Fóra do mapa (mostra)

Alastair Bonnett

Fรณra do mapa Espazos perdidos, cidades invisibles, illas esquecidas, lugares salvaxes e o que nos ensinan sobre o mundo

Para Helen e Paul

Introdución A nosa fascinación cos lugares excepcionais é tan antiga como a xeografía. A Xeografía de Eratóstenes, escrita cara ao 200 a. C., ofrece unha xira por numerosas cidades “famosas” e “grandes” ríos, mentres que os dezasete volumes da Xeografía de Estrabón, escritos nos primeiros anos do século i d. C. para os administradores imperiais romanos, proporciona un exhaustivo compendio de viaxes, cidades e destinos. O meu lugar favorito dos que sinala Estrabón son as minas de ouro da India, que, segundo nos conta, foron escavadas por formigas “de tamaño non menor ca un raposo” provistas de peles “coma as dos leopardos”. Pero aínda que o noso apetito de relatos curiosos de terras afastadas sempre existiu, hoxe a nosa necesidade de volver fascinarnos coa xeografía é de distinta orde.

Eu sitúo a orixe do meu amor polos lugares en Epping. É unha das moitas cidades dormitorio que hai cerca de Londres, bastante agradable pero xenérica e sen identidade. É onde nacín e medrei. Na época en que collía a Liña Central do metro para volver troupeleando a Epping ou ía ata alí no coche pola autoestrada de circunvalación de Londres, tiña a sensación a miúdo de estar viaxando dende ningures ata ningures. Cruzar unhas paisaxes que nalgún momento significaron algo, se cadra moitísimo, pero foron reducidas a espazos de tránsito onde todo é temporal e todo o mundo está simplemente de paso, producíame unha sensación de desacougo e unha ansia de lugares relevantes.

Non cómpre internarse moito no noso conxestionado mapa de estradas para decatarse de que nos últimos cen anos e por todo o mundo, nos fixemos moito máis hábiles en destruír lugares que en construílos. Os títulos dun feixe de libros recentes 9

–como Real England (‘A Inglaterra real’), de Paul Kingsnorth, Non-Places (‘Os non lugares’), de Marc Augé, e The Geography of Nowhere (‘Xeografía de ningures’), de James Kunstler– indican unha preocupación emerxente. O que estes autores mostran é a sensación xeneralizada de que a substitución de lugares únicos e recoñecibles por paisaxes insulsas e xenéricas está cortando a nosa conexión con algo importante. Un dos pensadores máis eminentes do mundo sobre o concepto de lugar, Edward Casey, profesor de filosofía na Universidade Stony Brook (Nova York), afirma que “a invasión de lugares idénticos e indistintos a escala mundial” está desgastando o noso sentido do eu e “fai que o suxeito humano bote de menos a diversidade de lugares”. Casey lanza unha mirada escéptica ao distanciamento por parte da intelectualidade da reflexión sobre o lugar. No pensamento antigo e medieval, o lugar ocupaba a miúdo o centro do escenario; era a base e o contexto para todo o demais. Aristóteles pensaba que o lugar debía “preceder todo o demais” porque era o que lle daba orde ao mundo. Casey dinos que Aristóteles aseguraba que o lugar “proporciona copiosa tutela –apoio protector activo– ao que sitúa”. Porén, as pretensións universalistas das relixións monoteístas primeiro e da Ilustración despois conspiraron para representar o lugar como algo aldeán, unha prosaica nota ao pé comparado coas súas grandiosas pero abstractas visións de unidade global. A maioría dos intelectuais e científicos modernos apenas teñen interese no lugar por consideraren as súas teorías aplicables en todas as partes. O lugar viuse degradado e desprazado, un proceso ao que contribuíu tamén o ascenso do seu rival xeográfico, lixeiramente pomposo e axeitadamente abstracto, a idea de “espazo”. O termo “espazo” soa máis moderno que “lugar”: evoca mobilidade e ausencia de restricións; promete paisaxes baleiras e prometedoras. Cando as sociedades modernas tiveron que enfrontarse coa atarefada, ateigada e singular índole do lugar, o que fixeron foi endereitar e racionalizar, priorizar as conexións e suprimir os obstáculos para impoñer o espazo sobre o lugar.

