Preceptos matrimoniais
Preceptos matrimoniais Plutarco a Poliano e Eurídice1, saúde. (138 b) Despois do rito ancestral que vos aplicou a sacerdotisa de Deméter a porta pechada2, penso que tamén este discurso dirixido a vós os dous e unido á celebración matrimonial podería ser dalgunha utilidade e estar en harmonía coa tradición. Nos modos musicais hai un de frauta que chaman hippóthoron3, unha melodía que, ao parecer, excitaba a fogosidade dos cabalos, inducíndoos ao apareamento. Dos moitos e fermosos temas que aborda a filosofía, este do matrimonio non é o de menos importancia, pois con el enfeitiza os que percorren xuntos o camiño da vida e fainos afábeis e mansos o un co outro. (138 c) Así, do que oístes moitas veces por estardes educados na filosofía, reunín os puntos capitais en forma de breves comparacións, para que sexan máis doadas de recordar, e envíovolas como regalo para vós os dous, pregando que as musas asistan a Afrodita4 e colaboren con ela, pois non é máis propio delas harmonizar unha lira ou unha cítara ca poñer harmonía no matrimonio e na casa por medio da palabra, a concordia e a filosofía. E por este motivo, os antigos colocaron a Hermes5 á beira de Afrodita, 1
Discípulos de Plutarco, coñecidos unicamente por esta obra.
2 Descoñécense detalles deste ritual previo á convivencia da parella. Deméter é a deusa das colleitas e da fertilidade, protectora do matrimonio. 3 Literalmente ‘do salto do cabalo’. A melodía interpretábase cando se apareaban as bestas. 4
Deusa do amor, a fertilidade e a beleza.
5
Entre as súas moitas atribucións, Hermes era protector de oradores e heraldos. 21
Plutarco
porque os praceres do matrimonio necesitan principalmente da palabra, e tamén a Persuasión e as Grazas, para conseguiren o que queren o un do outro convencendo e non con liortas e disputas. 1 (138 d) Solón6 prescribía que a noiva se deitase co noivo despois de comer un marmelo, simbolizando, ao parecer, a necesidade de que o encanto que abrolle primeiro da súa boca e da súa voz sexa harmonioso e doce. 2 En Beocia7, despois de cubrir por completo a noiva co veo, póñenlle unha coroa de esparragueira, pois esta planta dá un froito moi doce entre espiñas moi punxentes; de igual modo, a noiva ofreceralle unha convivencia tranquila e pracenteira ao esposo que non a rexeita nin se anoxa ante as primeiras dificultades e reticencias dela. Pero os que non soportan os primeiros reparos das doncelas (138 e) non son mellores ca aqueles que por unha uva verde ceden a outros o acio. A moitas acabadas de casar que se anoxan cos maridos pola primeira experiencia pásalles o mesmo que a aqueles que por teren sufrido a picada da abella rexeitan o mel. 3 Cómpre, sobre todo ao principio, que os esposos procuren evitar as diferenzas e as desavinzas, observando que tamén as pezas encaixadas das ferramentas ao principio se desartellan facilmente con calquera motivo, pero co tempo, ao se consolidaren as xuntas, apenas o lume e o ferro as poden desunir. 4 (138 f) Igual que o lume prende con facilidade nas pallas, na mecha e nos pelos das lebres e se apaga moi axiña se 6
Solón (639-559 a.n.e.) foi un poeta e lexislador ateniense.
7
Rexión de Grecia situada ao norte da Ática. 22
Preceptos matrimoniais
non se lle arrima outra cousa capaz de animalo e ao mesmo tempo alimentalo, así tamén o amor ardente dos novos esposos, que se acende polo físico e pola idade, cómpre non telo por duradeiro e firme, a menos que, fundado no sentimento e aferrado á razón, comporte unha disposición da alma. 5 (139 a) A pesca con velenos é un xeito rápido e doado de coller e acadar o peixe, pero estrágao e faino incomestíbel. De igual forma as mulleres que argallan filtros e feitizos para os homes e os cativan co pracer, fan parvos, insensatos e pervertidos os seus compañeiros de vida. A Circe8 non lle serviron de nada os homes que ameigou con bebedizos, nin lle valeron para nada cando se viraron porcos e asnos. En cambio, a Odiseo, que conservou o siso e vivía discretamente con ela, amouno intensamente. 6 As mulleres que queren máis mandar en homes panocos que escoitar os intelixentes, teñen parecido con aqueles que no camiño prefiren guiar cegos que acompañar os que coñecen e ven. 7 (139 b) As mulleres non cren que Pasífae9, que vivía cun rei, se namorase dun touro, malia veren que algunhas soportan con dificultade maridos parcos e asisados, pero se unen con máis gusto aos que son unha mestura de desenfreo e sensualidade, coma cans ou castróns.
