J. M. Coetzee
Deshonra
1
Para un home da súa idade, cincuenta e dous anos, divorciado, ao seu xuízo resolveu bastante ben o problema do sexo. Os xoves pola tarde vai no coche ata Green Point. Ás dúas en punto preme o timbre da entrada de Windsor Mansions, di o seu nome e entra. Soraya está agardándoo na porta do número 113. Pasa directamente ao dormitorio, que cheira de xeito agradable e ten unha iluminación suave, e íspese. Soraya sae do cuarto de baño, deixa caer a bata e métese na cama ao seu carón. –Botáchesme de menos? –pregunta ela. –Bótote de menos constantemente –responde el. Acaríñalle o corpo moreno coma o mel, no que o sol non deixou pegada. Esténdea, bícalle os peitos. Fan o amor. Soraya é alta e esvelta, co cabelo longo e negro, e os ollos escuros e líquidos. Tecnicamente el ten idade dabondo para ser o seu pai; pero tecnicamente un pode ser pai aos doce anos. El leva máis dun ano na axenda dela, e considéraa completamente satisfactoria. No deserto da semana o xoves pasou a ser un oasis de luxe et volupté. Na cama, Soraya non é efusiva. Ten un temperamento máis ben tranquilo, tranquilo e dócil. Sorprendentemente, cando opina sobre asuntos xerais resulta bastante 7
moralista. Séntese ofendida polas turistas que exhiben os peitos (“ubres”, chámalles) nas praias públicas. Opina que habería que facer unha redada con todos os vagabundos e poñelos a traballar limpando as rúas. El non lle pregunta como cadran as súas opinións co negocio ao que se dedica. Como ela lle proporciona pracer, como ese pracer é inesgotable, el acabou colléndolle afecto. Coida que, ata certo punto, ese afecto é recíproco. Quizais o afecto non sexa amor, pero polo menos é o seu curmán. Tendo en conta o pouco prometedores que resultaron os seus comezos, os dous tiveron sorte: el por atopala a ela, e ela por atopalo a el. El decátase de que os seus propios sentimentos son compracentes, mesmo conxugais. Porén, non por iso deixa de albergalos. Por unha sesión de noventa minutos págalle 400 rands, a metade dos cales van para Acompañantes Discreción. Parécelle unha mágoa que Acompañantes Discreción quede con tanto. Pero son os donos do número 113, e tamén doutros pisos de Windsor Mansions. En certo senso tamén son os donos de Soraya, polo menos desa parte dela, desa función. El xogou coa idea de pedirlle vela no seu tempo libre. Gustaríalle pasar unha velada con ela, quizais ata toda unha noite. Pero non a mañá seguinte. Coñécese ben de máis para sometela a unha mañá seguinte, ao momento en que se amosará frío, malhumorado, impaciente por quedar só. Ese é o seu temperamento. O seu temperamento xa non vai cambiar. É vello de máis. O seu temperamento xa é fixo, inamovible. O cranio e o temperamento: as dúas partes máis duras do corpo. 8
Sigue o que che dite o temperamento. Non é unha filosofía, el non a dignificaría con ese nome. É unha regra, coma a Regra de san Bieito. Goza de boa saúde, ten a mente despexada. Pola súa profesión é, ou foi, un erudito, e a erudición aínda ocupa, de xeito intermitente, o centro do seu ser. Vive segundo os seus ingresos, segundo o seu temperamento, segundo os seus medios emocionais. Que se é feliz? Conforme á maioría dos criterios, si, coida que o é. De todos os xeitos non esqueceu a última intervención do coro de Edipo rei: “Non digades de ningún home que é feliz ata que estea morto”. No terreo do sexo o seu temperamento, malia ser intenso, nunca foi apaixonado. Se tivese que elixir un tótem sería a serpe. Imaxina que os encontros entre Soraya e el deben de ser semellantes á cópula das serpes: prolongada, absorbente, pero un