10

Na súa crónica filosófica The Fate of Place (‘O destino do lugar’), Casey traza un crecente “desdén cara ao genius loci: unha indiferenza cara ao específico do lugar”. Todos sufrimos as consecuencias. A maioría de nós pode velas dende a fiestra. Nun mundo hipermóbil, o amor ao lugar pode verse doadamente como algo demodé, mesmo reaccionario. Cando a felicidade humana se mide en millas aéreas e cando mesmo os xeógrafos subscriben a idea, expresada polo profesor William J. Mitchell, do MIT, de que “as comunidades atopan cada vez máis os seus intereses comúns no ciberespazo ca en terra firma”, o desexo de pensar no lugar pode parecer un pouco perverso. No entanto, a falta de noción de lugar non resulta satisfactoria nin a nivel intelectual nin emocional. O neoloxismo “utopía”, cuñado por Thomas More, pode traducirse por ‘non lugar’, pero un mundo sen lugares é unha posibilidade distópica.

O lugar é un aspecto proteico e fundamental da condición humana. Somos unha especie que constrúe lugares e que ama os lugares. O célebre biólogo evolutivo Edward O. Wilson chámalle ao amor innato e bioloxicamente necesario que lles teñen os seres humanos ás cousas vivas “biofilia”. El suxire que a biofilia nos conecta a todos como especie e tamén nos vincula co resto da natureza. Eu engadiría que existe un equivalente xeográfico inxustamente ignorado e igualmente importante: a “topofilia” ou amor ao lugar. A palabra cuñouna o xeógrafo sino-estadounidense Yi-Fu Tuan, máis ou menos ao mesmo tempo que Wilson presentaba o concepto de biofilia, e a súa procura ocupa o centro deste libro.

Hai outro tema que ganduxa todos os lugares reunidos nesta obra: a necesidade de escapar. Esta ansia está máis estendida hoxe ca en calquera outro momento do pasado: como decontino nos poñen diante dos ollos destinos vacacionais e estilos de vida fantásticos, non é de estrañar que tanta xente se sinta insatisfeita coa súa rutina diaria. O ascenso da falta de noción de lugar, sumado á sensación de que xa se coñece e se explorou ata o último recanto do planeta, radicalizou esta insatisfacción e creou un apetito de

11

atopar lugares que estean fóra do mapa e que sexan secretos dalgún xeito, ou polo menos teñan o poder de sorprendernos.

Ao describir en Moby Dick a aldea do aliado nativo e amigo de Ishmael, Queequeg, Herman Melville escribiu: “Non figura en ningún mapa; é o que lles pasa aos lugares auténticos”. É unha afirmación estraña, pero coido que ten un sentido inmediato e instintivo. Reproduce unha sospeita que subxace á superficie racional da civilización. Cando o mundo xa foi completamente codificado e ordenado, cando xa se limparon as ambivalencias e as ambigüidades de modo que sabemos con precisión e obxectividade onde está todo e como se chama, nace unha sensación de perda. A declaración de que algo está completo fainos lamentar a perda da posibilidade de explorar, e a matinar incesantemente na esperanza tanto de algo novo como dunha escapatoria. É dentro deste contexto onde os lugares sen nome e descartados –os afastados e aqueles polos que pasamos decote– asumen unha aura romántica. Nun mundo completamente descuberto, a exploración non se detén; só cómpre reinventala.

A principios da década de 1990 involucreime nunha das formas máis extravagantes desta reinvención, coñecida como psicoxeografía. A maior parte do tempo isto supuxo ou ben vagar na procura do que algúns dos meus camaradas imaxinaban con ilusión que eran enerxías ocultas, ou ben perderme á mantenta usando o mapa dun lugar para orientarme noutro distinto. Deambular en pleno día por un centro de saúde en Gasteshead cun mapa do metro de Berlín nas mans resulta xenuinamente desorientador. Ao facermos isto, coidabamos ser terriblemente ousados pero, visto en perspectiva, o que me abraia daquel degoro de redescubrir radicalmente a paisaxe que nos rodea é o común que resulta. A necesidade de devolverlle o encanto ás cousas é algo que todos compartimos.

