Jacob e Wilhelm Grimm
45 contos para nenos e para a familia
Este Li onllo a ☐ regalár no ☐ gañou uno o c ☐ mer no o p ☐ ato u
bro
Introdución A colección de contos Kinder- und Hausmärchen dos irmáns Jacob e Wilhelm Grimm (1785-1863; 1786-1859) é unha das obras máis difundidas e traducidas da literatura alemá a nivel mundial, que non só contribuíu á consolidación do conto como xénero literario, senón que tamén estimulou a recollida e edición de contos tradicionais noutras nacións emerxentes. A época na que foron reunidos caracterízase pola crecente industrialización e o paulatino abandono dos obradoiros familiares, a alfabetización obrigatoria (que de todos os modos en Alemaña, grazas á Reforma protestante, xa era maior ca noutras partes de Europa) e a formación da familia burguesa, interesada na cultura e na compra de libros. Por outra banda, son os anos das invasións napoleónicas nos reinos alemáns e do auxe do nacionalismo como ideoloxía política, que levarán á creación do Imperio Alemán en 1871, no que os contos dos irmáns Jacob e Wilhelm pasarán a ser de lectura obrigatoria nas escolas e nos fogares. O primeiro tomo do proxecto, patrocinado por Clemens Brentano e Achim von Arnim (célebres recompiladores de obras de poesía alemá dende a Idade Media ó século xviii) viu a luz no ano 1812 e incluía un total de 86 historias, entre as que xa estaban algunhas como “O lobo e os sete cabritiños”, “Raponcio”, “A Cincenta” ou “Caparuchiña vermella”. O segundo tomo, con 70 historias, saíu do prelo tres anos máis tarde.
7
Esa primeira edición non tivo nin o éxito nin a difusión esperada, xa que contiña unha cantidade importante de informacións filolóxicas que non a facían apta para o público infantil. A pesar de que os irmáns concibiran a obra, polo menos en parte, como un manual de educación, foi tamén moi criticada dende as esferas da pedagoxía polo contido sexual e violento dalgúns textos. A partir de aí, Jacob, defensor do punto de vista científico e de fidelidade ás fontes, desvincúlase do proxecto e é Wilhelm Grimm, quen, cunha revisión prolixa e consciente dos textos, vai adaptando as novas edicións ó público infantil e ó sistema moral da burguesía incipiente, ata chegar á sétima edición de 1857, última publicada en vida dos Grimm, con 211 títulos. Wilhelm vai manipulando sucesivamente as edicións e abandonando a forma filolóxica por unha máis artística. Descarta e engade textos, desenvolve partes pouco claras, elimina incongruencias, contradicións e detalles inútiles ou violentos. Tamén realiza cambios a nivel lingüístico, mellorando e homoxeneizando o estilo, introducindo refráns e modismos e diálogos en estilo directo. Ademais, actualiza a lingua, de xeito que a lectura sirva ós nenos para aprender un bo alemán. Pero as modificacións máis salientables son a eliminación de todos os elementos eróticos e sexuais e a contención das figuras femininas nos seus roles tradicionais. A figura da madrasta pasa a ocupar o lugar da nai violenta que lle daría a súa mala fama, os conflitos sociais debilítanse, refórzanse as motivacións relixiosas e elimínase definitivamente a meirande parte dos contos considerados demasiado violentos. Non debemos esquecer, porén, que estes contos foron pensados para a familia burguesa de inicios do século xix e que, conforme as correntes pedagóxicas actuais, poden non ser aptos para nenos de determinadas idades.