tanto abstracta, un tanto árida, mesmo no punto máis acalorado. Será tamén a serpe o tótem de Soraya? Non lle cabe dúbida de que con outros homes ela se converte noutra muller: la donna é mobile. Pero a nivel de temperamento, con certeza non se pode finxir a súa afinidade con el. Aínda que pola súa profesión é unha muller disoluta, el confía nela, dentro duns límites. Durante as súas sesións fálalle con certa liberdade, e ás veces mesmo se desafoga con ela. Ela coñece os aspectos xerais da súa vida. Oíulle contar a historia dos seus dous matrimonios, está ao tanto de que ten unha filla, e dos altibaixos desta. Coñece as opinións del respecto de moitos temas. Soraya non di ren da súa vida fóra de Windsor Mansions. Non se chama Soraya realmente, diso está seguro. Hai sinais de que tivo un fillo, ou varios. Quizais nin sequera sexa profesional. Quizais só traballe para a axencia un par de tardes á semana, e fóra diso leve unha vida 9
respectable nas aforas, en Rylands ou en Athlone. Sería bastante inusual nunha musulmá, pero nos tempos que corren todo é posible. Do seu traballo non conta moito: non quere aburrila. Gaña a vida na Universidade Técnica de Cidade do Cabo, antes Colexio Universitario de Cidade do Cabo. Noutrora profesor de linguas modernas, dende que se fusionaron os departamentos de Linguas Clásicas e Modernas no marco dunha gran reforma levada a cabo anos antes, é profesor adxunto de Comunicación. Coma ao resto do persoal que sufriu a reforma, permíteselle impartir unha materia especializada cada curso, á marxe do número de alumnos matriculados, porque se considera bo para a moral. Este ano imparte un curso sobre poetas románticos. O resto do tempo dá clase de Comunicación 101, Coñecementos de comunicación, e de Comunicación 201, Coñecementos avanzados de comunicación. Malia dedicarlle varias horas ao día á súa nova disciplina, a súa premisa elemental, tal como se enuncia no manual de Comunicación 101, parécelle absurda: “A sociedade humana creou a linguaxe co fin de que poidamos comunicarnos os uns aos outros os nosos pensamentos, sentimentos e intencións”. Na súa opinión, aínda que non a airee, a orixe da fala radica na canción e a orixe da canción, na necesidade de encher co son a inmensidade e o baleiro da alma humana. Ao longo dunha carreira que xa abarca un cuarto de século publicou tres libros, ningún dos cales causou conmoción, nin sequera axitación: o primeiro, sobre a ópera (Boito e a lenda de Fausto: a xénese de Mefistófeles); o segundo, sobre a visión como erotismo (A visión de Richard de Saint Victor); o terceiro, sobre Wordsworth e a historia (Wordsworth e o peso do pasado). 10
Nos últimos anos xogou coa idea de escribir un libro sobre Byron. Ao principio pensou que sería un libro máis, outra obra de crítica. Pero todos os seus esforzos por escribilo víronse superados polo tedio. O certo é que está canso da crítica, canso da prosa medida a tanto o metro. O que el quere escribir é algo musical: Byron en Italia. Unha meditación sobre o amor entre os dous sexos baixo a forma dunha ópera de cámara. Pola súa mente, mentres se enfronta ás clases de Comunicación, voan melodías, fragmentos de cancións desa obra aínda non escrita. Nunca foi moi profesor; nesta cambiada e, ao seu xuízo, emasculada institución do saber vese máis fóra de lugar ca nunca. Aínda que o mesmo lles pasa aos outros colegas dos vellos tempos, lastrados por unha educación totalmente desaxeitada para as tarefas que se lles esixen; son clérigos nunha época posrelixiosa. Como non lle inspira respecto a materia que imparte, non lles causa ningunha impresión