limoeiros A historia de Italia e os seus cĂtricos
Para Alex, por suposto
Agradecementos Comecei a xuntar material para este libro moito antes de saber que o escribiría, e teño que darlles as grazas a todos os cultivadores de cítricos, donos de viveiros e xardineiros que conversaron comigo tan xenerosamente durante anos. Estoulles especialmente agradecida a Marco Aceto, de Amalfi; Salvino Bonaccorso, a princesa Maria Carla Borghese e Giuseppe Messina, de Sicilia; Paolo Galeotti, Gionata Giacomelli e Ivo Matteucci, de Toscana; Giuseppe Gandossi e Domenico Fava, do lago de Garda; Pietro Donato, Antonio Miceli e a súa filla Sara, de Calabria; e Danilo Pollero, de Liguria. Síntome en gran débeda co profesor Giuseppe Barbera pola súa amabilidade e entusiasmo, e por compartir os seus extensos coñecementos da historia política e económica dos cítricos en Sicilia, con John Dickie polas súas valiosas achegas sobre a historia da mafia, coa doutora Chiara Nepi do Museo de Historia Natural de Florencia e tamén con Stena Paternò, Giorgio Galletti, Ezio Pizzi, Vittorio Caminiti, Franco Galiano e Schmuel Keller. O meu agradecemento á doutora Cathie Martin, do John Innes Centre de Norwich, e ao profesor Paolo Rapisarda de CRA-ACM, en Sicilia, por compartir xenerosamente as súas investigacións, e ao doutor Justin Goodrich, da universidade de Edimburgo, por responder pacientemente preguntas sobre botánica. Viaxei por toda Italia na procura de cítricos, e estas viaxes serían imposibles sen a xentileza e hospitalidade de moitas persoas, entre elas Margherita Bianca, Rudolf e Benedikta von Freyberg, Rachel Lamb, Marchese Giuseppe e a súa filla Giulia Paternò Castello di San Giuliano e Cristina di Martino, de Sicilia; Lucia Rossi, de Ivrea; e Nick Dakin-Elliot, de Toscana.
9
Coma sempre, estoulles agradecida ás miñas queridas amigas Valeria Grilli, de Roma, e Jenny Condie, de Venecia, cuxo entusiasmo e axuda práctica foron esenciais en moitas etapas da miña investigación, a Alex Dufort por ter a amabilidade de probar as receitas deste libro, a Sue MacDonald e a Boxwood Tours por apoiarme de varios xeitos e a Natoora (Londres) por fornecernos xenerosamente da froita empregada para probar as receitas. O meu agradecemento tamén a Anthony Ossa Richardson polas súas traducións de Hesperides, de Giovanni Battista Ferrari, e ao meu axente, Antony Topping, de Greene and Heaton, polos seus bos consellos, bo humor e inesgotable apoio. Grazas a todo o equipo de Penguin, e en particular á miña editora, Helen Conford, polas súas entusiastas e incisivas achegas. E, sobre todo, grazas a Alex Ramsay e ás nosas tres fillas por darme ánimos durante anos e pola súa paciencia durante as miñas longas ausencias, tanto en Italia coma no meu escritorio.
10
O recendo dos limóns Lembro cando os avións eran tan caros que a xente adoitaba facer a longa viaxe de Inglaterra a Italia en barco e tren. Unha vez en París era doado, porque podías coller o Palatino, un coche cama que viaxaba de noite a Florencia e Roma. Fixen esa viaxe por primeira vez hai trinta e cinco anos. Ao abrente levantei unha esquina da cortina da sufocante liteira e decateime de que xa cruzaramos a fronteira. Estabamos nalgún lugar preto de Ventimiglia, na Riviera italiana, e había limoeiros xunto á plataforma da estación. As súas escuras follas e os seus brillantes froitos só tiñan como pano de fondo o mar. Nunca esquecín esas árbores, nin de que xeito enriquecían a paisaxe que as rodeaba, facéndoa intensamente estranxeira á miña inglesísima mirada. Daquela eu non o sabía, pero os viaxeiros da Europa do norte sempre se emocionaron ante a visión dos cítricos italianos, así que a miña reacción era completamente predicible. Hans Christian Andersen, o escritor e poeta danés coñecido sobre todo polos seus contos de fadas, visitou Italia en 1833, e cando viu os hortos de cítricos por primeira vez causáronlle a mestura de éxtase e envexa que Italia segue provocando nos visitantes de países máis fríos e menos románticos. “Imaxina o fermoso mar e bosques enteiros de laranxeiras e limoeiros”, escribiulle a un amigo; “o chan estaba cuberto deles, e as resedas e os caraveis medraban coma herbas bravas. Meu Deus, meu Deus! Que inxustiza sufrimos os do norte! Aquí, aquí está o paraíso.”1 A poética imaxe dunha Italia bañada polo sol tivo unha particular difusión en Gran Bretaña tras a Primeira Guerra Mundial, 1 Rossel (2009: 84).
