Revista Andina de Arte y Cultura Aùo 1, N° 1
Dirección general de la revista Qullana:
Yuly Tacas Salcedo (Provincia Huancasancos, Ayacucho)
Yanapakuqkuna Perú suyupi
Apurímac: Ladislao Landa Apurímac: Fredy Roncalla Arequipa: Julián Roca Aguilar Arequipa-Puno: Mauro Mamani Macedo Ayacucho: Karen Tacas Salcedo Ayacucho: Gloria Cáceres Vargas Ayacucho-Apurímac: Manuel Larrú Salazar Huánuco: Franklin Espinoza Bustamante La Libertad: Gonzalo Espino Relucé Lima: Carmen Jhoana Díaz Atilano
Yanapakuqkuna Tiqsi muyipi Bélgica: Alexandra Bartosiewicz Bolivia: Gladys Camacho Ríos Chile: Paulina Lara EE.UU: Alan Durston Holanda: Marcos Van Lukaña
Riwistapa uyanta ruwaq: Román de la Cruz.
Chuyanchaqkuna:
Yuly Tacas Salcedo Román de la Cruz Junior Félix Huaytalla Ponce
Yachachiqkuna allichaypi yanapakuq Bruce Mannheim César Itier Félix Julca Guerrero Margarita Huayhuaman Martin Lienhard Roger Ricardo Gonzalo Segura
Maskaykuwaychik
kallpaeditores@gmail.com 994 959 217 ISSN 2414-2166 1ª edición, junio 2016 Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2016-07090 Impreso en: Tarea Asociación Gráfica Educativa Pasaje María Auxiliadora Nº 156 – 164, Breña - Lima.
Kallpa riwistapi rikurimuqkunaqa qillqaqkunapa siminmi.
IMATAM KAYPI TARISUN
I M A T A M K A Y P I T A R I S U N
4
QAWARICHIKUYNIYKU
5
RIMAYNINCHIK
7
Atuqpa aycha mikhuq kasqanmanta Carmen Gladis Alosilla Morales
12
Mama waka Jesús Eloy Reyes Huamán
15
RUNASIMIPI HAMUTASQA
17
Kinuwaqa apukunap mikhuyninsi kanman Nonato Rufino Chuquimamani Valer
24
Kimsa / Tres Antonio Sulca Effio
25
Huk / Uno Sócrates Zuzunaga Huaita
26
Huwancha kanawiri Feliciano Padilla
29
LLIMPISQA KAWSAYKUNA
31
Wakamanta Jim Paz
37
PUKLLARIKUSUN
38
Asichikuq Pirqa qipamanta uyarispa Sócrates Zuzunaga Huaita
39
Watuchikuna
40
Imaymanakuna Sachapa rakinkuna Punchawkunapa suntinkuna
Qawarichikuyniyku
¡Maqta – sipaskuna rimaykullaykiku! Kunam watakunapi ñuqayku, maqta – sipaskuna, musuqmanta kallpayninchikkunata huñurispaykum allillamanta qichwanchikraykum llamkachkaniku. Manañam manchakunikuñachu utaq pinqakunikuñachu qichwapi rimayta. Chayraykum, taytanchikkunapa yachasqankunata qichwapi qillqachkaniku kimsa vocal (a, i, u) nisqakunallawan RM 1285ED1 nisqanpihina. ¡Ichayá kaykunata llapanchik qatichwan huk umalla, huk makilla, huk sunqulla purinanchikpaq! Kallpa riwistata ruwachkaniku yuyarispaykum imaymana achka sasachakuykuna yachay wasikunapi kasqanta. Kaypim maqta – sipaskuna ancha anchatam sasachakunku qillqankupi, rimayninkupi qichwapi umanku kasqanraykum. Chayna kaspankum qichwapi rimayta pinqakuyta qallarinku chaynallataq qunqayta munanku. Chaykunata qawaspaykun, kay riwistata lliw kallpayniykuta huñurispankum lluqsichichkaniku runamasinchikkuna umanchanankupaq, qillqanankupaq, miski miskita rimakunankupaq llaqtanchikkunapa imaymana yachasqankunata mana wiñaypaq chinkananpaq.
