#16
28 ta’ Mejju 2022
Investiment ta’ €4 miljun għall-proġetti bl-Intelliġenza Artif iċjali p3 | Normalità ekonomika ġdida p5
Nota mill-Editur Omar Vella
Żminijiet bla preċident Qed ngħixu fi żminijiet bla preċedent; żminijiet ta' sfidi kbar fejn dak li qed jiġri madwarna qed ipoġġi pressjoni fuq l-iżvilupp soċjali u ekonomiku globali. L-impatt tal-Pandemija tal-COVID-19, il-gwerra flUkrajna, kif ukoll sfidi globali oħrajn huma theddida reali li qed twassal għall-inflazzjoni u ż-żieda fil-prezzijiet tal-enerġija, fost oħrajn. Theddida reali għal kull wieħed u waħda minna li qed taffettwa l-mod kif ngħixu, il-mod kif nonfqu, il-mod kif nixtru u l-mod kif ninvestu. Dan il-mument kruċjali jitlob għal deċiżjonijiet strateġiċi u razzjonali min-naħa talmexxejja mondjali. Jitolbu ghal deċiżjonijiet importanti mill-Gvern Malti biex pajjiżna tassew jaffaċċja l-isfidi li qed nesperjenzaw b'suċċess. Ilmiżuri li l-Gvern Malti ħa u għadu jieħu biex itaffi l-impatt tal-Pandemija tal-COVID-19 kif ukoll biex jindirizza l-impatt li qed iġġib magħha l-gwerra flUkrajna, huma raġġ ta' dawl biex inħarsu lejn il-ġejjieni b'kuraġġ. Huwa biżżejjed? Ċertament li le, però parti mill-isforz biex noħorġu minn dan ilmaltemp għandu jiġi minn kull wieħed u waħda minna li għandna nagħrfu s-sensittività tal-mument u bil-ftit tagħna nikkontribwixxu għal Malta stabbli, Malta aħjar, Malta prospettiva.
IS-SAĦĦA LILL-ĦADDIEM… IMMA MHUX MAL-MEJDA BISS
p4
2
EKONOMIJA | 28 ta’ Mejju 2022
L-ekonomija ta' Malta kibret biss fuq iż-żieda fl-impjiegi, jew kien hemm xi fatturi oħra li affettwaw it-tkabbir ekonomiku?
Silvan Mifsud
L-ekonomija ta' Malta kibret biss fuq iż-żieda fl-impjiegi, jew kien hemm xi fatturi oħra li effettwaw it-tkabbir L-ekonomija ta' Malta kibret biss fuq iż-żieda fl-impjiegi, jew kien hemm xi fatturi oħra li effettwaw it-tkabbir ekonomiku? ekonomiku?
Matul dawn l-aħħar snin, Malta esperjenzat tkabbir ekonomiku bla preċedent. Ħafna jargumentaw li dan itMatul dawn l-aħħar snin, Malta esperjenzat tkabbir ekonomiku bla preċedent. Ħafna jargumentaw li dan ittkabbir kien miġjub l-aktar minn żieda fl-impjiegi, li kienet immexxija prinċipalment minn żieda fltkabbir kien miġjub l-aktar minn żieda fl-impjiegi, li kienet immexxija prinċipalment minn żieda flimmigrazzjoni. Madankollu, għalkemm, ħadd ma jista’Ħafna jargumenta kontra l-fatt li l-popolazzjoni barranija Matul dawn l-aħħar snin,immigrazzjoni. Malta esperjenzat tkabbir ħadd ekonomiku bla preċedent. Fl-2019, Madankollu, għalkemm, ma jista’ jargumenta kontra l-fatt li l-popolazzjoni barranija is-Settur J (Informazzjoni u komunikazzjoni) kellu l-ogħla produttività b'aktar żdiedet f’Malta matul dawn l-aħħar snin, għad baqa’ d-dibattitu dwar jekk kabbarniex l-ekonomija tagħna biss setturi R €100K sabiss U, madankollu, it-tnaqqis fil-produttività f'danBarra is-settur ġie rreġistrat l-inklużjoni ta jargumentaw li dan it-tkabbir kien miġjub l-aktar minn fl-impjiegi, li kienet minn għal kull impjegat full-time. minn hekk, minħabba dan is-settur irreġistra żdiedet f’Malta matul dawn l-aħħar snin, għad baqa’żieda d-dibattitu dwar jekk kabbarniex l-ekonomija tagħna fuq in-numri. F’dan l-artiklu se nagħtu ħarsa lejn kif il-kompożizzjoni tal-ekonomija Maltija inbidlet bejn l-2010 'setturi ta' produttività baxxa li huma pjuttost żgħar fid-daqs. fuqminn in-numri. F’dan l-artiklu se nagħtu ħarsa lejn kif il-kompożizzjoni tal-ekonomijaħadd Maltija inbidlet bejnoħra l-2010 immexxija prinċipalment żieda fl-immigrazzjoni. għalkemm żieda drastika u l-2019 kif ukoll kif Madankollu, inbidlet il-produttività f’kull settur tal-ekonomija matul l-istess perjodu.fil-produttività bejn l-2010 u l-2019. Fil-fatt, din iż-żieda fil-produttività u l-2019 kif ukoll kif inbidlet il-produttività f’kull settur tal-ekonomija matul l-istess perjodu.
ma jista’ jargumenta kontra l-fatt li l-popolazzjoni barranija żdiedet f’Malta matul dawn kienet tammonta għal 111%. Is-setturi li rreġistraw l-ogħla żieda fil-produttività kienu Fl-2019,minn is-Settur J (Informazzjoni IHawn taħt wiehed jista jara kemm il-Valur Miżjud Gross (GVA) ġie ġġenerat kull settur ekonomiku fl-u komunikazzjoni) kellu l-ogħla produttività b'aktar minn €100K, għal kull IHawn taħt wiehed jista jara jekk kemm il-Valur Miżjud Gross (GVA) ġie ġġenerat minn kull settur ekonomiku fl- B sa E, l-aħħar snin, għad baqa’ d-dibattitu dwar kabbarniex l-ekonomija tagħna biss s-setturi eskluż Ċ; madankollu, dan is-settur huwa pjuttost żgħir fidimpjegat full-time. Barra minn hekk, dan is-settur irreġistra żieda drastika fil-produttività bejn l-2010 u l-2019. 2010 u l-2019. Billi tħares lejn il-forma tal-grafika ta’ hawn taħt wieħed jista’ jifhem il-kompożizzjoni tal-is-settur 2010 u l-2019. Billi tħares lejn il-forma tal-grafika ta’ hawn taħt wieħed jista’ jifhem il-kompożizzjoni talfuq in-numri. F’dan l-artiklu se nagħtu ħarsa lejnMaltija kif il-kompożizzjoni tal-ekonomija daqs Huwa assolut. ekonomija kif ukoll it-tkabbir tal-ekonomija fis-sena korrispondenti. evidentifil-produttività li għalkemm kienkienet tammonta għal 111%. Is-setturi li rreġistraw l-ogħla żieda filFil-fatt, din iż-żieda ekonomija Maltija kif ukoll it-tkabbir tal-ekonomija fis-sena korrispondenti. Huwa evidenti li għalkemm kien esperjenzat tkabbir il-produttività fis-setturi kollu barraf’kull wieħed settur (settur A),talir-rata liproduttività biha kiber kullkienu setturs-setturi kienet differenti B sa E, eskluż is-settur Ċ, madankollu, dan is-settur huwa pjuttost żgħir fid-daqs Maltija nbidlet bejn l-2010 u l-2019, kiffis-setturi ukoll kif inbidlet esperjenzat tkabbir kollu barra wieħed (settur A), ir-rata li biha kiber kull settur kienet differenti b'mod sinifikanti. assolut. ekonomija matul l-istessb'mod perjodu. Nota: din l-analiżi tneħħi l-inflazzjoni biex ma tattribwixxix żieda fil-produttività lillsinifikanti. inflazzjoni.
Hawn taħt, wieħed jista’ jara kemm il-Valur Gross Miżjud (GVA) ġie ġġenerat minn kull settur ekonomiku fl-2010 u l-2019. Billi Billionsta’ hawn tħares lejn il-forma tal-grafika taħt, tista’ tifhem il-kompożizzjoni talekonomija Maltija kif ukoll it-tkabbir talekonomija fis-sena korrispondenti. Huwa evidenti li għalkemm kien esperjenzat tkabbir fis-setturi kollha minbarra wieħed (settur A), ir-rata li biha kiber kull settur kienet differenti b'mod sinifikanti.
