Dossier 04

DOSSIER DO SSIER

FRATELLI TUTTI

Stħarriġ li sar fuq livell nazzjonali juri li l-Maltin ma jħossuhomx komdi bil-multikulturaliżmu. Meta rajt din l-istatistika staqsejt bejni u bejn ruħi: “Li kieku kellu jerġa’ jiġi San Pawl, b’għexieren ta’ nies miegħu, x’konna ngħidu? X’konna nagħmlu?” Niesna laqgħuh, tant li ssemmejna fl-Atti talAppostli. “Meta ħlisna mill-għarqa, sirna nafu li l-gżira kien jisimha Malta. In-nies tagħha ġiebu ruħhom magħna bi ħlewwa liema bħalha. Laqgħuna tajjeb.” (Atti 28:1-2) Iżda llum, li kieku ġie llum – ma nafx x’kien jiġri. Bħal qisu l-baħar, li jagħmel parti sew mill-identità tagħna, minflok narawh opportunità, inqisuh bħala sfida għax iġib nies li ma applikawx biex jiġu jew m’għandhomx il-flus biex isiru ċittadini.

Ninnota li hemm tensjoni bejn il-globalizzazzjoni u l-lokalizzazzjoni. Filwaqt li rridu nagħtu attenzjoni liddimensjoni globali biex ma naqgħux fil-medjokrità li ġġib magħha l-ħajja ta’ kuljum, ma rridux ninsew dak li hu lokali. Fi kliem il-Papa Franġisku fl-enċiklika Fratelli Tutti, it-tnejn magħqudin flimkien ma jħalluna bl-ebda mod naqgħu f’xi wieħed minn dawn iżżewġ estremi: l-ewwel, li ċ-ċittadini jkollhom jgħixu f’universaliżmu astratt u globalizzanti; it-tieni, li jsiru mużew tal-folklor, ta’ eremit li moħħhom imwaħħal mal-post tagħhom, ikkundannati li jirrepetu l-istess ħwejjeġ bla ħila li jisfidaw dak li hu differenti u li japprezzaw il-ġmiel li Alla jxerred lil hemm mill-konfini tagħhom.”

EDITUR: Melvic Zammit melviczammit@gmail.com

QARI TAL-PROVI: Daniela Attard Bezzina

Disinn: Stacy Grech design@unionprint.com.mt

Karikatura tal-faċċata: Robert Caruana

Reklamar: adverts@unionprint.com.mt +356 2590 0200

Stampar u Pubblikazzjoni: Union Print Co. Ltd Workers’ Memorial Building It-Tielet Sular, Triq in-Nofsinhar Il-Belt Valletta +356 2590 0200

MIN-NUMRI TA’ ‘L-ISTAT TAN-NAZZJON’

Fil-konferenza ‘L-Istat tan-Nazzjon’ tħabbru r-riżultati tal-ewwel stħarriġ xjentifiku tax-xorta tiegħu f’Malta, li jitfgħu dawl fuq l-identità nazzjonali Maltija. L-istħarriġ sar b’inizjattiva talistatistiku Vincent Marmarà u tal-konsulent dwar il-komunikazzjoni strateġika Lou Bondì, taħt il-patroċinju tal-President ta’ Malta u bil-kollaborazzjoni tal-Uffiċċju tal-President. DOSSIER jitfa’ l-lenti fuq uħud mir-riżultati tal-istħarriġ, fosthom il-multikulturaliżmu u t-twemmin.

minn Melvic Zammit

KEMM TAQBEL MAL-MULTIKULTURALIŻMU?

Meta mqabbla man-nisa (medja ta’ 2.29, l-irġiel (medja ta’ 2.38) huma l-aktar li jħossuhom komdi bit-taħlit tal-kulturi fis-soċjetà.

Iż-żgħażagħ ta’ bejn is-16 u l-25 sena huma l-aktar li jħossuhom komdi bittaħlit fil-kulturi (medja ta’ 2.87).

Persuni li huma separati, divorzjati jew annullati huma l-inqas li jħossuhom komdi bit-taħlit tal-kulturi (medja ta’ 1.74).

L-istudenti huma l-aktar l-iktar li jħossuhom komdi (medja ta’ 2.61) waqt li persuni li mhumiex impjegati huma l-inqas li jħossuhom komdi (medja ta’ 1.82).

IT-TWEMMIN F’MALTA

Il-maġġoranza assoluta tal-persuni li wieġbu l-istħarriġ qalu li jemmnu f’Alla (93.5%). Kienu 3.0% tan-nies li qalu li ma jemmnux, waqt li 3.5% wieġbu li ma jafux.

8% ta’ żgħażagħ ta’ bejn is-16 u l-25 sena qalu li ma jemmnux f’Alla, waqt li persuni ta’ ’l fuq minn 56 sena kważi kollha wieġbu li jemmnu f’Alla.

Ir-reliġjon u d-deċiżjonijiet f’ħajtek Aktar minn 50% ta’ dawk li wieġbu għall-istħarriġ qalu li jikkunsidraw ħafna r-reliġjon meta jieħdu d-deċiżjonijiet dwar dak li huwa tajjeb jew ħażin. Terz tal-parteċipanti ma jikkunsidrawx daqshekk ir-reliġjon meta jieħdu d-deċiżjonijiet dwar dak li huwa tajjeb jew ħażin. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 0% 15% 25% 35%

Ftit iżjed minn 4% tal-persuni li għandhom livell ta’ edukazzjoni terzjajra qalu li ma jemmnux u kważi wieħed minn kull għaxra minn Għawdex wieġbu ‘ma nafx’ meta mistoqsija jekk jemmnux f’Alla.

L-importanza tar-reliġjon

Kważi 60% ta’ dawk li wieġbu għall-istħarriġ qalu li r-reliġjon huwa importanti ħafna f’ħajjithom. Għal madwar 30%, ir-reliġjon mhux daqshekk importanti, waqt li kważi 11% qalu li mhi importanti xejn. In-nisa (67.7%) qisu r-reliġjon iżjed importanti mill-irġiel (51.9%). Nies bl-inqas livell ta’ edukazzjoni kienu l-aktar li wieġbu li r-reliġjon mhux importanti f’ħajjithom (73.1%). 14.3 ta’ dawk li jħallsu l-ogħla taxxa ta’ dħul qalu li r-reliġjon huwa importanti ħafna f’ħajjithom. Ftit iżjed minn 20% tal-Għawdxin qalu li r-reliġjon mhu important xejn f’ħajjithom.

In-nisa (63.2%) jikkunsidraw ħafna iktar ir-reliġjon mill-irġiel (44.9%) meta jieħdu d-deċiżjonijiet dwar dak li huwa tajjeb jew ħażin. In-nies li wieġbu għal dan l-istħarriġ u għandhom l-inqas livell ta’ edukazzjoni huma l-aktar li jikkunsidraw ir-reliġjon meta jieħdu d-deċiżjonijiet (73.1%), waqt li 14.3% ta’ dawk li jħallsu l-ogħla taxxa ta’ dħul jikkunsidraw ħafna r-reliġjon meta jieħdu d-deċiżjonijiet dwar dak li huwa tajjeb jew ħażin.

Kemm hija importanti r-reliġjon għalik?

Primarja Sekondarja Postsekondarja Terzjarja

Kemm tikkunsidra r-reliġjon meta tieħu d-deċiżjonijiet dwar dak li huwa tajjeb jew ħażin?

IN-NAZZJONALITÀ

Tixtieq li tweldit f’pajjiż ieħor?

Persuni li għandhom iżjed minn 65 sena huma l-aktar li jixtiequ li twieldu f’pajjiż ieħor (9.4%) waqt li ħadd miżżgħażagħ m’esprima x-xewqa li twieled u qed jitrabba f’pajjiż differenti minn Malta. Kważi l-Għawdxin kollha wieġbu li ma jixtiqux li kieku twieldu f’pajjiż ieħor (97.2%).

L-istudju huwa xjentifiku; rappreżentattiv

XI JFISSER LI TKUN RAZZIST?

Meta nistaqsi lil nies ta’ madwari x’jiġifieri li tkun razzist, fil-maġġoranza tagħhom isemmu l-kulur tal-ġilda bħala raġuni għaliex nies ikunu razzisti. Għaliex? Għax l-aktar li naraw razziżmu huwa fil-fatt lejn nies suwed. Imma r-razziżmu ma jibdiex u ma jispiċċax malkulur tal-ġilda. Skont MerriamWebster, id-definizzjoni ta’ razziżmu hi ‘it-twemmin li r-razza hija fundamentali biex tiddetermina karatteristiċi u kapaċitajiet umani u li differenzi razzjali jipproduċu superjorità ta’ razza partikolari’. Id-definizzjoni tkompli tespandi u tgħid li r-razziżmu jinkludi ‘oppressjoni sistematika ta’ grupp razzjali għal vantaġġ soċjali, ekonomiku u politiku ta’ grupp ieħor’.

FEJN

IĦALLINA DAN?

Ir-razziżmu huwa dak kollu li jagħmel grupp ta’ nies iqisuhom aħjar u superjuri għal grupp ieħor. Dan fis-soċjetà tagħna jibda mid-djar meta t-tfal jisimgħu lill-qraba jitgħajru f’xi marċ tal-festa. Meta jisimgħu lil missierhom jgħajjar lil-Laburisti ħamalli.Meta jisimgħu lin-nannu jgħid li n-Nazzjonalisti kollha ħallelin. Meta jisimgħu li n-nies ta’ Tas-Sliema kollha kesħin, jew li n-nies tas-‘South’ kollha foqra għax irresponsabbli. Meta l-qraba tagħhom jirreferu għal nies omosesswali bħala pufti. Meta ngħidu li r-Russi kollha prostituti. Dan kollu huwa dak li bl-Ingliż insejħulu breeding ground għarrazziżmu. Ngħallmu lit-tfal jagħmlu distinzjonijiet skont il-vot, skont l-istatus soċjali, skont l-ilbies u saħansitra skont liema qaddis jiffansja l-persuna li qbadna magħha. Din ir-ridikolaġni twassal biex ikollna adulti razzisti.

Minn dawn is-sitwazzjonijiet ta’ fuq, li jidhru innoċenti, imbagħad nimxu għal dak li forsi ħafna jidentifaw mar-razziżmu. L-attakk fuq il-kulur tal-ġilda. Din il-ġimgħa ltqajt ma’ anzjan li qalli kif kien ixxukkjat meta minn Malta insulari fl-1969 emigra lejn Cape Town minħabba raġunijiet finanzjarji. Ra skjavi suwed bil-ktajjen li kif jażżardaw ma jobdux ikun hemm lesti

minn Maria Borg Vella

25 sena ilu ġo Paceville rajt bouncer Afrikan jiċħad id-dħul ġo klabb lil Afrikan ta’ Fuq għax skontu jaqilgħu l-inkwiet. Ftit tal-ġimgħat ilu koppja tal-istess sess ġiet imsawta u tkeċċiet minn lokal allegatAment minn bouncer. F’25 sena nbidel l-imsawwat, mhux l-attitudni.

gwardji bl-armi u bla ħniena. U minkejja li ħajtu kienet middar għall-quddies, għaraf li dan kollu hu ħażin. Għax kollha kemm aħna nafu li ħażin tittratta n-nies b’dan il-mod. Safrattant l-iskjavitù beda qabel Kristu u għad hawn miljuni li jgħixu bħala skjavi. Għaliex? Għax xi ħadd xi mkien ħa d-dritt f’idejh li hu aħjar minn dak li hu skjav; li ddeċieda li l-iskjav mhux liberu u għandu dritt fuqu; li hu superjuri.

Immorru aktar lura. Fl-1960, il-qorti fi New Orleans iddeċidiet li l-iskejjel jitħalltu, jiġifieri ma jkunx hemm tfal ta’ kulur wieħed biss. Ruby Bridges kienet l-ewwel tifla li marret ġo skola li sa dak iż-żmien attendew fiha biss tfal bojod. Il-ġenituri tat-tfal preżenti pprotestaw u ma daħħlux lil uliedhom l-iskola; heddew lit-tifla li jivvalenawha u kien ikollhom pupi suwed ġo twiebet hi u dieħla l-iskola. Il-President Amerikan kellu jibgħat l-għassa mat-tifla.

LOKALMENT

Jekk qed nitwaħħxu b’dan t’hawn fuq, niftakru li f’din ittoqba, sentejn ilu, raġel iswed inqatel għax hu iswed. Assistejna għal ċorma nies jiġġieldu ma’ iswed ieħor, b’wieħed minnhom jitfgħu l-baħar u ħadd ma jgħinu jitla’. Kellna xi ftit kundanni u aktar spjegazzjonijiet apoloġetiċi saħansitra mingħand politiċi. Ftit qabel dan l-inċident saret mozzjoni minn xi membri talOppożizzjoni biex fil-Parlament jiġi diskuss ir-razziżmu, wara li fuq il-mezzi soċjali ġew mgħajra l-plejers ta’ kulur tat-tim Ingliż. Kellu jkun inċident barra l-pajjiż biex niddiskutu r-razziżmu. Nixtieq li meta din il-mozzjoni tiġi diskussa tieħu laqta lokali,

għax jekk naħsbu li ma wasalniex fejn waslu l-Ingliżi sejrin żball. Barra l-qtil ta’ Cisse u l-proxxmu li twaddab il-baħar, ikollna mijiet ta’ inċidenti oħrajn li huma direttament marbutin marrazziżmu. Mhux aċċettabbli li ġenituri jkesksu lil uliedhom filbandli meta jaraw xi tfal ta’ kulur li ‘Malta mtliet bis-suwed’. Mhux aċċettabbli li mara Russa li tistenna lil uliedha ħdejn l-iskola tifhem minn hawn u minn hemm li ġenituri qed jgħidu li żżewġet għall-konvenjenza. Mhux aċċettabbli li allegat rapport fuq iswed jittieħed tant b’serjetà anke meta jkun falz.

KIF NIMXU?

Nelson Mandela kien qal li bħall-iskjavitù u l-apartheid, ilfaqar mhux naturali; huwa magħmul mill-bniedem u jitneħħa biss bl-azzjonijiet ta’ bnedmin oħrajn. L-istess argument nistgħu nagħmluh fuq ir-razziżmu u nażżarda nżid li waħda mis-soluzzjonijiet hija l-edukazzjoni minn età bikrija. Bħalma ngħallmu dwar ikel bnin u/jew bullying, irridu ngħallmu dwar ir-rispett reċiproku. Sintendi biex tgħallem ir-rispett reċiproku ma tridx tkun razzist jew membru ta’ għaqdiet tal-lemin estrem. Illum qabel għada hemm bżonn li jsiru programmi fl-iskejjel li jagħtu ħajja lid-diversità bis-serjetà.

25 sena ilu ġo Paceville rajt bouncer Afrikan jiċħad id-dħul ġo klabb lil Afrikan ta’ Fuq għax skontu jaqilgħu l-inkwiet. Ftit talġimgħat ilu koppja tal-istess sess ġiet imsawta u tkeċċiet minn lokal allegatament minn bouncer. F’25 sena nbidel l-imsawwat, mhux l-attitudni.

Il-PERIT u l-PATRI

F’

Ġunju 2021, Churchill College, f’Cambridge, temm ħesrem il-ħidma ta’ dak li kien qed isejjaħ bħala ‘working party’ li madwar sena qabel beda jistħarreġ l-elementi imperjalisti u razzisti fil-persunaġġ ta’ Winston Churchill.

minn Aleks Farrugia

Il-mit ta’ Mintoff ma nħoloqx wara mewtu; Mintoff innifsu kien l-arkitett ewlieni tal-mit Mintoffjan. X’qal, x’għamel, x’kiteb saħansitra fl-awtobijografija tiegħu –dan kollu jrid jittieħed f’dan il-kuntest, li Mintoff kien mgħallem tat-teatru, attur li fuq il-palk nazzjonali (u lil hinn minnu) libes personalitajiet differenti skont kif fehem il-ħtieġa ta’ dak il-ħin, u mhu faċli xejn għal min irid, bħal Montebello, jikxef il-wiċċ wara l-maskra.

Ir-raġuni mogħtija għal din id-deċiżjoni li ħasdet lill-komunità akkademika mondjali kienet li dak li kellu jkun proġett ta’ riċerka spiċċa “ħammeġ ir-reputazzjoni tal-bniedem li għalih huwa msemmi l-kulleġġ”. U tabilħaqq, il-konferenzi li saru matul is-sena li l-‘working party’ tħalla jaħdem kienu millaktar kontroversjali: il-pubbliku Britanniku, li sa mit-Tieni Gwerra Dinjija qies lil Churchill bħala l-akbar eroj modern fl-istorja tiegħu, beda jisma’ – irid jew ma jridx – dwar l-elementi aktar imdella tal-personalità ta’ Churchill. Ir-razziżmu, l-antisemitiżmu, l-imperjaliżmu ardit (li saħansitra fi żmienu kien meqjus estremist iżżejjed); elementi ideoloġiċi li xprunaw deċiżjonijiet prattiċi meta Churchill kien fil-poter u li, pereżempju fl-Indja, swew il-ħajja ta’ miljuni ta’ nies.

