Consolaciรณn a Marcia
Proemio. Marcia non é débil, malia ser muller I. 1 Se non soubese, Marcia, que te afastaches tanto da debi lidade propia do carácter feminino coma dos outros vicios e que os teus costumes son considerados como un exemplo do pasado, non me atrevería ir ao encontro da túa dor, á cal mesmo os homes se achegan de bo grado e se acubillan nela. E non concibiría a esperanza de conseguir que absolveses a túa fortuna nunha ocasión tan calamitosa, ante un xuíz tan desfavorábel e fronte a unha causa tan odiosa30. Dáme confianza a fortaleza, xa demostrada, do teu ánimo e o teu valor posto a proba en circunstancias importantes.
30 Despois de recorrer aos tópicos da debilidade feminina, o autor presenta elemen tos metafóricos do mundo do dereito. 33
Séneca
Recordo do doloroso final do pai 2 Non é descoñecido de que xeito actuaches coa persoa do teu pai, a quen amaches non menos ca os teus fillos, coa excepción de que non desexabas que che sobrevivise. Non sei se inclusive o preferiches, pois un grande amor permite algunhas licenzas contrarias aos bos costumes. A morte de Aulo Cremucio Cordo31, teu pai, detivéchela no posíbel; despois de que che amosou que, entre os secuaces de Sexano, aquela era a única saída da escravitude, non alentaches a súa decisión; non obstante, cediches, con vencida, e derramaches lágrimas en público e, aínda que tragaches os saloucos, non os ocultaches cunha faciana riseira, e iso nunha época na que era propio dun grande amor non actuar de xeito irrespectuoso. 3 Porén, cando a mudanza dos tempos trouxo a ocasión, puxeches nas mans dos homes o enxeño do teu pai, polo que fora condenado a tortura; libráchelo dunha auténtica morte, e restituíches á memoria pública os volumes que aquel moi afouto varón escribira co seu propio sangue. Un gran servizo prestaches á ciencia romana: a maior parte dela ardera; un gran servizo á posteridade, a quen chegará incorrupta a verdade dos feitos, que tan cara lle resultou ao seu autor; un gran servizo a el mesmo, cuxo recordo se mantén e se manterá entrementres se valore coñecer a realidade romana, entrementres alguén 31 Aulo Cremucio Cordo, pai de Marcia, foi senador e historiador. Lucio Elio Sexa no condenouno por conspiración, durante o imperio de Tiberio, e el deixouse morrer de fame para evitar o suplicio. As súas obras foron destruídas, aínda que a súa filla con seguiu publicalas en época de Calígula, de xeito que serviron de consulta para Plinio o Vello e Séneca. 34
Consolación a Marcia
queira saber qué é un home romano, qué é un home indo mábel, qué é un home libre de carácter, de pensamento e de accións, malia terse dobregado xa as cabezas de todos e renderse ao xugo de Sexano. 4 Un enorme prexuízo, por Hércules!, tería sufrido xa a república, se non o sacases á luz a el, que foi guindado ao esquecemento polos dous bens máis fermosos: a elocuencia e a liberdade. É lido, está na plenitude, acollido nas mans dos homes, nos corazóns, non teme ningunha decrepitude; agora ben, en breve serán silenciados os crimes dos seus verdugos, único motivo polo que mereceron un recordo.
35
Séneca
Unha dor tan vella precisa contundencia 5 Esta grandeza do teu espírito impediume prestar atención ao teu sexo, ao teu rostro, que unha persistente tristura ocupa como ensombrecido para sempre. E observa até que punto non me achego a ti con engano nin pretendo con argucias arrincarche os sentimentos. Trouxen á memoria antigas desgrazas, para que saibas que tamén este lategazo vai sandar, e mostreiche a cicatriz dunha enorme ferida. Así, que outros te afaguen e sexan delicados, eu decidín loitar contra o teu afliximento e poñerei freo aos teus ollos esgota dos e exhaustos, que choran máis (se queres saber a verdade) por costume do que por saudade. Se fose posíbel, contando co teu consentimento nos teus propios remedios, ou, se non, sen o teu consentimento, malia que reteñas e preten das abrazar a túa dor, que convertiches en sobrevivente en lugar do teu fillo. 6 Pois, cal será o final? Todo se procurou en balde: as extenuantes conversas dos amigos, a autorida de dos grandes homes e dos teus parentes; os estudos (un ben herdado tamén do teu pai) atravesan os teus xordos oídos cun alivio inútil e que dificilmente ofrece unha breve distracción. Aquel mesmo remedio natural do tempo, que cura incluso as maiores desgrazas, unicamente en ti perdeu o seu poder. 7 Xa pasaron tres anos e en nada cedeu daquel primeiro ímpeto. O loito renóvase e reafírmase decotío, xa adquiriu dereitos grazas á demora, e até tal punto chegou que considera vergonzoso desistir. Do mesmo xeito que todos os vicios se asentan no máis profundo, se non son reprimidos no intre de nacer, así tamén estes sentimentos de tristeza, desgraza e de exaltación contra un mesmo acaban 36
Consolación a Marcia
por alimentarse de amargura e a dor chega a ser un pracer morboso nun espírito infeliz. 8 Por iso, desexaría ter accedi do no primeiro momento a esta curación; o mal, aínda nos comezos, debía mitigarse cun remedio máis livián. Contra o consolidado é preciso loitar con máis contundencia. Realmente, tamén a curación das feridas é doada, entremen tres o sangue é recente; cando, infectadas, mudan en malig na chaga, daquela cauterízanse, ábrense en profundidade, e reciben os dedos dos que as manipulan. Agora xa non podo atacar unha dor tan complexa con miramentos e suavidade, teño que esnaquizala32.