Daquela, vaiamos de viaxe: aos confíns da terra e ao outro lado da rúa, tan lonxe como precisemos para fuxir do familiar e da rutina. Bos ou malos, temibles ou marabillosos, necesitamos lugares indisciplinados que desafíen as expectativas. Se non os

12

podemos atopar, crearémolos. A nosa topofilia nunca se poderá extinguir nin saciar.

Dirixímonos a un territorio inexplorado, a lugares que figuran en poucos mapas e ás veces en ningún. Son lugares ao mesmo tempo extraordinarios e reais. Este é un libro de illas flotantes, cidades mortas e reinos ocultos. Comezaremos con territorio en bruto, explorando lugares perdidos que se atoparon ou desvelaron por accidente, antes de encamiñarnos a outros fabricados máis conscientemente. Non é un percorrido doado, pois case todos os lugares que atoparemos son paradoxais e difíciles de definir, pero permitiranos achar un mundo abundante en sorpresas. Como axiña descubriremos, isto non significa que vaiamos atopar un planeta de cor rosa e cheo de illas felices. A auténtica topofilia non pode saciarse cunha dieta de aldeas solleiras. A miúdo os lugares máis fascinantes son tamén os máis inquietantes, enganosos e atroces. Tamén adoitan ser transitorios. Dentro de dez anos, a maioría dos lugares que exploraremos terán un aspecto moi distinto; moitos xa non existirán. Pero igual que a biofilia non diminúe polo feito de que a natureza sexa moitas veces horrible e de que toda vida sexa transitoria, a xenuína topofilia sabe que o noso vínculo co lugar non reside en atopar o equivalente xeográfico dos gatiños e os canciños. Isto é un amor feroz. Un embruxo escuro. Isto chega moi fondo e esixe toda a nosa atención.

Os corenta e oito lugares que compoñen este libro están aquí porque cada un deles, ao seu xeito, me obrigou a repensar o que sabía sobre a noción de lugar. Non se escolleron por seren meramente excéntricos ou espectaculares, senón por posuíren o poder de provocar e desorientar. Aínda que van dende os proxectos máis exóticos e grandiosos aos recantos máis modestos da miña cidade natal, todos son igualmente capaces de estimular e remodelar a nosa imaxinación xeográfica. Xuntos conspiran para que o mundo pareza un lugar máis estraño, onde os descubrimentos e as aventuras aínda son posibles, tanto preto como lonxe.

13

Nota: Onde foi posible engadín as coordenadas de Google Earth correspondentes ao centro ou á situación aproximados de cada lugar. Estas coordenadas son congruentes entre si, pero non se pode afirmar que sexan exactas, en parte porque poden cambiar cada vez que Google Earth se actualiza. Non proporciono as coordenadas de lugares históricos nin de lugares que estean en movemento.

14

1.

Espazos perdidos

Sandy Island 19° 12' 44'' S 159° 56' 21'' L Como a identidade humana está entretecida co lugar, aqueles lugares que desaparecen, os que van e veñen, resultan desconcertantes. Os lugares perdidos suxiren historias ocultas e futuros alternativos. Algúns suprimíronse a propósito (Leningrado, a antiga Meca), pero outros simplemente se esvaeceron, abandonados entre as herbas bravas (Arne, Paisaxe de tempo), para emerxer de cando en vez, cambiados no fundamental (New Moore, o deserto de Aralkum). Porén, hai outros, como Sandy Island, que están perdidos porque nunca existiron.

O descubrimento da non existencia de lugares é unha intrigante ramificación da historia das exploracións. O exemplo máis recente deuse en 2012, cando un buque científico australiano visitou Sandy Island, a unhas 700 millas ao leste de Queensland, e descubriu que non estaba alí. Isto a pesar do feito de que no mapa figurara un óvalo alongado duns vinte e cinco quilómetros de longo e uns cinco de ancho case dende que se empezaran a cartografar aqueles mares.

O primeiro que divisou alí rompentes e illotes de area foi un baleeiro chamado Velocity en 1876. Poucos anos despois mencionábase Sandy Island nun directorio naval australiano. En 1908, a súa inclusión nun mapa da zona do Almirantado Británico concedeulle aínda máis lexitimidade. Pero o feito de que naquela carta aparecese rodeada de puntos indicaba que fora identificada como un posible risco, e daba a entender que necesitaba unha exploración máis profunda. Catro anos antes, en 1904, o New York Times publicara a historia do cruceiro estadounidense USS Tacoma, que fora enviado para verificar “centos de espellismos 17

cartografados como terra firme” no “Grupo Americano”, unha cadea de illas supostamente situadas entre os Estados Unidos e Hawai. Apoiaba a súa existencia o capitán John DeGreaves, “asesor científico” do rei Kamehameha de Hawai, quen afirmaba que celebrara un pícnic nunha delas en compañía da famosa “bailarina española” e querida do rei Luís I de Baviera, Lola Montes.