Tant kienet kbira l-kontroversja li saħansitra l-Gvern Konservattiv Ingliż indaħal mal-Università u għamel pressjoni biex dawk l-‘ereżijiet’ jieqfu jintqalu u l-perċezzjoni erojka ta’ Churchill tibqa’ mħarsa. Għax x’jiġri min-nazzjon jekk l-eroj tiegħu jitilfu l-leġittimità tagħhom? F’dal-każ, x’jiġri jekk, bħal Stalin u Hitler, anke Churchill jitqies li kellu jdejh imċappsa bid-demm? Innarrattiva li tagħraf ċar it-tajjeb mill-ħażin tibda tiċċajpar; allura x’jagħżel lilna (f’dalkaż lill-Imperu Britanniku u l-alleati tiegħu) mill-għedewwa tagħna? X’leġittimità se jkollna meta npoġġu lilna nfusna fuq innaħa t-‘tajba’ tal-istorja u lill-oħrajn fuq dik ‘żbaljata’?

Din hija d-dilemma komuni li jqanqal kull proċess ta’ demistifikazzjoni u

demitiċizzazzjoni mill-istoriċi. In-narrattiva tal-mit hija simplistika, monolitika, li ssawwar monument u tostor lill-bniedem. Li l-gvern Ingliż ma fehemx, jew ma riedx jifhem, hu li għarfien aħjar talbniedem li kien Churchill ma jnaqqasx mis-sehem li kellu biex l-Ewropa ma nbelgħetx mill-mibegħda u l-azzar tan-Nażisti. Filmument storiku li fih l-Imperjaliżmu Britanniku ġie f’konfront man-Nażiżmu, tant kien kbir l-orrur imnissel min-Nażiżmu li l-Imperjaliżmu Britanniku, minkejja d-dnubiet kollha tiegħu, sakemm kien qed jeħodha kontra n-Nażiżmu ma setax ma jkunx fuq in-naħa ‘t-tajba’ li qed tiġġieled kontra ‘l-ħażen’.

L-istoriku li jrid imur lil hinn mill-miti ma jitlaqx mill-punt li jrid jibdel l-istorja; pjuttost irid ireġġa’ lura l-primat tal-istorja fuq ilmit, imqar jekk konxju li dan il-primat jibqa’ dejjem temporanju, fraġli u negozjat. Meta l-istorja nippruvaw nistħarrġuha filkumplessità tagħha, nagħmlu dan bit-tama li nifhmu aħjar mhux biss il-ġrajja jew il-persunaġġ, imma wkoll l-għaliex, ilkuntest, in-ness, u għalhekk li l-ewwel eżerċizzju meħtieġ huwa li nnaqquha (sakemm huwa possibbli) mill-mitoloġija tal-ġrajja jew tal-persunaġġ. Il-mit lill-istorja jrid jissuperaha; qajla jinteressah mill-proċessi tagħha u għalhekk minnufih ifittex li jneżżagħha mill-kontradizzjonijiet, il-kumplessitajiet, l-għeltijiet u l-inċidenzi li jsawru l-ħajja tal-bniedem.

Fid-daħla tiegħu għall-bijografija li għadu kemm ippubblika dwar il-Perit Dom Mintoff, Patri Mark Montebello jagħmilha ċara li l-għan ewlieni tiegħu f’din il-bijografija hu li jistħarreġ min kien ‘Duminku’, il-bniedem, mhux il-figura miftuma mill-ħajja u mitiċizzata, maħbuba u mibgħuda, adurata u vilifikata. Montebello daħal għal biċċa xogħol enormi: il-mit ta’ Mintoff ma nħoloqx wara mewtu; Mintoff innifsu kien l-arkitett ewlieni tal-mit Mintoffjan. X’qal, x’għamel, x’kiteb saħansitra fl-awtobijografija tiegħu –dan kollu jrid jittieħed f’dan il-kuntest, li Mintoff kien mgħallem tat-teatru, attur li fuq il-palk nazzjonali (u lil hinn minnu) libes personalitajiet differenti skont kif fehem il-ħtieġa ta’ dak il-ħin, u mhu faċli xejn għal min irid, bħal Montebello, jikxef il-wiċċ wara

l-maskra. Anke għax – kif intqal dwar l-attur magħruf Peter Sellers – spiss jiġri l-każ li l-attur isir il-maskra li jilbes u l-bniedem jinbela’ mill-persunaġġ li ħoloq.

Problema ewlenija li għandu l-istoriku hija fis-sorsi nfushom. Montebello tkellem ma’ ħafna nies li kellhom qrubijiet differenti ma’ Mintoff. L-ironija ta’ ‘‘dawk li kienu hemm’, li kif jgħid il-Malti ‘raw b’għajnejhom u semgħu b’widnejhom’, hija dik li Marc Bloch isejjaħ bħala ‘il-problema tal-memorja’, fejn is-suġġestjoni bosta drabi tirbaħ fuq kull ħaġa oħra. Hekk pereżempju, l-aktar partijiet li qanqlu kontroversja, bħall-ħajja sesswali ta’ Mintoff, fejn min qed jirrakkonta ressaq bħala fatti ħwejjeġ li ‘ra u sema’’ imma li qajla seta’ jipprova u li meta wieħed jgħarbilhom mill-qrib ma jistax ma jtiegħemx f’dawn l-aneddoti l-ħjiel tal-mit Mintoffjan, bħala l-arketip tal-maskiliżmu li b’mod kemxejn disturbanti għandu x-xamma tal-mudell Mussolinjan: ir-raġel b’saħħtu, kważi sovrauman, li jeħodha saħansitra mal-qawwa tan-natura (ilfamużi għawmiet xitwin), u li fuq kollox huwa konkwistatur tannisa mhux anqas minn kemm tal-għedewwa tiegħu.

Is-sorsi dokumentati nfushom mhuma qatt newtrali; iddokumentazzjoni li tagħtina l-perspettiva tal-Knisja jew dik talImperu mhijiex nieqsa milli sservi ta’ aġenzija għall-mit Mintoffjan.

Id-dokumentazzjoni hija dejjem sors li ħareġ minn taħt id xi ħadd, li allura hija dejjem immaġni minn għajnejn li qegħdin jgħarrxu, liema għajnejn lebsin in-nuċċali tal-perspettiva tagħhom u fl-istess waqt dak li qed josservaw huwa dejjem l-immaġni proġettata, ilmaskra li tgħatti l-wiċċ tal-attur.

Quddiem dawn l-elementi problematiċi, komuni għal kull storiku, kemm allura l-missjoni li telaq fuqha Montebello nistgħu ngħidu li rnexxiet – daqskemm irnexxiet il-missjoni tal-‘working party’ ta’ Churchill College fir-rigward ta’ Churchill? It-tweġiba aktarx li nsibuha fit-tweġibiet li Ernst Kantorowicz ta lill-kritiċi tiegħu dwar ix-xogħol monumentali li wettaq fil-bijografija tiegħu dwar Federiku t-Tieni; dak ix-xogħol storikament ‘stramb’ mitbugħ mingħajr imqar nota ta’ referenza waħda u li kien akkużat li naqas milli joftom il-mit mill-fatt storiku. It-tweġiba ta’ Kontorowicz kienet il-ħruġ tat-tieni volum, mhux anqas voluminuż mill-ewwel wieħed, esklużivament bin-noti ta’ referenza għall-ewwel volum –turija mill-istoriku li xogħlu kien wettqu u wettqu sew. Imma! U din kienet imma importanti: Kantorowicz ma waqafx hemm. Fisser kif minkejja r-riċerka kollha, minħabba f’dak li tkellimna fuqu hawn fuq b’rabta mas-sorsi għad-dispożizzjoni tal-istoriku (ovvjament ittifkiriet fil-każ ta’ Kantorowicz kienu mħollija f’kitbiet sporadiċi ta’ rapporti ta’ dawk li ‘raw u semgħu’ u mhux miġbura direttament

mingħandhom), il-mit innifsu huwa parti mill-istorja u li tipprova toftmu, bħallikieku l-mit għandu realtà li hija distinta mill-istorja, hija ħaġa mill-aktar ‘innaturali’ għall-istorja nnifisha.

Fil-każ tal-bijografija ta’ Mintoff, allura, ukoll irridu jew ma rridux il-mit jibqa’ mwaħħad mal-istorja u kontemporanjament jostor u jikxef min kien il-bniedem Duminku Mintoff. Dawk li jiftakruh, imqar jekk kienu intimi miegħu, jafuh skont l-impressjoni li ħalla fuqhom; rawh b’għajnejn li diġà kienu suġġestjonati b’xi mod mill-persunaġġ kif ipproġettat lejhom minn Mintoff innifsu, imma wkoll mill-kuntest li Mintoff għex fih. U dan jgħodd mhux biss għall-mijiet ta’ persuni li Montebello tkellem magħhom direttament, imma wkoll għal dawk, anonimi jew le, li dwar Mintoff kitbu rapporti, artikli, stqarrijiet, eċċ., u li għadna nistgħu naċċessawhom fl-Arkivji sal-lum. U l-awtobijografija li fi xjuħitu kien beda jikteb il-Perit? Forsi hawn it-tweġiba hija waħda Pirandelljana: il-Perit li għal għexieren ta’ snin għex il-mit tal-Perit, meta ġie biex jikteb ġrajjietu kemm seta’ rnexxielu (jekk qatt ried) jinża’ mill-persunaġġ tal-Perit u jikteb biss sempliċiment bħala Dumink, it-tifel minn Bormla mfissed minn ommu?

Mark Montebello għamel riċerka estensiva. Spiss innegozja mal-mit. Minn banda, irnexxielu jesponi diversi sorsi – uħud minnhom b’mod kritiku; minn banda oħra, dawn is-sorsi jħalluna mħassba sakemm irridu norbtu fuqhom, fejn il-mit huwa mwaħħad mal-istorja jew saħansitra huwa l-istorja nnifisha. Ilkontroversja li tqanqlet wara, imbagħad, fakkritna li l-mit innifsu għandu faċċati diversi, anke jekk bħal fil-każ ta’ Federiku t-Tieni dawn il-faċċati jistgħu jkunu irrikonċiljabbli. Jekk bl-epitett “xjentifika”, kif Montebello sejjaħ lill-bijografija li kiteb, ried jagħti sens ta’ oġġettività kważinewtrali, nażżarda ngħid li dineb bid-dnub tas-suppervja (superbia), għax jekk xejn ikkonferma bil-bijografija eċċellenti tiegħu li l-istorja hija storja (narrattiva); rendikont tal-fatt – verament – imma tibqa’ dejjem rendikont, qatt miftuma mill-proċess ta’ mutament kontinwu u dinamiku mal-mit innifsu.

Ritratt ta’ Frans Abela

IĊ-ĊENS

X’INHI ENFITEWSI?

Iċ-ċens huwa kuntratt, bħalma huma kuntratti l-bejgħ, is-self, u d-donazzjoni; biss, huwa kuntratt li għandu karatteristiċi uniċi, li tajjeb li wieħed ikun jaf bihom. Ħafna jaħsbu li ċ-ċens huwa kuntratt insinjifikanti, xi ħaġa tal-antik li llum wieħed jista’ jaqbad u jinjora. Iżda dan mhuwiex il-każ.

Oriġinarjament, iċ-ċens kien ftehim (‘il-konċessjoni’) bejn tnejn min-nies, li bih sid ta’ art jagħti lil xi ħadd ieħor l-okkupazzjoni ta’ fond għal żmien twil, bl-obbligu illi min jokkupaha jieħu ħsiebha, jikkultivaha, u jtejjibha. Dan huwa kuntratt li jaf it-twelid tiegħu fid-Dritt Ruman. Iċ-ċens kien il-mod kif is-sid sinjur (id-dominus) kien iqassam ir-raba’ tiegħu lill-bdiewa u r-raħħala, biex dawn l-artijiet jinħadmu u ma jitgħarrqux. Min-naħa l-oħra, il-bidwi seta’ jaqla’ x’jiekol mill-prodott maħdum minnu, mingħajr ma jkollu jagħmel l-investiment kapitali sabiex jakkwista l-art.

Biż-żmien, il-kuntratt ta’ ċens żviluppa, kiber u tbiddel. F’Malta, iċ-ċens kiseb popolarità forsi kemxejn akbar minn pajjiżi oħra fl-Ewropa, tant illi fil-parti l-kbira tal-pajjiżi madwar id-dinja, ilkliem ‘ċens’ u ‘enfitewsi’ huma totalment ineżistenti, inkella xi ħaġa storika li ma għadx fadlilha siwi.

Imma f’Malta, iċ-ċens għad għandu rwol importanti fis-suq tal-proprjetà. Iċ-ċens huwa differenti mill-kiri, l-aktar minħabba l-mod kif l-ok-

kupant mistenni jieħu ħsieb il-proprjetà – għaliex fil-kera, l-inkwilin huwa obbligat jieħu ħsieb ilħaġa u jippreservaha b’tali mod li fl-aħħar tal-kirja, jagħtiha lura kif ingħatatlu, filwaqt li fiċ-ċens, iċ-ċenswalist (xi drabi msejjaħ ‘l-enfitewta’) huwa tenut ukoll illi jindukraha u jtejjibha. Mhux hekk biss – iċ-ċenswalist irid jirrispetta l-kundizzjonijiet imposti fil-kuntratt taċ-ċens, u jħallas ammont ta’ flus fis-sena bħala rikonoxximent tad-dominju tas-sid. Illum ħafna ċnus qegħdin jinqatgħu bilmod, u llum huwa rari illi proprjetà tiġi trasferita b’dan il-mod. Iżda għad hemm ħafna proprjetajiet illi għadhom soġġetti għal ċnus antiki, ħafna drabi li jmorru lura għal anke aktar minn mitt sena.

Ċens Perpetwu u Temporanju

Il-Liġi Maltija tirrikonoxxi żewġ tipi ta’ ċnus: iċ-ċens perpetwu u ċ-ċens temporanju. Iċ-ċens perpetwu huwa ċens għal dejjem - ċens li ma jispiċċax. Għall-finijiet tal-liġi, iċ-ċenswalist huwa meqjus kważi daqs is-sid, u jista’ jagħmel ħafna mill-affarijiet li jista’ jagħmel sid assolut, biss jeħtieġ dejjem jirrispetta l-kundizzjonijiet tal-konċessjoni, u jħallas iċ-ċens. Il-ħlas dovut jista’ jkun stabbli, jew jista’ jkun tali illi jiġi rivist kull tant żmien; dan tal-aħħar jissejjaħ ċens rivedibbli.

Iċ-ċens temporanju jaħdem kemxejn differenti; malli jagħlaq iż-żmien miftiehem, il-proprjetà tmur lura għand is-sid, bit-titjib kollu li jkun għamel is-sid, u ċ-ċenswalist ma jibqagħlu l-ebda jedd fuqha. Interessanti jingħad illi xi ċnus temporanji li bdew qabel is-sena 1995 għandhom

minn Dott. Carlos Bugeja Fost is-suġġetti fil-liġi tal-proprjetà, ftit huma l-prinċipji li jħabblu l-moħħ aktar mill-enfitewsi, jew kif nafuh komunement - iċ-ċens.

partikolarità li ħolqot ħafna kontroversji matul iż-żmien. Fis-sena 1979, kienet għaddiet liġi li tgħid illi min iżomm proprjetà b’ċens temporanju u hu ċittadin Malti, ma’ tmiem iċ-ċens ma jitlifx il-proprjetà iżda jkun jista’ jibqa’ jżommha b’kirja indefinita u b’kera li togħla biss kull ħmistax-il sena, skont l-għoli tal-ħajja. Hawn eluf ta’ postijiet mikrija b’dan il-mod. Eventwalment, saru numru ta’ kawżi kostituzzjonali, u l-qrati kienu ddikjaraw illi din il-liġi kienet tilledi d-drittijiet tas-sidien li jgawdu l-proprjetà tagħhom. Fis-sena 2018 il-liġi nbidlet u llum sid ilkera (li qabel kien sid iċ-ċens) jista’ jmur il-Qorti u jitlob li l-kera togħla sa massimu ta’ tnejn fil-mija tal-valur tal-proprjetà.

Il-Fidi taċ-Ċens

Illum kulħadd jaf illi ċens perpetwu jista’ jinfeda (ċens temporanju ma jistax jinfeda, jekk mhux bi ftehim mas-sid). Id-dritt tal-fidi tant hu b’saħħtu li l-liġi tgħid illi klawsoli f’xi ftehim li bihom iċ-ċenswalist ma jkunx jista’ jeżerċita l-jedd li jifdi ċ-ċens huma invalidi u ma jiswewx.