Valur Gross MiżjudNota: din l-analiżi tneħħi l-inflazzjoni biex ma tattribwixxix żieda fil-produttività lill-inflazzjoni. Valur Gross Miżjud 2019 GVA
Billions R to U
€ 2.5
A R to U B to E
€ 2.0 € 1.5
O to Q
2019 GVA
2010 GVA
€ 2.5 € 2.0 € 1.0 C € 0.5
€ 0.5
L
120%
100,000 C
100% 80% 60%
F
40,000
40%
20,000
20%
G to I
G to I
K Impjiegi Ekwivalenti K J Full-Time
140%
120,000
60,000
F
L
140,000 B to E
80,000
€ 0.0
€ 0.0 M to N
Bidla fil-produttività
A
€ 1.5 O to Q
€ 1.0
M to N
2010 GVA
0%
J
-20,000
A
B to E
C
F
G to I
2019 FTE 2010 FTE -40,000 Jekk issa nħarsu lejn il-valuri ta' Full Time Equivalents (FTE), nistgħu naraw li dawn jirriflettu l-valuri tal-GVA, Jekk issa nħarsu lejn il-valuri ta' Full Time Equivalents (FTE), Anistgħu naraw li dawn jirriflettu l-valuri tal-GVA, -60,000 bi ftit eċċezzjonijiet. Pereżempju, J u K f'termini ta' FTEs huwa ħafna inqas mid-daqs Impjiegi Ekwivalenti Full-Time 70,000 id-daqs tas-setturi Jekk inħarsu lejn il-valuri ta' Full Time bi ftit eċċezzjonijiet. Pereżempju, id-daqs tas-setturi J u K f'termini ta' FTEs huwa ħafna inqas mid-daqs to Ujindika B to E f'termini ta' GVA. RDan li xi setturi jiġġeneraw ferm aktar GVA għal kull FTE minn setturi oħra. F'dan il60,000 f'termini ta' GVA. Dan jindika xi setturi jiġġeneraw2019 fermFTE aktar GVA għal setturi oħra. F'dan ilEquivalents (FTE), nistgħu naraw likaż lidan 2010 FTE kull FTE minn 50,000 huwa mistenni peress li s-settur J jirrappreżenta s-settur tal-informazzjoni u l-komunikazzjoni filwaqt dan huwa mistenni peress li s-settur J jirrappreżenta s-settur tal-informazzjoni u l-komunikazzjoni filwaqt dawn jirriflettu l-valurikaż tal-GVA bi ftit li s-settur K jirrappreżenta40,000 s-setturAtas-servizzi finanzjarji, li jhallsu pagi tajbin. O to Q li s-settur K jirrappreżenta s-settur tas-servizzi finanzjarji, 30,000li jhallsu pagi tajbin. C 70,000
J
K
M to N O to Q R to U
Total
-20% -40% -60%
2010
2019
Change
Biex nikkonkludu saret analiżi tiġi kkalkulata ipotetiku tal-ekonomija fl-2019 kieku bqajna fil-livellifleċċezzjonijiet. Pereżempju, id-daqs tasBiex nikkonkludu saretbiex analiżi sabiex l-GVA jiġi kkalkulat il-GVA ipotetiku tal-ekonomija R to U 60,000 B to E 20,000 ta’ produttività tal-2010. Il-GVA totali jammonta għal €5.5BiljunIl-GVA u €11.1Biljun l-2019 10,000 50,000 setturi J u K f'termini ta' FTEs huwa ħafna 2019 kieku bqajna fil-livelli ta’kien produttività tal-2010. totalifl-2010 kien ujammonta għal 40,000 rispettivament. Dan jammonta għal rata ta' tkabbir annwali ta' 8.0%. Madankollu, kieku bqajnagħal fl-istess livelli inqas mid-daqs f'termini ta' GVA. Dan €5.5 biljun u €11.1 biljun fl-2010 u l-2019 rispettivament. Dan jammonta rata ta' MOtotoNQ F C 30,000 ta’ produttività bħal dawk esperjenzati fl-2010, il-GVA totali tal-ekonomija fl-2019 kien ikun jammonta għal 20,000 jindika li xi setturi jiġġeneraw ferm aktar tkabbir annwali ta' 8.0%. Madankollu, kieku bqajna fl-istess livelli ta’ produttività bħal €8.1Biljun. Dan kien jirriżulta f'rata ta' tkabbir annwali ta' 5.1%. Għalhekk, id-differenza ta '2.9% fis-sena tista' 10,000 GVA għal kull FTE minn setturi oħra. F'dan dawk esperjenzati fl-2010, il-GVA totali tal-ekonomija fl-2019 kien ikun jammonta għal tiġi attribwita għal żieda fil-produttività. Għalhekk għalkemm il-mutur ewlieni fit-tkabbir ekonomiku kien L G to I M to N F il-każ, dan huwa mistenni peress li s-settur €8.1biljun. Dan kien jirriżulta ta' tkabbir annwali ta' 5.1%. Għalhekk, id-differenza tabilħaqq iż-żieda fl-impjiegi, xorta sarf'rata titjib sostanzjali fil-produttività. J jirrappreżenta s-settur tal-informazzjoni ta’ 2.9% fis-sena tista' tiġi attribwita għal żieda fil-produttività. Għalkemm il-mutur K J u l-komunikazzjoni filwaqt li s-settur ewlieni fit-tkabbir ekonomiku kien tabilħaqq iż-żieda fl-impjiegi, xorta sar titjib L G to I K jirrappreżenta s-settur tas-servizzi sostanzjali fil-produttività. Jekk inħarsu purament lejn il-kompożizzjoni tal-ekonomija f’termini ta’ impjiegi, ninnutaw li s-sehem bejn lJ eċċezzjoni hija s-setturi M sa N fejn is-sehem finanzjarji li jħallsu pagi tajbin. 2010 u l-2019 ma nbidilx u baqa’ sostanzjalmentKl-istess. L-unika tagħhom żdied minn 9.7 % fl-2010 għal 16.9 % fl-2019. Għalhekk, nistgħu nikkonkludu li l-bidla filkompożizzjoni ekonomika f’termini ta’ GVA bejn is-setturi seħħet prinċipalment minn bidla fil-produttività. Jekk inħarsu purament lejn il-kompożizzjoni tal-ekonomija f’termini ta’ impjiegi, ninnutaw li s-sehem bejn l2010 u l-2019 ma nbidilx u baqa’ sostanzjalment l-istess. L-unika eċċezzjoni hija s-setturi MLista sa N fejn is-sehem tas-setturi tagħhom żdied minn 9.7 % fl-2010 għal 16.9 % fl-2019. Għalhekk, nistgħu nikkonkludu li l-bidla filKompożizzjoni tal-impjieg purament lejn ilkompożizzjoni ekonomika f’termini ta’ GVA bejn is-setturi seħħet prinċipalment minn bidla fil-produttività.
Jekk inħarsu kompożizzjoni tal-ekonomija f’termini ta’ impjiegi, ninnutaw li s-sehem bejn l-2010 u l-2019 ma nbidilx u baqa’ sostanzjalment l-istess. L-unika eċċezzjoni hija s-setturi M sa N fejn is-sehem tagħhom żdied minn 9.7% fl-2010 għal 16.9% fl-2019. Għalhekk, nistgħu nikkonkludu li l-bidla fil-kompożizzjoni ekonomika f’termini ta’ GVA bejn is-setturi seħħet prinċipalment minn bidla fil-produttività.
