LLowlab wordt mede mogelijk gemaakt door • Technologiestichting STW • NWO • KNAW • Agentschap NL
Voorwoord Jan Douwe Kroeske Lowlandsdirecteur Eric van Eerdenburg over LLowlab Het ontstaan van LLowlab door Eppo Bruins Terugblik LLowlab 2010 LLOWLAB 2011 Thema’s: Future Vinex Island LLow Energy Island Highway of the Future The Cradle Future Food Garden Hoofdpartners Partners Colofon
4-5 6-7 8-9 10-11 12-13 14-15 16-17 18-19 20-21 22-23 24-31 32-46 47
door Jan Douwe Kroeske
door Eppo Bruins
...LLowlab 2011 voor organisatie en bezoeker een geweldige inspiratieplek is, waar men de toekomst kan voelen, ruiken, horen en zien... 04
! Bijna een jaar na de eerste versie van LLowlab staat editie 2.0 wederom op de poster van ’s lands mooiste muziekfestival. We hebben geprobeerd om met ons duurzaamheidsplatform een vernieuwingsslag te maken. We zijn een jaar verder en moeten het Lowlandspubliek informeren over de volgende stappen die leiden tot een mooiere en schonere planeet. Met vertegenwoordigers uit bedrijfsleven, universitaire wereld, wetenschap en overheid. Een mooie club mensen bij elkaar, die samen de overtuiging delen, dat je niet vroeg genoeg kunt beginnen met het zichtbaar maken van duurzame, nieuwe oplossingen. Juist op een festival als Lowlands, een plek die 1 keer per jaar, helemaal van de bodem af aan, moet worden ingericht voor 55.000 nieuwsgierige en kritische mensen, die willen eten, drinken, slapen, feesten…. Op een kale plek in de polder verrijst zo een stad waar alle basisbehoeften aanwezig zijn. Dat lijkt logisch, maar dat is het niet. Er wordt vanuit de festival-organisatie al jarenlang hard gewerkt om de uitdagingen die zo’n stad met zich meebrengt zo groen mogelijk op te lossen. Ik denk dat LLowlab 2011 voor organisatie en bezoeker een geweldige inspiratieplek is, waar men de toekomst kan voelen, ruiken, horen en zien………
05
06
fotograaf: Sanne Couprie
‘Urine kan bijvoorbeeld verwerkt worden tot kunstmest als je het gescheiden aanlevert bij een speciale fabriek.’
De reacties op een eerste jaar LLowlab waren heel bemoedigend. De Lowlanders hebben zich zeer ge誰nteresseerd getoond. Je ziet na een eerste jaar dat er veel inspiratie komt over hoe het nog beter kan. Dit jaar ligt het ambitieniveau een stapje hoger. We merken ook dat onze leveranciers - mede door LLowlab- zien dat Lowlands de verduurzaming van het festival heel serieus neemt en ge誰nspireerd meedenken over hoe we daadwerkelijk tot een betere, duurzamere bedrijfsvoering van het festival kunnen komen. Vorig jaar hadden we op LLowlab een prototype van een eco-vacu端mtoilet. Dit jaar hebben de leveranciers van toiletten en pompen (van Overbeek en MTD) in goede samenwerking met Lowlands en De Club van 30, het bureau wat de verduurzaming van Lowlands begeleidt, enkele units met in totaal 30 van deze toiletten gerealiseerd. Hierdoor wordt de hoeveelheid afvalwater beperkt. Daarnaast draaien we dit jaar een test waarbij we urine apart inzamelen en meten welke effecten dit heeft op belasting op de waterzuivering in Dronten. Urine kan bijvoorbeeld verwerkt worden tot kunstmest als je het gescheiden aanlevert bij een speciale fabriek. We laten dus niet alleen zien wat zou kunnen, we proberen ook daadwerkelijk verbeteringen met een grote impact op de omgeving en milieu te realiseren door materiaal en methoden te ontwikkelen welke daarna ook in de bedrijfsvoering van andere evenementen ge誰mplementeerd kunnen worden.
07
fotograaf: Bart van Overbeeke
door Eppo Bruins
Laten we van Lowlands drie dagen lang een modelstad maken waarin we laten zien hoe de wetenschap bijdraagt aan een meer duurzame samenleving. 08
Jan Douwe Kroeske is geen onbekende in de wetenschap. Mensen kennen hem van het vroegere tv-programma Jules Unlimited. Hij is ook geen onbekende van Technologiestichting STW. Wij hebben in het verleden samengewerkt bij congressen. Jan Douwe is mateloos ge誰nteresseerd in wetenschap en technologie. Hij wil graag uitdragen waar de wetenschap mee bezig is en wat die wetenschap ons oplevert. STW heeft als doel technisch-wetenschappelijk onderzoek te doen en de nieuwe kennis die daaruit komt te delen met gebruikers en toepassers. Met Jan Douwe zaten we begin 2009 te brainstormen over het promoten van wetenschap bij jonge mensen. Hij was net terug van Eurosonic/Noorderslag waar gepraat was over het vergroenen van grote festivals. Ik heb een idee, riep hij met zijn aanstekelijke enthousiasme. Lowlands kun je beschouwen als een kleine stad van 55.000 inwoners. Laten we van Lowlands drie dagen lang een modelstad maken waarin we laten zien hoe de wetenschap bijdraagt aan een meer duurzame samenleving. Niet met mooie praatjes, maar met concrete voorbeelden. Jullie weten wat er in de wetenschappelijke wereld gebeurt, ik kan het organiseren en samen gaan we dit voor elkaar krijgen. Zo begon als een wild plan wat nu LLowlab is. Eppo Bruins, directeur Technologiestichting STW
09
10
11
We doen er alles aan om mentaal en fysiek fit te blijven, sporten, gezond leven‌ Maar wat kun je eigenlijk doen om fit te zijn voor de toekomst? De oplossing ligt dichterbij dan je waarschijnlijk dacht, namelijk in Lake Lowlands! Ook dit jaar is daar, op Lowlands, tegenover de Alpha tent, LLowlab te vinden, een eilandengroep waar wetenschappelijke en technologische hoogstandjes op het gebied van duurzaamheid je bij de strot grijpen. LLowlab: de enige plek op Lowlands waar je fit vandaan komt! Fit for the future! 12
LLowlab wordt mede mogelijk gemaakt door Technologiestichting STW, NWO, KNAW en Agentschap NL.