Però l-fakultà tal-fidi taċ-ċens ma kinitx dejjem hemmhekk. Fil-fatt, il-liġi tar-redenzjoni taċ-ċnus b’mod unilaterali ġiet introdotta fis-sena 1981; qabel dan, ċenswalist ma setax jifdi ċ-ċens kif isir illum. Tabilħaqq, ta’ min jgħid illi l-liġi tal-fidi hija xi ħaġa unika għal Malta, u ma teżistix fil-pajjiżi l-oħra li għandhom liġijiet dwar ċnus.

Il-fidi taċ-ċens jista’ ssir jew b’kuntratt mas-sid quddiem nutar, jew bl-għajnuna ta’ avukat permezz ta’ ċedola li tiġi ppreżentata ġewwa r-reġistru tal-Qorti. Il-prezz tal-fidi ta’ ċens mhux rivedibbli huwa għoxrin darba ċ-ċens dovut kull sena, sakemm fil-kuntratt oriġinali ma jkunx hemm miktub mod ieħor. Minnaħa l-oħra, fejn ikun hemm ċens rivedibbli, wieħed jista’ jifdi biss fis-sena tar-reviżjoni, u kapitalizzat bil-medja tar-rata talimgħax li titħallas minn bank kummerċjali fuq depożiti li jkunu ta’ xorta fissa fi żmien il-fidwa. Dan jista’ jfisser illi biex wieħed jifdi ċ-ċens, jista’ jkollu jħallas mal-mitt darba ċ-ċens annwali.

Kundizzjonijiet taċ-Ċens

Lil hinn minn dan, tajjeb illi jingħad illi ċ-ċens huwa kuntratt veru u proprju, li jġib miegħu numru ta’ obbligi li ta’ min wieħed jitgħarraf dwarhom. Mhux rari illi fil-konċessjoni enfitewtika (il-kuntratt li joħloq iċ-ċens) jitpoġġew numru ta’ kundizzjonijiet speċifiċi ferm. Ngħidu aħna, spiss insibu klawsola magħrufa bħala altius non tollendi, liema klawsola toħloq limitazzjoni ta’ kemm wieħed jista’ jgħolli l-bini vertikalment. Insibu wkoll klawsoli li jirregolaw l-użu tal-fond, u ċjoè għandhomx jintużaw għal skop residenzjali jew inkella bħala ħanut. Naraw ukoll klawsoli - għal-lum kemxejn strambi - bħal pereżempju l-obbligu li ċ-ċenswalist jagħmel quddiesa darba fis-sena għal ruħ xi antenat tas-sid, jew l-obbligu li kull Milied, wieħed jagħti tiġieġa jew dundjan lil xi istitut reliġjuż. Strambi kemm huma strambi, dawn ma humiex obbligi li wieħed jista’ jaqbad u jiskartahom faċilment; tabilħaqq, il-ksur ta’ kundizzjoni enfitewtika tista’ tħalli bħala konsegwenza r-riverżjoni taċ-ċens u l-iżgumbrament tal-okkupant.

Għalhekk huwa żbaljat illi wieħed jaħseb illi ċ-ċens huwa sempliċiment obbligu ta’ ħlas ta’ ammont ta’ flus fis-sena (ħafna drabi fi ftit ċenteżmi) u li d-drittijiet u d-doveri jibdew u jieqfu mal-ħlas. Huma wkoll żbaljati dawk li jaħsbu illi mal-fidi ta’ ċens, ir-responsabbiltajiet u limitazzjonijiet abbinati mal-kuntratt taċ-ċens jispiċċaw għalkollox. Sfortunatament din hija idea mifruxa sew, anke qalb membri tal-professjoni legali.

Illum għandna numru ta’ sentenzi mill-qrati tagħna li jgħidu biċ-ċar illi kwalunkwe obbligu impost fuq il-kuntratt taċ-ċens ma jispiċċax bil-fidi taċ-ċens. Sempliċiment il-fidi joqtol biss l-obbligu tal-ħlas, imma l-bqija tar-responsabbiltajiet jibqgħu hemm. Allura, jekk kif ingħad fil-konċessjoni enfitewtika jkun hemm, ngħidu aħna, klawsola li tillimita l-għoli tal-bini, din il-klawsola tibqa’ fis-seħħ anke jekk jinfeda ċ-ċens.

Klawsoli bħal dawn huma pjuttost komuni, u allura huwa dejjem rakkomandat illi fejn il-proprjetà xi darba kienet soġġetta għal kuntratt ta’ ċens, il-kuntratt oriġinali jiġi mfittex minn nutar, jinstab, u jiġi eżaminat bir-reqqa. Wieħed ma jistax jistrieħ kompletament fuq is-sempliċi fatt illi ċ-ċens infeda. Sfortunatament, il-kelma ‘freehold’ spiss tintuża b’mod ħażin, għaliex il-proprjetà tkun verament libera meta ma tkun soġġetta għall-ebda kundizzjoni favur terzi, u ħafna mill-proprjetajiet deskritti bħala ‘liberi’ ma jkunu liberi xejn.

Għalhekk, meta wieħed jixtri, tajjeb li l-kuntratt ta’ ċens jarah, jarah sewwa, u jieħu parir legali. Il-fidi jaf ifisser ħafna, u jaf ma jfisser xejn.

Illum kull ħaġa li nagħmlu hi globali: GLOBALI U LOKALI FL-ISTESS ĦIN

Meta konna tfal konna nilagħbu logħba li fiha konna ngħajtu ta’ barra barra u ta’ ġewwa ġewwa. Illum dik il-logħba m’għadhiex tintlagħab. La miżżgħar u lanqas mill-kbar. Fid-dinja tal-lum, bil-mezzi teknoloġiċi tal-komunikazzjoni, m’għadx fadal ġewwa u barra: kull ħaġa li

nagħmlu lokalment ikollha wkoll preżenza globali, fid-dinja.

U allura l-isem “Ministeru tal-Affarijiet Barranin” huwa antikwat u ta’ dinja li spiċċat, u x-xoghol tal-ministeru hu li jieħu ħsieb ir-relazzjonijiet talpajjiż mal-bqija tad-dinja. Mhux bħala affarijiet barranin iżda bħala kontinwazzjoni ta’ dak li jsir fil-pajjiż.

Ħolqien ta’ ġid u xogħol

Il-missjoni tiegħi hi li nagħmel kemm naf u nista’ biex naħdem għall-ġid tal-poplu Malti u, flimkien mal-bqija tal-gvern, malinvestituri u mas-soċjetà Maltija, naħdmu biex intejbu l-ħajja tal-poplu Malti bil-ħolqien tal-ġid u tax-xogħol billi jkollna l-aħjar relazzjonijiet possibbli mal-akbar numru possibbli ta’ pajjiżi.

Aħna fost l-iċken fid-dinja imma minn 193 pajjiż fid-dinja ninsabu minn ta’ quddiem, aħjar minn ħafna pajjiżi ikbar minna. Ninsabu aħjar minn pajjiżi oħra għax matul is-snin il-Maltin ħadmu biex immexxu lil pajjiżna aħna stess flok nibqgħu f’idejn ħaddieħor, jużana kif jaqbillu. Inħaddnu l-valuri tan-Nazzjonijiet Maqgħuda: indipendenza nazzjonali, ugwaljanza bejn l-istati, soluzzjoni paċifika għat-tilwim, għajxien diċenti u libertajiet għal kulħadd.

Sfidi mondjali

Fid-dinja tal-lum jeżistu problemi kbar li l-ebda pajjiż, kbir kemm hu kbir, ma jista’ jsolvihom waħdu: il-kriżi tal-klima, ilpandemija Covid, il-kriminalità internazzjonali, it-terroriżmu, l-immigrazzjoni u terz tad-dinja fejn jgħixu l-miljuni bla ħajja diċenti u bla futur tajjeb. Irridu naħdmu flimkien f’dinja mifruda: ninsabu fl-istess maltempata iżda f’dgħajjes differenti; hemm dgħajjes b’saħħithom u ta’ ġo fihom isalvaw u jaslu fejn għandhom jaslu, u oħrajn dgħajfa u jitkissru bil-Covid u l-kriżi ekonomika li ġabet.

Armi u Covid

Ninsabu f’dinja fejn is-sena li għaddiet, disa’ pajjiżi nefqu 72 biljun dollaru biex jimmodernizzaw l-armi nukleari iżda ma sibniex 50 biljun dollaru biex ikollna biżżejjed tilqim kontra l-Covid għad-dinja kollha. Kellna pajjiżi mkissra bil-Covid li xorta nefqu l-miljuni fuq l-armamenti ġodda iżda ma sabux flus għassaħħa ta’ nieshom. Aħna ninsabu ngħixu f’dinja bħal din u rridu nagħtu sehemna, żgħir kemm hu żgħir, biex l-affarijiet ma jmorrux għall-agħar u kemm nistgħu nagħmluhom aħjar.

Dmirna li nħarsu s-sigurtà ta’ pajjiżna f’reġjun mimli problemi: il-kriżijiet li għandna fil-Libja, fit-Tuneżija, fil-Libanu u dak li qed jiġri bejn l-Iżraeljani u l-Palestinjani bla pajjiż, ilgwerra fis-Sirja u fl-Afganistan, l-inkwiet kollu fl-Afrika … dan kollu jolqotna b’xi mod jew ieħor: permezz tal-immigrazzjoni u ħela ta’ tant ħajjiet u talenti fejn flok naħdmu flimkien għallħolqien tal-ġid u x-xogħol, żvilupp tas-saħħa u edukazzjoni … jintefqu dejjem iżjed flus fuq l-armamenti u l-ġlied li ma jsolvix il-problemi imma jżidhom. Dmiri li naqbeż għall-interessi

nazzjonali tagħna bla ma nweġġgħu pajjiżi oħra. Aħna ma rridux li nintużaw kontra ħaddiehor, fl-ebda qasam, għax irridu ngħixu fil-paċi u l-ġid mal-bqija tad-dinja.

Rispett, kalma u paċenzja

“Żomm sod, jekk tista’. F’kull każ, ibqa’ kalm. Qis li jkollok paċenzja kbira. Qatt iddaħħal lill-avversarju f’rokna, u għinu dejjem ma jħossux umiljat. Poġġi lilek innifsek fiż-żarbun tiegħu - biex tara l-affarijiet minn għajnejh. Akkost ta’ kollox toqgħodx tippritkalu bil-qdusija – m’hemmx agħar minn hekk biex ma tarax l-affarijiet sew.”

Dan hu l-parir li jaghti l-espert militari Basil Liddell Hart lillistatisti. Il-President Amerikan John F Kennedy ħa dan il-parir kważi 60 sena ilu biex evita gwerra nukleari mal-Unjoni Sovjetika dwar il-missili f’Kuba. Kellu bżonn insegwu dan il-parir fix-xogħol tagħna fir-relazzjonijiet bejn pajjiż u ieħor. Żgur ma nistenniex li nitgħannqu flimkien u nħobbu lil xulxin għal dejjem. Naf li diffiċli ħafna l-paċi u l-ħidma għal ftehim għall-ġid komuni. L-eħfef ilġlied u l-gwerer. Imma għandna nagħżlu l-eħfef?

Il-Ministru Evarist Bartolo jilqa’ f’pajjiżna lill-Ministru tal-Affarijiet Barranin talLibja, Najla Mangoush.

Il-Ministru Bartolo waqt żjara riċenti li kellu fir-Russja fejn iltaqa’ mal-Ministru tal-Affarijiet Barranin, Sergey Lavrov.

IL-ĠEJJIENI

LI WIEĦED GĦANDU MNEJN JIXTIEQ LIN-NEPUTIJIET TIEGĦU

Mhux faċli tgħid x’tixtieq li jkun il-futur għan-neputijiet, il-ġenerazzjonijiet li ġejjin. Għax faċli li wieħed jispara l-clichés li aħna ta’ ċerta età dejjem għandna lesti fuq il-ponta ta’ mneħirna, dwar kif nixtiequ li nħallu lill-ġenerazzjonijiet futuri din id-dinja, u b’mod speċjali l-gżejjer li twelidna fihom.

Iċ-ċans hu, madankollu, li hawnhekk wieħed jiġih f’moħħu u jgħid li lill-ġenerazzjonijiet li telgħin, iż-żgħar tal-lum, jixtiqilhom li jkollhom ambjent san fejn jgħixu. Li jkollhom ambjent sostenibbli. Tinstema’ sabiħ, hux hekk, din il-kelma ‘sostenibbli’, imma bħal qisu hekk kif tlissinha, titlef l-istess ruħha. Il-cliché tirbaħha, u fil-qiegħ nett tagħha ma tismax ħlief daħqa tfaqqa’. Id-daħqa sarkastika ta’ min jaf li taħt dan it-terminumantell m’għandekx ħlief l-abbuż, tal-abbuż tal-abbuż mgħammed u mgħammad b’kelma li fiha hemm issostenn. Ovvjament mhux is-sostenn veru u proprju, imma dak li jsostni r-regħba. U l-famuż kapitaliżmu.

Imma, anke hawnhekk, ma tistax tixtieq lil ulied uliedek li jkollhom dinja mingħajr kapitaliżmu. Illum ilġurnata, il-kapital imexxi kollox. Il-flus, il-famużi għerq ta’ kull ħażen li dwaru tkellem missierna San Pawl, huma

l-fus ta’ kollox. Kull proġett li jsir, tismagħhom jgħidu kemm se jiswew miljuni, u saħansitra jgħidulek ukoll li mnalla dħalna fl-Unjoni Ewropea, jew x’jgħidulha, għaliex kieku ilgħaq u isħaq. Minn hemm ġejjin il-miljuni tal-miljuni tal-miljuni.

U wlied uliedna. It-tfal tal-lum, imorru l-iskola. Għax anke llum imorru l-iskola, minkejja dal-mniegħel ta’ covid u mhux covid li qata’ qalb u ruħ kulħadd. U hemmhekk għandhom l-għażla tas-suġġetti. Għax issuġġetti, jgħidulek, ma jridux ikunu one-size-fits-all, imma li jkunu jidħlu kexxun fl-idea-makru ta’ xi entità edukattiva. Mhux hekk?! U naqblu u ma naqblux, nippruvaw ngħattu x-xemx bl-għarbiel. Għax, imbagħad, meta niġu għall-famuża dinja ta’ “hemm barra”, kif iħobbu jgħidu, dejjem jistaqsuk biex ikollok il-kwalifiki li jkollok bżonn, skont benchmarks u mhux benchmarks,

Frammenti ta’ ideat minn

Tarċisju Zarb

dottorati u mhux dottorati, kwalifiki u mhux kwalifiki, u l-bqija.

Sadattant, iċ-ċans hu li dawn in-neputijiet tagħna, filmixja tal-progress, ikunu tilfu dak li jgħidulu lsien Malti. Imma ejjew ma nesaġerawx. Il-Malti mhux se jintilef, imma se jibqa’, sakemm jibqa’ jkun hemm xi eżami tiegħu. U ngħid jien, bil-Malti fejn se tmur, u kif se taffaċċja d-dinja postmoderna ta’ żmienna?! Kif se taffaċċja l-wesgħat bla tarf tad-dinja ta’ madwarna?! Kif se tikkomunika? Imbagħad fuq il-mezzi tal-komunikazzjoni tal-massa, mhux bl-Ingliż se tiddjaloga u tikkonverżazzjonalizza, jew insomma ‘titkellem’?

U sadattant, jinħolqu strutturi fuq strutturi fuq strutturi li jippruvaw ibellgħu r-ross bil-labra u jgħidulna, bid-dehwa ta’ min jifhem u jagħraf il-futur u l-ġejjieni, li lil uliedna

rridu ntellgħuhom ċittadini metropolitani/kożmopolitani – miftuħin għall-ideat, u mhux l-ideat immuffati talimgħoddi. U ma tarax! Ħa toqgħod ittellagħhom bil-virtujiet il-qodma, tat-tajjeb u tal-ħażin, tal-morali u mhux morali. Illum ir-relattiviżmu jmexxi kollox u għaldaqstant ara biss ifettillek tgħallimhom dak li hu tajjeb u dak li hu ħażin, għax jgħidulek li tkun qiegħed/qiegħda tindottrinahom, u miskin int.

Għax illum ‘ir-realtà’ mietet. Illum, jgħidulek, qegħdin ngħixu fi żmien iperreali u għaldaqstant illum lit-tfal trid tgħallimhom jgħixu fid-disney-land ta’ żmienna. Teħodhom fil-playing field kollha dinosawri. Tixtrilhom kemm Alla ħalaq toys tal-plastic. U turihom kemm jista’ jkun vidjows u santipateti oħra, biex b’hekk żgur ma jmissux ilħamrija, jew inkella xi ħaġa ta’ vera, għax jieħdu qatgħa li tbażwarhom. Illum ma tridx li ttellagħhom aljeni għal din

ir-realtà virtwali li issa kulħadd dara jgħix fiha. Bilħaqq, anke l-bużbużnanna llum toħroġ ikkakkmata bil-mobile ġo jdejha, li ma tmurx titlef xi like.