2019 FTE
2010 FTE
A
Kompożizzjoni tal-impjieg 30.0% R to U
O to Q R to U
MOtotoNQ
25.0% 2019 FTE 20.0%
B to E 2010 FTE
15.0% A 30.0% 10.0% 25.0% 5.0% 20.0% 0.0% 15.0%
C B to E
CF
10.0% 5.0%
M to N
L
0.0% K
G to I F J
Industrija
NACE section
Agrikoltura, forestrija u sajd
A
Minjieri u barrieri; Manifattura; Provvista ta' elettriku, gass, Provvista ta' arja kundizzjonata; Provvista ta' ilma; drenaġġ, ġestjoni tal-iskart
B to E
Kostruzzjoni
F
Kummerċ ‘wholesale’ u ‘retail’; Tiswija ta' vetturi bil-mutur u muturi; Trasport u ħażna; Attivitajiet ta' servizzi ta' akkomodazzjoni u ikel
G to I
Informazzjoni u komunikazzjoni
J
L G to I Attivitajiet finanzjarji u ta' assigurazzjoni Biex tingħata risposta għall-mistoqsija dwar liema settur ekonomiku nbidel ilBiex tingħata risposta għall-mistoqsija f'liema settur ekonomiku l-GVA l-aktar għal kull impjegat inbidel l-aktar, saret Attivitajiet ta' proprjetà immobbli K J sempliċi fejn il-GVA f'kull settur ġie diviżsettur bin-numru ta'diviż FTEs fis-settur korrispondenti. Ir-riżultat ta 'din GVA għal kull impjegat, saretanaliżi analiżi sempliċi fejn il-GVA f'kull ġie bin-numru l-analiżi jjinstab hawn taħt. Wieħed jista’ jara li s-setturi kollha tal-ekonomija minbarra tnejn żdiedu filAttivitajiet professjonali, xjentifiċi u tekniċi; Attivitajiet ta' FTEs fis-settur korrispondenti. Ir-riżultat ta’ din l-analiżi jjinsab hawn taħt. Wieħed produttività, dawn it-tnejn huma Settur A (Agrikoltura, forestrija u sajd) u setturi R sa U (Arti, divertiment u amministrattivi u ta' servizz ta' appoġġ tingħata risposta għall-mistoqsija f'liema setturżdiedu ekonomiku l-GVA għal kull impjegat inbidel l-aktar, saret jista’ jara li s-setturi kollha Biex tal-ekonomija minbarra tnejn, fil-produttività; rikreazzjoni, tiswija ta’— oġġetti tad-dar u servizzi oħra). B'mod sorprendenti, is-settur tal-gaming jaqa' taħt isanaliżi sempliċi fejn il-GVA f'kull settur ġie diviż bin-numru ta' FTEs fis-settur korrispondenti. Ir-riżultat ta 'din dawn iż-żewġ setturi huma: Settur A (Agrikoltura, forestrija u sajd) u Setturi R sa U Amministrazzjoni pubblika u difiża; Sigurtà soċjali obbligatorja; l-analiżi jjinstab hawn taħt. Wieħed jista’ jara li s-setturi kollha tal-ekonomija minbarra tnejn żdiedu fil(Arti, divertiment u rikreazzjoni, tiswija ta’ oġġetti tad-dar u servizzi oħra). B'mod Edukazzjoni; produttività, dawn it-tnejn huma Settur A (Agrikoltura, forestrija u sajd) u setturi R sa U (Arti, divertiment u Attivitajiet ta' saħħa tal-bniedem u xogħol soċjali rikreazzjoni, tiswijataħt ta’ oġġetti tad-dar uR servizzi B'mod sorprendenti, is-settur tal-gaming jaqa' taħt issorprendenti, is-settur tal-gaming jaqa' is-setturi sa U;oħra). madankollu, it-tnaqqis Arti, divertiment u rikreazzjoni, Tiswija ta' oġġetti tad-dar u fil-produttività f'dan is-settur ġie rreġistrat minħabba l-inklużjoni ta’ setturi oħra ta' servizzi oħra produttività baxxa li huma pjuttost żgħar fid-daqs.
K L M to N O to Q R to U
28 ta’ Mejju 2022 | EKONOMIJA
3
Investiment ta’ €4 miljun għall-proġetti bl-Intelliġenza Artifiċjali
S
itt proġetti li huma stabbilieti fl-Istrateġija Nazzjonali tal-Intelliġenza Artifiċjali tħabbru fl-aħħar jiem, u li dawn se jkunu qed jiffaċilitaw ħajjet in-nies permezz ta’ din itteknoloġija innovattiva. L-investiment ta’ €4 miljun f’sitt proġetti differenti qed isir permezz tal-Awtorità Maltija għall-Innovazzjoni Diġitali, u li permezz ta’ dawn il-fondi se jibbenefikaw is-setturi tat-trasport, l-eneriġija, is-saħħa, l-edukazzjoni, it-turiżmu u s-servizz talkonsumatur. Waqt konferenza tal-aħbarijiet, il-Ministru għall-Ekonomija, Fondi Ewropej u l-Artijiet Silvio Schembri fakkar kif peremezz talIstrateġija Nazzjonali għall-Intelliġenza Artifiċjali, Malta qed taspira li ssir post minn fejn kumpaniji u intraprendituri lokali u saħansitra barranin ikunu jistgħu jiżviluppaw, jittestjaw, u jkabbru sistemi tal-Intelliġenza Artifiċjali. Dan filwaqt li jesebixxu l-valur tal-innovazzjonijiet tagħhom lil pajjiż li hu lest li juża din itteknoloġija. Wieħed mill-elementi meħtieġa sabiex ilpajjiż ikun preparat bl-aħajr mod għal din it-teknoloġija hija li s-settur pubbliku jista’ juri b’mod tanġibbli l-benefiċċji li ġġib magħha l-Intelliġenza Artifiċjali. U huwa għalhekk li sitt proġetti ġew maħsuba sabiex b’mod dirett iħallu impatt pożittiv fuq is-soċjetà in ġenerali. Il-proġett li se jindirizza l-immaniġjar tat-traffiku ibbenefika minn investiment ta’ €1.9 miljun. Id-diversi elementi ta’ Transport Malta li nsibu fit-toroq Maltin b’rabta mat-traffiku, bħat-traffic lights u CCTVs, se jkunu inkorporati f’sistema waħda, sabiex tkun analizzata s-sitwazzjoni fit-toroq Maltin. L-għan wara dal-proġett huwa li titnaqqas ilkonġestjoni u anke l-ħin fit-traffiku. L-istudenti se jkunu mgħejjuna permezz ta’ proġett iffukat fuq l-edukazzjoni. Investiment ta’ €150,000 se jwassal għal ħolqien ta’ sistema adattiva li biha, l-istudenti jiksbu edukazzjoni aħjar. Dan hekk kif is-sistema se toffri programmi personalizzati abbażi tal-ħiliet talistudent. Proġett ieħor huwa ffukat fuq l-enerġija, u permezz ta’ investiment ta’ €376,000, se jkun qed isir massimizzazzjoni tar-riżorsi tal-Enemalta, il-Korporazzjoni għasServizzi tal-Ilma u l-ARMS. Permezz ta’ dal-proġett huwa ppjanat li jkun hemm
aktar stabbiltà fin-networks tad-dawl u l-ilma, filwaqt li jkun hemm servizz iktar effiċjenti. Fil-qasam tas-saħħa, l-Awtorità Maltija għall-Innovazzjoni Diġitali allokat €300,000 sabiex tinħoloq forecasting app. Din l-għodda se tkun kapaċi tieħu d-deċiżjonijiet sabiex tgħin fl-ibbaġitjar u fil-proċess tal-ordnijiet. B’hekk ikun qed jonqos iktar il-possibiltà li jkun hemm sitwazzjoni ta’ mediċini out-of-stock.
Ritratt: Clodagh O'Neill
Intant, fis-servizz tal-konsumatur, speċifikament il-pjattaforma servizz.gov, għaddejja ħidma fuq il-faċilità ta’ chatbot. B’investiment ta’ €590,000, din l-għodda ġdida qed tiżdied ma’ dawk eżistenti, iġifieri email, app tal-mobile, freephone 153 u s-servizz li jingħata miċ-ċentri ta’ servizz.gov. Il-faċilità qed twassal għal assistenza b’iktar ħeffa, kemm lil min ikun qed ifittex l-informazzjoni u kif ukoll lill-aġenti tal-istess servizz. Is-sitt proġett huwa mmirat lejn is-settur tat-turiżmu, u speċifikament se jkun qed itejjeb l-esperjenza tat-turisti. Filfatt, is-sistema maħsuba se tkun qed tissuġġerixxi esperjenzi lit-turisti skont l-interessi tagħhom. Għal dan il-proġett, l-Awtorità Maltija għall-Innovazzjoni Diġitali allokat €800,000. Il-Ministru Silvio Schembri qal li dawn ilproġetti huma biss il-bidu, u spjega kif fix-xhur u s-snin li ġejjin, l-Intelliġenza Artifiċjali se tkun dejjem aktar qed tintuża fil-ħajja ta’ kuljum, u pajjiżna għandu jkun benniena minn fejn dawn l-ideat jiġu żviluppati. Il-Kap Eżekuttiv tal-Awtorità Maltija għall-Innovazzjoni Diġitali Kenneth Brincat innota li t-tħabbira tal-proġetti hija l-frott ta’ ħafna xhur ta’ ħidma minn wara l-kwinti li sar mill-partijiet involuti. Żied li l-Awtorita’ se tkompli toffri l-appoġġ teknoloġiku tagħha, inkluż permezz tas-servizzi li hija diġa toffri, fosthom il-programm ta’ ċertifikazzjoni u t-Technology Assurance Sandbox, sabiex il-proġetti pilota jimmaterjalizzaw blaħjar mod possibbli skont dak li huwa maħsub.
Ritratt: Franklin Cachia
4
EKONOMIJA | 28 ta’ Mejju 2022
IS-SAĦĦA LILL-ĦADDIEM… IMMA MHUX MAL-MEJDA BISS
F
il-ġimgħa li fiha ċċelebrajna Jum il-Ħaddiem, kont inkun qed nonqos jekk ma nitfax dawl fuq sitwazzjonijiet xejn feliċi li bosta ħaddiema f’pajjiżna għadhom isaqqfu wiċċhom magħhom sal-ġurnata tal-lum. Qed nirreferi għad-diskrimazzjoni legali bejn ħaddiema li ma jitħallsux l-istess waqt li jagħmlu l-istess xogħol.