11
cando os soldados regresaron das xeadas trincheiras de Picardía e Flandres soñando coa vida sensual e hedonista que asociaban co Mediterráneo.2 O capitán Osbert Sitwell elixiu Sicilia como antídoto para a súa desoladora experiencia bélica, e describe a súa viaxe en Discursions on Travel, Art and Life, publicado en 1925. Nesta obra a laranxeira serve como símbolo de todo o que el amaba do Mediterráneo. “Onde medra”, di, “atoparás o mellor clima, os edificios máis fermosos de Europa.”3 E conforme o seu tren avanzaba entre hortos de laranxeiras nas aforas de Palermo, observou: “Toda a árbore ten un deseño, un equilibrio, unha intención xeométrica e un sentido da organización, unha economía e un uso correcto da cor, que a sitúa case á altura dunha obra de arte”.4 D. H. Lawrence, que nunca foi soldado, comezou despois da guerra a súa etapa de exilio voluntario á que se refería como a súa “peregrinación salvaxe”, viaxe que o levou a Sicilia entre 1920 e 1922. En “Sun”, relato ambientado na súa versión da paisaxe siciliana, chea de connotacións sexuais, volve unha e outra vez sobre as imaxes dos cítricos e os seus froitos, facendo que Juliet, a malhumorada e frustrada protagonista, deambule espida polo medio dun “escuro inframundo de limoeiros”, descubrindo a liberdade e a sensualidade por primeira vez na súa vida.5 • Poucos anos despois de ver por primeira vez os limoeiros regresei a Italia como estudante. Decidín vivir en Siena, e aínda que os invernos toscanos son demasiado crus para que os 2 Fussell (1980). 3 Sitwell (1925: 194). 4 Sitwell (1925: 196). 5 Lawrence (1995: 19-38).
12
cítricos medren no exterior todo o ano, afíxenme a ver testos con limoeiros nos asollados patios dos palacios da cidade e nas terrazas que hai diante das vilas no campo. Cando desaparecían da vista durante o inverno, descubrín que os levaban a uns invernadoiros especiais para limoeiros, ou limonaie. Ao principio daba por feito que os italianos non tiñan especial estima polos seus cítricos, como facemos nós coas nosas maceiras en Inglaterra. Porén, conforme melloraba o meu italiano, empecei a decatarme de que estas árbores e os seus froitos ocupaban un lugar especial no imaxinario italiano. Cando Galileo escribiu Diálogos sobre os dous máximos sistemas do mundo, o libro que o levaría a ser acusado de herexía en 1632, empregou laranxas para ilustrar o absurdo dos diferentes valores que lles damos aos obxectos que nos rodean: “Que maior parvada se pode imaxinar que dicir que as xoias, a prata e o ouro son ‘preciosos’ e o chan e a terra ‘viles’?”, escribiu. “Os que así proceden deberían lembrar que se houbese tanta escaseza de terra coma de xoias ou de metais preciosos, non habería ningún príncipe que non gastase unha boa morea de diamantes e de rubís e unha carretada de ouro de modo que conseguise terra dabondo […] para plantar unha semente de laranxeira e vela nacer, medrar e producir as súas fermosas ramas, as súas fragrantes flores e os seus excelentes froitos.”6 Sen poder apartar os cítricos da cabeza, regresei a Inglaterra para cursar o último ano na universidade. Alí alimentaba a miña nostalxia por Italia con “I limoni”, poema publicado en 1925 por Eugenio Montale (un dos poetas italianos máis importantes do século xx). Os limoeiros de Montale non son as árbores románticas que provocaron o arrebato de Hans Christian Andersen, e non medran na voluptuosa e sensual paisaxe da Sicilia de D. H. Lawrence. Atópanse, en cambio, en prosaicas parcelas de terreo abrupto ao final de accidentadas pistas ou xunto a miserables canellas urbanas no inverno. E, no entanto, 6 Galilei (1953: 59).