U ngħiduha kif inhi, anke n-nanna u n-nannu. Mhux hekk? Mhux hekk għandu jkun? U bilħaqq ukoll, dik it-tfajla bil-baby ma’ qaddha u bil-kelb tal-wolf kbir u bil-mobile f’idha l-leminija ma rajthiex? Għax jien rajtha u bqajt imbellah, imbagħad hawnhekk miexja taħt il-boganvilla u għaddejja minn qalb ittraffiku u l-għetiebi mħaffra biex fihom jinżlu l-karozzi. Int ma rajthiex?! Ovvjament, hawnhekk il-‘korrettezza politika’ ma taffordjalekx tħallik tgħid aktar mir-ritratt li rajt. Kull tentattiv ieħor ta’ interpretazzjoni jibda jitqies bħala politikament skorrett, diżuman u l-bqija. Mhux hekk?!

U kif tista’ tixtieq lin-neputijiet tiegħek dinja mingħajr karozzi? Mela vera qiegħed/qiegħda tiġġennen. Illum ilkarozza hija bżonn. Imbagħad bit-telework, oħroġ il-għaġeb hija bżonn ikbar. U għalhekk huwa importanti li mill-ewwel tara kif tagħmel biex tara li tikseb il-liċenzja, hekk kif tgħaddi mill-eżamijiet, u b’hekk tkun għaddiet rit tal-passaġġ uniku. U mela tagħmel bħan-nannu tagħha, qisu ħaġa belha, lanqas

karozza m’għandu? Kull fejn kien imur, iqandel xkora fuq dahru, u miexi jmekkek minn raħal għal ieħor.

Illum l-esiġenzi jitolbu hekk, u toqgħodx tiġi tgħidli li mhux hekk, għax hekk u hekk biss hu. U jekk ma tridx temminni oqgħod ħares daqsxejn madwarek u tinnota li d-daddy li joħroġ mad-dar, l-ewwel ma jagħmel jew jinżel seba’ sulari taħt l-art biex jiftaħ il-garaxx tal-karozza, u joħroġ xkanat ’il barra, jew inkella jfittex fejn ikun ħallieha, u jmur ifittex jiftaħ il-bieba biex imur għax-xogħol, jew insomma, għall-kariga eżekuttiva tiegħu, jew għal xi persuna ‘fdata li hu’, irrid ngħid ‘ittrastjata’, kif jgħidu llum. Għax kollox irid ikun.

U tgħidlix li inti tixtieq li n-neputijiet tiegħek ma jsifrux, ngħidu aħna, inqas minn erba’, għaxar darbiet fis-sena, għax ikunu l-ifqar fost il-fqar, kif qegħdin isostnu s-sondaġġi tal-emittenti ewlenin. U bilħaqq, toqgħodx tiġi tgħidli li trid li jkollna t-toroq bis-siġar. Mela, ħa jkolli nerġa’ ngħidlek, qiegħed tiġġennen. Ma tafx li dawk itajru l-madum tal-iskejjel, u tgħidx xi ħsara jagħmlu lill-pulmun tiegħi u tiegħek? Mela, l-aħjar ħaġa toqgħod kwiet hemmhekk, u ma tgħid xejn. Illum żmien il-flyovers, il-mini u s-sottomini, l-undergrounds

jissussultaw minn kullimkien, bil-bini jittrijonfa m’ogħla s-sema, u bl-inġinier jagħti l-go-ahead, u mela b’dawk l-isqaqien bilkemm jgħaddi karrettun? U l-inċens illum ma xxommux, għax faga kollox u kullimkien.

U fl-istess ħin, tgħidlix li ħa teħles mill-bipartitiżmu ta’ dan il-pajjiż. Imbagħad, eh, x’tagħmel? U jekk ikollok bżonn mhux lilhom issib? Post mal-gvern. Tender. Xi daqqa t’id biex iżżid sular ieħor. Jew jien naf, forsi jkollok bżonn xi ħadd jgħaddilek kelma. U ejja, mhux aħjar ħabib fis-suq? Għax biex inparlaw l-ewwel niġu, imma meta niġu għas-sì u n-no mbagħad ħaġa oħra.

Ovvjament kulħadd jixtieq li n-neputijiet tiegħu jkollhom l-isbaħ u l-aqwa ġejjieni. U jalla jkollhom dan il-futur. Imma sadattant l-ebda futur ma jinbena jekk mhux fuq il-preżent. U kull preżent mhuwiex ħlief ir-riżultat tal-passat. Nawgura lil kull neputi u neputija kull ġid, saħħa, ġmiel u serenità. Daqsxejn sens ta’ twemmin fid-divin u reżiljenza quddiem il-freġji. Kuxjenza soċjali. U sens ta’ għajnuna lil min qiegħed ibati għandhom ikunu dak li jsawwar ir-ruħ tan-neputijiet tagħna. Ġid lil kulħadd, deni lil ħadd.

Id-deheb li ma jitkejjilx bil-karat

Kuċċarina għasel. Kelmtejn żgħar u sempliċi li jostru warajhom dinja meraviljuża. Dinja fejn il-ħaddiema –kollha nisa – jagħmlu xogħolhom b’reqqa u bżulija, f’armonija malbqija tan-natura u ma’ xulxin. Dinja fejn il-kliem ma jeżistix, imma hemm komunikazzjoni perfetta xorta waħda. Dinja fejn id-deheb ma jitkejjilx bil-karat iżda b’gelgul ħlewwa li jfejjaq il-ġrieħi u jbiegħed il-mard. Fi kliem ieħor, daqs 5000 naħla ħadmu bla heda u taru malmiljun mil biex inti qed tressaq dik il-kuċċarina għasel lejn xofftejk.

Fiż-żiffa melliesa ta’ ftit wara tlugħ ix-xemx, filwied ħiemed lil hinn minn Għar Dalam, in-naħal li jrabbu Ray Sciberras u Denise Camilleri diġà bdew il-ħidma ta’ jum ġdid. Ħidma li dan l-aħħar wasslet biex l-għasel li jagħmlu huma u sħabhom fi nħawi oħra ta’ Malta jirbaħ id-deheb fl-edizzjoni ta’ din is-sena tal-London International Honey Awards (LIHA). Din kienet l-ewwel darba li għasel Malti ħa sehem f’din il-kompetizzjoni.

Ray u Denise, li jipproduċu l-għasel taħt it-tikketta Golden Island, irabbu n-naħal f’diversi postijiet madwar Malta, fosthom fis-siti ta’ Heritage Malta f’Tas-Silġ, Għar Dalam u San Pawl Milqi. Minbarra f’dawn is-siti, għandhom kaxxi tannaħal fil-Palazz ta’ Sant’Anton u l-Palazz Verdala kif ukoll fl-Ajruport Internazzjonali ta’ Malta. Ilhom jipproduċu l-għasel mill-2008 u l-prodotti tagħhom huma mfittxijin ħafna, kemm lokalment u anke barra minn Malta. Ħadt gost nismagħhom jitkellmu b’passjoni dwar xogħolhom, u fuq kollox dwar ix-xogħol kbir ta’ ħlejqa ċkejkna li fuqu

Daniela Attard Bezzina, Uffiċjal għall-Komunikazzjoni, Heritage Malta

tistrieħ ħafna l-eżistenza tal-bniedem f’din id-dinja, u li meta ssir taf fiex jikkonsisti ġġib għajnejk wara widnejk. Tant huma siewja n-naħal għall-għajxien tal-bniedem, li għadd ta’ kunsilli lokali ftit ilu ftiehmu li ma jnaqqux fjuri minn trejqiet rurali fil-lokalitajiet tagħhom mill-aħħar ta’ Novembru sal-aħħar ta’ Mejju biex jgħinu lin-naħal f’xogħolhom – xi ħaġa li Heritage Malta tagħmel ukoll fi wħud mis-siti tagħha.

F’kull kaxxa jgħixu mal-50,000 naħla, kollha nisa ħlief għal xi 200 u b’reġina waħda li ssaltan fuqhom ilkoll. Innaħal ħaddiema, jiġifieri n-nisa, jgħixu għal madwar sitt ġimgħat, l-irġiel jgħixu għal xi xahrejn, filwaqt li ħajjet ir-reġina ttul bejn sena u sentejn. Ir-rwol tar-reġina hu li tbid mal-2000 bajda kuljum biex tpatti għall-ħajjiet relattivament qosra ta’ dawk ta’ madwarha u tiżgura li ċ-ċiklu jibqa’ dejjem għaddej – wieħed irid iqis ukoll li naħla tieħu daqs 24 jum biex minn bajda ssir fosdqa u mbagħad tfaqqas. Biex in-naħal jiżguraw li meta r-reġina tixjieħ ikollhom min jeħdilha postha, iqiegħdu ftit millbajd fertilizzat f’ċella speċjali fix-xehda u jżoqquh b’dak li hu magħruf bħala ‘royal jelly’.

Id-deheb li ma jitkejjilx bil-karat

Sadanittant, il-ħidma ta’ kuljum barra l-kaxxa ma taqta’ xejn. Kull darba li toħroġ mill-kaxxa, in-naħla ttir sa tliet kilometri ’l bogħod u tidħol fil-fjuri. Bi lsienha tieħu n-nektar, li hu bħal ilma biz-zokkor, u tniżżlu fl-istonku tagħha filwaqt li bil-bqija ta’ ġisimha tiġbor it-trab dakkari (ismu miegħu) li bih iddakkar fjura wara l-oħra u tiżgura r-riproduzzjoni tagħhom. Lura filkaxxa tagħha, in-naħla ttella’ n-nektar millistonku u tgħaddih lil naħal oħra. L-enzimi tan-naħla, li jkunu tħalltu man-nektar, ’il quddiem jiddeterminaw il-karatteristiċi talgħasel. Dawn l-enzimi jvarjaw skont ir-razza tan-naħla.

F’dan l-istadju n-nektar ikollu kontenut ta’ ilma ta’ madwar 70%. Biex iniżżlu dan il-perċentwal għal inqas minn 20%, innaħal inixxfuh billi jperpru ġwenħajhom repetutament. Meta jkunu sodisfatti li n-nektar għandu l-konsistenza mixtieqa, jissiġillawh fiċ-ċelel tax-xehda.

Kull vjaġġ barra l-kaxxa jieħu madwar siegħa u f’jum wieħed in-naħla tagħmel diversi vjaġġi. Ix-xemx, jew aħjar l-angolatura

tagħha mal-art, hi l-għodda li n-naħal jużaw biex jinnavigaw. Bl-għajnuna tagħha, mhux biss isibu triqthom lura lejn il-kaxxa rispettiva tagħhom iżda wkoll jimmemorizzaw iddirezzjoni preċiża ta’ siġar ġodda li jiskopru. U l-ikbar meravilja hi li malli jaslu lura fil-kaxxa, jgħarrfu lil sħabhom dwar fejn eżatt jinsabu dawn is-siġar ġodda billi jagħmlu ‘żifna’ f’nofshom. Sħabhom jifhmu l-messaġġ mill-ewwel, u bla dewmien jitilqu jfittxu dan is-sors ġdid ta’ nektar.

Kull sena n-naħal ta’ Ray u Denise jipproduċu tliet ħażniet ta’ għasel. Il-ħażna tarrebbiegħa tiġi minn fjuri ta’ pjanti differenti bħall-fidloqqom, is-silla, iċ-ċitru u x-xewk. Ilħażna tas-sajf tiġi biss mis-sagħtar, flwaqt li dik tal-ħarifa ġejja mill-ħarrub u l-ewkaliptu. Għal Ray u Denise, is-saħħa tan-naħal u s-sostenibbiltà fil-mod kif jiġi prodott l-għasel huma saħansitra aktar importanti mill-għasel stess. Fil-fatt, meta jasal żmien il-ħażna dejjem joqogħdu attenti li lin-naħal jeħdulhom biss dak li hu żejjed biex b’hekk fix-xehda jkollhom biżżejjed ikel għal meta jkun il-maltemp u ma jkunux jistgħu joħorġu jiġbru n-nektar.

Il-proċess tal-ħażna jibda billi l-ewwel nett jinħarġu mill-kaxxi t-tilari (frames) biċċelel issiġillati li semmejna qabel. F’kull kaxxa jkun hemm bejn disgħa u tmintaxil tilar li kull wieħed minnhom jiflaħ daqs kilo u nofs għasel. L-ewwel pass ikun li minn fuq kull tilar titqaxxar il-kisja xama’ li biha n-naħal ikunu ssiġillaw iċ-ċelel. Din ix-xama’ għandha użu varjat ħafna –minn ingredjent fi prodotti tal-kożmetika għal lostru tal-għamara u, ovvjament, ix-xemgħat li aħna l-bnedmin inħobbu nixegħlu f’okkażjonijiet differenti fil-ħajja ta’ kuljum.

Kull tilar imbagħad jitqiegħed fi strinġitur, fejn jiddawwar b’ħeffa kbira biex minnu jinħareġ l-għasel. It-tilari vojti fl-aħħar jitpoġġew lura fil-kaxxi biex in-naħal jibdew ħidmithom mill-ġdid.

Ray, li l-professjoni tiegħu qabel ma sar produttur tal-għasel full-time kienet dik ta’ kimiku industrijali, spjegali li l-kwalitajiet li għandu l-għasel biex jilqa’ kontra l-mard ilhom sekli twal magħrufa mill-bniedem, u hu u Denise qed jesperimentaw u jimirħu f’dan il-qasam ukoll. Fis-Sacra Infermeria, ngħidu aħna, il-kavallieri kienu jqiegħdu

l-għasel fi bwieqi tal-fidda, billi l-fidda wkoll għandha kwalitajiet li jaħdmu kontra l-mikrobi. Kienu jħawdu l-għasel, u b’hekk frak mikroskopiku tal-fidda jitħallat miegħu, imbagħad iqegħduh direttament fuq il-feriti tal-pazjenti fl-infermerija.

“Hija ħasra kbira li l-Maltin mhux dejjem japprezzaw l-għasel li tagħmel arthom stess. Dan meta aħna, bħala poplu, għandna n-naħla Maltija li hi endemika għal pajjiżna u meta isem pajjiżna stess –Melite – ifisser għasel. Idealment il-Maltin jikkonsmaw għasel Malti, mhux biss għax għandna għasel tajjeb (ovvjament dak li hu prodott b’mod ġenwin u mhux taparsi għasel) imma wkoll għax meta bniedem jiekol għasel tal-lokalità tiegħu stess, l-għasel jgħinu jrabbi immunità kontra elementi li jikkawżaw l-allerġiji,” saħaq Ray.

Fl-isfond, in-naħal komplew fuq xogħolhom, bla ebda kas ta’ dak li kont se nikteb fuqhom. Għax jafu li anke jekk il-qawwa tal-pinna taf tkun ikbar minn taxxabla, is-setgħa tagħhom fuq l-andament tad-dinja u l-ħajja tal-bniedem tisboq kull kobor ieħor.

L-EŻEKUZZJONIJIET TAL-MEWT F’MALTA

Minn

Edward Attard

Minn ħafna snin qabel il-ħakma tal-Ingliżi, il-piena kapitali f’Malta kienet pubblika u permezz tal-forka. Mhux magħruf fejn kienu jsiru l-eżekuzzjonijiet qabel il-miġja tal-Kavallieri ta’ San Ġwann u l-ewwel tagħrif iddokumentat huwa dwar l-eżekuzzjonijiet li kienu jsiru fl-inħawi tal-Knisja ta’ Sarrija, fil-Furjana. Wara, l-eżekuzzjonijiet bdew isiru fuq is-Saqqajja, ir-Rabat, jew fejn illum huwa magħruf bħala Misraħ Forok, fir-Rabat ukoll.

Post ieħor fejn kienu jsiru dawn l-eżekuzzjonijiet kien fit-tarf tal-fortizza tar-Rikażli, qabel magħruf bħala ‘TalForok’ u li wara sar magħruf bħala ‘Ponta Orsi’ għax fil-post, il-Kavallier G. Orsi kien bena torri żgħir biex tkun mgħassa d-daħla tal-port.

Wara li fl-1803 l-Kummissarju Ċivili Ingliż, Sir Alexander Ball, kien ittrasferixxa l-Qorti Kapitanali mill-Imdina għall-Klistanija fil-Belt Valletta, mill-istess żmien dawk ikkundannati għall-mewt bdew idendluhom fuq il-glasis tal-Furjana, sewwasew fejn illum hemm il-mafkar talgwerra. Dawn l-eżekuzzjonijiet kienu jiġbdu numru kbir ta’ nies minkejja l-mod makabru li bih kienu jsiru. Dan huwa kkonfermat min-numru kbir ta’ suldati li kienu jintbagħtu biex iżommu l-ordni waqt l-eżekuzzjonijiet.