Por desgraza, tanto as illas como o pícnic resultaron ser unha simple fantasía por parte do capitán. O artigo do New York Times explicaba por que, contos fantásticos á parte, os océanos seguían salpicados de erros cartográficos. Unhas “manchas escuras e alongadas, ou ben brillantes e amarelentas, que de lonxe lle dan ao mariñeiro a impresión de ser escollos”, “unhas augas revoltas que se confunden con rompentes” ou mesmo o lombo dunha balea flotando teñen abondado para dar comezo a unha lenda. En zonas solitarias do mar, continuaba o New York Times, onde non abunda a información e rara vez se confirma nin se refuta nada, a evidencia máis nimia “persistirá durante bastante tempo nunha carta coas embarazosas iniciais E. D. ao lado, é dicir, ‘Existencia Dubidosa’”.

Como os mariñeiros buscan terra firme, e devecen por atopala, aferrábanse aos sinais máis tenues. Así que, no canto de poñerse en dúbida, as credenciais de Sandy Island fixéronse cada vez máis indiscutibles. Unha vez recollida nunha carta naval revestida de autoridade, adquiriu o status de dato coñecido, e o seu mito transmitiuse ata ben entrado o século xx, e máis alá. Foi incluída en mapas producidos pola National Geographic Society e o Times, e ninguén se queixou ou o advertiu.

Tamén, polo visto, a captaron os satélites que moitos imaxinan que son as únicas fontes para Google Earth. A doutora Maria Seton, directora da expedición científica australiana, explicoulles aos xornalistas que, malia figurar a illa en Google Earth, e tamén noutros mapas, as cartas de navegación amosaban que naquel punto a auga tiña 1.400 metros de profundidade: “Así que o fomos comprobar, e alí non había illa ningunha. Estamos desconcertados. É moi estraño”.

18

O 26 de novembro de 2012, Google Earth eliminou Sandy Island e máis tarde reencheu este punto con imaxes xenéricas do mar. Na actualidade, o lugar de Google Earth onde antes se atopaba Sandy Island está cheo de ducias de fotos subidas polos exploradores de mapas. Incapaces de resistirse ás posibilidades creativas, esparexeron a antiga illa de imaxes de dinosauros loitando, lúgubres canellas urbanas e templos fantásticos.

A historia da desaparición de Sandy Island foi un pequeno escándalo global. Se Sandy Island non existía, como podiamos estar seguros de que outros lugares si? A súbita eliminación de Sandy Island obríganos a ser conscientes de que a nosa visión do mundo aínda se apoia ás veces en informes sen verificar de lugares afastados. Os mapas modernos afirman darnos a todos acceso fácil a unha visión do mundo exhaustiva e panóptica, como a que tería Deus. Pero resulta que as empresas como Google Earth non só usan fotografías por satélite. Tamén se apoian nun conglomerado de fontes, entre as que se inclúen mapas desfasados.

Antes de 2012 algunhas persoas xa sabían que Sandy Island non estaba á altura do seu nome. Atópase nas augas terrestres que se estenden varios centos de millas arredor da “colectividade especial” francesa de Nova Caledonia. Pero hai algunhas décadas que a Île de Sable desapareceu en silencio dos mapas franceses, e non consta nunha carta hidrográfica oficial francesa realizada en 1982. Un mapa da zona producido na URSS en 1967 tampouco a inclúe. O que está claro é que non todo o mundo usa as mesmas fontes. Porén, isto non implica que os franceses ou os soviéticos estivesen de maneira constante mellor informados que o resto do mundo. O mapamundi Michelin de 2010 inclúe a Île de Sable, e a noticia da súa inexistencia foi tan sorprendente para o público francés como para o do resto do mundo. Tras o non descubrimento australiano de Sandy Island, Le Figaro anunciou o 3 de decembro de 2012 que “Le mystère de l’île fantôme est résolu”.

