O eonaviego: trazos fonéticos e morfosintácticos

Xavier Frías Conde

O eonaviego: T razos fonéticos e morfosintácticos

O EONAVIEGO: TRAZOS FONÉTICOS E MORFOSINTÁCTICOS

© Texto: Xavier Frías Conde, 2011 © Edición: Romania Minor Ianua. Revista Philologica Romanica Suplemento 16 (2011) ISSN: 1616-413X www.romaniaminor.net/ianua/ info@romaniaminor.net Reservados todos os dereitos. Ningunha parte deste material pode ser reproducido sen o consentimento previo escrito do seu autor.

Xavier Frías Conde

LIMIAR

O galego-portugués é un sistema lingüístico ou diasistema importante. A lingua galego-portuguesa é falada por uns douscentos millóns de persoas en todo o mundo, en tres continentes: Europa, América e Asia. Os dous grandes co-dialectos galegoportugueses son, loxicamente, o galego e o portugués. Teñen, por razóns máis que nada sociolingüísticas, cadanseu sistema ortográfico, sendo o portugués propio e o galego unha mera adaptación do castelán aos hábitos articulatorios da lingua. Portanto, xunto a un padrón ou estándar portugués, existe un para-padrón ou para-estándar galego. Igualmente, o portugués ten un subpadrón lusitano e outro brasileiro, e o galego ten, pola súa banda, tamén esta mesma división, pois que o eonaviego é un subpadrón do galego de Galiza.

Chamará a atención ao leitor a denominación de eonaviego con que facemos referencia ao galego-portugués falado en Asturias. Tal nome non debería estrañarnos, dado que está formado sobre os dous elementos xeográficos que dan a súa iden5

O eonaviego

tidade a esta comarca, os dous ríos que a delimitan: o Eo e o Navia. Desde tal perspectiva, non ten nada de estraño que nos refiramos ao galegoportugués desta terra como eonaviego.

En Asturias falan galego os dezaoito concellos máis occidentais do Principado, aínda que tres deles falan galego apenas na súa metade máis occidental, mentres a outra fala asturiano. Estes concellos son xa que logo: A Veiga, Tapia de Casarego, El Franco, Coaña, Boal, Navia occidental, Castropol, Taramundi, Santiso de Abres, Santalla de Ozcos, San Martín de Ozcos, Vilanova de Ozcos, Grandas, Eilao, Pezós, Vilaión (área de Ponticela), Allande occidental (Tras-el-Palo) e Ibias. A fronteira lingüística percorre toda a Serra do Rañadoiro, que é asemade a que marca a bacía do Navia na súa marxe dereita. É interesante sinalar que o galego falado nos Ancares (León) é praticamente o mesmo que o de Asturias. Nalgunhas ocasións citarémolo nesta gramática, mais téñase en conta que moitos dos fenómenos que se achan neste dialecto galego teñen o seu reflexo do outro lado da raia política cara ao norte.

Loxicamente non se fala igual en toda a área galego-falante de Asturias (o Eo-Navia). Así que así, hai unha certa obsesión con buscar puntilosamente as diferenzas prescindindo das semellanzas.

6

Xavier Frías Conde

O primeiro trazo que atopa calquera observador de fóra cunha mínima experiencia na pescuda lingüística é que o galego eonaviego é moi peculiar verbo do corpus xeral do idioma galego e ao mesmo tempo mantén unha forte homoxeneidade todo el.

Cando nos referimos ao eonaviego estamos a facer unha denominación xeográfica. A cualificación de asturiano refírese a que estamos a tratar da lingua galega falada en Asturias. Isto, con todo, ten un pequeno inconveniente, dado que os concellos de Taramundi, Santiso de Abres e mais a metade do sul do d’A Veiga falan como os seus veciños da outra banda do Eo, quérese dicir que falan galego lucense, mentres que o concello lugués de Negueira de Muniz fala galego eonaviego.

Este manual non pretende ser unha gramática exhaustiva, senón que ofreceremos os trazos máis senlleiros do eonaviego dentro do diasistema galego-portugués. Os elementos históricos do seu estudo aparecen moi limitadamente, de tal xeito que a abordaxe é basicamente sincrónica. Non entramos en cuestión sociolingüísticas referidas ao eonaviego, polo que non trataremos sobre a súa forma escrita. Diremos apenas que neste manual a palatalización que se dá nos falares orientais vén marcada como <l>, o cal facilitará a leitura.