L-eżekuzzjonijiet kienu normalment isiru ftit jiem wara s-sentenza tal-Qorti, u sakemm tkun esegwita l-ikkundannat kien jinżamm fil-ħabs ta’ taħt il-Qorti talKlistanija. Hemm kien iqatta’ l-aħħar jiem ta’ ħajtu fi żmien ‘ta’ Kappella’, imfarraġ minn membri tal-Konfraternità tar-

L-ingassa mal-forka fil-kamra li kienet inbniet apposta fil-ħabs ta’ Kordin

Rużarjanti u minn saċerdot. Fiż-żmien li l-eżekuzzjonijiet kienu jsiru fir-Rabat, l-ikkundannat kienu jieħdu ħsiebu membri tal-Fratellanza ta’ San Ġużepp tar-Rabat.

Mal-forka kienu jagħmlu żewġ slielem. Wieħed ma’ quddiem, fejn ikun qed iħares l-ikkundannat, biex il-patri li jkun qed jassistih ikun jista’ jitla’ viċin tiegħu u jfarrġu salaħħar mumenti ta’ ħajtu. Is-sellum l-ieħor kien għall-bojja għax dan ried jorbot il-ħabel u ġo fih idaħħal biċċa injama li kienet tissejjaħ ‘galletta’. Infatti, fl-imgħoddi kien hawn min jirreferi għall-forka bħala ‘il-galletta’.

Bejn żewġ pilastri twal tal-injam li fuqhom kien jitpoġġa t-travu – ukoll tal-injam – kienet tifforma forka u taħtha kienu jpoġġu seba’ tarġiet tal-injam li jservu ta’ patibolu. Dan l-armar kien bir-roti u wara li l-ikkundannat kien jitla’ fuq dan it-taraġ il-bojja kien jgħammdu b’maktur mixtri għallokkażjoni. Imbagħad, il-bojja kien jorbot it-tarf tal-ħabel tat-tgħalliq mat-travu l-mimdud, u wara li jingħata s-sinjal mill-kmandant tal-pulizija, jinġibed il-patibolu minn dawk li jkunu qed jassistu lill-bojja, ħafna drabi erba’ priġunieri. Hawn il-bojja kien jgħaddi biex iwettaq l-akbar att makabru tat-tgħalliq kif se jissemma.

Ġużeppi Grech kien l-aħħar ikkundannat li ndifen filfossa tal-glasis, għaliex fl-1826 l-awtoritajiet tal-Knisja kienu biddlu d-deċiżjoni antika dwar dan id-dfin tal-ikkundannati. Minn dik is-sena beda jsir użu miċ-ċimiterju tal-Blata l-Bajda. Illum dan iċ-ċimiterju m’għadux jeżisti u floku hemm il-knisja tal-M.U.S.E.U.M.

L-ewwel dfin fiċ-ċimiterju tal-Blata l-Bajda kien dak ta’ Wenzu Attard u Mikiel Curmi, żewġ ħabsin li fl-1826, wara li ħarbu mill-Ħabs il-Kbir tal-Belt Valletta, kienu serqu u ferew lil Ġużeppi Sciberras.

Fl-1860, għaxar snin wara l-bini tal-ħabs ta’ Kordin, ilforka ma baqgħetx issir fil-Furjana, iżda bdiet issir quddiem il-bini tal-imsemmi ħabs filwaqt li baqgħet ukoll eżekuzzjoni pubblika għax hekk kienet titlob il-liġi kriminali

L-ewwel eżekuzzjoni quddiem il-ħabs il-ġdid kienet dik ta’ Anġlu Farrugia, ta’ 54 sena, li ngħata din il-kundanna għaliex kien qatel lill-Kuntistabbli Serafino Zammit fil-11 ta’ April 1860.

Għalkemm l-eżekuzzjonijiet tal-mewt kienu bdew isiru f’Raħal Ġdid, madankollu d-dfin tal-ikkundannati baqa’ jsir fiċ-ċimiterju tal-Blata l-Bajda, imma b’effett mit-22 ta’ Diċembru 1862, id-dfin beda jsir fiċ-ċimiterju tal-Erwieħ, f’Ħal Tarxien. Mill-1876 id-dfin ta’ dawk iġġustizzjati beda jsir fiċ-ċimiterju li kien inbena fil-ħabs ta’ Kordin.

Fl-1879, f’Malta kien sar tibdil storiku fil-Kodiċi Kriminali u l-eżekuzzjonijiet ma baqgħux isiru fil-pubbliku, imma f’waħda mill-btieħi tal-ħabs. Imbagħad fil-31 ta’ Mejju 1881 l-Uffiċċju tal-Awditur u tad-Direttur tal-Kuntratti għamel sejħa għall-bini ta’ post fil-ħabs ta’ Kordin fejn kellha titwaqqaf il-forka. Il-bini ta’ din il-kamra sar f’waħda mill-btieħi fuq in-naħa ta’ wara tal-ħabs. Il-kamra għandha patibolu li titla’ għalih b’taraġ minn quddiem. Fuq in-naħa ta’ wara hemm kamra żgħira oħra fejn illum hemm ukoll xi tifkiriet ta’ dawn l-eżekuzzjonijiet.

Taħt il-patibolu hemm fond biżżejjed biex il-ġisem talikkundannat jaqa’ skont it-tul ta’ ħabel li bih jitgħallaq. Kienu saru wkoll kuxxini, kemm ma’ taħt il-bokkaport kif ukoll ma’ taħt il-forka, biex meta jinfetaħ il-bokkaport ma jkunx hemm ħoss kbir bit-tisbit tal-injam. Barra minn dan, sar sellum apposta biex permezz tiegħu seta’ jitla’ min kien ineħħi l-ħabel minn madwar għonq l-iġġustizzjat. Fin-naħa ta’ wara ta’ taħt il-patibolu kienet saret kamra żgħira fejn kien jitħalla xi armar tal-forka u llum għad hemm xi ħbula kif ukoll il-boroż tar-ramel li kienu jintużaw biex jiġi stirat ilħabel qabel jintuża.

Il-ħabel tat-tgħalliq – li kien ikun ħabel speċjali li kien jinġieb mill-Ingilterra – kien jintrabat ma’ katina ħoxna li tkun diġà mqabbda mat-travu tal-injam ta’ fuq il-forka. Ix-xogħol tal-forka kien sar fit-tarzna ta’ Malta u jingħad li dawk li ħadmuha ma kinux jafu għal xiex kien se jintuża dan l-apparat.

L-ewwel ikkundannat li żanżan il-forka l-ġdida kien Ġużeppi Vella ta’ 24 sena, ta’ nisel Għawdxi. Vella kien suldat fir-riġment tar-Royal Malta Artillery u fil-lejl tat-Tnejn, 2 ta’ Jannar 1893, kien qatel lill-baħri George Godwin fi Triq Sant’Anna, il-Belt Valletta. Iż-żewġt irġiel kienu qegħdin jistennew biex jieħdu s-servizz ta’ prostituta meta nqala’ argument bejniethom li wassal għal dan id-delitt. Vella ngħata l-mewt minkejja li kienu saru diversi petizzjonijiet lill-

Gvernatur biex ibiddillu s-sentenza. Fost dawn it-talbiet kien hemm saħansitra dik tal-Isqof ta’ Malta ta’ dak iż-żmien, l-E.T. Mons. Pietro Pace.

Wara sentenza ta’ mewt mill-Qorti, ilGvernatur ta’ Malta kien joħroġ il-mandat tal-eżekuzzjoni, li kien ikun bl-Ingliż u indirizzat lis-supretendent tal-ħabs. Sadanittant, l-ikkundannat kien jinżamm il-ħabs ta’ Kordin f’ċella apposta, dik bin-numru 17, li fl-aħħar eżekuzzjonijiet kienet waħda minn Diviżjoni 5 – dik iddiviżjoni li kienet l-aktar qrib il-forka. Hemm, l-ikkundannat kien jgħaddi l-aħħar sigħat ta’ ħajtu kkonfortat millkappillan tal-ħabs, xi membri oħra talkleru, u membri tal-Konfraternità tarRużarjanti. F’din iċ-ċella kien hemm salib kbir u inkwatru tad-Duluri mal-ħajt, bi xkaffa quddiemhom li fuqha kien ikollha lampa tixgħel.

Wara li l-mandat ta’ eżekuzzjoni kien jintbagħat lis-supretendent tal-ħabs, dan kien jispjega l-kontenut tiegħu lillikkundannat fil-preżenza ta’ uffiċjali oħra tal-ħabs. Imbagħad, is-supretendent kien jinforma bil-miktub lill-kappillan ta’ Raħal Ġdid, lill-provinċjal tal-Kapuċċini, lillmaġistrat li dakinhar tal-eżekuzzjoni kien ikun tal-għassa, lir-rettur tal-Konfraternità tar-Rużarjanti, liċ-chairman tal-Bord tal-Viżitaturi tal-ħabs, lit-tabib ewlieni tal-gvern, u lill-kummissarju tal-pulizija, bid-data u l-ħin tal-eżekuzzjoni. Fl-ittri lill-kappillan, lill-kapuċċini u lir-Rużarjanti, is-supretendent kien jitlobhom biex jassistu mal-ikkundannat matul iż-żmien ta’ ‘kappella’.

It-tħejjijiet għall-eżekuzzjoni kienu jibdew billi l-ikkundannat kien jiġi mkejjel mit-tul u jintiżen. Skont it-tul u l-piż talikkundannat kien jiġi deċiż kemm kellu jkun twil il-ħabel, mill-għoqda ta’ madwar l-għonq sat-tarf marbut fuq il-parti ta’ fuq

tal-forka. Kif diġà ssemma, it-tul tal-ħabel ma kienx ikun dejjem l-istess, iżda minn wara l-każ ta’ Antonio Azzopardi fl-1908, il-ħabel kien normalment ikun xi għaxar pulzieri aktar mit-tul tal-ikkundannat u, xi drabi, itwal.

L-eżekuzzjoni kienet normalment issir kmieni filgħodu. Kien hemm żmien meta l-membri tal-Istampa kienu jiġu mistiedna jattendu. Dakinhar tal-eżekuzzjoni, flimkien mad-direttur tal-ħabs, kienu jattendu wkoll il-kummissarju tal-pulizija, it-tabib tal-ħabs u, naturalment, ilkappillan li, flimkien mar-Rużarjanti, kien ikun ilu jassisti mal-ikkundannat miżżmien li jkun iddaħħal il-ħabs.

Dakinhar tal-eżekuzzjoni, għal xi s-7.00a.m., l-ikkundannat kien jittieħed fil-kappella, skortat minn uffiċjali talħabs. Wara ċerimonja qasira fil-kappella fejn isir Rużarjant, kien jittieħed lejn ilkamra tal-forka.

Mal-wasla fil-kamra tal-forka, l-ikkundannat kien jitpoġġa fuq il-post immarkat bil-ġibs, filwaqt li l-bojja jorbotlu saqajh u jdejh it-tnejn flimkien, ixiddlu borża tad-drapp ġo rasu u jagħmillu l-ħabel madwar għonqu. Wara sinjal mid-direttur tal-ħabs, il-bojja kien iniżżel il-ħadida li biha jinfetaħ ilbokkaport u ġisem l-ikkundannat jieħu sabta ’l isfel ħalli l-ingassa ta’ madwar għonqu tagħmel xogħolha. Jekk kien isir kollox sewwa, il-mewt kienet tkun istantanja.

Minnufih wara l-eżekuzzjoni, fuq ittorri tal-ħabs kienet tittella’ bandiera sewda li kienet bdiet tittella’ biex tagħti solennità akbar lill-eżekuzzjoni u biex kulħadd ikun jaf li l-eżekuzzjoni tkun twettqet. Wara, id-direttur kien jikteb lisSegretarju tal-Gvern u javżah bil-ħin eżatt li fih tkun twettqet l-eżekuzzjoni.

Kien hemm żmien meta ftit tal-ħin wara l-eżekuzzjoni l-ġisem tal-ikkundannat kien ikun eżaminat mit-tobba, u wara jindifen fi żmien siegħa. Iżda wara l-każ ta’ Antonio Azzopardi bdiet isseħħ proċedura ġdida u l-iġġustizzjat kien jitħalla mdendel għal siegħa. Imbagħad il-membri talKonfraternità tar-Rużarjanti kienu jneħħu l-ħabel minn madwar għonq l-iġġustizzjat u jieħdu l-katavru tiegħu permezz ta’ katalett li kien jintuża biss għal dan l-għan, f’post apposta fil-ħabs fejn kienet issir l-inkjesta mill-maġistrat flimkien mattobba. It-tobba kienu jagħmlu eżami sewwa tar-ras billi jerfgħuha tliet pulzieri ’l fuq mill-ġisem biex jaċċertaw il-ksur tal-atlas vertebrea. Xi ħaġa oħra li bdiet isseħħ minn wara l-każ ta’ Azzopardi kienet li l-aħjar kirurgi kienu jkunu fost ittobba li jeżaminaw lill-iġġustizzjati.

Mill-1800 sakemm kienet abolita l-piena tal-mewt, din is-sentenza ngħatat mija u ħamsa u sebgħin darba. Il-parti l-kbira kienu mill-Qorti Kriminali. Madankollu kien hemm xi sentenzi talmewt mogħtija minn Qorti Marzjali. Millmija u ħamsa u sebgħin kundanna kien hemm sebgħa u ħamsin li kellhom din is-sentenza mibdula f’waħda ta’ għomor il-ħabs. Dan iġib in-numru ta’ dawk li tneħħew għal mija u tmintax (kollha rġiel). L-aħħar eżekuzzjonijiet kienu fil-5 ta’ Lulju 1943 meta kienu ngħataw il-forka l-aħwa Ġużeppi u Karmnu Zammit. L-iżgħar fost dawn l-ikkundannati kien Giovanni Fedele ta’ 18-il sena minn Tas-Sliema li, flimkien ma’ Paolo Laus ta’ 22 sena, kien qatel lil Grazzja Grech, prostituta mlaqqma ‘Ta’ Zol-in-Zol’.

Fl-4 ta’ Ottubru 1971, permezz talAtt XX1, il-Parlament Malti approva t-tneħħija tal-piena tal-mewt mill-Kodiċi Kriminali, għalkemm din il-piena baqgħet għal ċerti reati mill-membri tal-Forzi Armati u fi żmien ta’ gwerra. Proprjament

il-Parlament kien beda jiddiskuti abbozz ta’ liġi dwar il-kodiċi kriminali fejn kienet se tiżdied klawsola li permezz tagħha kull min, għal raġunijiet politiċi, kien ineħħi l-ħajja tal-gvernatur ġenerali, tal-prim ministru, ta’ xi ministru jew ta’ xi membru ieħor tal-Parlament, jekk jinstab ħati kien jeħel il-piena tal-mewt. L-istess abbozz ta’ liġi kien isemmi wkoll li kull min kien iwaqqa’ jew jittanta jwaqqa’ l-gvern ta’ Malta billi jaqbad l-armi kontra l-gvern jew billi jidħol fil-forzi armati ta’ xi pajjiż barrani kontra l-gvern ta’ Malta, jekk misjub ħati seta’ wkoll jingħata l-piena talmewt.

F’dan l-abbozz ta’ liġi kienu ssemmew delitti oħra ta’ din ix-xorta li għalihom kien se jkun hemm il-piena tal-mewt, iżda din ma kellhiex tingħata jekk id-delitt ma jkunx sar minħabba li l-ħati jkun waqaf minn

rajh. Iżda meta, f’Settembru 1971, dan l-abbozz kien qed jiġi diskuss fil-Parlament, in-Nutar George Borg Olivier, dak iż-żmien Kap tal-Oppożizzjoni, kien ressaq emenda biex il-piena tal-mewt titneħħa għallkażijiet kollha. Din l-emenda kienet ġiet approvata mill-gvern. Għalhekk, filwaqt li d-delitti kontra s-sigurtà tal-gvern kienu ġew emendati, l-akbar piena kienet saret dik ta’ għomor il-ħabs. B’hekk il-piena talmewt baqgħet biss għall-membri tal-Forzi Armati li, fi żmien ta’ gwerra, jgħinu lillgħadu.

Imbagħad f’Mejju 2002 kien iffirmat il-Protokoll 13 tal-Konvenzjoni għallProtezzjoni tad-Drittijiet Fundamentali tal-Bniedem. B’hekk il-piena tal-mewt tneħħiet anki għar-reati li setgħu jagħmlu membri tal-Forzi Armati fi żmien ta’ gwerra.