Je vindt LLowlab op Lake Lowlands tijdens Lowlands op 19 t/m 21 augustus 2011 in Biddinghuizen. Zie je daar..!
13
14
Wil jij ervaren in wat voor huis we over niet al te lange tijd wonen? Kom dan kijken op het Future Vinex Island, een drijvende woonwereld van poep, algen, duplo en limonade! En dan duurzaam! Op dit eiland worden een aantal principes ge誰llustreerd die binnen 10 jaar wel eens gemeengoed zouden kunnen zijn in Nederland. De Vinex wijk van de toekomst, VinexT dus!
Te zien op het Future Vinex Island: ReVolt House - TU Delft Meer info: pagina 34 Drinkwaterbar - TU Delft Meer info: pagina 34 Bouwmaterialen van PET flessen- Echotect Meer info: pagina 38 Poep=goud Revisited- NIOO-KNAW Meer info: pagina 28-29, 43 Ramspolbrug- Rijkswaterstaat Meer info: pagina 32 DuBoCalc spel- Rijkswaterstaat Meer info: pagina 32 Groot Nationaal Onderzoek - NWO, VPRO, NTR Meer info: pagina 26-27, 46
15
16
Kom naar het LLow Energy Island en zet met robotarmen een fusiereactor in elkaar, ontdek wat nanotechnologie betekent voor de toekomst van het autorijden of laat je verrassen door de intelligentie van glas en verlichting. Of word mijnwerker! Dit jaar krijg je de unieke kans om in een echte Urban Mine te werken; ooit nagedacht hoeveel grondstoffen er nodig zijn voor jouw hippe smartphone?
Te zien op het LLow Energy Island: Clear Concept – Bredenoord Meer info pagina 39 Smart Energy Glass – TU Eindhoven Meer info pagina 35 Yeast Energy – DNA-Labs Meer info pagina 40 DNA kettinkjes – DNA-Labs Meer info pagina 40 Het genoom van Lowlands – DNA-Labs Meer info pagina 40 Fusion Remote Handling – FOM/ Rijnhuizen, NWO Meer info pagina 26-27, 45 Mellator - FOM/ Rijnhuizen, NWO Meer info pagina 26-27, 45 Interactieve LED-wand – TU Eindhoven Meer info pagina 35 Waterstof Concept Car – MESA+, NanoNextNL Meer info pagina 36-37 Urban Mining – Fairphone Meer info pagina 44
17
18
Betreed de Highway of the Future, een duurzame drijvende weg die de verschillende eilanden van LLowlab met elkaar verbindt. Als bruggen of wegen wegens onderhoud langere tijd niet gebruikt kunnen worden, kan een drijvende weg een uitkomst bieden. Een duurzame oplossing om de verkeersproblemen in Nederland verder tegen te gaan. En ook op Lake Lowlands blijkt zo’n drijvende weg erg handig, zodat de Lowlands-ganger vlot en veilig over het water naar de eilanden van LLowlab kan lopen.
Wat vind je op de Highway of the Future? Drijvende Snelweg - Rijkswaterstaat Meer info pagina 32 Vaarwegboei met ledverlichting- Rijkswaterstaat Meer info pagina 32 NAP fietsen spel – Rijkswaterstaat Meer info pagina 32 Elektrische auto – TU Eindhoven Meer info pagina 35
19
20
Loungen op de Cradle behoort ook dit jaar weer tot de mogelijkheden. Hier kun je, na een rondje LLowlab, heerlijk duurzaam loungen, meedoen aan de wetenschapsquiz en bepalen of jij eigenlijk wel fit for the future bent! Zo niet, grijp dan meteen je kans en stap over op een van onze futureproof alternatieven!
Te zien en doen op de Cradle: Dag van de Duurzaamheid – Stichting Urgenda meer info pagina 42 Winnaar C2C ontwerpwedstrijd - AgentschapNL / TU Delft meer info pagina 30-31, 34 Nationale Wetenschapsquiz – VPRO / NTR / NWO meer info pagina 26-27, 46 Sit&Heat – ZAPnow meer info pagina 41 I Like Llowlab – TU Eindhoven meer info pagina 35
21
22
Op de Future Food Garden kun je misschien wel de belangrijkste stap nemen in je leven. Gezond eten krijgt hier een nieuwe dimensie, want weet jij hoe (on)gezond jouw eetpatroon is voor onze aarde? Test je Foodprint en verbeter hem doormiddel van een potje old school Electro, of doe mee de Seizoensgroentenbingo. Want weet jij wanneer een knolselderij rijp voor oogst is?