8 Meiga que habitaba na illa Eea, onde foi dar Odiseo cando regresaba da guerra de Troia. Circe transformou en porcos a metade dos compañeiros do heroe, pero o seu feitizo non funcionou con el, xa que este estaba protexido por un remedio proporcionado por Hermes. A meiga acabou namorándose de Odiseo e viviron xuntos un ano. A historia cóntase no libro X da Odisea. 9 Esposa de Minos, rei de Creta. Namorouse dun touro e tivo un fillo del, Minotauro, con cabeza de touro e corpo de home. 23
Plutarco
8 Os que por debilidade ou moleza non poden subir dun chouto sobre os cabalos, apréndenlles a aqueles a abaixarse e botárselles aos pés. Do mesmo xeito algúns dos que teñen mulleres de boa liñaxe ou ricas non se fan eles mellores, senón que as reprimen a elas para as someter mellor unha vez que están submisas. Cómpre, pois, usar o freo respectando a dignidade da muller igual que se ten en consideración o tamaño dun cabalo. 9 (139 c) A lúa, cando está arredada do sol, vémola moi clara e brillante, pero desaparece e ocúltase cando está preto. A muller sensata, pola contra, debe deixarse ver sobre todo cando está co seu home e gardar a casa e agocharse cando el non está presente. 10 Non falou ben Heródoto dicindo que a muller cando quita a túnica quita tamén o pudor10; ao contrario, a sensata revístese de pudor, e para o matrimonio o respecto mutuo é o maior signo do grande amor que se teñen. 11 O mesmo que cando se perciben dous sons en harmonía predomina (139 d) a tonalidade do máis grave, así tamén nunha casa onde hai sensatez toda acción se realiza co acordo de ambos, pero deixa de manifesto a supremacía e a capacidade de resolución do home. 12 O sol venceu a Bóreas11, pois o home, como o vento teimaba en riparlle o manto e sopraba con forza, agarraba e apertaba máis a vestimenta; pero cando, despois do vento 10 No libro I, 8, 3 das Historias de Heródoto pronuncia estas palabras Xixes, un oficial lidio, cando o seu rei Candaules lle propón unha estrataxema para que contemple a raíña espida e comprobe así a súa beleza. 11 Vento do norte. Conta a fábula 18 de Brabio que o Bóreas e o sol porfiaron en cal deles sería quen de quitarlle a túnica a un camiñante e ocorreu o que aquí se narra. 24
Preceptos matrimoniais
deu en quentar o sol, primeiro abafado e despois queimado, ademais do manto quitou a túnica. Isto é o que fan a maioría das mulleres: rifan e alporízanse (139 e) cos homes que lles arrebatan pola forza o luxo e a ostentación. Mais se eles as convencen co razoamento, elas renuncian con mansedume e conservan a mesura. 13 Catón12 expulsou do senado un home que bicou a súa muller en presenza da filla. Isto talvez é excesivo, pero se é vergonzoso, como así é, acariñarse, bicarse e abrazarse en presenza doutros, como non vai ser máis vergonzoso aldraxarse e rifar diante doutros? E manter na intimidade as relacións e as manifestacións de amor coa esposa, (139 f) pero facer advertencias e reproches en público con excesiva franqueza? 14 Igual que un espello con ornamentos de ouro e pedras finas carece de utilidade se non reflicte fielmente unha imaxe, da mesma maneira non hai ningunha vantaxe nunha esposa rica se non acomoda a vida á do seu home e o seu carácter non harmoniza co del. É defectuoso e chafalleiro o espello que devolve unha imaxe taciturna dun home ledo ou unha alegre e riseira dun home anoxado e taciturno. Así tamén é fulera e inoportuna unha muller que se anoxa cando o seu home dá en enredar e garatuxar, ou enreda e ri cando el está serio. O primeiro é cousa de antipatía, o outro de desprezo. (140 a) O mesmo que os xeómetras din que as liñas e as superficies non se moven en por elas, senón cos corpos, así tamén cómpre que a muller non teña sentimento propio, senón que comparta co seu home a seriedade e a diversión, a inquietude e a risa.