Lapida fil-ħabs ta’ Kordin li tfakkar lil dawk mgħallqin fuq il-forka

DUBAI EXPO

Malta Enterprise tikkordina sitt xhur ta’ viżibilità globali għal Malta

X’ihni Dubai Expo?

Dubai Expo ġġib flimkien 190 pajjiż minn madwar id-dinja kollha, fi spazju wieħed għal sitt xhur sħaħ, minn Otturbu 2021 sa Marzu 2022. L-Emirat ta’ Dubai qed jibni villaġġ sħiħ ta’ madwar 5km kwadri li apparti spazji għall-esibituri jinkludi wkoll spazji għal-laqgħat u avvenimenti li se jkunu qed jesponu ħiliet, tradizzjonijiet u talenti minn madwar id-dinja.

Dubai Expo hija sensiela ta’ diversi attivitajiet li permezz tagħhom jitħalltu l-kulturi u jagħtu lok għal diskussjonijiet, negozjar, tfassil ta’ pjani u xprunar tal-ideat li jġibu flimkien kollaborazzjonijiet u investimenti varji.

ta’ pajjiżna, minn xiex għaddejna u l-progress tagħna għall-futur.

L-entratura tal-padiljun ta’ Malta

Dettall mill-infrastruttura fil-villaġġ tad-Dubai Expo

X’inhi tagħmel Malta Enterprise biex

timmassimizza dan il-perjodu?

Dan se jkun perjodu ta’ sitt xhur li matulu Malta qed tkun rappreżentata u toffri diversi attrazzjonijiet fl-ispazju tagħha. Flimkien ma’ diversi entitajiet lokali oħra ewlenin, fosthom l-MTA, il-Malta Enterprise bħalissa qed tħejji l-ispazju bil-viżwali u l-messaġġi dwar dak li joffri pajjiżna, filwaqt li qed jiġi ppreparat ukoll kalendarju ta’ laqgħat u avvenimenti li fihom jieħdu sehem mijiet ta’ Maltin u Għawdxin f’delegazzjonijiet u stediniet varji.

Il-Malta Enterprise ser tkun qed tipprepara wkoll għadd ta’ seminars tematiċi biex investituri barranin mir-reġjun u pajjiżi oħra jifhmu aħjar l-opportunitajiet imprenditorjali li jistgħu javvanzaw b’bażi f’Malta.

Dubai, bil-pożizzjoni ġeostrateġika tiegħu, jippermetti li jilqa’ fih investituri min-naħa talAsja, bħaċ-Ċina u l-Indja, li kollha huma ta’ interess għal pajjiżna u li bħalissa l-kuntatti li għaddejjin

ma’ investituri minn dawn il-pajjiżi se jilħqu l-qofol tagħhom b’laqgħat ġewwa Dubai.

MALTA ENTERPRISE

L-atmosfera fl-Expo toħloq opportunità li laqgħat bħal dawn iseħħu f’ambjent bilanċjat bejn l-aspett formali però anke dak informali, hekk kif wieħed jiġi espost għal artna qabel ma jkun qiegħed iżur Malta fiżikament.

MALTA ENTERPRISE

Mudell 3D tal-villaġġ tad-Dubai Expo

Al Wasl Plaza, li nbniet apposta biex tospita d-Dubai Expo

(Ritratti: Steven Psaila)

minn Daniela Attard Bezzina, Heritage Malta

Dehra ġenerali tal-wirja ‘Masterpieces at MUŻA’

Pass wieħed biss li minn kamra jieħdok f’oħra hu biżżejjed biex tħossok maqtugħ għalkollox mill-għagħa u l-geġwiġija talbelt kapitali u tidħol f’dinja ħiemda fejn minn ħitan ta’ damask aħmar donnhom isegwuk b’għajnejhom għadd ta’ personaġġi immortalizzati għal dejjem taħt id-daqqiet tal-pinzell fuq it-tila jew l-injam. Din hija d-dinja meraviljuża ta’ ‘Masterpieces at MUŻA’, wirja bi tlettax-il kapolavur ta’ artisti kbar minn kollezzjoni privata internazzjonali li ġew mislufa għal perjodu twil lill-Mużew Nazzjonali tal-Arti, MUŻA, sabiex jitgawdew mill-pubbliku.

Il-wirja se tibqa’ għaddejja sal-aħħar ta’ Ottubru. Fi tmiemha, il-pitturi se jiġu integrati fil-MUŻA għall-ħames snin li ġejjin, u possibbilment għall-ħames snin ta’ wara wkoll. Dawn ix-xogħlijiet imorru lura għal bejn tmiem is-seklu 15 u nofs is-seklu 18 u fil-wirja huma mqassmin f’ħames sezzjonijiet biex b’hekk joffru esperjenza tematika. Is-sezzjonijiet differenti huma: Quddiem ir-Ritratti, L-Omm u t-Tarbija, Passjoni u Devozzjoni, Il-Mitoloġija Griega fl-Arti, u n-Natura Qerrieda.

F’termini artistiċi, din il-wirja hija ċelebrazzjoni tal-idjoma armonjuża tarRinaxximent Għoli, influwenzata minn artisti kbar bħal Raffaello, Michelangelo u Leonardo da Vinci. Tagħti ġieħ ukoll lil artisti ta’ fama dinjija bħal Giovanni Baglione, Claude-Joseph Vernet u François Boucher, rappreżentati millpitturi tagħhom bi stil Barokk teatrali u stil Rokoko estravaganti.

Konsiderazzjonijiet dwar attribuzzjonijiet tax-xogħlijiet tal-arti mhux dejjem ikunu faċli. Spiss joffru sfidi u ħafna drabi jibqgħu dibattibbli. Fl-attribuzzjonijiet proposti f’din il-wirja, Heritage Malta bbażat ilkonsiderazzjonijiet tagħha primarjament fuq ir-rapporti tekniċi u xjentifiċi li għamlu diversi esperti u professjonisti indipendenti mqabbda mill-kollezzjonist u sid l-opri. Għaldaqstant, minbarra li tiċċelebra l-wiri ta’ xogħlijiet mill-isbaħ, din il-wirja toffri l-opportunità li wieħed

jifhem kunċetti bażiċi bħall-attribuzzjonijiet, il-kompożizzjoni, il-linja, il-kulur, id-dawl, is-simboliżmu, il-kuntest u elementi oħra importanti fl-apprezzament tal-arti.

‘Masterpieces at MUŻA’ qed tieħu l-aċċessibbiltà f’livelli ġodda, billi tipprovdi opportunità unika li wieħed japprezza tlettax-il kapolavur taħt saqaf wieħed. Din hija wkoll l-ewwel darba li ħafna minn dawn ix-xogħlijiet qed jiġu esebiti fi żmien twil ħafna – fil-fatt tnejn biss minnhom intwerew f’mużewijiet f’dawn l-aħħar għaxar snin.

QUDDIEM IR-RITRATTI

Fit-taqsima ‘Quddiem ir-Ritratti’ nsibu żewġ pitturi - ‘Ritratt ta’ Tfajla Żagħżugħa’, attribwita lil Giovanni Bellini (Venezja, c.1430-1516) u ċ-ċirku tiegħu, u ‘Ritratt ta’ Pietro Soderini’, ta’ artist Fjorentin mhux magħruf.

Mitluba minn dawk fil-poter, ordnati mill-għonja u mfittxija mill-kollezzjonisti, ir-ritratti mpittrin ilhom għal sekli sħaħ jaqbdu fuq it-tila l-karatteristiċi fiżiċi u morali ta’ rġiel, nisa u tfal matul ħajjithom u wara mewthom. Fi żmien meta l-fotografija kienet għadha ma teżistix, ir-ritratti mpittrin kienu jaqdu diversi funzjonijiet importanti. Permezz tagħhom, il-ħakkiema

ddokumentaw ir-rebħiet tagħhom, in-nobbli gglorifikaw lil missirijiethom biex jiġġustifikaw il-pożizzjonijiet tagħhom, u l-patruni ta’ kummissjonijiet reliġjużi ddikjaraw il-fidi tagħhom flimkien mal-ħila u x-xewqa li jħallsu għax-xogħlijiet tal-arti.

Pietro Soderini kien politikant minn Firenze u ambaxxatur għar-renju Franċiż mill-1493. F’dan ir-ritratt, Soderini hu rappreżentat kemxejn imġenneb filwaqt li jħares direttament lejn l-ispettatur. Aktar milli rappreżentazzjoni realistika li tqaxxar lil Soderini sal-anqas dettall, dan hu ritratt tipiku tarRinaxximent Taljan, fejn l-għan ewlieni hu li jiddokumenta għallposterità dimensjoni aktar umana tal-individwu. L-isfond skur, nieqes minn kull tip ta’ pajsaġġ, hu effettiv ħafna biex l-artist iressaq lis-suġġett aktar qrib l-ispettatur filwaqt li jenfasizza n-natura riflessiva tiegħu.

L-id li pittret dan il-kwadru mhix magħrufa, iżda din l-opra hi attribwita lill-iskola Rinaxximentali ta’ Firenze – moviment artistiku mill-aktar importanti li ffjorixxa fl-Italja bejn is-sekli 13 u 16. Ir-Rinaxximent ta’ Firenze hu meqjus minn bosta bħala l-punt tat-tluq tal-arti moderna fl-Ewropa.

Ix-xebh fiżiku mhux dejjem kien l-għan ewlieni tar-ritratti mpittrin. L-artisti kienu ‘jbiddlu’ d-dehra ta’ dak li jkun biex

Dehra ġenerali tal-wirja ‘Masterpieces at MUŻA’

jenfasizzaw karratteristiċi fiżiċi, psikoloġiċi jew soċjali partikolari tiegħu. Għalhekk ir-ritratti jistgħu jiġu interpretati f’termini ta’ individwalizzazzjoni, idealizzazzjoni u karatterizzazzjoni. L-idealizzazzjoni hi l-proċess li permezz tiegħu l-artist jimponi fuq il-persuna li jkun qed ipitter uħud mill-ideali tiegħu dwar is-sbuħija, u dan sabiex itejjeb dak li hu reali.

Dan jidher ċar ħafna fil-pittura ‘Ritratt ta’ Tfajla Żagħżugħa’, fejn it-tfajla tar-ritratt hija idealizzata b’mod li tassumi konnotazzjonijiet allegoriċi. Fil-fatt, bosta storiċi tal-arti jaraw f’din il-pittura rappreżentazzjoni allegorika tal-kastità kif simbolizzata mill-perli li liebsa ż-żagħżugħa.

Dan ir-ritratt ottagonali, li juri tfajla eleganti u bla tbissima tħares dritt quddiemha, imur lil hinn minn dak li hu viżibbli. Fil-fatt, aspett interessanti ħafna ta’ din il-pittura hu li analiżi xjentifika ta’ dan il-kwadru kixfet tpinġija ta’ tfajjel fuq in-naħa ta’ wara. X’aktarx li dan jindika li possibbilment din il-pittura kienet oriġinarjament maħsuba li tkun ritratt doppju.

U T-TARBIJA

Taqsima oħra tal-wirja hija ‘L-Omm u t-Tarbija’, fejn hemm erba’ pitturi - ‘Il-Madonna u l-Bambin ma’ San Ġwann il-Battista ż-żgħir u Anġlu f’Pajsaġġ’, ta’ Maestro Tommaso (attiv 14901510) u Lorenzo di Credi (Firenze, 1459-1537) [?]; ‘Il-Madonna u l-Bambin ma’ San Ġwann Battista ż-Żgħir’, attribwita lil Leonardo da Vinci (Anchiano, 1452-Amboise, 1519) u ċ-ċirku tiegħu; ‘Il-Madonna tal-Imħabba Divina’, attribwita lil Raffaello Sanzio (Urbino, 1483-Ruma, 1520) u l-bottega tiegħu; u ‘IlMadonna u l-Bambin’, minn Skola Milaniża (Studju ta’ Leonardo da Vinci, Anchiano, 1452-Amboise, 1519).

Din it-tema tal-Madonna u l-Bambin, popolari ħafna fl-Arti Kristjana, tiġbor flimkien erba’ pitturi fuq l-injam maħsuba għall-qima f’kappelli tal-familja u fi spazji privati. L-idea talVerġni Marija mal-Bambin Ġesù tmur lura għaż-żmien talArti Biżantina fejn ir-rwol ta’ Marija bħala t-‘Theotokos’ (‘IrReffiegħa t’Alla’) kienet ġiet stabilita fl-431 WK, wara l-Kunsill ta’

‘Pan u Syrinx’ - François Boucher (mit-taqsima ‘Il-Mitoloġija Griega fl-Arti’)

L-OMM

‘Kruċifissjoni’ - Peter Paul Rubens u l-bottega tiegħu (mit-taqsima ‘Passjoni u Devozzjoni’)

Efesu. Artisti Medjevali u Rinaxximentali mxew skont id-domanda dejjem tikber għar-rappreżentazzjonijiet tal-Madonna u l-Bambin hekk kif baqgħet tiżdied iddevozzjoni lejn din it-tema reliġjuża.

Permezz ta’ varjetà għanja ta’ simboli u figuri Bibliċi jew divini, ix-xbieha tal-Madonna nbidlet minn dik stilizzata tar-Reġina tas-Sema għal omm iżjed umana, żagħżugħa u umli, kif jixdhu l-erba’ pitturi f’din ittaqsima. Il-Bambin ukoll jixbah lil kwalunkwe tarbija normali u b’saħħitha, imbaċċaċ u medhi fil-logħob, waqt li r-raġġiera u l-ġest ta’ tberik ifakkru fid-divinità tiegħu.

‘Il-Madonna u l-Bambin ma’ San Ġwann il-Battista ż-żgħir u Anġlu f’Pajsaġġ’ hija biċċa xogħol ta’ tmiem is-seklu 15 jew il-bidu tas-seklu 16, maħduma biżżejt u t-tempra fuq l-injam. Dan it-tondo jista’ jkun ta’ Maestro Tommaso, li għal żmien twil studja u ħadem fil-bottega tal-pittur u l-iskultur Fjorentin, Lorenzo di Credi. L-istil tiegħu tant qarreb lejn dak tal-imgħallem tiegħu li huwa spiss diffiċli li wieħed jiddistingwi xogħolhom, bħal fil-każ tal-pittura f’din il-wirja. Fil-

‘San Ġwann il-Battista’ – Ċirku ta’ Leonardo da Vinci (mit-taqsima ‘Passjoni u Devozzjoni’)

fatt, din il-biċċa xogħol setgħet faċilment kienet il-frott ta’ kollaborazzjoni bejn Lorenzo di Credi u Maestro Tommaso.

San Ġwann Battista jidher ukoll fil-pittura ‘IlMadonna u l-Bambin ma’ San Ġwann Battista ż-Żgħir’, attribwita lil Leonardo da Vinci (Anchiano, 1452-Amboise, 1519) u ċ-ċirku tiegħu. Din il-pittura hija bla dubju prodott tar-Rinaxximent fl-aqwa tiegħu, meta l-interess imġedded fid-dinja naturali laħaq ilqofol tiegħu u l-artisti kienu jesprimu l-kurżità tagħhom dwar in-natura billi jsebbħu l-isfondi tan-narrattivi reliġjużi tagħhom b’pajsaġġi mogħnija fi fjuri, pjanti u elementi ġeoloġiċi. Bosta kienu l-esperti li studjaw din il-pittura u mhux dejjem qablu fuq kemm Leonardo da Vinci kellu x’jaqsam b’mod dirett jew indirett fleżekuzzjoni tagħha. M’hemmx dubju, iżda, li l-artist kien kompetenti sew fil-metodi artistiċi ta’ Da Vinci.

Pittura oħra f’din it-taqsima, ‘Il-Madonna talImħabba Divina’, inħadmet biż-żejt u t-tempra fuq l-injam fis-seklu 16 u hija attribwita lil Raffaello Sanzio u l-bottega tiegħu. Studji riċenti li involvew eżamijiet

xjentifiċi mhux invażivi żvelaw ċerti karrateristiċi taħt is-saffi taż-żebgħa li huma marbutin mal-bottega ta’ Raffaello. Fosthom hemm il-linji li fasslu t-tpinġija tal-bidu nett biex fuqha jimxi l-pittur. Din il-karatteristika tista’ tissuġġerixxi s-sehem dirett ta’ Raffaello, anke jekk dan issehem seta’ kien żgħir billi jidher li fil-parti l-kbira dan ixxogħol sar minn wieħed mill-istudenti tiegħu. Għalkemm is-suġġeriment dwar il-parteċipazzjoni ta’ Raffaello għad hemm riservi dwaru, ma hemm l-ebda dubju li l-kwalità superjuri tal-eżekuzzjoni hija turija ta’ artist bravu ħafna li studja u ġie influwenzat mill-imgħallem il-kbir tarRinaxximent Taljan, Raffaello Sanzio.