Te zien op de Future Food Garden: Foodprint – Voedingscentrum Meer info pagina 33 Eiwittransitie – Stichting Urgenda/ NIOO-KNAW Meer info pagina 42, 43, 28-29 Urban Gardening – Stichting Urgenda Meer info pagina 42 No waste – Voedingscentrum Meer info pagina 33 Electro-spel Biodiversiteit – Agentschap NL Meer info pagina 30-31 Beeld-denksessie Biodiversiteit – Agentschap NL Meer info pagina 30-31
23
Profielschets Technologiestichting STW realiseert kennisoverdracht tussen technische wetenschappen en gebruikers. Daartoe brengt STW onderzoekers en potentiële gebruikers bij elkaar en financiert STW excellent technisch-wetenschappelijk onderzoek. Technologiestichting STW en LLowlab Technologie voor een betere wereld “Elke voldoende ver ontwikkelde technologie is niet meer te onderscheiden van magie.” Dat zei de beroemde science fiction schrijver Arthur C. Clarke in 1961. Als jullie kinderen (of kleinkinderen….) in 2040 naar Lowlands gaan, zullen ze er technologie aantreffen die wij ons nu, in 2011, niet kunnen voorstellen. Alsof de technologie over dertig jaar kan toveren. Toch wordt nu al de basis gelegd voor die fantastische, misschien onbegrijpelijke technologie. Het duurt namelijk vaak dertig jaar om van een puur wetenschappelijke ontdekking tot een nieuwe toepassing te komen. Vaak ook is dat een toepassing waar de wetenschappelijke ontdekkers totaal niet aan dachten, niet aan konden denken omdat we nu eenmaal niet in de toekomst kunnen kijken.
24
Niet alle toekomstige technologie ligt zover weg. Technologiestichting STW financiert wetenschappelijk onderzoek in Nederland dat sneller toepassingen zal opleveren. Misschien niet zo futuristisch, maar wel technologie die ons in de toekomst aan voldoende energie moet helpen, die ons gezond en de aarde leefbaar houdt, die de welvaart rechtvaardiger helpt verdelen. Daar zijn onderzoekers bij universiteiten, onderzoeksinstituten en technische bedrijven samen volop mee bezig. STW vindt het belangrijk om dat te laten zien. Dat doen we nu in LLowlab, dat mede door STW is bedacht.
FOTO
Slimme ramen. Ze schakelen bij veel zon naar een donkere stand en werken dan als zonwering. De energie voor de bediening halen ze zelf uit het zonlicht. In ontwikkeling bij Peer+ en TU Eindhoven. Met steun van STW. Rechten Peer+. 25
TECHNOLOGIESTICHTING STW +31 30 6001211 info@stw.nl www.stw.nl www.stwplatform.nl/nl
hoofdpartner
NWO Profielschets De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) is de onafhankelijke nationale wetenschapsfinancier en heeft tot taak wetenschappelijk onderzoek in Nederland te laten excelleren via nationale competitie. Jaarlijks investeert NWO ruim 700 miljoen euro in het beste onderzoek en de beste onderzoekers, in vernieuwende instrumenten en apparatuur, en instituten waar toponderzoek wordt bedreven. NWO financiert het onderzoek van ruim 5300 getalenteerde wetenschappers aan universiteiten en instellingen. Selectie door middel van peer review is in handen van onafhankelijke deskundigen. NWO stimuleert wetenschappers om hun kennis ten goede te laten komen aan de maatschappij. Wetenschap en technologie spelen een belangrijke rol bij innovatie en bij de problematiek van duurzaam leven. NWO pleit ervoor dat Nederland meer gaat investeren in wetenschap. Op internationaal niveau blijven de investeringen achter, wat de positie van Nederland als kennisland in gevaar kan brengen.
26
De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) neemt inhoudelijk deel aan LLowlab middels aanwezigheid van o.a. de volgende onderwerpen en organisaties: • Fusie Energie van NWO-instituut FOM/Rijnhuizen, • DNA-labs van Centre for Society and Genomics, • Het Groot Nationaal Onderzoek en de Nationale Wetenschapsquiz van NWO, VPRO en NTR • Experiment NL – Wetenschap in Nederland van NWO en Quest.
NWO +31 (0)70 344 06 40 voorlichting@nwo.nl www.nwo.nl
FOTO
Beeldrecht: Cees Dekker Lab TU Delft/Tremani 27
hoofdpartner
28
KNAW op Llowlab Op Llowlab kun je komen kijken naar het lab van ons NIOO-KNAW. Poep = goud revisited: dat is zoals het zou moeten: een maatschappelijk probleem met origineel en creatief onderzoek op een duurzame manier oplossen. Omdat onderwijs en onderzoek zo belangrijk zijn, zet de KNAW zich ervoor in dat iedereen in Nederland weet waar wetenschap voor dient. Vanzelfsprekend doen we vooral veel voor jongeren – zij hebben de sleutel naar de toekomst. Dat verklaart ook onze betrokkenheid bij LlowLab, Lowlands University en tal van andere mooie projecten. We wensen je veel inspiratie. Tot ziens in de wetenschap?