32 As metáforas agora pertencen ao ámbito médico co que estaba familiarizado, de bido, en parte, á súa precaria saúde. 37
Séneca
Livia e Octavia, exemplos moi diferentes ante a morte dos seus fillos II. 1 Sei que todos os que pretenden aconsellar a alguén come zan polas normas e rematan polos exemplos. É axeitado, ás veces, mudar esta tradición, pois cómpre actuar con cada persoa dun xeito distinto. A algúns guíaos a razón, a outros, que fican admirados ante feitos abraiantes, é necesario ofre cerlles nomes ilustres e unha autoridade que non lles deixe o seu espírito ceibe. 2 Vou pór ante os teus ollos os dous exemplos máis importantes do teu sexo e da túa época: o dunha muller que se abandonou á dor para ser consumida e, doutra, que, vítima dunha desgraza semellante, con máis grande prexuízo, non permitiu, con todo, que as súas des grazas a dominasen, senón que axiña devolveu o seu ánimo ao seu. 3 Octavia e Livia33, unha, irmá de Augusto, a outra, a dona, perderon os fillos inda novos, ambas coa esperanza firme dun futuro príncipe34. Octavia a Marcelo, no que seu tío e sogro comezara a confiar, a apoiar o peso do imperio. 33 Octavia, a irmá de Augusto, perde o fillo Marcelo, que estaba casado con Xulia a Maior, filla de Augusto, por iso Marcelo era sobriño e xenro do emperador a un tempo. A Livia, terceira esposa de Augusto, mórrelle o seu fillo Druso, froito dun matrimonio anterior, do que naceu tamén o que sería, finalmente, o sucesor de Augusto: Tiberio. A historia da crise sucesoria de Augusto tivo nestes dous “príncipes” especial relevancia: Marcelo foi elixido como primeiro sucesor, e Druso como segundo, a pesar de ser máis novo ca seu irmán Tiberio. 34 A partir de Augusto, princeps era o título que recibían todos os membros da casa imperial. En numerosos estudos, para referirse á época imperial romana, fálase de “mo narquía” e “monarca”, do mesmo xeito que tamén princeps significa ‘xefe’, ‘home prin cipal’, ‘gobernante’ e, por suposto, ‘emperador’. Polo tanto, o príncipe non é o fillo dun rei, propiamente dito. 38
Consolación a Marcia
Mozo de carácter alegre, de enorme talento, pero dunha sobriedade e continencia non pouco dignas de ser admi radas tanto pola súa idade coma polos seus recursos; infa tigábel no traballo, alleo aos praceres e disposto a calquera cousa que seu tío lle quixese impor e, por así dicilo, esixir. Octavio elixira ben os alicerces, que non ían ceder ante un peso calquera. 4 Durante toda a súa vida Octavia non puxo fin ao pran to nin ás lamentacións, e non admitiu que as palabras lle desen algún acougo, nin sequera soportou que a distraesen. Consagrada e chantada con toda a súa enerxía a unha única realidade, viviu enteiramente coma se estivese nun funeral. Non digo que non ousase levantarse, senón que rexeitaba que a confortasen, ao xulgar como unha segunda perda o feito de deixar de chorar. 5 Non quixo ter ningunha imaxe do amadísimo fillo, nin que se lle fixese mención ningu nha del. Detestaba as nais todas e, nomeadamente, estaba furiosa contra Livia, porque a ledicia, que tiña que ser dela, parecía que pasara ao fillo de Livia. Moi afeita ás tebras e ao illamento, sen fixar a súa atención nin tan sequera no irmán, rexeitou os poemas compostos para celebrar a memoria de Marcelo e outras honras ás súas accións, e pechou os seus oídos a todo desabafo. Afastada de todos os actos oficiais e aborrecendo a propia fortuna, resplandecente de máis, que procedía da grandeza do irmán, enterrouse e ocultouse. Malia estar rodeada de fillos e netos, non depuxo a roupa de loito, non sen ofensa de todos, dos que ela se consideraba orfa, a pesar de estaren sans e salvos. III. 1 Livia perdera o seu fillo Druso, futuro gran príncipe, e xa daquela un gran xeneral. Entrara no máis profundo da Xermania e chantara as insignias romanas alí onde apenas se tiña noticia de que existían os romanos. Morrera na expedi 39
Séneca
