Erri de Luca
A natura exposta
Preámbulo “A partir deste momento todo o que digades poderá ser utilizado ao meu favor.” Esta premisa, ás veces implícita, preside a miña escoita. Unha frase cun involuntario dobre sentido, un proverbio descoñecido, un contratempo, poden trasladarse ás miñas páxinas. A natura exposta provén dunha escoita. É un relato teolóxico: se o mundo e as criaturas viventes son obra dunha divindade, todo relato o é necesariamente. Persoalmente, exclúo a intervención divina da miña experiencia, non da dos demais. Podo dirixirme co ti das pregarias, das cóleras, das compaixóns, só á especie humana. Era unha noite de xullo no casarío que teñen en Val Badia Lois Anvidalfarei e Roberta Dapunt; el, escultor en bronce, ela, poetisa en tres linguas. Na súa mesa prolongábase a cea de nós os tres, contándonos o ano. Roberta anunciou que Lois tiña unha historia que referir. Escoiteina e esquecina. Ao ano seguinte volvín atoparme na súa mesa, ou eles na miña, no Tabarel, un restaurante de San Vigilio di Marebbe. Volvemos sobre o tema, lembrei os detalles que me interesaran. No outono de 2015, ao remate de laboriosas audiencias nunha sala do Tribunal de Turín, regresei á escritura. A miña require, como cando escalo unha parede, darlle as costas a todo e concentrarse na superficie que se estende diante do 7
nariz, coa mellor precisión posible. Fixen un punto e á parte, e comecei. Non creo que Lois recoñeza nas páxinas seguintes o seu relato. Pero igualmente debo declarar aquí a súa orixe e a débeda de gratitude. Lois xa me ofrecera a imaxe para a cuberta de La parola contraria, un dos seus bronces prisioneiros. Nestas páxinas entro no seu terreo coa historia dun escultor. A próxima vez que nos atopemos non irei coas mans baleiras.
8
Vivo preto da fronteira estatal, ao pé de montañas que sei de memoria. Aprendinas como buscador de minerais e de fósiles, máis tarde como escalador. As miñas incertas ganancias proceden do comercio do que atopo e de pequenas esculturas de pedra e madeira. Tallo nomes para os namorados tenaces, que os prefiren gravados en ramas e pedras, no canto de en tatuaxes. Duran máis, e non se destinxen. Busco raíces secas, pedras semellantes a letras do alfabeto. É doado atopalas con forma de corazón, remontando os pedregais dos torrentes secos. Outras formas máis ásperas atópoas en graveiras, onde se acumulan os desprendementos das paredes. Na natureza atópanse silabarios. Chámanme para pequenos traballos de reparación de esculturas, polo xeral en igrexas. Por aquí gústalles quedar ben encargándolles a súa decoración a artistas. Eu non o son, arranxo narices, dedos, as partes máis fráxiles. De rapaz puiden estudar o bacharelato artístico. Con ese diploma fun traballar á mina de carbón. Dende que pechou arránxome co que vou atopando. Ao rematar a miña quenda na galería, en vez de baixar á vila subía á montaña. Tiña desexo de neve, lavaba as mans e a cara con ela. Corría polo bosque arriba, espremía polos poros unha suor limpa. Subía ás pólas dun enorme piñeiro cembro enzoufando as mans de resina. Dende o 9
palco máis alto fitaba o horizonte, para quitar de encima a galería. Percorríame as costas o estremecemento do can saído da auga. Conservo a admiración polos artistas, un sentimento de espectador, non de colega. Próximo aos sesenta, aínda subo ben aos andamios e aos montes. Vivo na última casa das aforas da aldea. Para min é a primeira ao baixar dos bosques, a poucos metros dunha pequena fervenza que me proporciona auga corrente. Mesmo cando xea queda un regueiro. Dende hai algún tempo chegan á aldea estranxeiros desprazados. Tratan de cruzar a fronteira. As autoridades tolérano, para non ter que ocuparse deles. Vivimos nunha terra de tránsito. Algún podería deterse, pero ningún dos que chegaron ata aquí o fixo. Teñen como compás un enderezo no peto. Para nós, que non viaxamos, eles son o mundo que nos vén visitar. Falan linguas que soan coma un río distante. Para eles floreceu un pequeno servizo de acompañantes ata o outro lado da fronteira. Somos tres, anciáns, porque aquí arriba se é ancián aos sesenta anos. Só nós os tres coñecemos os pasos incluso na escuridade. Que cómicos son os Estados poñendo fronteiras sobre os montes. Pensan que son barreiras. Trabúcanse; as montañas son un denso sistema de comunicación entre as súas vertentes, que ofrecen distintos pasos segundo as estacións e as condicións físicas dos viaxeiros. As pistas de nós os tres desembocan no outro lado sen atoparse cunha alma. As fronteiras funcionan na chaira. Levántase un aramado e non se pode pasar. Pero na montaña non se pode facer. 10