Fil-prinċipju jaqbel kulħadd.
Fil-verità, la l-ħaddiem u lanqas min iħaddmu ma jrid li jkollu żewġ persuni li jaħdmu mejda ma’ mejda ma' xulxin u jagħmlu l-istess xogħol b’kundizzjonijiet differenti. Apparti l-fatt li dan huwa ksur talliġi, dan dejjem jispiċċa jwassal għal diżgwid intern fuq il-post tax-xogħol u demotivazzjoni bejn il-ħaddiema li tispiċċa tellef mhux ftit il-kwalità tax-xogħol. …Għandu jħallas l-istess paga Għalhekk il-liġi tax-xogħol f’pajjiżna tisħaq li ħaddiema li jagħmlu xogħol tal-istess valur għandhom jitħallsu l-i-istess.
Qed naċċettaw ħaddiema tattieni klassi Bl-Ingliż ngħiduha aħjar… "The devil is in the detail." Ħafna minn dawn il-każijiet huma relatati mal-fatt li f’bosta postijiet tax-xogħol illum wieħed isib ħaddiema ‘tal-post’ u ħaddiema hekk imsejħa ‘tal-kuntrattur’. B’hekk, teknikament, għalkemm dawn il-ħaddiema jaħdmu fl-istess fabbrika jew uffiċċju u jagħmlu l-istess xogħol, fil-verità huma impjegati ta' żewġ kumpaniji differenti. Ħaddiem minnhom jaħdem mal-kumpanija, u l-ieħor huwa impjegat mal-kuntrattur.
Il-problema hija meta niġu għallprattika.
B’hekk għandha sitwazzjoni fejn il-liġi ma tittrattax lil dawn iżżewġ ħaddiema bl-istess mod. Minkejja li t-tnejn jagħmlu l-istess xogħol għall-benefiċċju ta' l-istess kumpanija, il-liġi kif inhi tippermetti li ma jitħallsux l-istess salarju għax ma jaħdmux malistess employer.
Minkejja l-liġijiet kollha, f’pajjiżna llum għad għandha ħaddiema li jitħallsu differenti għall-istess xogħol. Dan iseħħ fis-settur privat, imma sfortunatament għadek tara każijiet bħal dawn anke fissettur pubbliku.
Effettivament qed noħolqu żewġ klassijiet ta’ ħaddiema. Dawk tal-‘kuntrattur’ saru ħaddiema tat-tieni klassi li jistgħu jiġu impjegati b’kundizzjonijiet anqas vantaġġużi minkejja li jagħmlu l-istess xogħol ta’ sħabhom.
Madwar il-mejda kulħadd jaqbel.
Issa ċ-ċans li nbiddlu l-affarijiet Illum għandna l-inqas rata ta’ qgħad fl-istorja ta pajjiżna. Ġejjin quddiemna xhur ta' xogħol qawwi f’ħafna mis-setturi ekonomiċi ta’ pajjiżna. Issa huwa l-mument li nbiddlu l-liġijiet li hemm bżonn għall-ġid tal-ħaddiema tagħna, u iva, anke ta’ min iħaddimhom.
Xogħol ta valur ugwali…
Ħaddiema li jagħmlu l-istess xogħol għandhom ikollhom iddritt li jirċievu l-istess ħlas.
Steve Ellul
Anke l-kundizzjonijiet iridu jkunu ndaqs Għandha sitwazzjonijiet oħrajn, anke fis-settur pubbliku, fejn ilħaddiema tal-kuntrattur mhux biss ma jitħallsux l-istess salarju imma dawn lanqas ma huma jgawdu mill-istess kundizzjonijiet ta’ sħabhom li jagħmlu l-istess xogħol. Filwaqt li sar ħafna progress f’dan il-qasam, anke billi llum ilħaddiema kollha tal-kuntrattur qegħdin jitħallsu paga doppja talĦdud bħal sħabhom, għad hemm xi jsir. Jiddispjaċik meta tisma’ li ħaddiema tal-kuntrattur ma jingħatawx aċċess għal faċilitajiet ta’ parkeġġ jew aċċess għallistess opportunitajiet ta’ taħriġ u ta’ overtime, fost oħrajn. Saħansitra smajt b’każijiet ta’ ħaddiema li ma jingħatawx affarijiet żgħar, li jagħmlu d-differenza filmotivazzjoni ta’ dak li jkun, bħal pereżempju meals issussidjati mill-canteens tax-xogħol li jingħataw lill-ħaddiema tal-post imma mhux lil tal-kuntrattur.
Għax bi drittijiet aktar ġusti ma jgawdix biss il-ħaddiem. Igawdi wkoll min b’xogħol aħjar talħaddiema, u b’anqas ħaddiema li jridu jitilquh għax ma jkunux trattati sew, se jimxi aktar ’il quddiem. Ftit bidliet jistgħu jagħmlu d-differenza għal ħafna Hemm bżonn li ssir diskussjoni mal-imsieħba soċjali biex il-liġi tax-xogħol tiġi emendata biex irresponsabbiltà għall-ħlas ugwali għal xogħol tal-istess valur tiġi estiża fuq il-kumpanija li tkun qed tibbenefika minn dak ix-xogħol. B’hekk jirnexxilna nżommu l-flessibilità sabiex jiġu impjegati ħaddiema tal-kuntrattur mingħajr ma dawn il-ħaddiema jibqgħu jiġu trattati differenti minn sħabhom li jkunu tal-post. Hemm bżonn ukoll li l-liġi tiġi estiża biex tkopri mhux biss issalarju, iżda wkoll numru ta’ kundizzjonijiet tax-xogħol, biex verament inkunu ċerti li ma jkollniex aktar ħaddiema tat-tieni klassi.
28 ta’ Mejju 2022 | EKONOMIJA
5
NORMALITÀ EKONOMIKA ĠDIDA Bis-saħħa ta’ dak li għaddiet minnu d-dinja fl-aħħar sentejn u nofs, il-frażi “normalità ġdida” tista tgħid qiegħda fuq fomm kulħadd u sirna nżiffnuha f’kull suġġett illi niddiskutu. Hekk kif il-pandemija bdiet tieħu kontroll tad-dinja spiss konna bdejna nsemmu kif il-ħajja kwotidjana u soċjali kif konna nafuha ser tkun ferm differenti. Illum il-ġurnata illi din il-burraxka donnha qed nixħtuha warajna, qed nifhmu iżjed xi tfisser din il-frażi; qed nirrealizzaw illi normalità ġdida, kontra ta’ dak li bassru xi wħud, ma tfissirx it-tmiem tar-rutina u tal-ħajja soċjali u kulturali kif konna nafu qabel. Bis-saħħa talgħaqal li bih tmexxa dan il-pajjiż flaħħar sentejn, normalità ġdida tfisser lura lejn id-drawwiet ta’ qabel bi ftit iżjed kawtela. U dan il-kunċett ta’ pożittività b’kawtela ma japplikax biss għall-irkupru tal-aspett soċjali iżda wkoll għall-irkupru ekonomiku li issa wkoll donnu qabad sew ir-rankatura mistennija. Bla dubju ta’ xejn fl-għeqqel talpandemija, hekk kif bdejna naraw l-infieq tal-gvern jisplodi sabiex iwieżen il-familji u n-negozji filwaqt li d-dħul jonqos drastikament minħabba t-tnaqqis fl-attivitajiet kummerċjali u ekonomiċi, fost ilħafna biżgħat li kellna, ilkoll konna ġenwinament inkwetati li deħlin f’riċessjoni liema bħalha. Ħafna wkoll ma setgħux jifhmu għalfejn fl-eqqel ta’ pandemija l-gvern baqa’ jinvesti u jinċentiva. Biex tkompli tikkumplika l-istorja, hekk kif beda jidher ftit bnazzi minn din il-pandemija dlonk reġa’ beda dieħel is-sħab griż ta’ gwerra fuq l-għatba tal-Ewropa u l-effetti li din ser tħalli anke fuq ekonomija li kienet għaddejja minn perjodu delikat. Dlonk smajna min ibeżżagħna dwar kif Malta rreġistrat l-ogħla defiċit fl-Unjoni Ewropea kollha u għaldaqstant ser niddaħħlu filProċedura tad-Defiċit Eċċessiv b’mod obbligatorju u ġej fuqna perjodu ta’ awsterità u tbatijiet kbar. Tiskanta kif dan it-tbassir kien ġej mill-istess klikka li darba kienu qalulna li Labour won’t work, li l-qagħad ser jisplodi u li ser nidħlu gass down ġol-ħajt! Imma ma ttihomx tort ibassru hekk, għax fi żmien ta’ kriżi internazzjonali ferm inqas katastrofika minn li għaddejna u għadna għaddejjin minnhom, l-unika soluzzjoni kienet l-awsterità. Eventwalment, bis-saħħa ta’ dik l-awsterità l-ekonomija staġnat u kienu huma li daħħluna fil-Proċedura
tad-Defiċit Eċċessiv. Għadhom ma jistgħux jifhmu kif jista’ jkun illi ekonomija li tinċentiva lill-familji u n-negozji tirranka ferm iżjed malajr minn dik li tissikka lill-istess familji u negozji. B’mod paralleli mat-tbassir ta’ awsterità u biża’, bdejna nisimgħu tbassir mill-Kummissjoni Ewropea illi pajjiżna ser ikollu l-iktar tkabbir ekonomiku b’saħħtu mill-pajjiżi kollha tal-Unjoni Ewropea. L-istess Unjoni Ewropea li ħaddieħor qalilna ser iddaħħalna f’awsterità obbligatorja!