KONINKLIJKE NEDERLANDSE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN (KNAW) 020 551 0700 communicatie@bureau.knaw.nl www.knaw.nl
FOTO
Algenbioreactor, rechten Ingrepro 29
Profielschets De programma’s Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO), Energie Onderzoek Subsidie (EOS) en het beleidsprogramma biodiversiteit leveren gezamenlijk de Agentschap NL-bijdrage aan het LLowlab. Agentschap NL is de uitvoeringsorganisatie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie en opdrachtnemer van tal van ministeries en andere overheden. Agentschap NL stimuleert de realisatie van duurzame ambities door; bevordering van maatschappelijke veranderingsprocessen, verbinden van partijen, stimuleren van ontwikkeling, demonstratie, ontwikkelen en delen van kennis en ervaring, toetsing aan milieuwetgeving en financiële en fiscale ondersteuning van duurzame investeringen. Agentschap NL is er speciaal voor bedrijven, overheden en kennisinstellingen. Agentschap NL op LLowlab Iedereen kan nu al duurzaam doen. Een duurzame toekomst is niet ver weg. Nederland heeft zoveel kennis en middelen dat een duurzame, welvarende samenleving nu al haalbaar is. Het is een kwestie van doen, van kiezen. Wat is de keuze in duurzaamheid? Wat zijn de nieuwste ontwikkelingen? En wat kun je zelf bijdragen? Op LLowlab laat Agentschap NL dit zien. Op LLowlab vragen we ook bezoekers mee te denken. We verwachten dan ook nieuwe ideeën op LLowlab en wie weet kunnen we dat idee tot realisatie begeleiden.
30
Het beleidsprogramma biodiversiteit vind je in de Future Food Garden. Hier ontdek je met het welbekende ‘Electrospel’ de relatie tussen voedsel(productie) en biodiversiteit. Zo is te zien hoe je eigen keuze impact heeft op je voedselfoodprint. Met de beeld-denksessies kun je als bezoeker meedenken over de voedselproductie in de toekomst. LvDO en TU Delft hebben creatieven uitgedaagd om een loungebank te ontwerpen gebaseerd op de C2C principes. Het beste ontwerp wordt gebouwd en is op LLowlab voor het eerst te zien en proberen. EOS laat het Lowlands-publiek kennismaken met Nederlandse innovatieve en duurzame energieproducten.
AGENTSCHAP NL 088 602 90 00 info@agentschapnl.nl www.agentschapnl.nl www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl www.taskforcebiodiversiteit.nl 31
Profielschets Rijkswaterstaat is verantwoordelijk voor droge voeten, voldoende en schoon water en een vlotte en veilige doorstroming over weg en water. Duurzaamheid is daarbij een vast onderdeel van ons werk geworden. We dagen onze leveranciers uit nieuwe technieken toe te passen bij beheer en onderhoud. En kijken hoe we extra maatschappelijke meerwaarde kunnen creëren bij onze projecten. Rijkswaterstaat is de uitvoeringsorganisatie van het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Rijkswaterstaat op LLowlab Over Lake Lowlands legt Rijkswaterstaat een drijvende weg, zodat de Lowlander vlot en veilig over het water naar de eilanden kan lopen. Maar Rijkswaterstaat is meer dan alleen wegen. Ze zorgen ook voor duurzaam waterpeilbeheer. LLowlab ligt 1,7 m onder NAP. Dankzij het gemaal van IJmuiden heeft iedereen op Lowlands droge voeten. Op de drijvende weg kun je zelf ervaren hoe het is om LLowlab droog te houden.. Rijkswaterstaat daagt de markt uit om energiezuinig te bouwen. Een van die opdrachten was: bouw een energieneutrale brug. Deze ‘Ramspolbrug’, op de N50 bij Ens (Flevoland), is in 2012 in het echt te zien, maar in 2011 kun je hem al zien op LLowlab. Troef de mensen van Rijkswaterstaat af door met Duplo een NOG betere Ramspolbrug te bouwen..!
FOTO
Rijkswaterstaat duurzaam, Vaarwegboeien met zonnepaneel en ledverlichting 32
RIJKSWATERSTAAT www.rijkswaterstaat.nl/ duurzaam of bel 0800-8002 (ma t/m zo 06.00 - 22.30 uur, gratis)
partners
Profielschets Het Voedingscentrum is de autoriteit die aan consumenten wetenschappelijk onderbouwde en onafhankelijke informatie geeft over een gezonde, veilige en meer duurzame voedselkeuze. In ons programma Duurzaam Eten ligt de nadruk op het informeren van consumenten om bewust met eten om te gaan. Door het verhogen van kennis, het aanleren van vaardigheden en het aanbieden van informatie stellen wij de consument, die daarvoor open staat, in staat om de keuze voor duurzaam eten te maken. Voedingscentrum op LLowlab Voedingscentrum lanceert op LLowlab een online tool om de impact van je eetgedrag op het milieu te bepalen, de voedselafdruk of te wel foodprint. Op de Future Food Garden test je de grootte van jouw foodprint. Hoeveel aardbollen zijn er nodig als de hele wereld zo zou eten als jij? Met de tips die aansluiten bij jouw foodprint maak je een rondje over het eiland: wat kan jij doen om met je eetpatroon de impact op de aarde te verminderen? Doe inspiratie op in de koelkast van een aantal bekende Nederlanders, stap dan zelf in een levensgrote koelkast en laat hier jouw idee om voedselverspilling te bestrijden achter. Rondje gemaakt? Check je foodprint opnieuw en zie hoeveel je met je opgedane kennis zou kunnen besparen. En dan is de uitdaging: ga dit voortaan in de praktijk brengen.