O acompañamento ten unha tarifa. Establecérona os outros dous, e a min paréceme ben que sexan eles os que fixen a retribución. Os viaxeiros pagan en efectivo. Non lles queda máis remedio ca fiarse. Emprégase un inglés de dez palabras, o argot dos desprazamentos. Algún intenta pasar sen nós e pérdese, esgótase e atopámolo seco, peteirado polos corvos. Levamos unha pa en cada viaxe para darlle sepultura. De lonxe un cre ver un paso, pero cando se acerca, dende o interior, non o atopa. Chegan mulleres, nenos sós, pero non hai descontos, porque o acompañamento non resulta máis lixeiro, senón máis longo. Se son homes robustos lévoos polo máis difícil, porque se atalla. Nalgúns tramos escarpados átolles unha corda á cintura e tiro deles. Por iso lles pido que leven unha mochila e teñan as mans libres. Cos nenos e coas mulleres vaise pola pista máis lenta. Preocúpome pola súa roupa, polo calzado. Sen un bo par de botas e roupa de abrigo non saio, nin sequera no verán. Os outros dous aceptaríanos mesmo descalzos. Gañan máis diñeiro agora ca durante toda a súa vida. Un é ferreiro, o outro panadeiro. Coñecémonos dende que eramos uns cativos revoltosos. Escalamos xuntos, buscamos debaixo de todas as pedras cando nos pagaban por cada víbora capturada. Durmimos no medio dos montes e debaixo das árbores. O ferreiro é alto, rexo, deixa pegadas de oso. O panadeiro é o máis ancián de nós: ten as mans recocidas coma fogazas, inútiles xa para calquera cousa. Os pés, en cambio, funciónanlle, e grazas a eles mete no peto uns bos cartos. 11
Nunca imos xuntos. Cada un fai a súa viaxe. Ás veces cadra que quen vai se cruza con quen regresa. Saímos da mesma avalancha que nos arrastrou durante centos de metros na súa repentina escuridade en pleno día. Ao final da carreira cuspiunos coma carabuñas limpas de polpa. Cando un se precipita, os primeiros metros lentos son espantosos. Logo aceleras, dás tombos, golpéaste e pelexas coa morte. Volvín ver o aire ao final da ladeira, tras escapar do saco, abraiado de estar vivo e enteiro. Levanteime, vin o ferreiro debruzado na neve, cos pés asomando. Saqueino e insufleille aire nos pulmóns ata que me cuspiu na cara o primeiro soprido. O panadeiro estaba máis lonxe, pero coa cara ao aire, esvaecido. Bastou coas labazadas. Tiña un brazo roto. Vivos tres de tres; mellor imposible. Pola noite baleiramos unha garrafa de viño de cinco litros. Non foi tanto. A nosa aldea non é para mulleres. Marcharon para a cidade, casadas ou non. A tradición da súa beleza débese ao seu encontro coa xente de paso. Levan a caravana no sangue. Os varóns quedan; aquí o mundo funciona así, ao revés, e non nos queixamos. Convertémonos nunha aldea de homes e animais. No verán véndolles aos turistas as pezas e esculturas que fago no inverno. Expóñoas nunha mesa de madeira ser vernizar diante da casa. Detéñense por curiosidade. Para eles, o tempo está unido á compra. Se non teñen cartos non se deteñen. Dino, ata se desculpan mentres pasan de largo, como dirixíndose a alguén que estende a man. 12
Non imaxinan que podo regalar as miñas cousas a quen se detén para mirar, tocar, facer unha pregunta. Aquí arriba había peixes, corais, cunchas. Dos seus restos están feitas as montañas. Aos que din que somos montañeses respóndolles que tiñamos o mar antes ca eles. Demóstroo co peixe gravado na cara da pedra, o molde dunha espiña, dunha valva de ostra. Tamén saco a airear os meus libros usados, ofrézoos como lectura, fago de biblioteca municipal, que aquí non hai. A min servíronme para coñecer o mundo, a variedade das persoas, que por aquí son escasas. Manteñen quente a casa, compactos contra a parede que dá ao norte. Minguada a vista, leo menos; adío a compra dun par de lentes. O corpo ten as súas xeracións, e a última vai un pouco ás cegas. Por iso sei andar de noite polas montañas. Os encontros cos viaxeiros teñen lugar na fonda. Adoita entrar un deles, en nome dos demais. Sempre hai algún de nós; se non, agárdase por el. Non hai necesidade de apartarse; aquí coñécense os asuntos dos demais, os agravios, as mañas, as traizóns. Están mesturados xunto cos ósos. Déixase vivir sen inmiscirse na vida dos demais. O dono da fonda encárgase de acomodar na corte os recén chegados. Se o tempo non quere, hai que agardar por el. Non son esmoleiros; teñen diñeiro para poder viaxar en primeira clase. Pero deben facelo connosco, ás agachadas, a pé, pagando cada metro percorrido. Están afeitos aos bandidos; nós somos os últimos cos que se atopan, e non os peores. 13