aos alumnos. Cando fala, mírano coma se fose transparente, esquecen como se chama. A indiferenza deles indígnao máis do que está disposto a admitir. Porén, cumpre ao pé da letra coas obrigas que ten para con eles, os seus pais e o estado. Mes a mes encárgalles traballos, recólleos, leos, corríxelles os erros de puntuación, as faltas de ortografía e a sintaxe, cuestiona os puntos fracos das súas argumentacións e achégalles cadansúa crítica breve e considerada. Segue dedicándose ao ensino porque lle proporciona un medio de gañar a vida, pero tamén porque lle ensina a ser humilde e o fai ver con claridade cal é a súa posición no mundo. Non lle escapa a ironía de que quen vai ensinar aprende a lección máis profunda, mentres os que van aprender non aprenden ren. É un dos aspectos da súa 11
profesión que non comenta con Soraya. Dubida que haxa unha ironía comparable á dela. Na cociña do piso de Green Point hai un fervedoiro, cuncas de plástico, un bote de café instantáneo, un bol con bolsiñas de azucre. A neveira alberga unha boa provisión de botellas de auga mineral. No cuarto de baño hai xabón e unha morea de toallas; no armario, roupa de cama limpa. Soraya garda a súa maquillaxe nun neceser. É un sitio asignado, nada máis: funcional, limpo, ben organizado. A primeira vez que o recibiu, Soraya levaba os labios pintados de vermellón e sombra de ollos moi escura. A el non lle gustou esa maquillaxe pegañenta e pediulle que a quitase. Ela obedeceu, e dende aquela non a volveu usar. Era das que aprenden con rapidez, das que se adaptan, se afán. A el gústalle levarlle agasallos. Por Aninovo regaloulle un brazalete esmaltado; pola fin do Ramadán, unha garza de malaquita que lle chamou a atención nunha tenda de regalos curiosos. El goza da alegría dela, que é unha alegría sen afectación. Sorpréndeo que noventa minutos semanais na compaña dunha muller lle abonden para sentirse feliz, cando antes cría necesitar unha esposa, un fogar, un matrimonio. Ao final as súas necesidades resultaron ser moi sinxelas, liviás e pasaxeiras, coma as dunha bolboreta. Non hai emocións, fóra das máis profundas, as máis difíciles de adiviñar: un baixo continuo de satisfacción, coma o murmurio do tráfico que arrola o habitante da cidade ata que adormece, ou coma o silencio da noite para a xente do campo. Pensa en Emma Bovary chegando á casa, saciada, con ollos vítreos, despois dunha tarde de foder sen descanso. “Así que esta era a felicidade!”, di Emma, marabillada ao verse no espello. “Así que esta era a felicidade da que falaba 12
o poeta!” En fin, se a pobre e espectral Emma chegase a aparecer algunha vez por Cidade do Cabo levaríaa un deses xoves pola tarde para amosarlle o que pode ser a felicidade: unha felicidade moderada, temperada. Entón, un sábado pola mañá todo cambia. Está no centro da cidade para arranxar uns asuntos. Vai camiñando por Saint George’s Street cando os seus ollos se pousan nunha esvelta figura que vai diante del, entre a multitude. É Soraya, sen ningunha dúbida, flanqueada por dous cativos, dous nenos. Levan paquetes. Estiveron de compras. Vacila, e decide seguila de lonxe. Desaparecen na Taberna Mariñeira do Capitán Dorego. Os nenos teñen o cabelo lustroso e os ollos escuros de Soraya. Só poden ser os seus fillos. Pasa de largo, volve atrás, pasa por segunda vez por diante da taberna do Capitán Dorego. Os tres están sentados a unha mesa a carón da ventá. Por un intre, a través do vidro, a ollada de Soraya atópase coa súa. Sempre foi un home de cidade, capaz de sentirse cómodo nun fluxo de corpos no que o erotismo asexa e as miradas