ción, cando os mesmos inimigos o perseguían con respecto estando el xa enfermo e, tras pactar unha tregua, non ousa ban desexar o que lles viña mellor. Engadíase a esta morte, que el aceptara polo ben da república, unha inmensa deso lación por parte dos cidadáns das provincias e de toda Italia. Por iso o cortexo mortuorio foi conducido, coma se dun triunfo se tratase, até Roma, entre municipios e colonias entregados á celebración dos ritos fúnebres35. 2 Livia non libara os derradeiros bicos do fillo nin as gratas palabras do alento último. Acompañou os restos do seu amado Druso no longo camiño, mentres ardían por toda Italia as piras funerarias, doída coma se o perdese moitas veces. Pero, tan pronto como o depositou na tumba, pousou a un tempo o fillo e a propia dor, e non se doeu máis do que era xusto ou honesto, ao estar o César san e salvo. Non deixou, á fin, de celebrar o nome do seu Druso, de representalo diante dela tanto en público como en privado, de falar gratamente del, de oír falar del: viviu na compaña do seu recordo, recordo que ninguén pode conservar e frecuentar se o acompaña de tristeza. 3 Así que, decide cal dos dous exemplos con sideras máis aceptábel. Se prefires seguir o primeiro sairás do número dos vivos, odiarás os fillos alleos e propios, e o mesmo que agora choras. Presentaraste ante as nais coma un lóbrego presaxio; rexeitarás os praceres honestos e permiti dos como pouco acaídos á túa sorte; estarás suxeita a unha luz odiosa e serás moi hostil coa túa vida porque non te abandona con rapidez nin te mata. E o que é máis vergon zoso e alleo ao teu pensamento que deu de si mellor proba: mostrarás que non queres vivir, que non es quen de morrer. 35 Estes funerais foron obxecto de interese popular por tratarse dun personaxe espe cialmente estimado e, tal como se dixo na nota anterior, o sucesor de Augusto. Efectiva mente, unha vez morto Marcelo, Octavio deposita as esperanzas nel, e mesmo Tiberio, o primoxénito de Livia, sofre unha enorme pena pola perda do irmán, do que se ten dito que morre nos seus brazos despois dunha funesta caída do seu cabalo. 40
Consolación a Marcia
4 Se te guías polo exemplo máis moderado, máis tranquilo da muller máis ilustre, non te angustiarás nin te consumirás cos tormentos. Pois, canta desgraza, canta tolemia é imporse o castigo da infelicidade e aumentar as propias desditas! A honestidade e moderación dos costumes que mostraches na túa vida, mostraralas tamén nesta situación. Pois mesmo na dor hai unha certa modestia. E este mozo, o máis digno, que te fai estar alegre sempre que é nomeado e lembrado, has de colocalo en mellor posición, se aparece ante a propia nai, como adoitaba en vida, ledo e con gozo. IV. 1 E non te conducirei a normas moi severas, de xeito que che ordene soportar asuntos humanos de forma inhumana, e enxugue os teus ollos de nai no mesmo día do funeral. Chegarei a un acordo contigo: decidamos entre nós se a dor debe ser grande ou perpetua. 2 Non dubido de que Xulia Augusta36, a quen trataches na intimidade, te compraza máis: ela convídate a seguir a súa decisión. No primeiro arrebato, cando as aflicións son máis vivas e agresivas, pres touse a ser consolada por Areo37, o filósofo do seu esposo, e confesou que este feito lle foi de grande axuda, máis ca o pobo romano, o que non quería entristecer coa súa propia tristura; máis ca Augusto, o cal, ao desaparecer un dos seus alicerces, vacilaba e non debía sentirse abatido polo loito dos seus; máis ca o seu fillo Tiberio, que co seu afecto lograba que, naquel funeral tan duro e deplorábel para todos, sentise que nada lle faltaba agás un dos seus fillos. 3 Este foi o seu achegamento a ela, segundo o meu parecer, este o principio diante dunha muller moi dilixente en gardar a opinión pro 36 Nome dado a Livia tras a morte de Octavio Augusto. 37 Areo, filósofo estoico da corte de Augusto, consolou a Livia da morte do seu fillo Druso. O autor reproduce un posible discurso dende IV, 3 até V, 6. 41