Falo en plural para non excluírme, pero eu actúo de xeito diferente. Fago que me paguen coma aos demais, e cando os levei ata alí, devolvo os cartos. Fanlles máis falta a eles. Non lles digo antes que levo os seus cartos enriba, non vaia ser que a algún se lle ocorra recuperalos pola forza. Non inducir á tentación: esta frase do catecismo quedoume gravada na cabeza. Se induciches á tentación, a metade da culpa é túa. Ao outro lado da fronteira indícolles onde parar a descansar, onde atopar transporte. Póñolles os seus cartos na man e dou media volta. Tapo os oídos, e así entenden que non quero que me dean as grazas. Son alérxico aos thank you. Alégrame resultar ser útil á idade na que por aquí se acaba no lixo, no delirio alcohólico, no asilo. A vantaxe de non ser pai está en que non hai ningún fillo que queira encerrarme alí dentro. A montaña é o meu asilo; un día será ela a que me peche os ollos e llelos dea aos corvos, o seu bocado preferido. Nos montes da aldea tivo lugar a guerra dos meus avós. De regreso dunha travesía detéñome nun campo de batalla. Déitome xunto a corpos que non existen xa, pecho as pálpebras. Agardo ata imaxinar que son un deles, un compañeiro de desventura coetáneo. Dura o tempo dunhas respiracións. Na montaña mestúrase a memoria coa imaxinación. Cando escalo unha parede, meto os dedos nos mesmos centímetros e apoios ca os alpinistas que a inauguraron por primeira vez. Coincido cos seus movementos, meto o mosquetón na argola do cravo que chantaron, teño o nariz á mesma distancia da rocha.
14
Se vivise o meu irmán xemelgo, aprobaríao. Tiña seis anos cando o borrou a onda da chea do torrente na primavera. Estaba pescando troitas dende unha franxa de terra no medio da corrente. Dende a aldea oímos o ruído de tormenta que fai a riada, arrincando árbores e pedras das ribeiras, esnaquizando. Atopamos un dos seus zapatos varios quilómetros máis abaixo. Hai máis de cincuenta anos: o seu recordo faime compañía. Era valente sen exhibicionismos, gabeaba ás árbores, lanzábase á auga xeada. Aínda o sigo considerando o meu irmán maior. Cando teño que tomar unha decisión penso nel, pregúntolle. Ten dereito a dicir a última palabra. Non sei se son capaz de recoñecela, pero bástame con pensar que é a súa. Era zurdo; eu non. No seu nome quixen aprender a usar a súa man coa mesma destreza. Escribo unha páxina do caderno coa miña e outra coa súa. Na mesa alterno os cubertos. Así as mans seguen sendo xemelgas. Namentres, a novidade é que me veu buscar a televisión estranxeira. Foron onda o dono da fonda. Sabía que estaba facendo unha travesía, e aloxounos. Saíu ao meu encontro no camiño de regreso. Dime que me convertín en alguén importante. Un dos que acompañei hai un ano é escritor, publicou un libro sobre a súa viaxe, que tivo éxito. Fala da nosa aldea e da travesía nocturna. Conta que ao abrente, no outro lado, devolvín os cartos. E deste xeito creoume problemas. O dono da fonda frega as mans pola publicidade para a aldea e para a fonda. A noite anterior estiveron gravando no interior, incluso na nosa mesa baleira, onde pechamos os tratos.
15
–Virán turistas. Acabouse o de acomodar xente na corte. Arrástrame con el; non durmín en toda a noite, pero nin sequera paso pola casa. Plántome no chan, detéñome. Un escritor? É todo falso, inventou a historia. Quen pode crer iso de que devolvo o diñeiro? Xa coñecemos os escritores; venden historias. O dono da fonda diríxeme unha mirada torta: –Non sexas estragafestas. Por unha vez que esta merda de aldea lle interesa a alguén. –Que embuste lle podo contar? –Co éxito do libro sumáronse outras testemuñas que entrevistaron e confirmaron as travesías gratis. Queren facer un programa e invitalos a eles e a min. É o final da miña pequena satisfacción de seguir sendo útil. A atención, a publicidade pon fin ás travesías pola nosa zona. Respóndolle ao dono da fonda que nin no meu leito de morte admitirei que o fixen gratis. Tócame facer o papel do parvo, negar, dicir que todo son contos. Durante todo o día repítolles esta frase aos que me preguntan. Ata entón ningún forasteiro me pedira nunca a miña opinión, e de súpeto xuntouse unha multitude. O ferreiro e o panadeiro retíranme o saúdo, o acto máis grave entre a xente da aldea, unha expulsión do rexistro dos vivos. Estou de acordo con eles; eu mesmo me retiraría o saúdo. O escritor, tiña que haber un escritor entre os centos de persoas acompañadas, tiña que escribir un libro e por riba ter éxito: tantas casualidades xuntas son case imposibles e, non obstante, velaí as estaban para expulsar un home de entre os seus semellantes. 16