Ir-raba’ pittura f’din it-taqsima hija ‘Il-Madonna u l-Bambin’ tal-Iskola Milaniża (Studju ta’ Leonardo da Vinci). Għalkemm l-artist ta’ din il-pittura mhuwiex magħruf, hemm probabbiltà kbira li kellu konnessjoni mal-Iskola Milaniża, li kienet imsaħħra mill-innovazzjonijiet artistiċi ta’ Leonardo da Vinci, li kien ħadem f’Milan lejn tmiem is-seklu 15. It-trattament lixx tax-xagħar, id-drappeġġ u l-ġilda f’din il-pittura huwa mmudellat permezz tal-użu delikat tat-teknika tal-‘isfumato’ u dik tal-‘chiaroscuro’, bla dubju evidenza ta’ artist bravu ħafna.

Il-wirja tkompli bit-taqsima ‘Passjoni u Devizzjoni’, li toffri erba’ pitturi oħra - ‘Ecce Homo’ ta’ Andrea Solario (Milan, c. 1465-qabel l-1524) u ċ-ċirku tiegħu; ‘San Ġwann il-Battista’ ta’ Giovanni Baglione (Ruma, 15661643); ‘San Ġwann il-Battista’, miċ-ċirku ta’ Leonardo da Vinci (Anchiano, 1452-Amboise, 1519); u ‘Kruċifissjoni’, ta’ Peter Paul Rubens (Ġermanja, 1577-Belġju, 1640) u l-bottega tiegħu.

Fl-arti Ewropea, xbihat reliġjużi ilhom suġġetti popolari għal sekli sħaħ. Pitturi li juru episodji mill-Bibbja kienu jservu biex jgħallmu lil dawk li ma kinux jafu jaqraw. Aktar importanti minn hekk, pitturi u skulturi bħal dawn kienu mezz qawwi kif iqanqlu emozzjonijiet profondi fil-fidili.

L-erba’ pitturi f’din it-taqsima jirrappreżentaw żewġ temi importanti fl-arti reliġjuża – il-Passjoni ta’ Kristu u d-devozzjoni lejn il-qaddisin, speċifikament San Ġwann ilBattista. Peress li jmorru lura għall-perjodu Rinaxximentali u dak Barokk, dawn juru kemm it-temi reliġjużi ma jmutu qatt.

‘Ecce Homo’ hija pittura ta’ Andrea Solario (Milan, c. 1465-qabel l-1524) u ċ-ċirku tiegħu. L-‘Ecce Homo’

‘It-Tempesta’ - Claude-Joseph Vernet (mit-taqsima ‘In-Natura Qerrieda’)

PASSJONI U DEVOZZJONI

‘Il-Madonna u l-Bambin ma’ San Ġwann il-Battista ż-żgħir u Anġlu f’Pajsaġġ’Maestro Tommaso u Lorenzo di Credi [?] (mit-taqsima ‘L-Omm u t-Tarbija’)

kien suġġett komuni ħafna fl-Italja Rinaxximentali talaħħar tas-seklu 15 u l-bidu tas-seklu 16, u baqa’ popolari fl-istorja tal-arti. Pitturi żgħar fuq l-injam bħal din kienu jiġu kkummissjonati jew mixtrijin minn Insara devoti biex jitgawdew fil-privat. Andrea Solario kien magħruf għal dan it-tip ta’ pitturi devozzjonali żgħar. Għamel numru ta’ verżjonijiet tal-‘Ecce Homo’ li ispiraw ħafna kopji u varjazzjonijiet. L-istil ta’ Solario kien ispirat millkompożizzjoni u t-teknika ta’ Leonardo da Vinci, mix-xogħol ta’ Antonello da Messina li ra f’Venezja, kif ukoll millgħarfien tal-arti Fjamminga.

‘San Ġwann il-Battista’ hija pittura oħra li ssebbaħ lil din it-taqsima, iffirmata u datata ‘G. Baglione AD 1600’ lejn innofs fin-naħa t’isfel. Din l-attribuzzjoni ġiet ikkonfermata mill-istoriku Amerikan tal-arti, Keith Christiansen. Giovanni Baglione kien pittur importanti f’Ruma fis-seklu 17. Waqt li fil-bidu kien ipitter fi stil Manjerist, għall-bidu tas-seklu 17 Baglione ġie influwenzat mill-Caravaggisti, kif jixhdu xogħlijiet bħal ‘San Ġwann il-Battista’. Fil-fatt, din il-pittura hija ispirata mir-rappreżentazzjonijiet ta’ rġiel żgħażagħ bħala mudelli li kien ipitter Caravaggio fix-xogħlijiet bikrin tiegħu. Baglione juża n-naturaliżmu ta’ Caravaggio, imma

mhux għalkollox it-tenebriżmu tiegħu. Fil-kulur, speċjalment fl-użu tal-aħmar jgħajjat, din il-pittura xorta turi traċċi ta’ Manjeriżmu.

Pittura oħra f’din it-taqsima wkoll iġġib l-istess isem ta’ ‘San Ġwann il-Battista’. Din, iżda, tpittret minn artist fiċ-ċirku ta’ Leonardo da Vinci (Anchiano, 1452-Amboise, 1519). Din il-pittura biż-żejt fuq l-injam tal-ġewż, li tirrappreżenta lill-qaddis li għammed lil Kristu, hija marbuta ħafna maxxogħol famuż tal-istess suġġett ta’ Leonardo da Vinci ġewwa l-Louvre. Għalkemm ftit akbar, il-pittura fil-Louvre – ukoll fuq l-injam tal-ġewż – bla dubju serviet bħala mudell għallpittura li qed tiġi esebita f’MUŻA. Peress li kien ħadem fiċ-ċirku ta’ Leonardo da Vinci, huwa ċar li l-artist ta’ din ilpittura kien jaf sew kif jikkontrolla t-teknika tal-‘isfumato’ u tal-‘chiaroscuro’ li da Vinci kien irnexxielu jilħaq fih livelli insuperabbli għal żmienu.

Ir-raba’ pittura fit-taqsima ddedikata lill-Passjoni u d-Devozzjoni hija ‘Kruċifissjoni’ ta’ Peter Paul Rubens u l-bottega tiegħu. Rubens huwa l-iżjed pittur importanti talBarokk Fjamming. Aktarx li din il-biċċa xogħol hija l-pittura ċentrali tal-parti t’isfel, magħrufa bħala predella, tal-pittura

tal-‘Qabda Mirakoluża tal-Ħut’ fil-Knisja tal-Madonna tul ix-Xmara Dijle ġewwa Mechelen. Dan it-trittiku kien impitter minn Rubens fl-1618-1619 fuq kummissjoni minn xirka ta’ sajjieda. It-trittiku u l-predella, li kienu jinkludu żewġ pitturi oħra, baqgħu fil-knisja sal-1794, meta ttieħdu mill-Franċiżi u ntbagħtu Pariġi. Fl-1815 it-trittiku ntradd lura lill-knisja f’Mechelen filwaqt li ż-żewġ pitturi l-oħra tal-predella sabu posthom filMusée des Beaux-Arts ta’ Nancy, fejn għadhom sallum. Il-pittura ċentrali, jiġifieri l-‘Kruċifissjoni’ esebita f’din il-wirja, kienet meqjusa bħala mitlufa.

IL-MITOLOĠIJA GRIEGA FL-ARTI

Żewġ pitturi oħra intriganti ħafna jinsabu fittaqsima ‘Il-Mitoloġija Griega fl-Arti’. Dawn huma ‘Leda u ċ-Ċinju’, wara Michelangelo Buonarroti (Caprese Michelangelo, 1475-Ruma, 1564), u ‘Pan u Syrinx’ ta’ François Boucher (Pariġi, 1703-1770).

Il-mitoloġija Griega kienet rappreżentata fl-arti sa minn żmien iċ-ċiviltà ta’ Miċene (1600 - 1100 QK) u ispirat lil għadd ta’ artisti biex jesploraw l-umaniżmu u l-iżviluppi tiegħu. Il-mitoloġija ħadet diversi forom matul iż-żmien, mir-rappreżentazzjoni tas-sbuħija għal dik tal-allat u eroj li kienu murija bħala figuri idealizzati u li fil-proporzjonijiet kważi perfetti tagħhom saru l-qofol tal-filosofija estetika. Dawn ir-rappreżentazzjonijiet intużaw ukoll biex jonoraw lill-allat Griegi billi juru l-oriġini u d-divinità tagħhom.

Fil-qalba tal-Ewropa Kristjana u matul ir-Rinaxximent fis-seklu 16, l-artisti bdew jisiltu ġrajjiet skandalużi mill-mitoloġija klassika u japplikawhom għall-prinċipji kurrenti tagħhom. Il-prattika Rinaxximentali ssoktat ittradizzjoni kulturali ta’ ġenerazzjonijiet ta’ miti Griegi, iżda fl-istess waqt nibtu kunċetti ġodda, bħal pitturi fuq il-ħitan jew fuq uċuħ kbar imdawrin bi gwarniċ. Xeni ewlenin tpittru fin-narrattiva familjari tagħhom, iżda kienet tispikka l-forma fiżika tal-figuri u l-qawwa li kienet tirrappreżenta.

‘Leda u ċ-Ċinju’ hija eżempju ta’ dan. Din hija pittura tas-seklu 16, ‘wara’ Michelangelo Buonarroti (14751564). It-terminu ‘wara’ jfisser li l-pittura hija imitazzjoni aktar tard tax-xogħol oriġinali ta’ Michelangelo nnifsu. Michelangelo – skultur, perit, pittur u artist tarRinaxximent Tardiv minn Firenze – studja l-iskulturi Griegi u l-mitoloġija Griega u spiss inkorpora dawn l-elementi fix-xogħol tiegħu.

Din il-pittura partikolari ta’ ‘Leda u ċ-Ċinju’ hija waħda minn diversi verżjonijiet tal-laqgħa tar-Reġina

Leda ma’ Zeus, l-alla Olimpiku tas-sema u tar-ragħad, li hu moħbi bħala ċinju. Il-pittura tixhed tendenzi Manjeristi jew tar-Rinaxximent Tardiv, bit-tidwir u t-tiġbid tal-figura, magħruf bħala ‘figura serpentinata’. Michelangelo kien influwenzat ħafna mill-istil tal-‘figura serpentinata’, li juri figuri f’pożizzjonali spirali.

It-tieni pittura f’din it-taqsima hija ‘Pan u Syrinx’, ta’ François Boucher (Pariġi, 1703-1770). François Boucher kien artist Franċiż li x-xogħol tiegħu għen fil-bidu u fliżvilupp tal-istil Rokoko. Dan l-istil jinkorpora tiżjin delikat u dekorattiv kemm fl-arti kif ukoll fl-arkitettura u fih rappreżentazzjonijiet elaborati ornamentali u teatrali. Ir-Rokoko huwa deskritt ukoll bħala l-espressjoni finali tal-moviment Barokk.

Hekk kif il-karriera ta’ Boucher bħala pittur bdiet tiffjorixxi, huwa beda jiffoka fuq pitturi kbar b’xeni millmitoloġija Griega, fosthom l-istorja ta’ Pan u Syrinx fejn huwa ħoloq għadd ta’ varjazzjonijiet ta’ dan il-mit. Ilpittura tiegħu dwar Pan u Syrinx tikkaratterizza kemm l-istil tiegħu kif ukoll l-illustrazzjoni Rokoko ta’ lwien pastelli b’tundjaturi ġentili li jindikaw sensittività u rtubija f’din ix-xena.

Din hija l-ewwel darba li ħafna minn dawn ix-xogħlijiet qed jiġu esebiti fi żmien twil ħafna –fil-fatt tnejn biss minnhom intwerew f’mużewijiet f’dawn l-aħħar għaxar snin.

IN-NATURA QERRIEDA

L-aħħar pittura tal-wirja nsibuha fit-taqsima ‘InNatura Qerrieda’, fejn għandna l-ġmiel sublimi ta’ ‘It-Tempesta’, iffirmata minn Claude-Joseph Vernet (Avignon, 1714-Pariġi, 1789). Din il-pittura, datata 1751, hija xogħol biż-żejt fuq it-tila minn wieħed millpitturi Franċiżi ewlenin tal-pajsaġġi tas-seklu 18. Din il-pittura saret fl-istess sena li Vernet mar lura Franza wara li qatta’ għoxrin sena l-Italja, jirfina ħilietu filpittura tal-pajsaġġ u jsaħħaħ ir-reputazzjoni tiegħu bħala artist ta’ pajsaġġi tal-baħar.

Vernet kien iddeċieda li jivvjaġġa lejn Ruma biex jistudja disinjaturi tal-pajsaġġ u artisti marittimi. Matul iż-żmien tiegħu f’Ruma, huwa mhux biss iffoka fuq pitturi topografiċi u pajsaġġi paċifiċi, iżda wkoll eċċella f’xeni ta’ ljieli fid-dawl tal-qamar kif ukoll maltempati, u sar magħruf l-aktar għall-veduti tiegħu tal-portijiet Mediterranji.

Fil-pitturi tiegħu Vernet ħafna drabi jippreżentalna kompożizzjonijiet pittoreski u armonjużi. Xogħlu huwa

dettaljat ħafna u jinkludi diversi elementi naturali li jesprimu xeni ta’ sbuħija u grazzja raffinata, saħansitra b’elementi li xi drabi jqanqlu ċerta diqa.

F’‘It-Tempesta’, l-elementi jqanqlu sensazzjoni li twaħħax, bħallikieku l-ispettatur stess huwa parti millavvenimenti sfortunati. Vernet jirnexxilu jagħmilna preżenti, parti minn dan l-ispettaklu sublimi. Iġegħilna nħossuna ansjużi, eċċitati u kważi fi stat ta’ aġitazzjoni waqt li nippruvaw niżvolġu dak kollu li hu preżenti.

‘It-Tempesta’ u pitturi oħra ta’ pajsaġġi minn ClaudeJoseph Vernet juru l-qawwa u l-forza tan-natura meta mqabbla mal-umanità. Dak li huwa affaxxinanti dwar Vernet huwa l-ħila tiegħu li jmur minn atmosferi kalmi għal atmosferi ta’ qerda u twegħir.

Għal aktar tagħrif dwar il-wirja ‘Masterpieces at MUŻA’, inkluż il-ħinijiet tal-ftuħ u l-prezzijiet tal-biljetti, żur is-sit muza.mt. MUŻA huwa proġett parzjalment iffinanzjat mill-Unjoni Ewropea bħala parti mill-Fond Ewropew għall-Iżvilupp Reġjonali – Fondi Strutturali u ta’ Investiment Ewropej 2014-2020

‘Ritratt ta’ Pietro Soderini’ - Artist Fjorentin mhux magħruf (mit-taqsima ‘Quddiem ir-Ritratti’)

Ingħaqad fil-pjattaforma tal-Ħiliet Diġitali u l-Impjiegi

IL-PJATTAFORMA TAL-ĦILIET DIĠITALI U L-IMPJIEGI TINSAB ONLINE! IL-PARTIJIET INTERESSATI NAZZJONALI U L-KUMMISSJONI EWROPEA NGĦAQDU FLIMKIEN BIEX JOĦOLQU L-PJATTAFORMA TAL-ĦILIET DIĠITALI U L-IMPJIEGI BIEX IŻIDU L-ĦILIET DIĠITALI FL-EWROPA. IL-PJATTAFORMA TIPPROVDI FIRXA WIESGĦA TA’ INFORMAZZJONI TA’ KWALITÀ GĦOLJA, RIŻORSI U OPPORTUNITAJIET RELATATI MAL-QASAM TAL-ĦILIET DIĠITALI U L-IMPJIEGI FIL-LIVELLI KOLLHA, MINN DAK BAŻIKU GĦAL WIEĦED AVVANZAT. ĦJIEL AĠĠORNAT HUWA OFFRUT B’MOD AĊĊESSIBBLI GĦAL KULĦADD FILWAQT LI PROFESSJONISTI B’AKTAR ESPERJENZA JISTGĦU JIBBENEFIKAW MINN KONTENUT RELEVANTI MMIRAT GĦALL-QASAM TAL-KOMPETENZA TAGĦHOM. BARRA MINN HEKK, SPAZJU KOLLABORATTIV HUWA DISPONIBBLI GĦALL-MEMBRI TAL-KOMUNITÀ BIEX JIFFORMAW NETWORK, JINTERAĠIXXU U JIKBRU FLIMKIEN.

Dan il-portal inħoloq bħala waħda mill-inizjattivi mnedija taħt il-Programm Connecting Europe Facility. Dan sejjer jikkontribwixxi għall-Programm Digital Europe - programm ambizzjuż tal-UE li jistinka biex jagħmel l-Ewropa aktar kompetittiva fl-ekonomija diġitali globali permezz tal-bini talkapaċità diġitali u billi jiżgura użu wiesa’ tat-teknoloġiji diġitali madwar l-UE. Fl-infurzar tal-pilastru tal-ħiliet diġitali talprogramm, il-Pjattaforma taspira li tagħti spinta lill-kompetenzi diġitali tas-soċjetà Ewropea u l-forza tax-xogħol.