12
Marco Porcio Catón (234-149 a.n.e.), Catón o Vello, político e escritor romano. 25
Plutarco
15 Os que non ven con agrado que as mulleres coman con eles apréndenlles a se fartaren cando están soas. De igual modo os que non están unidos coas súas mulleres nas alegrías nin comparten con elas diversión e risa apréndenlles a buscar praceres particulares pola súa conta. 16 (140 b) Cando os reis persas comen, as súas mulleres lexítimas sentan ao seu carón e participan do banquete. Pero cando eles queren divertirse e emborracharse, despídenas e chaman polas artistas e as concubinas. E actúan con razón, porque así non fan as esposas partícipes da perdición e a bebedela. Por iso, se un particular calquera, inmoderado nos praceres e groseiro, lle falta a unha concubina ou a unha serventa, cómpre que a esposa non se asañe nin se alporice, considerando que el, por respecto a ela, fai a outra partícipe da súa bebedela, a súa intemperanza e o seu desenfreo. 17 (140 c) Os reis que aman as artes fan que haxa moitos artistas; os que aman as letras, ilustrados; os que aman o deporte, atletas. Así tamén un home que ama o corpo fai que a súa muller guste dos adobíos, se ama o pracer faina cortesá e disoluta, e se ama o ben e a beleza faina sensata e prudente. 18 Unha mociña laconia13, cando un lle preguntou se xa se achegara ao seu home, dixo: “Eu a el non, pero el a min si”. Esta é, ao meu ver, a actitude da señora da casa: nin evitar nin poñer reparos a estas cousas se empeza o marido, nin tomar ela a iniciativa. (140 d) Pois isto é propio de concubinas e imprudente e o outro é soberbia e falta de tenrura.
13 De Laconia ou Lacedemonia, rexión do Peloponeso que ten como capital a cidade de Esparta. 26
Preceptos matrimoniais
19 Non convén que a muller teña amigos persoais, senón que comparta os do seu home. Os deuses son os primeiros amigos e os máis grandes. Por iso cómpre tamén que a muller honre e coñeza unicamente os deuses que o seu home considera e lle peche a porta a ritos de maxia e supersticións estranxeiras, pois a ningún deus lle agradan os cultos practicados por unha muller en segredo e ás agachadas. 20 Di Platón14 que é feliz e venturosa a cidade na que menos se sente dicir: “Isto é meu, isto non é meu”, (140 e) porque os cidadáns gozan en común e intensamente do que paga a pena. Con moito máis motivo cómpre eliminar do matrimonio esta expresión. Pero así como os médicos din que a parte dereita do corpo se resente dos golpes recibidos na parte esquerda, de igual maneira é boa cousa que a muller comparta os sentimentos do home e o home os da muller, para que, da mesma maneira que os nós acadan forza ao se enlazaren os uns cos outros, co intercambio de cariño mutuo contribúan ambos a preservar a unión. Tamén a natureza nos une por medio dos corpos para facer común a ambos o procreado, (140 f) tomando e mesturando unha parte de cada un, e que así ninguén poida separar e discernir o propio e o alleo. De certo convén especialmente aos esposos que tamén sexa así a comunidade dos seus bens, botando e mesturando todo nunha mesma fortuna, e que non pensen que cada un é dono da súa parte, senón que todo é común e nada do outro. Do mesmo xeito que chamamos viño a unha mestura, aínda que a cantidade de auga sexa maior15, cómpre que a facen14
En República 5, 462c.