¡Qichwanchikta rimasunchik, qillqasunchik Aswan allinta kuyanakunanchikpaq! Kayqa musuqmantam 2013 watapi, RD 0237-13 sutiyuq aswan allinta kallpanchakuspa paqarimurqa.
1
QILLQAQKUNAMANTA
CARMEN GLADIS ALOSILLA MORALES (Quechua Cusco- Collao) Calca, Cusco llaqtapim paqarimurqa. UNSAAC hatun yachay wasipim, Educación nisqanchiktam yachapakurqa. Kunan punchawkunapiqa, IE. N°50454 iskuwilapim, Pacor llaqtapim qullana kaspa, warmakunata yachachispa llamkan.
JESUS ELOY REYES HUAMAN (Quechua Norteño) Kañaris, Lambayeque hatun llaqtapim paqarimurqa. 2011 watamanta, tawa kutiñam primer puesto nisqata lliw Perú suyunchikpim “evaluaciones de contrato docentes” nisqapim llallimun; Ministerio de Educación ruwasqanpi. Kunan watapiqa, Programa Soporte Pedagogico del Minedu nisqapim llamkan.
ATUQPA AYCHA MIKHUQ KASQANMANTA Carmen Gladis Alosilla Morales1 (Qillqaman churaq)
H
uk puna ayllupis huk machucha uywankunata michikuq kasqa. Kay machuchaqa llamata, paquchata imas huk karu urqupi michikun. Payqa, allquchallantinsi, tutamantaña uywata qatirikuspa, karu urquta rin. Chay uywa michina wayq’uman chayaspataqsi, huk urqu patata wicharqun. Chaypis, chay machuchaqa, kukachanta akulliykuspa, tiyanan kanchachapi k’antikuspa uywanta qhawachkan. Uywakunaqa, wañusqaraqsi, wayq’u hunt’a ch’iqirparin. Wakin k’ita niraq uywakunaqa karunchankus. Chaykunatas machuchaqa, qaparispapas huywirispallapas, mikhunanman kutichin. Allquchanpas phawaspas kutichimullantaq. Yaqa chawpi p’unchawtañas, uywakunaqa aswan aywirinku. May punta uywapipas kallanpuni huk ñawpariq uywaqa. Chayhinas ari, chay machuchap paquchankuna ukhupiqa huk mama paqucha kallantaq. Paysi ari wak hawakunata aswan allin pastuman ñawpaqllatapuni purirquchkan. Kay paquchas ari kay p’unchawpas chay machuchap tiyasqan uraychallanta wak allpaman ñataq ñataq wasapayta munan. Machuchañataq allquchanñataqsi kay mama k’ita paquchataqa kutichinku. Chaywanpas atipakunpunis chay urqu wasaniqman. Allquchaqa yanqallamantas t’iñin, manas kanikunpaschu. Payqa waqaykunsi. Chaysi machuchaqa pay ukhullapi nin: “¿ima llakitaq kayri qayllachamuwan, imamantataq kay aka chañuri waqan? ¿Ima llakitaq qatiwanqari? Kuka akullisqaypas manam misk’ichu” nispa. Chaymantataqsi allqunta nin: —¡Yaw, q’ara chupa! ¿Imamantam waqanki? ¿Manachu qaramurqaykipas? ¿Wañunaychu icha qayllapi? —nispas machuchaqa allqunta k’amin. Allquqa chay urqu wasaniqta chayaspas t’iñichkallan.
1
Kay willakuyta Nonato Rufino Chuquimamani Valermi, 1999 watapi uyarirqa.