STICHTING VOEDINGSCENTRUM NEDERLAND 070-3068888 info@voedingscentrum.nl www.voedingscentrum.nl 33
Profielschets De TU Delft behoort tot de 15 beste technische universiteiten ter wereld en loopt voorop in onderzoek naar technologische innovaties. De studenten worden uitgedaagd om kritisch te denken, creatief te zijn en hun ideeĂŤn uiteindelijk zo dicht mogelijk bij de praktijk te brengen. Of het nu om energiezuinig vervoer gaat, klimaatmodellen, duurzame bouwmethoden of gebruiksvriendelijkere producten. TU Delft op LLowlab Heb je wel eens nagedacht over hoe handig het zou zijn als we in Nederland allemaal in drijvende huizen zouden wonen? Dan hebben we namelijk opeens geen gebrek meer aan bouwlocaties, heeft iedereen een geweldig uitzicht en een zwembad voor de deur, hebben we nooit meer last van wateroverlast en zijn de discussies over inpolderen en inundatiepolders voorgoed verleden tijd. Op Llowlab is dit jaar een maquette op ware grootte te zien van een drijvende energie neutrale woning die de TU Delft ontwerpt en bouwt voor een Europese prijsvraag. In deze tent wordt een aantal principes geĂŻllustreerd die binnen 10 jaar misschien wel gemeengoed zijn. Wat dacht je van airconditioning op basis van regenwater, een duurzaam hybride paviljoen en natuurlijk je eigen drinkwatervoorziening? Keramisch gezuiverd of met algen? Bubbels of met een smaakje? TU DELFT +31 (0)15 27 89111 info@tudelft.nl www.tudelft.nl www.revolthouse.com
34
Profielschets De TU/e is een onderzoeksuniversiteit, gespecialiseerd in engineering science & technology. Wij dragen bij aan: • science for society: de oplossing van grote maatschappelijke vraagstukken en de groei van welvaart en welzijn door de focus op Energy, Health en Smart Mobility • science for industry: de ontwikkeling van technologische innovaties in samenwerking met het bedrijfsleven • science for science: de vooruitgang van de technische weten schappen door excellentie op belangrijke onderzoekszwaarte- punten en vernieuwing van het onderwijs TU/e op LLowlab De TU/e presenteert een scala aan nieuwe technologieën: Smart Energy Glass is een unieke, gepatenteerde glastechnologie, ontwikkeld door Peer+. Het glas is in staat om naar wens licht te dimmen en tegelijkertijd wordt dit licht gebruikt om het systeem zelf van elektriciteit te voorzien. Daarnaast kun je de interactie aangaan met een LED-wand. De lampjes reageren op hun omgeving en gaan aan als het omgevingslicht wegvalt. Verder; I Like LLowlab: Een experiment waarin wordt bevonden of je via andere wegen dan je mobiel of computer je social media kan bijhouden. Tenslotte kun je komen kijken naar de Lupo EL. Een auto die is omgebouwd naar een elektrische onderzoekswagen met 270 kilo aan batterijen. Hoe bovenstaande ideeën gerealiseerd werden zie je allemaal op LLowlab. TU EINDHOVEN 040-2474009 CEC@tue.nl www.tue.nl
35
MESA+ Profielschets MESA+ is een van de grootste nanotechnologie onderzoeksinstituten in de wereld met concurrerend en succesvol onderzoek van hoge kwaliteit. MESA+ is een onderdeel van de Universiteit Twente en werkt nauw samen met diverse onderzoeksgroepen binnen en buiten de universiteit. Het instituut telt 500 onderzoekers vanuit verschillende disciplines zoals natuurkunde, scheikunde, wiskunde en elektrotechniek. MESA+ is tot op heden de voedingsbodem voor meer dan 45 high-tech start-ups waar door intensieve samenwerking de overdracht van kennis naar de micro-en nano-industrie wordt bevorderd. MESA+ op LLowlab Nanotechnologie en duurzaamheid, misschien niet een voor de hand liggende combinatie maar niets is minder waar. Nanotechnologie kan een cruciale bijdrage leveren aan duurzame energievoorziening. Een voorbeeld op LLowlab is de Waterstof Concept Car. De automobielindustrie en oliemaatschappijen investeren steeds meer in waterstof technologie, omdat het duurzame energievoorziening combineert met een minimale impact op natuurlijke hulpbronnen. Dit milieuvriendelijke systeem, waarbij nanotechnologie een belangrijke rol speelt, gebruikt alleen zonlicht en water om energie op te wekken met een glas water als afvalproduct. Zin in een ritje? LLowlab nodigt iedereen uit voor een testrit van de ‘Waterstof Concept Auto’. MESA+ INSTITUTE FOR NANOTECHNOLOGY University of Twente + 31 53 489 2715 info@mesaplus.utwente.nl www.utwente.nl/mesaplus 36
Profielschets Micro- en nanotechnologie gaan leiden tot innovatieve producten, die meehelpen bij het oplossen van grote maatschappelijke vraagstukken. Denk aan de problemen rond het klimaat, het realiseren van groene energie en het zorgen voor schoon water. NanoNextNL is een samenwerkingsverband van meer dan honderd bedrijven, universiteiten, kennisinstituten en universitaire medische centra en richt zich op onderzoek en toepassing van nieuwe ontwikkelingen op het gebied van de micro- en nanotechnologie in Nederland. Het richt zich op onderzoek binnen tien thema’s: Energie, Nanomedicine, Schoon Water, Voedsel, Beyond Moore (Nano-elektronica en fotonica), Nanomaterialen, Bionanotechnologie, Nanofabricatie, Sensoren, en Risico-analyse & impact. Het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie financiert de helft van het programma. Meer informatie is te vinden op www.nanonextnl.nl NanoNextNL op LLowlab Micro- en nanotechnologie vinden hun toepassing in veel gebieden. In LLowlab zijn een paar voorbeelden te zien waarbij die technologie een rol speelt of zal spelen in de toekomst. Zo is er de auto op groene energie, het REVOLT-huis met schoon water en het Smart-glass: ramen die energie opwekken! Stuk voor stuk mogelijkheden van microen nanotechnologie om een duurzamere samenleving te bereiken.