15 Parece que o viño na antiga Grecia tiña máis graduación ca o de hoxe, e quizais por iso os gregos non adoitaban bebelo puro, senón mesturado con auga, mesmo do mar. Tamén podían aromatizalo con especias e adozalo con mel. 27
Plutarco
da e a casa se diga que son do marido, aínda que a muller contribuíse con máis. 21 Helena era ambiciosa; Paris, voluptuoso. Odiseo, prudente; Penélope, asisada. Por iso, o matrimonio destes foi venturoso e envexábel, (141 a) pero o daqueles proporcionou a gregos e bárbaros unha Ilíada de desgrazas16. 22 O romano17, cando recibiu as censuras dos seus amigos por ter repudiado unha muller asisada, rica e vizosa, tendeulles o zapato e dixo: “Tamén este ten bo aspecto e é novo, pero ninguén sabe onde me aperta”. Cómprelle á muller non confiar nin no dote, nin na liñaxe, nin na beleza, senón no que máis a une ao seu home, o trato, o carácter, a solicitude, e ofrecerllos (141 b) cada día sen aspereza nin acritude, senón con harmonía, sen causar mágoa e con amabilidade. Igual que os médicos temen as quenturas producidas por causas descoñecidas que evolucionan pouco a pouco, máis ca aquelas que teñen motivos manifestos e importantes, así tamén as pequenas desavinzas entre marido e muller, continuas e diarias, que pasan desapercibidas á maioría, distancian e estragan a convivencia. 23 O rei Filipo amaba unha muller tesalia á que acusaban de influír nel con feitizos. Buliu Olimpia18, por este moti16 Son estes prototipos opostos de matrimonios. O amor entre Penélope e Odiseo matívose, malia a prolongada ausencia do heroe, como amosa Homero na Odisea. A unión adúltera de Paris e Helena, nacida de impulsos reprobábeis, non é duradeira, e ademais causa innúmeras desgrazas a gregos e troianos, enleados nunha longa guerra. 17 Refírese ao político e militar romano Lucio Emilio Paulo (229-160 a.n.e.), que casou con Papiria Masonia e, despois de varios anos de matrimonio e catro fillos, se divorciou dela sen que saibamos a causa. Así o conta o mesmo Plutarco na Vida de Paulo Emilio 5. 18 Filipo II de Macedonia e a súa muller Olimpia eran os pais de Alexandre Magno. Aínda casados, o rei tivo unha relación cunha muller tesalia, Nicesípolis, da que naceu 28
Preceptos matrimoniais
vo, a poñela baixo control, pero como cando fixo acto de presenza a súa fasquía era fermosa e lle falou con nobreza e xuízo, dixo Olimpia: (141 c) “Adeus ás calumnias, os feitizos están en ti”. Así, unha esposa lexítima é irresistíbel se despois de poñer nela todos os méritos, dote, liñaxe, feitizos e o mesmo cinto de Afrodita19, acada o favor do seu home polo seu carácter e virtude. 24 Noutra ocasión, Olimpia, cando un mozo do palacio casou cunha muller moi fermosa de mala reputación, dixo: “Este non ten siso, ou non casaría polos ollos”. Pois non hai que casar nin polos ollos nin polos dedos20, como fan algúns que elixen muller despois de botaren contas do que ela achega, (141 d) sen teren en consideración a clase de vida que lle dará. 25 Aconsellaba Sócrates21 aos mozos que se miraban no espello, se eran feos, que se emendasen coa virtude, e se eran guapos, que non estragasen a beleza co vicio. Así mesmo, é boa cousa que a señora da casa, cando ten o espello nas mans, se diga a si mesma, se é fea: “Que pasaría se non fose asisada?”, e se é guapa: “Que pasaría se ademais fose asisada?”. Pois para unha muller fea é máis honroso que a amen polo seu carácter e non que a amasen pola súa beleza.
unha filla. Morta a nai pouco tempo despois de tela, a nena foi criada por Olimpia. 19 O cinto de Afrodita facía irresistíbel a quen o levaba. Descríbese en Ilíada 14, 214-221: “Dixo (Afrodita) e do seu peito desatou un cinto bordado de moitas cores onde tiña ela toda clase de encantos: alí estaba o amor, o desexo, a charla sedutora, que rouba o sentido mesmo dos que teñen pensamento firme”. 20 Referencia ao costume de axudarse dos dedos para botar contas. Plutarco está condenando os que elixen esposa tendo en conta unicamente a súa beleza ou a súa riqueza. 21 Este consello atribúeselle tamén a Bias de Priene, filósofo do século vi a.n.e. e un dos sete sabios de Gracia. 29
Plutarco
26 Ás fillas de Lisandro envioulles mantos e xoias suntuosas o tirano de Sicilia22, (141 e) pero Lisandro non as aceptou: “Estes aderezos”, dixo, “levarán máis deshonra ca ornato ás miñas fillas”. Antes que Lisandro, Sófocles dixo isto: Non parece ser ornato, non, infeliz, senón máis ben desorde e desvarío da túa mente23. “Adorno”, como dicía Crates, “é o que adorna”. E adorna o que dá máis ornato á muller. E iso non o fai nin ouro nin esmeralda nin púrpura, senón o que reviste o seu aspecto de dignidade, moderación e pudor. 27 Os que ofrecen sacrificios a Hera protectora dos matrimonios24 non queiman o fel coas demais ofrendas, (141 f) senón que o apartan e o ceiban ao pé do altar, dando a entender o lexislador que no matrimonio non ten que haber nin fel nin ira. A asperidade da señora da casa ten que ser coma a do viño, beneficiosa e agradábel, non agre coma a do acebre nin coma unha medicina. 28 A Xenócrates25, que era de carácter moi adusto pero no demais excelente, recomendoulle Platón facer sacrificios ás Grazas. E penso eu que tamén a muller prudente ten, en maior medida, necesidade de grazas na relación co seu home, (142 a) para que, como dicía Metrodoro26: “Na convivencia 22 Lisandro foi un xeneral espartano. O tirano de Sicilia é Dionisio I de Siracusa (430-367 a.n.e.), alcumado O Vello. 23
Fragmento de obra descoñecida.