8
A pesar dos cambios, Jacob e Wilhelm defenderon sempre a orixe oral dos textos e a súa procedencia humilde, na que aínda estaba vivo o miolo dos tempos antigos. Apoiaban así a visión da lingua como esencia e alma da nación que tiña Johann Gottfried Herder, para quen o “tesouro” escondido daquelas tradicións se revelaría só ante aquel que dispuxese dunha simplicidade inxenua, unha fidelidade rigorosa e unha benevolencia temperada. Foi esa mesma filosofía a que levou a Jacob Grimm a elaborar a primeira gramática da lingua alemá en 1819 e o primeiro dicionario, xunto ó seu irmán, a partir de 1838. Así a todo, a día de hoxe sábese que entre os seus colaboradores máis prezados destacan sobre todo mulleres novas, da nobreza e da burguesía, cultas e familiarizadas coa tradición do conto popular francés, o que explica a coincidencia dalgúns títulos cos presentes en Contes de ma mère l’Oye do francés Charles Perrault. Na selección de contos que ofrece o presente volume inclúense algúns dos máis célebres, como “O lobo e os sete cabritiños”, “Hänsel e Gretel” ou “Rosaespiña”, e outros menos coñecidos e nunca antes traducidos ó galego. Das 211 historias da sétima edición eliximos 40 ás que engadimos outros cinco contos de edicións anteriores que os Irmáns Grimm descartaron, pero que nós consideramos coñecidos ou interesantes dabondo para incluílos aquí. Quen teña interese en consultar a versión orixinal atopará debaixo do título en galego o título en alemán e o posto que ocupan na edición de 1857 ou no apéndice da versión feita por Heinz Rölleke. Nesta antoloxía propomos unha tradución nova, feita directamente dende o alemán, e fiel ó texto orixinal. Isto fixo afastármonos, por momentos, das traducións tradicionais feitas noutras linguas latinas. As dificultades máis salientables
9
foron manter as rimas, os refráns, os xogos de palabras e as fórmulas de inicio e fin sen perder o ritmo da narración nin os seus significados. Do que non puidemos dar conta foi do uso das distintas variedades de alemán e expresións que caracterizan a proveniencia das historias. Pérdense tamén algunhas características non narradas das figuras típicas da tradición alemá, culturalmente moi estereotipadas, como o xastre, o Hans ou San Pedro. Oxalá esta versión galega actualice, unha vez máis, o interese por este clásico inmorredoiro da literatura europea no noso país. Jennifer Gómez Vilar Trento, maio de 2022
10
1. O rei ra ou Heinrich de ferro [1. Der Froschkönig oder der eiserne Heinrich]
Nos vellos tempos, nos que os desexos aínda se cumprían, vivía un rei, cuxas fillas eran fermosas, pero a máis nova era tan belida que o propio sol, que moito ten visto, quedaba abraiado cada vez que lle daba no rostro. Preto do castelo do rei había unha fraga grande e escura, e na fraga, debaixo dun vello tileiro, unha fonte. Os días de moita calor, a filla pequena do rei adoitaba saír ó bosque e sentar á beira da fonte fresca, e, no caso de se aburrir, collía unha bóla de ouro, guindábaa ó aire e apañábaa despois; e ese era o seu enredo favorito. Unha vez aconteceu que a bóla de ouro da princesa non lle caeu nas mans, que tiña estiradas cara ó ar, senón que lle pasou ó lado, bateu na terra e foi rodando dereita cara á auga. Ela seguiuna cos ollos, pero a bóla desapareceu. A fonte era profunda, tan profunda que non había xeito de ver o fondo. Botouse a chorar, e choraba cada vez máis forte, e non era quen de se consolar. Mentres se laiaba, alguén lle dixo: –Que é o que te propós, princesa? Berras de tal xeito que ata unha pedra tería compaixón de ti. Mirou ó seu arredor, cara ó lugar de onde viña a voz, e viu unha ra que sacaba a grosa e fea cabeza da auga. –Ai, es ti, vella choupa augas –dixo ela–. Choro pola miña bóla de ouro, que caeu na fonte.
11
–Cala e non chores –respondeu a ra–, que eu teño o remedio. Pero, que me dás ti a cambio se collo o teu xoguete? –O que queiras, querida ra –dixo ela–. As miñas roupas, as perlas e pedras preciosas, e tamén a coroa de ouro que levo. A ra respondeu: –Non quero as túas roupas, as perlas e pedras preciosas nin a túa coroa de ouro. Pero, se me quixeses, se eu for o teu compañeiro e camarada de xogos, se me deixases sentar ó teu carón na túa mesiña, comer do teu pratiño de ouro, beber do teu vasiño, durmir na túa camiña… se me prometeses isto, baixaría e collería a bóla de ouro. –Ai, si –dixo ela–, prométoche todo iso, o que queiras, con tal que me traias a bóla. Pero ela pensaba: “O que esbardalla esta ra! Que ocorrencias ten! Vive na auga cos seus iguais, croa que croa, e non será xamais compañeira dunha criatura humana”. A ra, así como obtivo a promesa, mergullou a cabeza e afundiuse, e un tempiño despois volveu subir vogando. Levaba a bóla na boca e tirouna na herba. A filla do rei encheuse de ledicia ó ver de novo o seu lindo xoguete, recolleuno e botou a correr. –Agarda, agarda! –berrou a ra–. Lévame, que non podo correr coma ti. Pero de nada serviu que lle aturrase o seu cro-cro tan forte como podía. Ela non a escoitaba, senón que apurou cara á casa, e pronto esqueceu a ra, que volveu baixar á fonte. Ó día seguinte, mentres a princesa estaba á mesa co rei e mais a xente da corte e comía do seu pratiño de ouro, algo se arrastrou –plish-plash, plish-plash– pola escaleira de mármore arriba, e cando chegou bateu na porta e berrou: –Do rei a filla máis nova, abre!
