Constitución dos Lacedemonios
Constitución dos Lacedemonios I. 1. Cando me dei conta de que Esparta, que é unha das cidades menos poboadas da Hélade, se deu a coñecer como a máis poderosa e acreditada, pregunteime admirado como puido chegar a ser iso. Pero despois de observar os costumes dos espartiatas1 deixei de facerme tal pregunta. 2. A Licurgo2, que lles deu as leis baixo as que se fixeron prósperos, a ese é a quen admiro e xulgo sabio en extremo, pois foi el o que mostrou que a súa patria era superior en prosperidade, e sen imitar as outras cidades, senón aínda con ideas contrarias as máis delas. 3. Por exemplo, no que se refire á procreación, para comezar polo principio, os demais, ás rapazas que van parir e que aparentan estar ben educadas aliméntanas cunha cantidade de pan ben medida e co mínimo compango. E mantéñenas afastadas do viño ou dánllelo mesturado con auga. E como a meirande parte dos que teñen un oficio son sedentarios, así o resto dos gregos xulgan apropiado que as rapazas traballen a la estando tranquilas. Pero, como vai esperarse que criadas deste xeito xeren algo espléndido? 4. Licurgo, polo contrario, pensou que as escravas eran suficientes para produciren vestidos e, crendo que a procreación era a función máis importante para as libres, dispuxo en 1 Son os cidadáns de pleno dereito, o grupo social máis reducido. Á parte estaban os periecos, que só tiñan dereitos civís, e os ilotas ou escravos, que carecían de calquera dereito. 2 É un tópico atribuír a Licurgo todas as leis antigas. 25
Xenofonte
primeiro lugar que o xénero feminino adestrase o seu corpo non menos ca o masculino. Despois instituíu para elas competicións de velocidade e forza coma para os homes, pois cría que de parellas fortes nacerían tamén fillos máis vigorosos. 5. Ao ver que o resto dos gregos tiñan relacións sen moderación coas súas mulleres desde que a parella cohabitaba, dispuxo o contrario, pois era vergoñento que se vise tanto entrar e saír. E así, tendo relacións deste xeito, a necesidade sería máis desexada, e nacerían fillos máis vigorosos, ca se estivesen fartos o un do outro. 6. Amais diso, para poñer fin a que cada un tomase muller cando quixese, decretou que o momento de casar coincidise co pleno vigor do corpo, xulgando que era o que conviña para unha boa descendencia. 7. Polo contrario, podía suceder que un home vello tivese unha muller nova. Ao ver que tales homes vixían de máis as súas mulleres, dispuxo que o home vello se axudase do home que lle agradase de corpo e espírito para procrear. 8. E se algún non quería ter relacións coa súa muller, pero tiña o desexo de ter fillos dignos, fixo legal que procrease coa que vise nobre e ben nacida, se o consentía o que a tiña. 9. Consentiu moitas cousas semellantes, pois as mulleres queren dirixir dúas casas e os homes engadir irmáns aos fillos que teñan a liñaxe e a forza en común pero que non aspiren ao seu patrimonio. 10. Así, no que concirne á procreación, aínda tendo opinións contrarias ao resto dos gregos, que cada un considere se conseguiu para Esparta homes que se distinguisen pola súa envergadura e fortaleza.
26
Constitucións dos Lacedemonios
II. 1. Pero eu, xa que relatei o que se refire á reprodución, quero tamén expor o sistema educativo duns e doutros. Pois ben, do resto dos gregos, os que din que educan mellor os seus fillos, en canto os nenos comprenden o que se lles di, axiña os poñen aos coidados dos pedagogos3 e axiña os envían aos mestres para que lles aprendan as letras, música e o referente á palestra. Tamén lles amolecen os pés con sandalias e efeminan os seus corpos con cambios de vestidos. E mesmo consideran o seu ventre como a medida da súa alimentación. 2. En cambio Licurgo, en lugar de que cada un pola súa conta puxese escravos como pedagogos, confiou a autoridade deles a un home de entre os que desempeñan as máis altas maxistraturas, o chamado pedónomo4, e fíxoo responsábel de reunir os nenos e de reprendelos duramente se descubría que algún obraba á lixeira. Asignoulle un grupo de mozos provistos de látegos5 para que os castigasen cando fose preciso, de xeito que en Esparta fosen sempre unidos o gran respecto e a grande obediencia. 3. E en vez de amolecerlles os pés con sandalias, impuxo que os fortalecesen indo descalzos, pois pensaba que se tiñan os pés exercitados subirían máis facilmente os lugares escarpados, baixarían con máis seguridade as pendentes e saltarían e brincarían e correrían máis rápido indo descalzos ca indo calzados.