NANONEXTNL +31 (0)30 6001 363 info@nanonextnl.nl www.nanonextnl.nl
37
Profielschets Echotect is een nieuwe en innovatieve technologie, waarmee een duurzaam, 100% recyclebaar alternatief voor composietsteen wordt geproduceerd. Shell was pionier op dit gebied, de technologie is commercieel verder ontwikkeld door Echotect B.V. ECHOTECT op LLowlab Echotect laat op LLowlab het proces zien hoe van gerecyclede plastic flessen en granulaatbijproducten als marmer en kwarts bouwmaterialen worden gemaakt. Een splinternieuw proces. Innovatief, en het levert een 100% recyclebaar alternatief voor composietsteen. Het geproduceerde materiaal heeft dezelfde eigenschappen als composietsteen, waardoor het ideaal is voor gebruik als vloertegel, aanrechtblad en andere oppervlakken binnenshuis. Het mag dan ook geen verassing heten dat het barblad in de Waterbar van het ReVolthuis op LLowlab ook op deze manier is gemaakt.
ECHOTECT B.V. +31 (0)23 568 9460 www.echotect.com
38
Profielschets Bredenoord is een familiebedrijf dat zich al 74 jaar richt op ontwikkeling, productie, verhuur en verkoop van mobiele stroomaggregaten. Zeker voor de evenementenmarkt is Bredenoord dĂŠ partner voor de evenementen installateur. Bredenoord biedt een grote en complete vloot, maar ook hoge materiaalkwaliteit dat aan de zware eisen van de evenementenmarkt voldoet. Bredenoord verbetert en innoveert voortdurend haar producten en diensten voor betere duurzame stroomoplossingen. Bredenoord ontwikkelde het waterstofaggregaat Purity en de Clear Air, het zelfreinigend roetfilter dat de roetuitstoot met meer dan 99% vermindert. Vorig jaar draaide LLowlab op de Purity. Dit jaar presenteren we Clear Concept; minder emissie ĂŠn alternatieve brandstof. Bredenoord op LLowlab Clear Concept: op het oog staat er een gewoon rood dieselaggregaat, maar met het Clear Air Roetfilter wordt 99,9% van de roetuitstoot afgevangen. Daarnaast draait het aggregaat op GTL diesel (Gas to Liquid). Dit is synthetische diesel zonder zwavelhoudende verbindingen en aromaten en zorgt voor minder emissie. Bovendien is het biologisch afbreekbaar. Deze synthetische diesel kan in de toekomst ook volledig uit biomassa (BTL, bio to liquid) of afval (WTL, waste to liquid) gemaakt worden: cradle to cradle dus! Tijdens LLowlab kun je zien en ervaren hoe dit werkt.