Nifhem illi dan huwa kollu tbassir u ssib min jgħidlek la naraw it-tbassir jimmaterjalizza nitkellmu. U hekk qed jiġri! Din il-ġimgħa stess, ir-Rapport Annwali tal-Bank Ċentrali ta’ Malta jispjega kif is-sena li għaddiet filwaqt li r-rata medja tat-tkabbir fl-UE kienet ta’ ftit iżjed minn 5%, dik ta’ pajjiżna qabżet id-9%. Skont l-istess rapport, dan l-irkupru ekonomiku b’saħħtu wassal ukoll biex kiber is-suq taxxogħol, żdiedu l-opportunitajiet ta’ impjieg u għaldaqstant kompla jonqos il-qagħad. Filwaqt illi l-Bank Ċentrali jirrapporta illi s-sitwazzjoni ekonomika għadha xi ftit jew wisq sensittiva għal dak kollu li għaddejja minnu l-Ewropa u d-dinja, isemmi wkoll kif bis-saħħa tal-irkupru ekonomiku b’saħħtu d-dejn nazzjonali baqa’ taħt is-60%, avolja l-previżjonijiet kienu illi dan ser jinqabeż. Din il-ġimgħa stess, fir-rapport tarrebbiegħa dwar il-previżjonijiet ekonomiċi l-Kummissjoni Ewropea kkonfermat dak kollu li ġie rrappurtat
mill-Bank Ċentrali ta’ Malta. Tant hu hekk, illi l-previżjonijiet tal-istess Kummissjoni huma li l-irkupru ekonomiku ta’ pajjiżna ser jibqa’ wieħed mill-iktar b’saħħithom kemm f’din is-sena li qegħdin fiha kif ukoll għas-sena li ġejja! Il-Kummissjoni Ewropea tirrapporta kif waħda millisfidi li pajjiżna għandu mhijiex il-qagħad imma n-nuqqas ta’ ħaddiema biex isostnu l-istess tkabbir ekonomiku! Rapport ieħor illi ħareġ riċentament kien dak tal-aġenzija internazzjonali
ta’ kreditu Fitch, fejn semmiet kif sa issa l-familji Maltin huma l-inqas affettwati mill-isfidi illi l-gwerra flUkrajna qed tħalli warajha. Filwaqt illi l-inflazzjoni f’pajjiżna bħalissa hija inevitabbilment ogħla mis-snin ta’ qabel, dan huwa notevolment taħt kontroll meta mqabbel ma’ pajjiżi oħra madwarna. Dan bis-saħħa talpolitika tal-gvern illi jerġa’ jwieżen lill-familji u n-negozji fl-agħar talpandemija. Huwa bis-saħħa ta’ din il-politika illi l-ekonomija mhux talli mhux tistaġna talli qed tkompli tikber waqt żmien ta’ sfidi kbar. Huwa għalhekk illi normalità ekonomika ġdida tfisser pożittività b’kawtela u sostenn. Normalità ġdida tfisser illi l-politika tal-gvern li jinvesti, iwieżen u jinċentiva hija dik illi ser inkomplu naraw fiż-żmien li ġej. L-istess kawtela u sostenn li ħarġuna minn djarna wara l-pandemija ser ikunu l-istess kawtela u sostenn li bihom pajjiżna jkompli jimxi ’l quddiem.
Brian Scicluna
EKONOMIJA | 28 ta’ Mejju 2022
TKABBIR FIR-REĠISTRU TAL-AJRUPLANI REĠISTRATI F'MALTA
660
2015
(APRIL)
2022
9H REGISTER
2010
2005
27
2000
6
28 ta’ Mejju 2022 | EKONOMIJA
7
X’inhuma l-Bootcamps Diġitali? Il-Bootcamps Diġitali huma programm maħsub biex jgħin kemm lill-individwi kif ukoll lin-negozji jtejbu l-kapaċitajiet diġitali tagħhom u jkabbru ċ-ċansijiet futuri tagħhom. Dawn il-Bootcamps huma konformi mal-mandat ta’ ħiliet diġitali, titjib tal-ħiliet u ħiliet mill-ġdid tal-eSkills Malta Foundation. L-eSkills Malta Foundation hija ddedikata biex tgħin lin-nies jadattaw, jevolvu, u jirnexxu f’postijiet tax-xogħol rivoluzzjonjati u moderni f’dinja ta’ xogħol li dejjem qed tiżdied u dipendenza fuq it-teknoloġija diġitali. Il-Fondazzjoni nediet programm ġdid fl-2019 biex tiffinanzja inizjattiva ġdida ta' dawn il-Bootcamps tal-Ħiliet Diġitali. L-għan ta’ dawn il-bootcamps huwa li jintroduċu liż-żgħażagħ għassabiħ tal-coding, li jiżviluppaw żgħażagħ u adulti interessati li jsegwu karriera filcoding, u jtejbu l-ħiliet u l-kompetenzi tal-għalliema.
Il-bootcamps jintroduċu wkoll adolexxenti, adulti, u pensjonanti fl-iżvilupp tat-teknoloġija, bħall-użu tal-internet biex jagħmlu ħajjithom aktar faċli. Fil-qosor il-bootcamps diġitali jistgħu japplikaw għal kulħadd irrispettivament mis-sitwazzjoni tax-xogħol tiegħu. Il-Bootcamps huma tajbin għal dawk li diġà huma impjegati u jridu jiżviluppaw u jfasslu l-ħiliet tagħhom għall-pożizzjoni attwali tagħhom, kif ukoll dawk li qed ifittxu xogħol u jirrikonoxxu li l-dawn il-ħiliet addizzjonali jgħinuhom ikunu aħjar minn ħaddieħor. Sena wara sena, il-popolarità ta’ dawn il-Bootcamps talĦiliet Diġitali kibret. Din il-lista li ġejja ser tkunu fil-mira tal-korsijiet/ sessjonijiet ta’ taħriġ: Professjonisti u Practitioners tal-ICT; Edukazzjoni (Għalliema u Studenti); Bniet (12+ sena) u Nisa; Ċittadini (Żgħażagħ, Adulti minn 18-il sena ‘l fuq, Pensjonanti); Impjegati, eżekuttivi jew dawk li jmexxu SMEs u intrapriżi. B’kollox 16il fornitur ta’ taħriġ qablu li jieħdu sehem f’dawn il-bootcamps. Dawn il-programmi jinkludu wkoll dawk imfassla apposta għall-bniet u n-nisa. Dan huwa skont wieħed mill-għanijiet prinċipali talFondazzjoni li żżid il-ħiliet diġitali, ittejjeb il-ħiliet jew terġa’ tħarreġ in-nisa permezz ta’ seminars u avvenimenti ta’ Nisa fl-ICT.