Pero este non é un simple caso técnico de datos xeográficos discordantes. Por que ía importarlle a ninguén que non exista

19

unha franxa de area situada a miles de quilómetros, un lugar do que case ninguén oíu falar xamais?

Importa porque hoxe en día, aínda que vivamos coa expectativa de que o mundo é plenamente visible e coñecido na súa totalidade, tamén queremos e necesitamos lugares que lle permitan á nosa mente deambular sen impedimentos. Os lugares ocultos e fóra do común son refuxios para a imaxinación xeográfica; redutos contra ese mapa cada vez máis omnisciente, aínda que non de todo, que se foi construíndo durante os últimos douscentos anos. A inclusión en 1908 de Sandy Island nunha carta de navegación do Almirantado foi un erro trapalleiro, unha equivocación impropia da súa época. No canto de diseminar illas fabulosas por todo o globo, os poderes navais do século xix e principios do xx dedicáronse a rastrexar implacablemente todos eses rumores para confirmalos ou desmentilos. Como consecuencia, a Carta do Pacífico do Almirantado revisada en 1875 descartou 123 illas inexistentes. O artigo de 1904 do New York Times confirmou a inexistencia dun puñado de illas ao sur de Tasmania chamadas Royal Company Islands.

Despois de enviar buques a investigar, esas illas, como tantas outras antes, elimináronse do mapa. Os barcos estadounidenses fixeron a súa pequena achega á modernidade: eliminar as dúbidas, alcanzar o coñecemento panóptico. No entanto, a modernidade tamén nos fornece a conciencia capaz de cuestionarse e dubidar de si mesma que nos permite comprender que con ese logro perdemos algo. Como suxire o feixe de extravagantes e fantásticas fotografías que hoxe ocupan o lugar de Sandy Island en Google Earth, a súa desaparición converteuna nunha base rebelde da imaxinación, inocente e arribista, que conseguira eludir as formidables tecnoloxías do omnicoñecemento.

A historia de Sandy Island podería suxerir a necesidade dun rexistro de illas non-descubertas, lugares que noutrora se pensou que eran reais pero despois resultou que non. Porén, parece que é un mercado xa saturado. Entre títulos antigos, como Legendary Islands of the Atlantic (‘Illas lendarias do Atlántico’,

20

1922), de William Babcock, e estudos máis recentes, como Lost Islands: The Story of Islands That Have Vanished from Nautical Charts (‘Illas perdidas: a historia das illas que desapareceron das cartas de navegación’), do oceanógrafo Henry Stommel, e Vanished Islands and Hidden Continents of the Pacific (‘Illas desaparecidas e continentes ocultos do Pacífico’), de Patrick Nunn, temos un extenso catálogo das illas inexistentes do mundo.

Algúns deles son estudos centrados en erros dos mariñeiros, que parecen ser abundantes. Outros, como o de Patrick Nunn, combinan o lendario co científico. O interese de Nunn céntrase en como as lendas indíxenas de illas perdidas que circulan por moitas comunidades de illas do Pacífico encaixan na historia medioambiental da zona e lle dan forma. Resulta que, ás veces, as “illas lendarias” se poden explicar por medio de cambios no nivel do mar ou pola actividade sísmica. Os antigos cambios topográficos quedan rexistrados nos mitos e no folclore locais.

Noutras partes do mundo creouse un vínculo similar, o máis famoso dos cales é a lenda da Atlántida.

O interese polos lugares pantasma como Sandy Island está medrando. En parte isto débese a que hoxe estes non-descubrimentos son escasos: é pouco probable que se vaian des-atopar moitas máis illas de calquera tamaño. Pero, aínda así, segue habendo moitísimos fenómenos cambiantes e potencialmente cuestionables, incluíndo “datos” cartográficos como as formas dos países, as fronteiras, as montañas e os ríos, que continuarán trastornando as nosas certezas xeográficas. A verdade é que queremos ter un mundo que non sexa coñecido por completo e que manteña a capacidade de sorprendernos. Conforme as nosas fontes de información melloran e se fan máis completas, tamén medra a necesidade de crear e conxurar novos lugares que, de maneira desafiante, estean fóra do mapa.

21