FOTO
In 2010 draaide heel LLowlab op de schone stroom van brandstofcelaggregaat de Purity. 39
BREDENOORD +31 (0) 55 3018501 info@bredenoord.com www.bredenoord.com
Profielschets De DNA-labs zijn ontwikkeld door zes Nederlandse universiteiten en genomics centres, onder leiding van Wageningen Universiteit. Studentassistenten van deze universiteiten begeleiden de labs. De labs worden gecoördineerd door het Centre for Society and Genomics, met financiering van het Netherlands Genomics Initiative. DNA onderzoek wordt steeds belangrijker in onze maatschappij. Het doel van de Reizende DNA-labs is om een breed publiek kennis te laten maken met DNA, onderzoek naar DNA en de gevolgen hiervan voor de maatschappij en voor jou persoonlijk. DNA-Labs op LLowlab Het wetenschappelijk onderzoek naar DNA leidt ook tot duurzame toepassingen, zoals je bij Yeast Energy op LLowlab kunt zien. Produceer hier zelf biobrandstof uit een door jou gekozen stukje WC-papier. In slechts 15 minuten tijd doorloop je de verschillende stappen die noodzakelijk zijn voor het verkrijgen van bio-ethanol. Of laat je eigen DNA kettinkje maken. Je DNA wordt ‘opgewerkt’ in een laboratorium opstelling, waarna het zichtbaar is met het oog. Je eigen DNA of dat van je geliefde kan dan in een glazen flesje om je nek gedragen worden, hoe romantisch! Je DNA wordt samen met dat van andere Lowlands bezoekers in de DNA tree gehangen. In deze boom zit alle informatie waarmee Lowlands bezoekers zijn opgebouwd: samen vormen jullie het genoom van CENTRE FOR SOCIETY Lowlands! AND GENOMICS Radboud Universiteit Nijmegen 024 365 2723 www.society-genomics.nl www.allesoverDNA.nl 40
Profielschets Steeds meer mensen willen duurzaam leven en slimme producten hebben die duurzaam leven makkelijk maken. ZAPnow maakt deze innovaties bereikbaar voor het grote publiek. De webshop geeft mensen met innovatieve, duurzame producten een (verkoop)platform. Zo vormt ZAPnow een brug tussen idee en consument. “LLowlab inspireert!” zegt ZAPnow-oprichter Paul Schurink. “Hier komen slimme mensen die willen investeren in een duurzamer leven. Uit gesprekken met Lowlands-gangers halen we nieuwe ideeën.” ZAPNOW op LLowlab Duurzaam rustpuntje! Kom verantwoord opwarmen op de schommelbank van ZAPnow! Zak lekker weg in onze verwarmde terraskussens en bekijk het LLow Energy Island. Want bewust omgaan met energie kan heel comfortabel zijn! De Sit & Heat-kussens van ZAPnow verbruiken bijvoorbeeld 95x minder energie dan een terrasverwarmer! Op LLowlab wekken we die energie ook nog eens op met zonnepanelen van Urgenda. De kussens zijn gemaakt van gerecyclede materialen en restmaterialen van andere bedrijven. Heb jij ook zo’n goed idee voor een duurzaam product? Schuif eens aan bij Paul Schurink op zijn schommelbank. Samen met jou bedenkt hij hoe je jouw idee naar de markt kunt brengen. Wie weet sta jij volgend jaar dan wel op LLowlab!
ZAP CONCEPTS BV +31 578618814 p.schurink@zapnow.nl www.zapnow.nl
41
Profielschets Urgenda is de actie-organisatie voor duurzaamheid en innovatie die Nederland samen sneller duurzaam wil maken met o.a. een concreet actieplan tot 2050. Urgenda op LLowlab Als je je voorneemt vandaag gewoon geen vlees te eten, krijg je het Vandaag Geen Vlees brandmerk! De consumptie van dierlijke eiwitten heeft grote impact op het milieu en dierenwelzijn. Wil je echt iets doen, eet dan minder vlees, zuivel en vis maar liever plantaardige producten. Op LLowlab laat Urgenda ook zien hoe urban gardening werkt (op eigen balkon of aan muur eigen groenten verbouwen) en hoe dit je voedsel foodprint kan verkleinen. Ruil op de Cradle je onderbroek in voor een duurzame onderbroek!! Ga de uitdaging aan en laat je informeren over trendy ‘goede’ kleding. Maar ook informatie over bijvoorbeeld duurzame shoppingsroutes in Nederland. Dag van de Duurzaamheid op LLowlab Wat doe je zelf op 11-11? SPRING OVER! De derde Dag van de Duurzaamheid (met duizenden activiteiten door het land) wordt op LLowlab onder de aandacht gebracht. Stuur vanaf de Cradle een gratis ansichtkaart ‘Groeten vanaf Lowlands’ naar een vriend of familie die ook moet OVERSPRINGEN! Spring over naar duurzaam voedsel, duurzame onderbroeken, elektrisch vervoer, zonnepanelen of... Samen zijn we sneller STICHTING URGENDA duurzaam en laten we zien hoe makkelijk en 020 - 33 00 566 info@urgenda.nl concreet duurzaamheid is!