Aktar minn 20 kors ta’ Ħiliet Diġitali se jkunu disponibbli li jkopru mill-Ħolqien ta’ Speċjalisti tal-ICT sa Teknoloġiji Emerġenti għaċ-Ċittadini sa aġġornar ta’ ħiliet diġitali għal Għalliema. Dawn il-Bootcamps bl-Abiltajiet Diġitali jistgħu jkunu l-aħjar għażla għal min qed jaħdem, jaħdem għal rasu, bla xogħol, jew jirritorna għax-xogħol wara waqfa jew li jrid itejjeb il-ħiliet tiegħu malajr f’qasam speċifiku, jew għal pożizzjoni ġdida, kif ukoll jekk jixtiequ javvanzaw fix-xogħol attwali tagħhom. Għar-reġistrazzjoni jekk jogħġbok żur: https://bit.ly/3vyPCFz Dawn il-Bootcamps tal-Ħiliet Diġitali huma b’xejn u se jibdew minn April sa Diċembru 2022. Għal aktar informazzjoni, jekk jogħġbok segwina fuq https://www.facebook.com/ESkillsMalta; www.eskills.org.mt. Tista’ tikkuntattjana wkoll fuq info.eskills@eskills.org.mt
8
EKONOMIJA | 28 ta’ Mejju 2022
JEKK INDAĦĦLU RASNA FIR-RAMEL Iltqajt ma’ żewġ persuni: wieħed ivvota dejjem PN, l-oħra vvutat dejjem PL. Fl-aħħar elezzjoni ta’ Marzu 2022 ma vvutawx għax tilfu l-fiduċja fiż-żewġ partiti. Ma jafux lil xulxin imma qaluli l-istess kliem għala ma vvutawx: irridu politika nadifa u onesta, politiċi li jaħdmu għall-ġid komuni u mhux għall-interessi personali u politiċi li jaħdmu għall-għaqda fil-pajjiż u mhux għall-firda u l-mibegħda. It-tnejn iħobbu lil pajjiżna u qed jagħmlu xogħol soċjali għall-ġid fil-kommunita` tagħhom iżda ma jridux imissu ma’ partiti politiċi. Mhux sinjal tajjeb meta jkollok nies bħal dawn ma jridux jinvolvu ruħhom filpolitika. Fl-elezzjoni li għaddiet 8,802 marru jivvotaw iżda ħassruh, id-doppju ta’ kemm ghamlu hekk fl-2013. B’kollox madwar 60,000 ma vvutawx. Kemm minnhom ma vvutawx għax tilfu fiduċja fil-partiti? Il-PL u l-PN qed jagħmlu stħarriġ biex isiru jafu għala ntilfet il-fiduċja fihom u biex jaħdmu biex iġibu dik il-fiduċja lura? Jew kuntenti nkunu repubblika mibnija fuq ir-ramel li ndaħħlu rasna fih? Mhix konsolazzjoni li ngħidu li f’pajjiżna għadhom jivvutaw ferm iżjed milli jivvutaw f’pajjiżi demokratiċi oħrajn. M’għandniex nintelqu mal-kurrent Meta tivvjaġġa f’ħafna mill-pajjiżi l-oħra tinduna kemm hi ċkejkna Malta. Meta bħala żagħżugħ bdejt nivvjaġġa u niskopri kemm hi kbira d-dinja, kont ktibt dan: Malta tiegħi, qawwi qalbek. Mhux tassew kulħadd insik. Dubbiena ftakret timmarkak F’nofs l-ikħal fuq il-mappa.
Evarist Bartolo
Iżjed ma kbirt iżjed fhimt li l-agħar ċokon mhux id-daqs tal-art, iżda tal-moħħ u l-qalb. Iżjed fhimt li jekk ma tħobbx u ma tistmax lil pajjiżek int stess, ma jiġix ikkalkulat u jiġi stmat ta’ tapit mill-pajjiżi l-oħra. Pajjiż sovran mhux biżżejjed ikollu l-innu u l-bandiera tiegħu jekk ma jħobbx u ma jirrispettax lilu nnifsu u jieħu ħsieb tiegħu nnifsu billi kapaċi jħoss b’qalbu, jaħseb b’moħħu u jara b’għajnejh u jaħdem b’għaqal u b’dinjità għall-ġid tiegħu u jħares lilu nnifsu mill-aħjar li jista’. Bla teatrin. B’realiżmu.
L-ekonomisti qed jgħidu lill-mexxejja biex iħejju liċ-ċittadini jitgħallmu jiffaċċjaw żminijiet iebsa bħal fi gwerra. Bħas-soltu jweġġħu l-iżjed dawk li jifilħu l-inqas. Tajjeb li l-gvern qed jieħu passi biex iħares lill-poplu tagħna milli jweġġa’ iżjed milli qed iweġġa’ f’din is-sitwazzjoni diffiċli.
Jekk taħseb b’moħħ ħaddiehor tagħmel dak li jrid ħaddieħor anki jekk tperper il-bandiera tiegħek u ddoqq l-innu tiegħek. Żgħar. Imma xorta m’għandniex insiru iżgħar billi nintelqu u mmorru fejn sempliċiment iridna ħaddiehor għall-interessi tiegħu u mhux għall-ġid tagħna. Xejn mhu faċli għall-pajjiż żgħir f’dinja ta’ kbar.
Il-kwalità ta’ demokrazija ta’ pajjiż tiddependi kif titwieġeb din il-mistoqsija.
Iżda kollox isir iżjed diffiċli jekk tintelaq u tħalli lil ħaddiehor jieħdok fejn irid. Żminijiet iebsa bħal fi gwerra Sas-sena li għaddiet l-ekonomisti kienu qed ibassru kif is-sena 2022 kellha tkun sena millaqwa, bid-dinja tirpilja wara l-pandemija kif ġara kważi 100 sena ilu wara l-Influwenza Spanjola li kienet ħarbtet dinja. Għaddew ftit xhur u issa qisna morna lura 50 sena għassnin 70 meta għola l-prezz taż-żejt u staġnat l-ekonomija tad-dinja u nfirxet tant tbatija, qgħad u miljuni marru lura. Il-gwerra flUkrajna u l-għeluq ta’ Shanghai bil-covid qed iħarbtu l-ekonomija tad-dinja bl-iskarsezzi u l-għoli tal-prezzijiet.
Teatru tal-pupi Mnejn iġibu l-flus il-kandidati u l-partiti biex imexxu l-ħidma tagħhom?
Tajjeb għaċ-ċittadini u għall-pajjiż fejn ilkandidati u l-partiti flushom iġibuhom l-aktar mingħand in-nies tal-flus li mbagħad jiġbdu l-ispag kif jaqblilhom u flok demokrazija b’ċittadini u istituzzjonijiet b’saħħithom ikollok teatru tal-pupi? Photo Caption : Fl-elezzjoni li għaddiet 8,802 marru jivvotaw iżda ħassruh, id-doppju ta’ kemm għamlu hekk fl-2013. Madwar 60,000 ma vvutawx. Kemm minnhom ma vvutawx għax tilfu fiduċja fil-partiti? Tajjeb għaċ-ċittadini fejn il-kandidati u l-partiti flushom iġibuhom l-aktar mingħand in-nies tal-flus li mbagħad jiġbdu l-ispag kif jaqblilhom u flok demokrazija jkollok teatru tal-pupi?
28 ta’ Mejju 2022 | EKONOMIJA
“L-ekonomija Maltija qed turi sinjali ta’ reżiljenza”
9
Cristian Muscat
It-tbassir ekonomiku dwar Malta milqugħ tajjeb mill-ekonomisti Jidher li minkejja l-ostakli kollha, fosthom l-aktar riċenti bl-invażjoni fl-Ukrajna, Malta se jibqa’ jkollha tkabbir ekonomiku konsekuttiv u għal din is-sena se jkun fost l-ogħla rata ta’ tkabbir ekonomiku wkoll. It-tbassir tal-Kummissjoni Ewropea dwar l-andament ekonomiku li għaddej minnu b’ritmu b’saħħtu pajjiżna ġie milqugħ bl-iktar mod pożittiv minn ekonomisti u analisti ewlenin.
L-Ekonomista Steve Ellul f’kummenti lil dan is-sit qalilna li l-andament ekonomiku huwa b’saħħtu u dan jidher mill-figuri li ħerġin fil-kuntest tat-turiżmu fejn ħafna mill-operaturi turistiċi qed jaraw li se jkunu qed jilħqu ċ-ċifra ta’ 75% tan-numri li kienu ntlaħqu fl-2019, is-sena ta’ qabel ilpandemija. Dan jirrifletti sentiment tajjeb ħafna fil-fażi ta’ rkupru millpandemija.
L-ekonomista Ellul jgħid li r-rata ta’ inflazzjoni bħalissa f’Malta hija fl-iktar livelli baxxi fl-Ewropa minħabba li l-Gvern qed jintervjeni fil-prezz tal-ikel u tal-enerġija. “Għall-inflazzjoni dak ifisser viċin l-40% tal-inflazzjoni kollha li persuni jkunu qed jesperjenzaw”. Dawn l-interventi tal-Gvern kapaċi jimmitigaw l-għoli tal-ħajja għalkemm dan għadu jinħass xorta waħda speċjalment minn persuni bi dħul baxx u dawk fil-
klassi medja. Għalhekk ma jfissirx li l-għoli tal-ħajja mhux qed inaqqas mill-kapaċita tax-xiri tal-individwi. Li hemm favur l-andament ekonomiku, isostni Steve Ellul, huwa l-fatt li ħafna mill-Maltin fixxhur tal-pandemija irnexxielhom ifaddlu iktar minn qatt qabel tant li bħalissa l-banek lokali għandhom madwar €24 biljun f’depożiti tan-nies. Dan ifisser li b’hekk ilkapaċità tax-xiri mhux se jkun qed jonqos wisq.