Dan il-proġett qed jiġi ffinanzjat mill-Faċilità Connecting Europe fuq talba tal-Istati Membri tal-UE. Il-Pjattaforma talĦiliet Diġitali u l-Impjiegi tiġbor flimkien:

• Ħjiel dwar inizjattivi tal-UE u inizjattivi nazzjonali u azzjonijiet fil-ħiliet diġitali u x-xogħol

• Opportunitajiet ta’ taħriġ u appoġġ għall-iżvilupp talkarriera

• Prattiki tajbin, pariri minn espert, riżorsi u għodod

• Informazzjoni, fatti u figuri bbażati fuq ir-riċerka

• Opportunitajiet ta’ finanzjament u strumenti finanzjarji

• Spazji interattivi komunitarji b’saħħithom

• Aħbarijiet, opinjonijiet, u avvenimenti

Il-pjattaforma se ssir punt ta’ referenza uniku għall-ħiliet diġitali, li jippermetti lill-Ewropej kollha - ċittadini, negozji u organizzazzjonijiet pubbliċi - jagħmlu l-aħjar użu mittrasformazzjoni diġitali tas-soċjetà u l-ekonomija tagħna. Ilpjattaforma se taħdem b’mod konġunt mal-25 koalizzjoni nazzjonali għal ħiliet diġitali u tikkontribwixxi biex tilħaq il-miri tad-Deċennju Diġitali tal-UE.

Il-Kummissarju Intern għas-Suq, Thierry Breton, qalet:

“Kemm jekk qed tfittex xogħol ġdid jew tibda negozju, il-ħiliet diġitali huma kruċjali għas-suċċess. Bil-ġbir flimkien ta’ mijiet ta’ inizjattivi minn madwar l-Ewropa, il-Pjattaforma tal-Ħiliet Diġitali u l-Impjiegi hija post uniku għaċ-ċittadini biex itejbu l-esperjenzi ta’ tagħlim tagħhom u biex jiskopru opportunitajiet ġodda. ”

Il-pjattaforma nħolqot biex tiġbor flimkien l-isforzi Ewropej u nazzjonali. Ħafna drabi l-viżjonijiet ma jimmaterjalizzawx minħabba nuqqas ta’ kollaborazzjoni. Il-Pjattaforma għandha l-għan li tbiddel dan.

L-eSkills Malta Foundation tixtieq tistiednek tingħaqad ma’ din il-komunità li dejjem qed tespandi, biex tibda tesplora din il-pjattaforma li hija d-dar ta’ informazzjoni dwar il-ħiliet diġitali madwar l-Ewropa u l-qalba tal-Komunità ta’ Ħiliet u Impjiegi Diġitali.

Żur, irreġistra u agħmel share tal-pjattaforma https://digitalskills-jobs.europa.eu/en

Il-Pjattaforma tal-Ħiliet u l-Impjiegi Diġitali hija ffinanzjata mill-European Commission’s Connecting Europe Facility. Dan l-artiklu tħejja billi nġabru diversi sorsi online disponibbli pubblikament.

Artiklu minn ESKILLS MALTA FOUNDATION

minn

Chris Falzon

L-

Olimpjadi huma msejsa fuq il-ħolm. Numru kbir ta’ snin fejn atleta jorqod u jqum jaħseb li xi darba, f’xi edizzjoni, jirnexxilu jitla’ fuq il-podju u filwaqt li jbaxxi rasu, tiżżerżaqlu dik iż-żigarella m’għonqu b’midalja talbronż, tal-fidda jew tad-deheb. Ħolm ta’ stadium sħiħ mimli nies jgħajtu ismu, l-adrenalina li jħoss hekk kif jersaq viċin li jilħaq it-tragward tiegħu, u l-emozzjoni jekk jikser xi rekord, kemm personali, staġjonali, olimpiku jew dinji.

Imma dil-ħolma għall-atleti xi tfisser? X’inhu l-prezz tagħha?

Sabiex atleta jasal sal-Olimpjadi jrid jinvesti f’sigħat twal ta’ taħriġ; probabbli jħalli jgħaddu opportunitajiet li jinqalgħu sabiex jibqa’ jsegwi l-ħolma olimpika. Mhux sorpriża li anke xi relazzjoni jkollha titwaqqaf minħabba l-impenn f’ħolma li forsi xi darba ssir realtà. L-Olimpjadi nfushom huma biss ir-riżultat ta’ ħidma sħiħa, ta’ tiġbid ta’ limiti, ta’ mumenti sbieħ u oħrajn inqas sbieħ. L-esperjenza fl-Olimpjadi tkun biss għal ftit taljiem, imma għall-atleta li jkun wasal s’hemm ifisser li jkun wasal kważi fil-quċċata.

Mal-Logħob Olimpiku tiġi l-aspettattiva, u jekk f’edizzjoni partikolari atleta jkun impressjona, il-pubbliku jistenna li fil-kompetizzjoni ta’ wara ser jerġa’ jagħmel l-istess. Ejja nieħdu l-każ tal-isprinter Taljan Lamont Marcell Jacobs. Dan l-isprinter rebaħ il-100 metru f’ħin ta’ 9.80 sekondi, rekord Ewropew. Għaldaqstant, filwaqt li kulħadd baqa’ impressjonat bil-ġirja

li għamel, fil-kompetizzjoni li jmissu jieħu sehem kulħadd ser jippretendi li jagħmel ħin simili, sakemm ma jkunx hemm l-aspettattiva li jtejbu xi ftit ukoll.

Hemm atleti li jgħidu li għalihom l-isport kien isbaħ meta ħadd ma kien jaf bihom. Fl-aħħar ġimgħat u xhur bdejna naraw sportivi jilmentaw minn stress mentali, minn għeja psikoloġika minħabba li kulħadd jistenna aktar minnhom.

Il-Ġappuniża Naomi Osaka kienet fuq quddiem meta qabel l-Open ta’ Franza għamlitha ċara li ma kenitx ser tagħti intervisti lill-ġurnalisti wara l-logħob tagħha. Mill-ewwel waslet it-theddida mill-organizzaturi talOpen, li tennista ma setgħetx tirrifjuta li tmur għal konferenza tal-aħbarijiet wara logħba, u jekk tagħmel dan taqla’ multa. Osaka għaddiet mill-ewwel rawnd, m’attendietx għall-konferenza u dabbret multa ta’ $15,000. Dan wassalha sabiex ftit sigħat wara tirtira mill-Open ta’ Franza fuq il-premessa li mentalment ma kenitx b’saħħitha biżżejjed.

Tennista ieħor li fl-aħħar ġimgħat tkellem dwar is-saħħa mentali kien Novak Djokovic. Is-Serb kien qed jittama li jirbaħ il-midalja tad-deheb fl-Olimpjadi ta’ Tokjo u b’hekk jirbaħ il-Golden Slam, li jfisser li f’sena waħda jirbaħ l-erba’ Grand Slams u d-deheb fl-Olimpjadi. Wara r-rebħ tal-Open tal-Awstralja, ir-Roland Garros u Wimbeldon, kulħadd stenna li Djokovic jirbaħ id-deheb f’Tokjo imma wara li tilef is-semifinali, saħansitra rtira mil-logħba għall-midalja talbronż.

Kien hemm ukoll il-każ tal-ġinnasta Amerikana Simone Biles li ma ħassithiex komda tikkompeti f’numru ta’ kompetizzjonijiet, hi li kienet il-ġinnasta li fuqha l-Amerikani kienu qed jittamaw li jżidu n-numru ta’ midalji tad-deheb. Fi kliemha stess, “Is-saħħa mentali hija aqwa mill-isport.”

Filwaqt li min mhux magħruf jixxennaq għal ftit pubbliċità, jittama li xi darba ismu jissemma, mhux l-istess jista’ jingħad għal dawk li f’ħajjithom kellhom is-suċċess. Is-suċċess iġib miegħu l-fama, il-fama ġġib magħha l-attenzjoni, u l-attenzjoni ġġib magħha stress żejjed li mhux bilfors kulħadd ikun jiflaħ għalih.

Diversi drabi naraw is-suċċess t’atleti żgħar u jingħad li dawn għadhom mingħajr esperjenza. Biss meta jibdew jiksbu l-esperjenza, jibdew jitilfu l-innoċenza. Hemm ekwilibriju li atleta jrid joqgħod attent għalih bejn l-esperjenza, l-innoċenza u l-entużjażmu. Ħafna jistennew li l-atleti, aktar kemm jikbru, aktar iżidu fl-esperjenza. Biss dan jista’ jwassal li minflok l-atleta jitjieb bl-esperjenza, ibati għax jitlef l-innoċenza u l-entużjażmu. Din l-esperjenza għaddejja minnha Simone Biles. F’Tokjo hi stess qalet li ħames snin ilu ma kienet tibża’ minn xejn; meta tikkompeti kienet tinsa kollox u ma tinkwetax. Issa li għandha aktar esperjenza, bdiet dieħla ċerta biża’ li qed iżżommha lura milli tkun fl-aqwa tagħha.

Sta għall-kowċis tal-atleti li jżommulhom dik l-‘innoċenza’ li sfortunatament tgħaddi malajr. Illum, aktar minn qatt qabel, l-internet iggrava kollox. L-identità tal-persuna saret wisq maqbuda f’dak li jgħidu n-nies dwarha u x’jaħsbu fuqha. Li tkun atleta dinji saret aktar iebsa minn qatt qabel. Apparti li tkun l-aqwa fid-dixxiplina tiegħek, minnek ikunu mistennija affarijiet oħra li mhux bilfors tkun tħarriġt għalihom. Dan seħħ fil-każ ta’ Krystsina Tsimanouskaya, l-atleta mill-Belarus li bħalissa tinsab eżiljata fil-Polonja. Hi kkritikat lill-kowċis tagħha mhux biss għax m’għaddietx mill-100 metru, imma għax riduha tikkompeti f’tellieqa li ma tħarrġitx għaliha u lanqas kienet ippreparata. Minfuq, saħansitra niżżlulha isimha bħala kompetitriċi, u għax m’aċċettatx kienet mibgħuta lura d-dar bl-iskuża li mhijiex fl-aħjar qagħda mentali u emozzjonali. Is-saga li segwiet fil-jiem ta’ wara wriet li mhux l-atleti kollha huma liberi li jgħiduha kif iħossuha, u Tsimanouskaya ma riditx tirritorna fil-Belarus minħabba l-biża’ li jagħmlulha xi ħsara, tant li anke żewġha ħarab millpajjiż.

Għalkemm l-Olimpjadi huma l-ħolma ta’ ħafna sportivi, u għalkemm jistgħu jġibu ferħ kbir permezz tar-rebħ tal-midalji, jistgħu wkoll iġibu dik il-linja rqiqa ta’ dwejjaq. U filwaqt li għal ħafna dawn l-Olimpjadi servew biex il-ħolma li kellhom issir realtà, u saħansitra rebħu midalja jew oħra, għal oħrajn l-effett tal-ħolma jista’ jinħass bla tmiem.

Novak Djokovic Simone

Il-ġlieda kontra l-kanċer prijorità għall-Presidenza tal-Unjoni Ewropea

Kwart tal-każijiet kollha ta’ kanċer rappurtati madwar iddinja jseħħu fl-Ewropa. F’dan il-kuntest, is-Slovenja poġġiet ilġlieda kontra din il-marda fuq quddiem nett tal-prijoritajiet talPresidenza tagħha. Il-Parlament Ewropew ilu jappella għal aktar riżorsi għal din il-ġlieda importanti għal tant familji Ewropej. L-MEP Grieg Loucas Fourlas tal-PPE sostna li għandu jkun hemm aktar ugwaljanza f’dan il-qasam.

“Jekk irridu negħlbu l-inugwaljanzi fil-ġlieda kontra l-kanċer, irridu naraw li l-familji li għandhom tfal li qed isofru minn din il-marda jkollhom ir-riżorsi finanzjarji biex jingħataw aċċess għall-aqwa kura possibbli,” sostna Loucas. Fil-preżent, il-Kumitat Ewroparlamentari dwar il-Kanċer qed jaħdem fuq rapport li se jkun il-kontribuzzjoni tal-istess istituzzjoni għall-Beating Cancer Plan tal-Unjoni Ewropea. L-għan ta’ dan il-pjan huwa li l-Unjoni tieħu rwol aktar attiv f’dan il-qasam tant delikat.

Għalkemm ir-responsabbiltà għas-saħħa taċ-ċittadini hija u se tibqa’ tal-Istati Membri, l-Unjoni Ewropea, permezz ta’ dan il-pjan, trid li jkollha rwol aktar b’saħħtu f’azzjonijiet li jagħtu sapport, jikkordinaw u jżidu mal-azzjonijiet tal-Istati Membri. Dan il-pjan se jgħin f’kull stadju tal-marda: il-prevenzjoni, l-għarfien bikri, id-dijanjożi u l-kura. It-temi ewlenin ta’ dan ilpjan huma r-riċerka, l-innovazzjoni, il-mediċina personalizzata, u l-azzjoni biex titnaqqas l-inugwaljanza madwar l-Unjoni Ewropea. Matul is-snin li ġejjin, l-Unjoni Ewropea, fil-kuntest ta’ dan il-pjan, mistennija tniedi mat-32 azzjoni, taħt 10 inizjattivi prinċipali, flimkien ma’ indikaturi li juru xi progress ikun qed isir fuq kull aspett.

B’baġit ta’ €4 biljun, il-pjan ser juża numru ta’ fondi differenti tal-UE. Dan jinkludi l-EU4Health Programme, Horizon Europe u d-Digital Europe Programme. Bosta gvernijiet diġà esprimew pubblikament l-appoġġ tagħhom għal dan il-pjan, fejn sostnew li l-għanijiet tiegħu jirriflettu mill-qrib il-prijoritajiet nazzjonali.

Il-Kummissarju Ewropew għas-Saħħa u s-Sigurtà tal-Ikel, Stella Kyriakides, qalet li l-Parlament u l-kumitat speċjali se jkollhom rwol importanti fit-tfassil ta’ dan il-pjan. S’issa, tressaq abbozz tal-istess rapport li jiffoka fuq aċċess ugwali għall-kura kontra l-kanċer, il-ħolqien ta’ suq Ewropew tal-mediċini, tisħiħ tal-iskrining kontra din il-marda, rispons akar effiċjenti meta tiġi identifikata din il-marda fuq persuna, appoġġ aktar b’saħħtu għall-vittmi u l-familjari tagħhom u t-twaqqif ta’ Istitut Ewropew li jiffoka fuq din il-marda qalila. Filwaqt li diġà ġie ċirkolat abbozz ta’ dan ir-rapport fil-ġimgħat li għaddew, bl-għan li l-Membri jkunu jistgħu jressqu l-emendi tagħhom, vot finali fi ħdan ilKumitat Parlamentari hu mistenni sal-aħħar tas-sena.

Dan l-artiklu jifforma parti minn sensiela jisimha ‘Ewropej’. Din parti minn inizjattiva ta’ tliet organizzazzjonijiet talaħbarijiet, iffinanzjata mill-Parlament Ewropew biex iqarreb iċ-ċittadini Maltin max-xogħol tal-PE u jżommhom infurmati fuq is-suġġetti li jmissulhom il-ħajja ta’ kuljum. Dawn l-artikli jirriflettu l-veduti tal-awtur. Il-Parlament Ewropew mhuwiex responsabbli għall-użu li jista’ jsir mill-informazzjoni hawn provduta.

Żur era.org.mt għal aktar informazzjoni fuq x’qed ikun propost u biex tagħti l-opinjoni tiegħek.

It-teknoloġiji diġitali jistgħu jgħinuna nirkupraw mill-pandemija u nagħmlu l-Ewropa aktar reżiljenti. Irreġistra fil-Pjattaforma tal-Ħiliet Diġitali u l-Impjiegi u għamel l-aħjar użu mittrasformazzjoni diġitali.

9 minn 10

l-impjiegi se jeħtieġu ħiliet diġitali

54%

ta’ SMEs li jirreklutaw esperti diġitali jesperjenzaw diffikultajiet biex jimlew l-postijiet vakanti

Id-Dar tal-Ħiliet Diġitali fl-Ewropa

Il-Pjattaforma toffri: Il-Pjattaforma ta’ Ħiliet u Impjiegi Diġitali, flimkien mal-Digital Europe Programme u d-Digital Skills and Jobs Coalition, trawwem għarfien Ewropew fit-teknoloġiji diġitali.

42%

ta‘ Ewropej m’għandhomx ħiliet diġitali bażiċi