Rodolfo Alonso
Tango do galego fillo
BARBANTESA
A Luís Seoane, que sendo eu moi novo me incitou a escribir na súa lendaria revista Galicia emigrante. A Isaac Díaz Pardo, que nunca deixou de editar os libros que lle propuxen. Homes de devoción e empeño, de traballo e compromiso, de puro corazón, bos e xenerosos. E neles, tamén a moitos outros.
ENTRE O PARAÍSO PERDIDO E A TERRA PROMETIDA Non sen razón se veu poñendo o acento, dende hai xa moito tempo, e sen dúbida máis que lexitimamente, na feroz aflición que significou verse obrigado á emigración ou ao exilio. (Por algo non houbo castigo grego maior ca o ostracismo). Esa dor, e as súas case incurables consecuencias, foron motivo de poemas e de ensaios, de pescudas e discursos, foi fotografada, cantada, novelada, poetizada, pintada, filmada e analizada por todos os lados. E sigo insistindo en que hai niso moita e lexítima razón, moita razón. E ata se podería dicir aínda que é pouco o que se afondou sobre tamaño asunto. Pero modestamente paréceme tamén que algo foi, non digamos eludido, senón mantido fóra de foco, que non foi moi ben enfocado e nin sequera apenas enfocado aínda. E non tan só dende o punto de vista do lugar orixinal de onde proveu a emigración, senón tamén e principalmente dende a perspectiva da nova terra de acollida. E ese tema non é outro que o do innegable conflito que tamén enfrontan os fillos de inmigrantes. Nacidos nunha terra que é a súa de feito e dereito, pero a cal aínda non posúen totalmente, unha terra que aínda non só non tiveron tempo sequera de poder facer súa senón que deberán facer súa, pola forza das circunstancias. Criados moitas veces en dúas linguas e divididos polo xeral entre dous mundos, entre dúas culturas, entre dous amores, tamén os fillos de inmigrantes viviron quizais –á mantenta ou non– a súa propia e especial aflición, a súa propia personalidade escindida, o seu propio mundo a medias. 7
Eles tamén tiveron que saír dunha casa paterna onde moitas veces se vivía non só na memoria senón tamén nos costumes e nas pautas do pasado doutros lugares, para enfrontarse sen apoio (porque na maioría dos casos ninguén estaba en condicións de llelo dar) cun novo mundo, un mundo flamante e distinto, e coas súas propias regras, onde non sempre as actitudes aprendidas ou aprehendidas no propio fogar tiñan vixencia nin circulación. Claro que un problema similar é tamén o dos descendentes de migracións internas ou limítrofes, os que baixan do campo ás cidades, e iso aquí non se nega en absoluto. Con ambos os universos, que tanto teñen en común, se forxaron na práctica (de feito) as novas culturas de moitos outros novos países. E nesas culturas algo seu e peculiar puxeron tamén –á mantenta ou non, repito, e mesmo o quixesen ou non– os primeiros descendentes nativos de migracións estranxeiras. Eu fun un deles, e dende moi pequeno –como compensación, como desquite?– foi medrando en min a convicción (xunto co impreciso, non provocado e sempre imperioso descubrimento de atoparme sendo escritor) de que ese era un magnífico asunto de novela. Pero aínda non me foi dado concretalo –por inhibición, por desidia, por simple temor a reabrir vellas feridas?–, e non sei se algunha vez sucederá. Nacido en Bos Aires, fillo maior de pais galegos, intúo que a convivencia da miña infancia cun medio bilingüe onde se falaban á vez castelán e galego, que era tamén un ambiente onde se confundían as vellas pautas socioculturais labregas, ancestralmente herdadas, coas novas condicións urbanas que se ían enfrontando, asimilando ou dixerindo, dalgún xeito –polo menos no meu caso– resultou fundamental para a miña case innata vocación pola palabra escrita e, de xeito moi especial 8