escintilan coma frechas. Pero lamenta no acto esa mirada entre Soraya e el. Na súa cita do xoves seguinte ningún dos dous menciona o incidente. Porén, ese recordo pende incómodo sobre eles. El non ten desexo ningún de alterar o que para Soraya debe de ser unha precaria dobre vida. A el parécenlle ben as dobres vidas, as triplas vidas, as vidas vividas en compartimentos estancos. Se acaso, talvez sente maior tenrura por ela. “O teu segredo está a salvo comigo”, é o que lle gustaría dicir. Pero malia todo, nin el nin ela poden deixar a un lado o ocorrido. Os dous cativos convértense en presenzas que 13
se interpoñen entre eles, que xogan calados coma sombras nun recanto do cuarto onde copulan a súa nai e aquel descoñecido. Nos brazos de Soraya el convértese fugazmente no pai deles: pai adoptivo, padrasto, pai sombra. Cando despois sae da cama dela, nota os ollos dos nenos a escrutalo con curiosidade, ás furtadelas. Ben ao seu pesar, os seus pensamentos póusanse no outro pai, no pai de verdade. Terá a menor idea do que fai a súa muller, ou se cadra elixiu a felicidade da ignorancia? El non ten fillos homes. Pasou a nenez nunha familia de mulleres. Conforme foron desaparecendo a nai, as tías, as irmás, fóronas substituíndo ao seu debido tempo amigas, esposas, unha filla. Estar na compañía de mulleres converteuno en amante das mulleres e, ata certo punto, en mullereiro. Coa súa estatura, o seu bo tipo, a súa pel olivácea, o seu cabelo ondulado, sempre contou cun alto grao de magnetismo. Se miraba unha muller de determinado xeito, cunha determinada intencionalidade, sempre lle devolvía a mirada, podía estar seguro. Así vivira. Durante anos, durante décadas, esa fora a columna vertebral da súa vida. E un bo día todo rematou. Sen previo aviso, os seus poderes abandonárono. Miradas que noutrora responderían á súa pasaban de largo, a través del. Da noite á mañá converteuse nun fantasma. Se quería unha muller, tivo que aprender a gañala. Moitas veces, dun xeito ou doutro, tivo que comprala. Existiu nunha ansiosa enxurrada de promiscuidade. Enleouse coas esposas dalgúns colegas; ligou con turistas nos bares do paseo marítimo ou no club Italia; deitouse con putas. Presentáronlle a Soraya nunha pequena sala de espera en penumbra, diante da oficina principal de Acompañantes Discreción, con persianas venecianas nas fiestras, tarros 14
de plantas nos recantos e cheiro a tabaco reseso no aire. No catálogo figuraba baixo a epígrafe “Exóticas”. Na fotografía aparecía cunha flor da paixón vermella no pelo e unhas liñas case inapreciables no rabo do ollo. No texto indicábase “Só tardes”. Iso foi o que o fixo decidirse: a promesa dun cuarto coas persianas entornadas, sabas frescas, horas roubadas. Dende o principio resultoulle satisfactoria, xusto o que quería. Acertara en pleno. Ao cabo dun ano non tivera necesidade de volver á axencia. Entón tivo lugar o incidente de Saint George’s Street, e o posterior estrañamento. Aínda que Soraya segue sen faltar ás súas citas, percibe unha frialdade crecente. Ela transfórmase nunha muller máis e el, nun cliente máis. Ten unha idea atinada de como falan entre si as prostitutas sobre os homes que as frecuentan, concretamente os homes de idade avanzada. Contan anécdotas, rin, pero tamén se estremecen, como se estremece alguén que ve unha cascuda no lavabo en plena noite. Pronto, con finura, con malicia, tamén el dará lugar a estremecementos. É un destino do que non pode escapar. O cuarto xoves despois do incidente, cando vai marchar do apartamento, Soraya fai o anuncio para o que el se estivera a preparar. –A miña nai está enferma. Vou deixar de traballar para atendela. A semana que vén non estarei. –E a seguinte? –Non o sei. Depende de como evolucione. É mellor que chames antes por teléfono. –Non teño o teu número. –Chama á axencia. Informarante eles. Agarda uns días e chama á axencia. Soraya? Soraya xa non segue con nós, di o home que o atende. Non, non 15