www.urgenda.nl www.dagvandeduurzaamheid.nu
42
Profielschets Het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) bestudeert hoe de natuur werkt: op het land, in zee en in het zoete water. Haar onderzoekers kijken naar het DNA van superkleine bacteriën, naar de biodiversiteit van ecosystemen en alles daar tussenin. Om te inspireren en om te vertalen naar elke dag wil NIOO graag laten zien wat er mogelijk is met duurzaamheid. Of zoals NIOO-directeur en godmother van het duurzame nieuwe onderzoeksgebouw Louise Vet zegt: “Als ecologen al niet het goede voorbeeld geven, wie doet het dan wel?” NIOO-KNAW op LLowlab In de natuur is eigenlijk geen afval. Alles wordt steeds weer opnieuw gebruikt. Een fantastisch voorbeeld voor een duurzamere maatschappij. Op LLowlab richt NIOO-KNAW, in samenwerking met Ingrepro Renewables, zich op het vervolg van duurzaam poepen uit 2010. Welke (milieu)winst kun je uit ‘je eigen mest’ halen? Onze poep zit eigenlijk boordevol nuttige stoffen: Poep = Goud. Maar met het doortrekken verdwijnen die in het riool. Algen helpen ons aan de oplossing. Deze groene waterbewoners zijn dol op fosfaat. En fosfaat zit volop in onze plas en poep. De nieuwste type algenbioreactor staat op LLowlab, en die maakt weer zuiver water. De algen kun je tenslotte tot kunstmest, bioplastic, hondenbrokken en zelfs koekjes (!) verwerken! Kom je proeven? NIOO-KNAW 0317 47 34 00 secretariaat@nioo.knaw.nl www.nioo-knaw.nl
FOTO
Algenkoekjes eten op Lowlands? Bij LLowlab kan dat! Rechten Ingrepro. 43
partners
werelds eerste eerlijke mobieltje maken: Een telefoon die wordt geproduceerd en gebruikt zonder mens en milieu schade te berokkenen. Fairphone richt zich daarbij op zowel het ontwikkelen van dit toestel als het vergroten van de marktvraag naar een eerlijke telefoon, en iedereen kan aan het traject meewerken. Fairphone is een initiatief van medialab Waag Society, ontwikkelingsorganisatie Niza en communicatiebureau Schrijf-Schrijf. Fairphone op LLowlab Mijnwerkers gezocht! Ben jij scherp, avontuurlijk en niet claustrofobisch aangelegd? Kom dan ‘Urban Minen’ op LLowlab: Je krijgt een helm, een zwembad vol mobieltjes en de mogelijkheid om collega-mijnwerkers in Congo te helpen. Wanneer een gsm niet meer werkt en weggegooid wordt, gaan deze grondstoffen verloren, terwijl deze prima te recyclen zijn. Zonde dus. Duurzaam gebruik van je mobiele telefoon begint dus bij het recyclen van je oude telefoon. Oftewel bij ‘Urban Mining’; de alternatieve grondstoffenwinning strategie van bijvoorbeeld goud, coltan, zilver of iridium. In de Sweatshop kun je je vangst omsmelten en de grondstoffen uit de telefoon filteren. De opbrengsten worden gebruikt voor de realisatie van de Fairphone.
FOTO
Rechten Hogeschool Zuyd Maastricht 44
FAIRPHONE / WAAG SOCIETY Susanne Afman 020 557 9861 Susanne@waag.org www.fairphone.nl
Het instituut Rijnhuizen in Nieuwegein doet onderzoek naar schone, eindeloos beschikbare energie. Eind deze eeuw is de energievraag wereldwijd vier keer zo hoog als nu. Dat moet opgebracht worden met schone energie: fossiele bronnen gaan eruit. Dat vraagt om nieuwe ideeën en daarom werken de wetenschappers bij Rijnhuizen aan Science for Future Energy. Rijnhuizen maakt deel uit van de Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie (FOM) en van NWO, de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek. Instituut Rijnhuizen op LLowlab In de Fusion Road Show zetten we jou achter het stuur van duurzame energie. Je komt hier een nieuwe speler tegen: fusie-energie uit een tokamak, een machine die energie maakt op dezelfde manier als de zon. Kernfusie belooft schoon en veilig te zijn met brandstof voor miljarden jaren. Een fusiereactor bedienen doe je op afstand, met handgestuurde robots. Onze Remote Handling Arcade Game test jouw ogen en handen. Zet jij met zo’n robotarm binnen de tijd een tokamak in elkaar? Verder bedien je op LLowlab een demo-versie van zo’n fusiereactor. Met magneten laat je het hete plasma dansen; dezelfde techniek als in echte fusie-experimenten. Krijg jij die vlam van miljoenen graden FOM-INSTITUUT VOOR onder controle met magneten? PLASMAFYSICA RIJNHUIZEN 030 - 609 69 99 info@fusie-energie.nl www.fusie-energie.nl www.rijnhuizen.nl 45
Profielschets NTR en VPRO werken nauw samen op het gebied van wetenschap. Als grootste leveranciers van wetenschapsproducties binnen de publieke omroep maken NTR en VPRO zich sterk om wetenschap een vaste plek te geven in de publieke programmering op radio, tv en internet. In plaats van te concurreren, produceren NTR en VPRO gezamenlijke titels als Beagle: in het kielzog van Darwin, Labyrint en de internetportal Wetenschap24 waarvoor Noorderlicht het nieuws levert. In het Groot Nationaal Onderzoek, dat mede mogelijk is gemaakt door NWO, werken NTR en VPRO samen met wetenschappelijke instellingen om nieuw onderzoek te doen bij een groot publiek. VPRO/NTR op LLowlab Wat is LLowlab zonder Wetenschapsquiz? Ook dit jaar presenteren Lottie Hellingman en Rob van Hattum de quiz op LLowlab. Daarnaast kun je meedoen aan het Groot Nationaal Onderzoek: Beweer jij altijd rekening te houden met het milieu, denk je altijd duurzaam te handelen? Op LLowlab onderzoeken wetenschappers hoe ‘Groen‘ je werkelijk bent. Je kunt kiezen uit twee wetenschappelijk verantwoorde testen die je meer inzicht geven in je eigen gedrag. En jouw bijdrage aan het Groot Nationaal Onderzoek helpt ook nog eens de wetenschap vooruit. Dus doe mee en ontdek of je duurzaam DNA hebt…
www.wetenschap24.nl
46
COLOFON LLowlab, Hilversum 2011 Uitgever Double2, Jan Douwe Kroeske Redactie Janneke de Ruiter, Rene Hoeksema Ontwerp Rocket Industries, Groningen Drukker Het Grafisch Huis, Groningen Oplage 1000 exemplaren