3 O pedagogo en Grecia era un escravo que exercía como titor ou primeiro instrutor dos nenos. 4 O pedónomo era un home de probada autoridade que exercía en Esparta como vixiante e corrector de conduta dos nenos. 5 Os mastigóforos eran mozos aos que, tras superaren o proceso de educación, se lles encargaba o castigo físico dos nenos que se desviaban da norma establecida. 27
Xenofonte
4. En vez de que se efeminasen cos vestidos estimaba que se acostumasen a un único manto para todo o ano, pois pensaba que deste xeito estarían mellor preparados contra o vento e a calor. 5. En canto á comida, impuxo que o rapaz espartano recibise tal cantidade que nunca estivese molesto pola fartura nin deixase de saber o que é ter necesidade, xa que pensaba que os que fosen educados deste xeito poderían, se era necesario, render mellor sen comer, e que, se se lles pedía, poderían resistir máis tempo co mesmo alimento, necesitarían menos condimento, afaríanse mellor a calquera comida e levarían unha vida máis saudábel. E pensou que unha alimentación que fixese que os corpos aumentasen en estatura sería de máis proveito ca unha que os engordase coa comida. 6. Pero, para que non tivesen que padecer de máis pola fame, non lles permitiu tomar o que precisasen sen traballo, senón que lles deixou roubar para calmar a fame. 7. E non creo que haxa quen ignore que non foi por falta do que darlles polo que lles deixou procurar o alimento con argucias. Pois está claro que o que vai roubar ten que velar pola noite e enganar e andar agochado polo día, e o que vai facerse con algo ten que procurar vixiantes. Así, pois, é evidente que lles inculcou todo isto deste xeito, pois quería facer os nenos máis arteiros para conseguir o necesario e máis belicosos. 8. E poida que haxa alguén que diga: daquela por que, se pensaba que roubar era bo, impuña moitos lategazos ao que era pillado? Pois digo eu que tamén no resto das cousas que ensinan os homes castigan a quen non o fai ben. E polo mesmo castigan a aqueles que son pillados por roubar mal.
28
Constitucións dos Lacedemonios
9. E aínda tendo por bo facerse co meirande número de queixos do altar de Ortia6, mandou a outros que lles desen lategazos querendo demostrar con isto que é posíbel sentir dor por pouco tempo e gozar de boa fama por moito. Con isto demóstrase que onde hai necesidade de presteza o preguiceiro axuda en moi pouco e trae moitos problemas. 10. Para que os nenos non quedasen sen xefe se o pedónomo se ausentaba, fixo que o cidadán que estivese presente nese intre fose o responsábel tanto de mandarlles todo o que lle parecese ben como de castigalos se cometían algunha falta. Ao facer isto conseguiu que os nenos fosen máis respectuosos, pois nada respectan máis os nenos e os homes ca os seus xefes. 11. Se casualmente non había presente ningún home, para que nin así estivesen os nenos sen xefe dispuxo que o máis disposto de cada grupo de rapaces tomase o mando, de xeito que os nenos desta maneira nunca estivesen privados de director. 12. Paréceme tamén que hai que falar dos amores infantís, pois isto é algo que tamén ten que ver coa educación. Pois ben, entre o resto dos gregos ou ben home e neno teñen trato carnal, como fan os beocios, ou ben se aproveitan dos nenos por medio de atencións, como fan os eleos7. Tamén os hai que afastan por completo os amantes do trato cos nenos. 13. Licurgo, en cambio, tiña unha opinión contraria a todos eles, e se un que era como tiña que ser se enfeitizaba 6 O santuario de Artemisa Ortia era un dos dos máis importantes de Esparta. Aquí faise referencia ao rito da diamastixese, que consistía en dar lategazos aos mozos mentres tentaban roubar do altar da deusa. 7 A pederastia ou a atracción dun home pola beleza dun adolescente era comunmente aceptada en Grecia, aínda que había formas distintas de entender ese desexo. 29
Xenofonte
coa alma dun neno e tentaba satisfacer unha irreprochábel relación de amizade e frecuentalo, aprobábao e consideraba isto a mellor educación. Pero que alguén se mostrase atraído polo corpo dun neno considerábao o máis vergoñento. E fixo que en Lacedemonia os amantes se afastasen dos nenos tanto coma os pais dos fillos ou os irmáns das irmás no que se refire aos praceres sexuais. 14. Pero non me sorprende que algúns non crean isto, pois en moitas cidades as leis non se opoñen ao desexo polos nenos. Ata aquí falouse da educación laconia8 e da do resto dos gregos. O que queira que xulgue con cal das dúas acaban os homes sendo máis obedientes e máis respectuosos e máis donos de si no que convén. III. 1. Cando pasan de nenos á adolescencia, nese intre o resto dos gregos retíranos dos pedagogos, retíranos dos mestres e xa ninguén manda neles, senón que os deixan ao seu arbitrio. En cambio Licurgo tivo tamén unha opinión contraria á deles. 2. Pois, ao reparar en que nestas idades agroma unha fachenda desmedida, prevalece especialmente a insolencia e aparecen os máis fortes desexos de praceres, impúxolles nese momento os maiores traballos e procuroulles a meirande ocupación. 3. E decretou que, se algún fuxía disto xa non atoparía beneficio ningún. Con isto provocou que non só os funcionarios do Estado, senón tamén os achegados de cada un deles, se preocupasen de que non se visen desacreditados por completo na cidade por acovardarse.
8 Laconia ou Lacedemonia é o nome do estado cuxa capital era Esparta. 30