Séneca
pia: “Até ese día, Xulia, ao menos polo que eu sei, compa ñeiro asiduo do teu home, coñecedor non só do que se fai público senón tamén de todas as máis secretas accións das vosas almas, procuraches que non houbese nada que calque ra che censurase. E non o cumpriches só nos asuntos máis importantes, senón tamén nos máis insignificantes, para non faceres algo que a fama, o máis libre xuíz dos príncipes, che perdoase. 4 Eu, pola miña parte, nada considero mellor: que os que están colocados no máis alto perdoen moitos erros, e non pidan perdón a ninguén. Así que, tamén neste asunto, debes conservar o teu hábito: non fagas aquilo que non queiras ter feito ou ter feito doutro xeito. V. 1 Pídoche e suplícoche que non te fagas difícil ou intratábel para os teus amigos. Non tes razón para ignorar que todos eles non saben de que xeito actuaren, se poden falar sobre Druso na túa presenza ou non, por temor a que o esque cemento daquel moi insigne mozo lle poida reportar unha ofensa a el, e a súa mención, a ti. 2 Cando saímos da túa presenza e nos xuntamos, celebramos con grande admira ción os feitos e ditos dos que se fixo merecedor; na túa pre senza gardamos un profundo silencio. Deste xeito, prívaste dun inmenso pracer, das gabanzas ao teu fillo, que non dubido que estarías disposta a prolongar para sempre, se che fose posíbel, mesmo á custa da túa propia vida. 3 Polo tanto, tolera, incluso procura conversas nas que se fale del, ofrece os teus oídos atentos ao seu nome e ao seu recordo. Non o consideres penoso, segundo acostuman os outros, que nun caso semellante pensan que escoitar a consolación fai parte da súa desgraza. 4 Agora apóiaste totalmente na parte contraria e, esquecendo o mellor, observas a túa sorte por onde é peor. Non pensas na vida común co teu fillo nin nos agradábeis encontros, tampouco nos doces e infantís 42
Consolación a Marcia
aloumiños, nin nos progresos nos estudos; incides na derra deira cara dos feitos, e, coma se non fose bastante horríbel en si, engades canto podes. Prégoche que non cobices a máis perversa das glorias: a de parecer a máis infortunada. 5 Ao mesmo tempo, pensa que non é bo facerse forte nas circuns tancias prósperas, cando a vida transcorre por unha derrota favorábel. Tampouco un mar calmo e un vento propicio demostran a pericia dun capitán; convén que suceda algo adverso que poña a proba a súa disposición. 6 Polo tanto, non te abatas, ao contrario, crava o teu paso firmemente e soporta todo o peso que che vén enriba, malia estares ate rrorizada até este punto polo estrondo do principio. Nada é tan odioso para o azar como un ánimo equilibrado”. Despois disto mostroulle o fillo vivo e os netos do fillo que perdera38.
38 O fillo foi Tiberio, e os fillos de Druso, polo tanto netos dela, foron Xermánico, Claudio e Livila. 43
Séneca
Livia agora é a propia Marcia, Areo é o propio Séneca. Metáfora mariñeira VI. 1 Alí tratouse o teu problema, Marcia, asistiute Areo; cam bia a persoa: consoloute a ti. Pero pensa, Marcia, que che foi arrebatado a ti máis do que ningunha nai perdeu xamais. 2 Non te gabo nin atenúo a túa desgraza: se o destino se vence con bágoas, entreguémonos a elas. Que transcorra o día enteiro entre loito, que as tristezas consuman a noite sen sono; láncense as mans contra o peito ferido, batan mesmo no propio rostro e que esta pena que vai ser proveitosa se adestre con toda clase de crueldades. Pero se non volven os defuntos con ningún tipo de pranto, se a sorte inamovíbel e fixa para sempre non é cambiada por ningunha miseria, e a morte retén todo aquilo que arrebatou, cese a dor que causa desespero. 3 Por iso controlémonos e que esa violencia non nos desvíe dos nosos obxectivos. Vergoñento é o capitán a quen as ondas arrebatan o temón, que deixa as velas sacudi das, que entrega a embarcación ao temporal; mais, aínda no naufraxio, é digno de eloxio aquel que o mar somerxeu co leme na man e sen se render.
44