intúo, pola mesma poesía. Os meus oídos abríronse de neno á riqueza de Babel, ao esplendor de son e de sentido das linguas do mundo, á individualidade e á fraternidade, ao parentesco das linguas. E os rescaldos labregos permitiron descubrir vividamente, vivamente, no medio da gran cidade (levemente ameazadora, multiforme e crecente), a íntima persistencia de relacións diriamos sagradas coa natureza e cos elementos. Unha raiola ou unha tormenta repentina, tanto coma o resplandor que produce o encontro de dous vocábulos de idiomas diferentes, pola súa asociación ou pola súa disonancia, pola súa afastada familiaridade ou polas súas novas relacións, foron descubrimentos que eran tamén sementes, fecundas vías de acceso a min mesmo e ao mundo, portas que se abrían, na realidade cotiá, para agrandar a realidade, para facela máis rica e xenerosa e, polo tanto, para inclinarnos tamén a compartir todo iso cos outros. Pero con eses rescaldos ancestrais na miña infancia confundíronse outros. Durante aquela década dos anos cincuenta do século pasado, con corpo da emigración e mente do exilio, Bos Aires chegou a ser literalmente a capital da cultura, da vida política e da identidade galega. Inmerso sen decatarme niso dende os meus primeiros anos, o contacto con xestos, fazañas, combates, cancións, libros, derrotas, personaxes e personalidades ligados con aquela colectividade galega, foron tan radicais para min, tan fundamentais coma a vea labradora dos meus antepasados. Xente como Luís Seoane, Lorenzo Varela, Xosé Neira Vilas, Arturo Cuadrado, Leopoldo Nóvoa, Fernando Iglesias “Tacholas”, Rafael Dieste, Isaac Díaz Pardo, e os miles e miles de cidadáns, militantes e simples paisanos que nunca permitiron, por exemplo, que o embaixador franquista pisase 9
o Centro Galego de Bos Aires ou se exhibise alí a bandeira “oficial” da España sometida a unha férrea e lonxeva ditadura, tanto coma os decididamente comprometidos que dende a Federación Arxentina de Sociedades Galegas e o seu xornal Galicia, onde comecei a escribir, defenderon rigorosamente as bandeiras republicanas e galeguistas, graváronlle a ese neno porteño que entendía o galego unha lección de moral que nunca esquecerei. Este libro reúne algúns testemuños, algúns momentos dese proceso, desas raíces dolorosamente ao aire que tentean aparentemente en varias pero en realidade sempre na mesma dirección, na procura da terra nutricia, da terra nai. Testemuños dese proceso que é á vez de coñecemento e de desenvolvemento e (oxalá) de maduración. Pero tamén, ai!, fragmentos, só pegadas do que puido ser, intentos frustrados coma espellos que quixesen mostrarnos por completo un Xano. Acaso ao mesmo tempo reflexos da indagación por unha identidade que é unha e moito, simple e complexa, na realidade urbana e no ancestral labrego. Esbozos, si, só apuntamentos do que eu era e do que eran os meus e os que eran coma min, do amor ao novo país que é todo un continente, e da fidelidade á antiga terra nai, emanados ás veces como sen pensalo a través da literatura, pero nunca detidos apenas nela, é con profunda alegría, con profunda humildade e con profunda responsabilidade que volvo poñer estes minguados froitos á disposición dos novos lectores da vella patria dos meus pais. 3-XI-1987 / 10-IX-2015
10
A quoi bon me documenter Je m’abandonne Aux sursauts de ma mémoire… Blaise Cendrars La mémoire en dit toujours trop ou trop peu. Marguerite Yourcenar Non fun máis que unha chisca de metal oscilando tremulamente no espazo imantado por eses dous polos do idioma natal e do idioma herdado… Augusto Roa Bastos Quen deambula tan tarde na noite e no vento? É a pena do escritor. É o salvaxe vento de marzo. É o pai e o seu fillo. Vladimir Nabokov Entón, non serve de nada ser pequeno? Paul Éluard
CORSI E RICORSI A Pavese
–Toda infancia é coma un paraíso que puido ser, perdido, unha idade de ouro malgastada. –Pero iso non é máis que outro lugar común. E, por outro lado, bastante banal. Resulta acostumado, coherente, mesmo unha simpleza, que unha época sen complicacións e repleta de marabillas pode ser comparada facilmente cun paraíso perdido, ou considerarse unha idade de ouro. –Será banal se non prestas atención aos matices, xa non digo ás sutilezas. Tamén hai un paraíso, e polo tanto unha nostalxia, do claustro materno, da nosa vida fetal. –O único que faltaba! Xa meteu a súa cola a psicanálise. –Queiras que non, nacemos con nostalxias infusas, con perdas que poden ser da especie, non só dun. E que sempre nos fan desexar un máis alá, sexa antes ou despois. –Con que esas temos. Agora tamén o máis alá. Xa me está a parecer demasiado. –É que nisto é só cuestión de empezar, de deixarse ir. Que é o home? –Bos estamos agora para definicións tan abstractas. –Non, non, vaiamos ao concreto. O home é un animal que deixou de selo. Iso é o concreto. –Concreto para ti.