13
o perfume das súas flores (zagara, en italiano) transforma ata a paisaxe máis lúgubre e banal. É ao mesmo tempo infinitamente precioso e gratuíto, para que todo o mundo poida gozar del. Como di Montale: “qui tocca anche a noi poveri la nostra parte dei ricchezza / ed è l’odore dei limoni” (‘aquí tamén nos toca aos pobres a nosa parte de riqueza / e é o cheiro dos limóns’).7 Durante moitos anos a miña vida laboral estivo relacionada co exclusivo mundo dos xardíns italianos, xa fose como escritora ou como organizadora de viaxes por xardíns. Isto fixo que me resultase doado rastrexar a historia dos cítricos como árbores ornamentais de xardín, e conforme crecía o meu interese, decateime de que aquelas árbores cultivadas en testos só representaban un fragmento da historia. Durante as viaxes que me levaron dende os hortos de bergamoteiras de Calabria, no extremo meridional da península italiana, ata os invernadoiros de limoeiros levantados contra o fondo nevado dos Alpes descubrín que os cítricos e os seus froitos desempeñaron un papel fulcral na historia social e política de Italia, e achegaron unha extraordinaria riqueza a algúns dos lugares máis pobres do país. A diferenza deses consentidos espécimes de xardín, estas árbores medran no campo, e igual que as laranxas coñecidas na antiga China como wu nu (‘escravos de madeira’), “traballaron incansablemente para que as familias que as cultivan se fixesen ricas e continuasen séndoo”.8 Para aprender sobre a vida dos cultivadores de cítricos tiven que abandonar o confortable territorio dos xardíns de vilas e palacios de Toscana, Lazio e Umbria, visitar os cultivos comerciais de cítricos do sur de Italia e reunirme cos homes e as mulleres que traballan neles. Crucei o estreito de Mesina para chegar a Sicilia, onde medran as mellores laranxas sanguinas do mundo á sombra do Etna, na parte oriental da illa. Viaxando cara ao 7 “I limoni”, en Montale (1979: 17). 8 Needham (1986: 104).
14
oeste atopei laranxeiras, limoeiros e mandarineiras nunha estraña paisaxe liminar entre Palermo, as montañas e o mar. • Moitos cultivos de cítricos de Sicilia e do sur de Italia áchanse en lugares remotos e profundamente rurais, onde os visitantes estranxeiros son pouco habituais e só se fala en dialecto. Axiña descubrín que resulta práctico levar unha navalla aos laranxais deses lugares, porque a maior parte dos froitos aférranse á árbore e, a menos que cortes o talo da rama, corres o risco de esgazarlle a casca. Tamén aprendín que nunca se monda unha laranxa no campo. Débese observar un ritual, e esa é outra razón pola que un cultivador de laranxas leva sempre unha navalla. Primeiro sostén o froito na palma da man, co talo cara arriba. Logo fai un corte horizontal para dividilo exactamente pola metade. O zume dunha laranxa acabada de coller é abundante, incontrolable, e o seu recendo estoupa no aire. Tira a metade superior á herba alta, porque, na laranxa, o zume e a dozura se concentran na parte inferior, o máis lonxe posible do talo. Entón corta un toro e ofréceo na parte plana da folla da navalla. Teño participado neste mínimo ritual en campos de toda Italia, e sempre é un momento estrañamente conmovedor; gozo da súa intimidade igual que adoraba que alguén me acendese un cigarro. O sabor dunha laranxa acabada de coller da árbore é inigualable.
15