podemos poñelo en contacto con ela. É contrario ás normas da casa. Desexa que lle presentemos outra das nosas acompañantes? Temos moitas exóticas entre as que pode elixir: malaias, tailandesas, chinesas, o que vostede prefira. Pasa unha velada con outra Soraya –semella que Soraya se converteu nun nom de commerce moi popular– no cuarto dun hotel en Long Street. Esta non ten máis de dezaoito anos, inexperta, ao seu xuízo brusca. –Entón a que te dedicas? –di ela mentres se ispe. –Á exportación e importación –responde. –Ah, vaia –di ela. No seu departamento hai unha secretaria nova. Lévaa a xantar a un restaurante discretamente afastado do campus universitario e escóitaa queixarse do colexio dos fillos mentres despacha unha ensalada de lagostinos. Os traficantes pasean ata polo patio, di, e a policía non fai ren. Hai tres anos que ela e o seu marido están apuntados no consulado de Nova Zelandia, en lista de espera para emigrar. –Vós tivéstelo máis fácil. Quero dicir que, á parte do bo e do malo da situación, polo menos sabiades cal era o voso sitio. –Nós? –di el–. Quen? –Os da túa xeración. Agora a xente escolle que leis quere obedecer. É a anarquía. Como se pode educar os fillos se están rodeados de anarquía? Chámase Dawn. A segunda vez que van xantar fan unha parada na casa del e déitanse. Resulta un fracaso. Sacudíndose e cravando as unllas, ela acada un frenesí de excitación que, ao final, a el só lle repugna. Empréstalle un peite, lévaa no coche ao campus. Tras isto esquívaa, e pon especial coidado en evitar a oficina na que traballa. A cambio, ela diríxelle unha mirada doída, e logo desáirao. 16
Ten que deixalo dunha vez, retirarse do xogo. A que idade, pregúntase, se castrou Oríxenes? Non é a solución máis elegante, pero tampouco envellecer é elegante. Trátase de despexar a cuberta, para que polo menos un poida centrarse no que deben facer os vellos: prepararse para morrer. Non podería acudir a un médico e pedirllo? Seguramente se trataba dunha operación ben simple. Aos animais fánllela a diario, e sobreviven bastante ben, se non reparamos en certo pouso de tristeza. Amputar, anoar: con anestesia local, unha man firme e un punto de flegma ata se podería operar un a si mesmo seguindo un libro de texto. Un home sentado nunha cadeira dándose a tallada: feo espectáculo, aínda que non máis feo, dende certo punto de vista, ca ese mesmo home exercitándose sobre o corpo dunha muller. Aínda está Soraya. Debería pechar ese capítulo. Pero en vez diso contrata unha axencia de detectives para que a localicen. Ao cabo duns días ten o seu verdadeiro nome, o seu enderezo, o seu número de teléfono. Chama ás nove da mañá, cando seguramente o home e os nenos non estarán na casa. –Soraya? –di–. Son David. Como estás? Cando podo volverte ver? Prodúcese un longo silencio antes de que ela fale. –Non sei quen é vostede –di–. Está acosándome na miña propia casa. Pídolle que nunca me volva chamar a este número, nunca. Pídolle. O que quere dicir é esíxolle. Esa estridencia sorpréndeo: ata ese momento nunca demostrara ser capaz de actuar así. Pero, que pode esperar un depredador cando se asoma no tobo da raposa, no acubillo dos seus cachorros? 17
Colga o telĂŠfono. AsolĂĄgao unha sombra de envexa do marido que nunca viu.
18