13
–Ben, é case un feito que algo temos que ver co mono, non? Se xa non se discute que descendemos del, agora incluso se acepta como curmán. –E iso, a que vén? –O home é un animal que deixou de selo. Iso é un feito. E que é un animal? –Volta coas definicións! –Un animal é unha vida guiada polo instinto. Iso está claro. –E o home, que ten que ver con iso? –Ten que ver bastante. Se o home é un animal que abandonou o seu instinto, o menos que pode ter é nostalxia del, non é certo? –Todo o que dis parece moi simple, pero sempre resulta complicado. –A vida é complicada. Simple é a morte. –E con iso? –Volvo ao de antes. Si, o home é un animal que sente nostalxias do instinto, da súa vida animal, orientada por regras tan naturais coma a marea ou os cometas. E iso tamén é un paraíso que se estraña. Por un lado, había alí un abandono, unha entrega a unha orde digamos superior, que dalgún xeito ofrecía un contacto co ritmo mesmo do mundo e, polo tanto, non te asustes, co cosmos. –Como para non asustarme. Se xa estamos en órbita. –Polo outro, había alí tamén unha relación intuitiva, sen intermediarios da razón ou da intelixencia, directamente a través dos sentidos, co mundo. E como se pode non estrañar iso? –Filosófico estades. –É imposible falar destas cousas sen pensar un pouco. Aínda que te mofes. 14
–Pero como chegamos ata aquí? Non empezamos coa infancia como suposto paraíso perdido? –E aí volvemos. Os mitos nacen das terras fertilizadas polas carencias ou as perdas. O paraíso perdido serve para todo. Pode ser unha época, un lugar, unha situación. Pero sempre inclúe a sensación de perda. E algo vólveo sagrado. En cambio, a idade de ouro… –Que ten? –A idade de ouro pode ter outras connotacións. O paraíso, aínda que sexa idealizado, sempre se sitúa nun espazo, nunha coordenada de certo espazo e tempo. A idade de ouro, en cambio, é máis abertamente mitolóxica. –O paraíso perdido é unha nostalxia real, a morriña dun lugar onde estivemos ou cremos estar? –Exacto. Ves como nos imos entendendo? En cambio… –En cambio, a idade de ouro pode ser un matiz, pode non estar situada. –Si, dentro do relativas que son todas estas cousas. O importante é o fondo que elas cavan en nós. E canto mundo abren. Para min, o importante da infancia é o descubrimento, ese ver o mundo novo con ollos novos, por primeira vez, coma se fose a mañá do mundo. –E iso é tan raro? –Non. Pero non todos ven igual. E non todos se decatan de que así deberon velo tamén os ollos do home primitivo, do home orixinal, o neno primeiro do mundo, o neno da especie. Se o mundo segue a ser quen de cegarnos coma un descubrimento, daquela seguimos sendo nenos, da nosa infancia e da nosa humanidade. –Daquela, o paraíso perdido, a idade de ouro? 15
–Son infancias que foron capaces de vivirse coma un descubrimento. –Pero hai infancias tristes, miserables, infancias que son máis ben coma un inferno. –Non, se son vividas coma un descubrimento. Polo menos, entón, non de todo.
16