IL-BANEK MALTIN Minn kontroversja li għaddejja dwar is-servizzi li l-banek Maltin jipprovdu liċ-ċittadini, ħareġ ċar il-punt li l-banek naqqsu s-servizzi tagħhom lid-depożitanti waqt li żiedu l-miżati tagħhom. Jidher sew li l-aspettattiva ta’ min jikkummenta fuq il-banek il-kbar ta’ Malta hi li dawn għandhom ikunu per eċċellenza banek tad-depożitu. Biss fl-istess ħin, qed iservu wkoll bħala banek li jsellfu għal investimenti produttivi, u għall-bini u x-xiri ta’ djar u appartamenti. Jiġifieri, minkejja ċ-ċokon tagħhom, iridu jservu wkoll bħala banek ta’ investiment tat-tul u ta’ skala medja, waqt li baqgħu bil-mentalità ta’ bank kummerċjali medju. Biex tagħqad, mill-kriżi finanzjarja tas-snin 20082012, kellhom jitgħabbew b’regolamenti ġodda u komplikati ta’ kif isostnu l-bażi kapitali tagħhom. Terġa’, tgħabbewlhom aktar regoli li joħorġu millisforz Ewropew biex tinħoloq għaqda bankarja u biex jinqered il-ħasil tal-flus. Il-banek “il-kbar” Maltin mhux jirnexxilhom ilaħħqu ma’ dawn il-blalen kollha fl-ajru. L-agħar li ntlaqtu minn hekk huma d-depożitanti ż-żgħar.
Alfred Sant
KOSTITWENZA EWROPEA
PEGASUS
Il-proposta biex għall-elezzjonijiet li jmiss tal-Parlament Ewropew jinħolqu kostitwenzi li jmorru lil hinn minn pajjiż wieħed biex fihom ikunu jistgħu jikkontestaw partiti “transazzjonali” sabet min jappoġġjaha fl-aħħar snin. Kien tellaqha l-aktar il-President Franċiż Macron.
Qam ferment fuq l-ispjunaġġ li kien (u għadu bla dubju) għaddej permezz ta’ software ivvintat minn kumpanija Iżraeljana mlaqqma Pegasus. Qed jintuża u jinbiegħ b’mod “kummerċjali” b’suċċess kbir. Jiddeffes filmobajls ta’ persuni importanti fil-politika u n-negozju, u jirreġistra kull informazzjoni li jsib fihom.
Biex ċerti reżistenzi kontriha jitrattbu, iddaħħlu fiha numru ta’ miżuri li setgħu jagħmluha tinħass aktar attrajenti, imma li x’aktarx għamluha aktar imħawda. Ma nistax nifhem kif l-idea nnifisha hi maħsuba li se tqajjem aktar interess fl-elezzjonijiet Ewropej fost iċ-ċittadini u tħajjarhom joħorġu jivvotaw għall-elezzjonijiet tal-Parlament Ewropew. Ma nafx pereżempju kemm votanti Maltin se juru interess akbar fl-elezzjonijiet għall-Parlament Ewropew u jmorru jivvotaw f’numru akbar għax Malta tkun parti minn kostitwenza magħquda ma’ territorju Slovakk jew Sloven. Imma erwieħ tajba li jgħixu fl-hekk imsejħa bużżieqa ta’ Brussell jaħsbuha mod ieħor.
Sibtha ħaġa stramba kif qam dan l-iskandlu kollu. Mhux għax il-mod li bih intuża dan is-software mhuwiex skandaluż. Imma għax donnu affarijiet hekk m’ilhomx jiġru, bejn ħbieb, għedewwa u kompetituri. Anke waqt li t-tbaqbiq dwar il-Pegasus baqa’ jfur, erġajna rajna kemm f’dal-qasam jeżistu standards doppji. L-ispjunaġġ li nagħmlu jien u ħbiebi fuq min ma hux ħabibna għandu r-raġun tiegħu. Dak li jagħmlu l-avversarji u kompetituri tagħna fuqna hu kundannabbli għall-aħħar.
10
EKONOMIJA | 28 ta’ Mejju 2022
Il-programm ta' Accelerator internazzjonali Plug 'n' Play jasal f' Malta Il-Malta Enterprise tassisti dan il-programm bħala parti mill-ekosistema tal-istartups Bi ftehim bejn il-Malta Enterprise, Quantum Foundation u Plug 'n' Play, twaqqaf fost minn tal-ewwel programmi ta’ accelerators f' Malta. Dan il-programm se jkun qed joffri spazju lil startups ibbażati f' Malta biex jingħaqdu fil-programm offrut minn dan l-accelerator għal perjodu ta' sitt xhur. Matul dan il-perjodu huma se jkunu qed igawdu minn sensiela ta' servizzi speċjalizzati li jassistu n-natura ta' sfidi li jkunu qed jaffaċċjaw l-istartups.
28 ta’ Mejju 2022 | EKONOMIJA
Dawn l-isfidi jinkludu x' tip ta' fondi u assistenza jeżistu li jkunu jistgħu jużaw għan-negozju tagħhom, gwida ta' kif tieħu 'l
kumpaniji kbar u stabbiliti, bħal Paypal u Dropbox.
startups joperaw teknoloġiċi.
Dan ifisser li din l-esperjenza
quddiem l-operat tal-istartup, u tfittxija kontinwa għallopportunitajiet li bihom isaħħu n-networking u l-kuntatti tagħhom bħal jesponu lilhom infushom lill-investituri, lillklijenti u lill-niċeċ ta' swieq ġodda.
internazzjonali issa se tkun f' pajjizna tassisti startups kemm Maltin kif ukoll barranin, li iktar ma jmur iktar qed jagħżlu lil Malta bħala d-destinazzjoni ideali għalihom u għall-operat tagħhom.
Dan kollu jiġi indirizzat filprogramm ta' accelerator offrut minn Plug 'n' Play li huwa accelerator internazzjonali, li beda minn Silicon Valley u laqa' fi ħdanu startups li llum huma
Startups interessati f' dan ilprogramm għandhom jagħmlu kuntatt ma’ Plug 'n' Play li se jkunu bbażati f' Tas-Sliema, b' uffiċini mmexxija minn Quantum Foundation. Din issena se jkunu qed jiġu mfittxija
fis-setturi
11
Ta' min wieħed jirrimarka li
startups oħra. Dan ikompli jpoġġi lil Malta fuq ilmappa fejn tidħol id-dinja teknoloġika, hekk kif l-istartups
dejjem iktar l-ispazju li fih jimirħu l-istartups. "Dan hekk kif il-Malta Enterprise bil-ħidma kostanti tagħha
Quantum Foundation hija mmexxija minn Trust Stamp, startup Amerikana li ġiet Malta f' Lulju tal-2020 u li f' inqas minn sena u nofs ittriplat l-ammont ta' impjegati u l-profitti tagħha, u għadha kemm ġiet irreġistrata fuq in-NASDAQ fi New York.
tagħna qegħdin joperaw f' setturi teknoloġiċi, bħallbijoinformatika, l-intelliġenza artifiċjali, l-internet of things, l-augmented u l-virtual reality, u qed jgħaqqdu setturi oħra bħal dak finanzjarju, edukattiv, mediku u dak tas-sigurtà.
Dan juri biċ-ċar li startups li joperaw f' Malta għandhom spazju fejn jimirħu u mhux talli jkabbru l-operat tagħhom, iżda jibqgħu jiġbdu lejn pajjiżna inizzjattivi internazzjonali u
Il-Kap Eżekuttiv tal-Malta Enterprise Kurt Farrugia, irrimarka kif Plug 'n' Play f' Malta hija mira oħra milħuqa fil-mixja li qed nagħmlu flimkien sabiex niffaċilitaw
qiegħda ttejjeb aktar il-prodott tagħha, l-inċentivi finanzjarji u l-assistenza anke fejn jidħlu stakeholders oħra. Għażilna li nħabbru Plug 'n' Play proprju hawnhekk f' dak li qed insejħulu Spring Meetup għallistartups għaliex verament aħna qrib l-istartups u qegħdin f' kuntatt kontinwu magħhom. Minn hawnhekk issa nħarsu 'l quddiem għal iktar tħabbir ta' aħbarijiet sbieħ fix-xhur li ġejjin, kif ukoll it-tieni edizzjoni tal-istartup festival."