7
KALLPA - Revista Andina de Arte y Cultura
Machuchaqa, k’antinanta churarparispas, huk chikanta puririn. Warak’antas rikranmanta paskarqukun. Hinaspataqsi, rumita huqarispa chay k’ita paquchap ñawpaqninmanraq warak’an. Kimsa tawa kutis machuchaqa phiñallaña warak’an. “¿Imaraykutaq kay allquri waqan? Suwachus pumachus qhawamuwachkanpas” nispas machuchaqa kutiripamun. Chay k’ita paquchanpas phawaspallas kutimullantaq. Machuchaqa, paquchankunata qapariykuspa huywiriykuspas, tiyanan kanchachaman kutipullantaq. Machuchaqa, ch’isiyaykuytas, uywakunata huñurquspa, wasinman qatipuchkarqan. Chayllapis, warak’asqan qaqa qaqapi huk mama atuq chayraq wañusqa chutarayachkasqa. Umallanmantas huk chikan yawar lluqsisqa. Machuchaqa: “¿Imaraykutaq wañun kay sallqari?” nispas ripun. Yaqa killamantahinas, chay uywa michiq machuchap paqucha uñankunapas uwiha uñankunapas, p’unchawmanta p’unchaw, tutamanta tuta, chay kuskallas pisiyapun. Sapa kutis huk uña mana kapunchu, ña wasi kanchamanta, ña michina urqumanta. Machuchaqa khuyay llakisqas uñakunata yupantaq qhawantaq, chaywanpas uñakunaqa chinkanpunis. Kay uywa michiq machuchaqa huk michiqkunatas tapuykachakamun, paykunap uñankunaqa hunt’asqas kakuchkan. Chaysi machuchaqa k’antinantapas misminantapas churarparispas uywanta makilla muyuchkan. Uywa muyusqanpitaqsi, wayna atuqchakunata chay chaypi sapa kuti rikun. Atuqchakunaqa chay machuchata rikuspanku ayqirikullankus, qhipamanqa uñakunata chakunkupunis. Chaytas chay machuchaqa allintaña yachan. Chayraykutaqsi makilla warak’aspa uywataqa michichkan. P’unchawqa manapascha ari uñakunaqa chinkanchu, ichaqa tutañataqsi
8
uñakunaqa mana kapunchu. Machuchaqa manas ari tuta p’unchawqa mana puñusqa kayta atinchu. Chayraykus waqaspa apukunaman willakun: —¡Apu Pinkilluni!, ¡Apu Wilasusuya!, allquykikunataqa watakuy ari. Mana chayqa uywayta tukurqunqankum. ¿Imallawantaq ñuqari kawsasaq? —nispas chay machuchaqa waqakun. Apukunaqa uyarinkus, chaysi paykunaqa kayhinata kutichinku: —¡Yaw, wawalláy!, qamqa imatach ari huchakunki, chaymi allquykunaqa uñachaykikunata q’arusunki —nispa. —¡Papalláy!, manam imatapas huchakunichu, yamqallanmantam chay ch’uñu sinqakunaqa uywayta tukuchkan. Aswanpas chaninchaypi churawayku —nispas machuchaqa mañakun. —Chay pachaqa, ñuqaykuña paqarinpaq waqyachisqaykichik qamtapas chay k’ita allquytapas —nispas Apukunaqa ninku. —Arí, papáy, chikaqa paqarinñach ari uyariwankikupas, chaninchawankikupas — nispas machuchaqa wasinman ripun. Qhipantinqa, kuska p’unchawtas, machuchaqa Apukunawan tinkuq rin; achka wira atuqkunas chaypiqa suyachkasqakuña. Machuchaqa mancharisqas: “ñuqatawanchu kaykunaqa mikhurqapuwanqakupas” nispas karuniqllapi suyallantaq. Chayllapis Apukunaqa rakhu kunkamantaraq: —¡Wawáy, ama