12
Ela acudiu, porque quería saber quen estaba alí fora, e cando abriu viu a ra diante dela. Co medo, pechou a porta precipitadamente, e sentou de novo á mesa. O rei notou que á rapaza lle batía o corazón con violencia, e dixo: –Miña nena, de que tes medo? Seica hai un xigante tras a porta que te quere levar? –Ai, non –respondeu–, non é un xigante, senón unha noxenta ra. –Que quere de ti? –Ai, querido pai, mentres xogaba onte na fraga, xunto á fonte, caeume a bóla de ouro na auga. Entrementres eu choraba, a ra foi recollela, e, como así mo esixiu, prometinlle que sería o meu compañeiro. Pero pensei que xamais sairía da auga. Agora está aí fóra, e quere vir onda min. Nese momento bateu por segunda vez na porta, e berrou:
13
Do rei a filla máis nova, abre. Xa non lembras o que prometiches onte á beira da fresca auga da fonte? Do rei a filla máis nova, abre. Entón dixo o rei: –Debes cumprir o que prometiches. Vaille abrir. Alá foi ela, e abriu a porta. A ra entrou dun pulo, e seguiu a princesa, choutando ó seu lado ata a súa cadeira. Chegada alí, a ra berrou: –Érgueme. A rapaza vacilou, pero o rei ordenou que obedecese. Cando a ra estivo sobre a cadeira quixo subir á mesa, e, unha vez enriba dela, dixo: –Agora achégame o teu pratiño dourado, para así comermos xuntos. A princesa obedeceu, pero ben se vía que non o facía de boa gana. Á ra prestoulle a comida, pero á princesa quedoulle case cada bocado atravesado na gorxa. Á fin dixo a ra: –Comín ata fartar, e agora estou canso. Lévame ó teu cuartiño e prepara a túa camiña de seda, que nos imos deitar a durmir. A filla do rei rompeu a chorar, porque lle tiña medo a aquela fría ra, que non ousaba tocar, e que agora ía durmir no seu fermoso e pulcro leito. Pero o rei, furioso, díxolle: –Non despreces a quen che axudou na necesidade. Entón a moza colleu a ra con dous dedos, levouna arriba e pousouna nun curruncho. Cando a rapariga xa estaba na cama, a ra achegouse a ela arrastrándose e díxolle:
14
–Estou canso. Quero durmir tan comodamente coma ti, así que súbeme ou dígollo ó teu pai. Entón, a princesa, furibunda, agarrouna e guindouna contra a parede con todas as súas forzas: –Agora terás paz, ra noxenta. Pero cando caeu ó chan xa non era unha ra, senón un príncipe de fermosos e amables ollos. O rei entón dispuxo que sería o compañeiro e consorte da súa filla. O príncipe relatoulle que o enfeitizara unha bruxa ruín, que ninguén agás a princesa o podería salvar daquela fonte, e que ó día seguinte irían xuntos ó seu reino. Adormeceron, e pola mañá, cando os espertou o sol, chegou unha carruaxe atreixada con oito cabalos brancos, que levaban plumas brancas de avestruz sobre as cabezas e ían xunguidos con cadeas de ouro. Detrás ía o criado do xove rei, o leal Heinrich. O leal Heinrich aflixírase tanto cando o seu señor fora transformado en ra que mandara pór tres cintas de ferro ó redor do corazón, para que non lle estoupase coa dor e a pena. A carruaxe debía levar o xove rei ó seu reino. O leal Heinrich axudou ós dous a subiren, e colocouse de novo na parte traseira, cheo de ledicia pola redención do seu señor. Cando xa tiñan andado un anaco de camiño, o príncipe ouviu detrás de si un estalido, coma se rompese algunha cousa. Volveu a cabeza e berrou: –Heinrich, o carro vai partido. –Non, meu señor. Non foi o carro, non. Foi unha cinta do meu corazón, que dende hai moito tempo estaba dorido, cando unha ra erades onte, nas limpas augas da fonte.
15
Unha vez e outra máis estoupou algo no camiño, e de cada vez o príncipe cría que se quebraba o carro, pero eran tan só as cintas do corazón do leal Heinrich, que partían porque o seu señor fora salvado e era feliz.
16