24 Esposa de Zeus, protectora das mulleres e do matrimonio e prototipo de fidelidade conxugal. 25 Xenócrates (395-314 a.n.e.) foi discípulo de Platón e dirixiu a Academia desde o 339 ata a súa morte. 26 Descoñécese a identidade deste Metrodoro, xa que existen varios escritores con este nome. 30
Preceptos matrimoniais
sexa apracíbel e non irascíbel por ser prudente”. Cómpre, logo, que nin a muller modesta desatenda a limpeza nin a que ama o seu home a amabilidade, pois a aspereza fai desagradábel a modestia da muller igual ca a sucidade a sinxeleza. 29 A muller que recea rir diante do seu home ou facer unha brincadeira por medo a parecer atrevida e disoluta en nada se distingue daquela que, para non dar a impresión de perfumar a cabeza nin aceite bota, ou para non parecer que pinta a cara nin se lava. Vemos que tamén os poetas e oradores que evitan a vulgaridade, a infamia e a afectación no estilo (142 b) atraen e conmoven o auditorio poñendo a súa arte nos temas, na composición e nos caracteres. Da mesma maneira, a señora da casa, porque evita e rexeita todo o excesivo, libertino e pretensioso, e ben que fai, cómpre que exercite máis a arte nas grazas do seu carácter e a súa vida doméstica en relación co seu home, para afacelo ao recato mesturado co pracer. Pero se unha muller fose ríspeta, arisca e desagradábel de seu, o marido ten que ser comprensivo e, igual que dixo Foción, cando Antípatro27 lle mandou unha acción mala e desapropiada: (142 c) “Non podes usarme como amigo e como adulador”, así tamén ten que pensar sobre a esposa sensata e ríspeta: “Non podo estar con ela como esposa e como cortesá”. 30 Ás mulleres exipcias unha tradición ancestral non lles permitía usar calzado, a fin de que ficasen na casa todo o día. A maioría das mulleres, se lles quitas o calzado dourado, aneis e pulseiras, púrpura e perlas, quedan dentro.
27 Foción (402-318 a.n.e.) foi un xeneral ateniense e Antípatro (397-319 a.n.e.) un xeneral macedonio. Ambos os dous participaron nas negociacións de paz entre o rei macedonio Filipo II e Atenas. 31
Plutarco
31 Téano28, ao poñer o manto, deixou ver o brazo. Cando un lle dixo: “Fermoso cóbado”, respondeu ela: “Pero non público”. (142 d) Cómpre que non sexa público non só o cóbado, senón tamén o discurso da muller prudente, e que diante dos de fóra se recate e se garde da palabra tanto como da nudez, pois ao falar percíbese o sentimento, o carácter e a condición dela. 32 A Afrodita de Élide representouna Fidias cun pé enriba dunha tartaruga29, como símbolo de que ás mulleres lles corresponde estar na casa e en silencio. Cómpre, pois, que fale diante do seu home ou pola boca do seu home, sen ofenderse por se expresar, igual ca un frautista, con máis dignidade a través de lingua allea. 33 Os ricos e os reis, cando honran os filósofos, enaltécense a si mesmos tanto como a aqueles. (142 e) En cambio, os filósofos, cando se poñen ao servizo dos ricos, non os fan ilustres, senón que se fan eles mesmos máis desprezábeis. Isto acontece tamén coas mulleres. Cando se someten aos seus homes reciben eloxios, pero cando queren dominar deshónranse máis ca os que se deixan dominar. O home debe dominar a muller non como un amo a súa propiedade, senón como a alma o corpo, compartindo sentimentos e aloumiños. O mesmo que hai que coidar o corpo sen facerse escravo dos praceres e os apetitos, así hai que exercer a autoridade sobre a muller, compracéndoa e dándolle gusto.
28 Téano de Crotona (s. vi a.n.e.) foi unha matemática e filósofa grega que pertenceu á escola pitagórica. 29 O grande escultor ateniense Fidias (490-425 a.n.e.) esculpiu esta obra en ouro e marfil para o templo de Afrodita Urania, segundo conta Pausanias 6, 25, 1. 32