manchakuychu!, qampas kay allqukunapas ñuqapaqqa munasqam kankichik —nispas rikhurimunku. Chaymanta hinatam nillantaq: —Wawaykuna, chimpaykamuychik —nispa nin atuqkunamanwan machuchamanwan. —Qam, uywa michiq runa, ¿imataq rimanayki, imatataq mañakunki? —nispas chay uywa michiq machuchataqa tapurin. Chay machuchaqa yupa manchasqas, huk chikanta khatatataspas sayarispa kayhinata kutichikun: —Kamaq Apuyku, kay allquykikunam paqucha uñaykunata, uwiha uñaykunata, mama uwihankunantinta, sapa tuta, sapa p’unchaw, suwawanku; chayqa manam 9
KALLPA - Revista Andina de Arte y Cultura
allinchu. Ñuqaqa paykunata manam tupapayanipaschu. Mañakunitaqmi paykuna hasut’ita chaskinankupaq —nispas machuchaqa rimarqun. —Qamkunari, allqukuna, ¿ima ninkichiktaq? ¿Imatataq mañakunkichik? —nispas atuqkunatañataq tapullantaq. —Ñuqaykuqa yachasqa kuruchakuna pallakuq, yachasqa huk’uchakuna mikhuq kaq kayku. Kamachikusqaykimanhina wawqiykup uywankunataqa hayk’appas tupapayaqchu kayku. Huk p’unchawñataqmi ñuqaykupas wawallaraq kakuchkaptiyku, kay paqucha michiq machuqa, mamaykuta, warak’aspa, wañurquchisqa. ¡him …him…! —nispa atuqkunaqa waqanayanku. —¡Yaw, machucha! Qamri, ¿imaraykutaq wañuchirqanki? —nispas Apukunaqa tapunku.
kay
wawakunap
mamanta
—Ñuqari wawachu kani, chaytaq pukllaymanpas llullakuymanpas. Ñuqaqa manam hayk’appas pitapas turiyanichu. Kay suwakunaqa llullakunchus, icha machasqachus kanku. Mana yuyayninpim kaykunaqa riman. ¿Hayk’aptaq ñuqari mamaykichikta wañuchirqani? —nispas machuchaqa tupakun. —¿Hayk’aptaq karqan chayri? Icha, ¿llullakuchkankichikchu? Chaytaq akakllutahina qalluykichikta much’u pataykichikmanta aysarquykichikman — nispas Apukunaqa qhari kunkamanta rimarqunku. —Arí, taytayku, chiqaptam rimayku. Huk p’unchawmi mamayku huk chikanta ñuñuykuchispa kuruchakuna pallakuq wasiykumanta lluqsirqan. Chaymantataq huktawanpas kutimpunchu. Ñuqaykuqa anchata waqaq kayku, anchata muchurisqayku, yarqaymantapas yaqa pisipayku, khuyayta ñakakuspa wiñayta tukuyku. Mamayku maskaq kayta chaqayta tapukuspa puriykachayku. P’isquchakunam rikusqa, kay machuchas k’ita paquchanta warak’aspa qaraywa hap’ikuq mamaykuta umanpi warak’arqusqa. Mamaykuqa chayllapi ch’inyapusqa. Kay kikin machuchas chay kikin ch’isi wañusqa mamaykutaqa qaqa qaqapi tarisqa, chaymantaqa mana llakirikusparaqtaq wasinta ripusqa. Chay kutimantam yarqasqa kaspa uñakuna hap’iyta yachapuyku. Mamaykuqa mana chaypa chanillanchu, maytaraqmi ñuqaykuqa chakusaqku, maytaraqmi ñuqaykuqa… —nispas atuqkunaqa rimachkarqanku. Chayllapis Apukunaqa: —¡Ya, ya! Uyarisqaña kankichik. Kunanqa kay machuchata uyarisunchik —nispas atuqkunataqa upallachin. 10
Estas son las 10 primeras pรกginas de nuestra revista. Para saber dรณnde adquirir la versiรณn completa sigue este enlace.