12
EKONOMIJA | 28 ta’ Mejju 2022
IL-FAMILJA MARCOS LURA FIL-POTER ĠEWWA L-FILIPPINI
F
id-9 ta’ Mejju li għadda saret l-Elezzjoni Presidenzjali ġewwa l-Filippini. Din l-elezzjoni ġiet segwita b’attenzjoni kbira millmidja internazzjonali għaliex wieħed mill-kontestanti ewlenin kien iben Ferdinand Marcos. Marcos kien mexxa lil dan il-pajjiż ta’ madwar 110 miljun ruħ bejn l-1965 u l-1986. Kontra kull loġika, għalkemm issondaġġi kienu qegħdin jipprevedu hekk, iben Ferdinand-li għandu l-istess isem ta’ missieru, għalkemm huwa magħruf mal-Fillipini bħala BongBong Marcos rebaħ din l-elezzjoni bil-kbir, tant li ġab id-doppju tal-voti tal-eqreb rivali tiegħu. Permezz ta’ din ir-rebħa qegħdin naraw ir-ritorn tal-familja Marcos fit-tmexxija tal-Fillipini wara kważi 40 sena millwaqgħa ta’ Ferdinand, wara sensiela ta’ protesti li kienu saru fit-tieni nofs tas-snin 80, protesti li baqgħu magħrufa fl-istorja bħala r-Rivoluzzjoni tas-Saħħa tal-Poplu. Ferdinand Marcos Kif diġà għedna fl-introduzzjoni, Ferdinand Marcos, li qabel daħal filpolitika kien wieħed mill-aħjar avukati ġewwa pajjiżu, kien rebaħ l-elezzjoni presidenzjali tal-1965. L-1972 suppost kienet l-aħħar sena li kienet tippermettilu l-kostituzzjoni sabiex jibqa’ fil-kariga ta’ president. Però, minflok irrispetta l-kostituzzjoni ta’ pajjiżu, Marcos iddeċieda li jibqa’ jokkupa l-ogħla kariga ta’ pajjiżu għal żmien indefinit. Sabiex seta’ jagħmel dan, huwa ddikjara stat ta’ emerġenza f' pajjiżu u ssospenda l-parlament, arresta lil mijiet ta’ esponenti ewlenin tal-oppożizzjoni, daħħal ċensura totali fuq il-libertà tal-espressjoni, u fuq kollox ħa l-kontroll tal-qrati u tal-forzi talordni f' pajjiżu. Kemm l-armata, kif ukoll il-pulizija, kemm-il darba ġew użati minn Marcos sabiex jiġu ttorturati u saħansitra maqtula politiċi u nies oħra li kien kontra t-tmexxija tiegħu. Din it-tmexxija awtokratika, flimkien ma’ nuqqas ta’ governanza tajba u korruzzjoni lampanti, waslet għal ħafna protesti fil-kapitali Manilla u bliet oħra ewlenin. Sensiela ta’ ritratti li kienu ppubblikati filmidja ta’ dik il-ħabta ritratti li juru eluf ta’ żraben tad-ditta li kellha fil-kollezjoni tagħha l-mara ta’ Ferdinand, Imelda u
li kienu jikkuntrastaw bil-kbir il-faqar li kien hemm ġewwa dan il-pajjiż huma s-simbolu tat-tmexxija korrotta ta’ Ferdinand Marcos. Il-protesti laħqu l-quċċata tagħhom meta membru ewlieni tal-oppożizzjoni Benigno Aquino, safa assassinat f' Manilla hekk kif kien għadu kemm irritorna f' pajjiżu. Dan l-episodju wassal sabiex fl-1986, il-familja Aquino, fosthom BongBong li dik il-ħabta kellu 29 sena, ħarbu lejn il-Hawaii permezz ta’ ħelikopters Amerikani. Jingħad li magħhom, il-familja Marcos ħadu ħafna oġġetti ta’ valur sabiex komplew iżidu mal-allegazzjonijiet ta’ serq sfaċċat minn din il-familja. Jingħad li l-familja Marcos serqu aktar minn 10 biljun dollaru millkaxxa ta’ pajjiżhom meta kienu fil-poter. Ferdinard Marcos miet fil-Hawaii fl-1989.
Duterte bħala l-President tiegħu. Kien appuntu mal-familja Duterte li BongBong għamel alleanza politika importanti li għenitu mhux ftit sabiex rebaħ l-elezzjoni b’marġini daqshekk kbira. Fil-fatt, Sara Duterte, bint Rodrigo Duterte, se tkun qiegħda tikkontesta għall-kariga ta’ Vici President ta’ BongBong. Ta’ min jgħid li fil-Filippini l-elezzjoni għall-Viċi President issir separatament minn dik tal-President.
Ruben Briffa
Kummissarju tat-Taxxi għaliex għandu diversi każi ta’ allegati evażjonijiet tattaxxi fuq xiri ta’ proprjetà. Jeżisti ħafna tħassib rigward il-mod ta’ kif Marcos se jkun qiegħed jittratta lillmidja tal-oppożizzjoni. Il-mod ta’ kif ġiet injorata għalkollox matul il-kampanja presidenzjali, żgur li ma jawgurax tajjeb, tant li hemm min qiegħed jibża’ li se jdaħħal xi forma ta’ ċensura bħalma kien għamel missieru.
Il-familja Marcos Il-familja Marcos irritornat lura l-Filippini fl-1991. Minn kif rifsu l-art Filippina, diversi membri tal-familja Marcos reġgħu daħlu fil-politika. Fil-fatt, l-armla ta’ Ferdinand, Imelda li llum għandha kważi 92 sena, kienet ikkontestat mingħajr suċċess l-elezzjoni presidenzjali tal-1992. It-tifla ta’ Imelda u Ferdinand, Imee, ukoll hija attiva ferm fil-politika Filippina fejn għamlet żmien fis-senat kif ukoll kellha l-kariga ta’ gvernatur. BongBong, li llum għandu 64 sena, ilu attiv fil-politika minn meta rritorna lura f' pajjiżu fejn jingħad li ilu jiġi mrawwem għall-kariga li għadu kemm rebaħ minn dak iż-żmien. Strateġija ta’ riabilitazzjoni u alleanzi Sabiex il-familja Marcos irnexxielha terġa’ tidħol fil-Malacanang il-palazz presidenzjali maestuż tal-Filippini, kellha tiġi implimentata strateġija mifruxa fuq żmien sostanzjali sabiex il-poplu Filippin jinsa l-ħniżrijiet li kienu saru matul ittmexxija ta’ Ferdinand Marcos. Dan sar permezz ta’ filmati li kienu jiġu mtella’ fuq Youtube u xxerjati fuq Facebook, filmati li kienu jibagħtu l-messaġġ li żmien Ferdinanand Marcos kien “L-aqwa żmien fejn kienet tiddomina d-dixxiplina fil-pajjiż”. Dan l-argument niżel tajjeb mal-poplu Filippin li huwa magħruf li jħobb jagħżel politiċi li ma jiddejqux milli jużaw tattiċi pjuttost vjolenti sabiex jaslu fejn iridu jaslu. U propju għalhekk li fl2016 il-poplu Filippin għażel lil Rodrigo
X’inhu mistenni mill-Presidenza ta’ BongBong Marcos? Matul il-kampanja elettorali, BongBong ma tantx tkellem fuq xi proposti konkreti li se jkun qiegħed jimplimenta matul ilpresidenza tiegħu. Dan minħabba li ftit li xejn ipparteċipa f’dibattiti politiċi jew f’intervisti ma’ ġurnalisti indipendenti. L-uniku ħjiel li ta BongBong fuq ittmexxija tiegħu huwa li se jkun qiegħed ikompli l-ġlieda ta’ Dutere kontra t-traffikanti tad-droga, però b’mod inqas vjolenti minn kif kien sar magħruf li kienet issir fi żmien il-predeċessur tiegħu. BongBong mistenni jkollu ħafna battibekki mal-Kummisjoni għallGovernanza tajba li rnexxielha tirkupra diversi biljuni ta’ dollari minn dawk li allegatament insterqu mill-familja Marcos kif semmejna aktar ‘il fuq flus li kienu f’kontijiet tal-familja Marcos barra l-Filippini. BongBong mistenni jkollu wkoll ħafna argumenti mal-
Meta wieħed jara minn xiex kellu jgħaddi l-poplu Filippin matul it-tmexxija ta’ Ferdinand Marcos, żgur li jistagħġeb kif il-poplu reġa’ ħatar membru ta’ din ilfamilja bħala l-mexxej tiegħu. Hemm sezzjoni tal-midja internazzjonali li qiegħda tgħid li Sara Duterte, li se tkun il-viċi ta’ Marcos, se tkun qiegħda trażżan lil BongBong. Anzi, ħafna qegħdin imorru oltre minn hekk għaliex qegħdin jipprevedu ċerta rivalità bejn il-President u Sara Duterte, għaliex fil-Filippini huwa sigriet magħruf li bint l-ex president għandha l-ambizzjoni li tkun il-president ta’ pajjiżha fl-elezzjoni presidenzjali li jmiss.