7

PRIMEIRA PARTE O EONAVIEGO DENTRO DO GALEGOPORTUGUÉS

Xavier Frías Conde

1. CLASIFICACIÓN DIALECTAL DO GALEGO EONAVIEGO. LÍMITES LINGÜÍSTICOS

1. 1. Clasificación dialectal e subdialectal Unha volta que se coñecen as falas vivas, axiña xorde a formulación da clasificación dialectal e subdialectal de todo o eonaviego. Como xa indicamos na páxina anterior, falaremos do eonaviego e do galego lucense dentro do galego de Asturias.

Incluiremos o ancarés polas razóns antes mencionadas.

Así pois, a clasificación quedaría: 1. Falares lucenses: a) galego do Eo: Taramundi, Santiso e sur de A Veiga b) galego do Alto Navia: Os Coutos (Ibias)1

1

Os Coutos está case todo rodeado polo concello de Navia de Suarna, e parece unha península dentro del, polo que se fala igual que en dito concello lugués. Así pois, A Fonsagra-

11

O eonaviego

2. Falares da Bacía do Navia (galego eonaviego): a) occidental: Ibias (agás Os Coutos), Santalla de Ozcos, Negueira de Muniz (Lugo), Grandas. b) central: Valledor (Allande oc.), Eilao, Pezós, San Martín e Vilanova de Ozcos, Tapia occidental, A Veiga (norte e centro) e Castropol. c) oriental: Verducedo (Allande oc.), Vilaión (Ponticela), Navia occidental, Coaña, Boal, A Caridá e Tapia oriental.

3. Ancarés: concellos de Veiga de Espiñareda e Candín (vales de Ancares e Finolledo).

A devandita división de dialectos e subdialectos xustifícase por unha serie de trazos que caracterizan a cada un destes falares e que expoño esquematicamente.

En primeiro lugar, as principais diferenzas entre o galego lucense e o eonaviego son:

da e Navia de Suarna teñen un falar con características comúns ás do galego asturiano e sobre todo ao bierzano norte.

12

Xavier Frías Conde

TRAZOS

EONAVIEGO.

GAL. LUC.

-LQUA-INU, -INA o teu, seu aqueles téñoos téñenos

-l- (occ. cae) cuando -ín, -ía el/o tou, sou aquelos téñolos/téñoos téinlos/téinnos/téinos

(cae) cando -ín/-iño, -iña o teu, seu aqueles téñoos teinos

En segundo lugar, o eonaviego consta dos tres subdialectos xa vistos. Como trazos de cada un, esquematicamente expostos, encontramos:

TRAZOS -l-lll-C'L-, -LJILLE, ILLO -lo (asim.)

QUAvéxoo camiñeiro comprouna

OCCIDENTAL (cae) -ll-llel/o -lo cavéxo(e)l camiñeiro comproua

13

CENTRAL -l-ll-llel/o el/o covéxolo camieiro comproula

ORIENTAL -l-llll-yel/o el/o covéxolo camieiro comproula

O eonaviego

Outras características iranse vendo ao longo destas páxinas. Sirvan as anteriores como referencia.

Noutros casos hai que facer unha distinción entre norte e sur, onde a lingua do norte é A Mariña mais Eilao xunto aos concellos da dereita do Navia até Verducedo. O resto son é o dialecto do sul.

Un caso interesante de concello partido é Tapia de Casarego. As parroquias do leste (Campos-A Roda e Salave) pertenceron até meados do século pasado a El Franco, polo que a fala desta comarca é igual que a do veciño concello do que se esgallaron. As parroquias do oeste (Tapia e Serantes) non palatalizan, e diferéncianse das parroquias occidentais por unha serie de características: TAPIA E SERANTES facer unha lúa tolo sabelo pola

A RODA-CAMPOS E SALAVE fer uha lúa tolo sabelo por a

Un caso semellante é Allande (Tras-el-Palo), onde a metade sur (Valledor) se diferencia do norte (Verducedo) por unha gavela de trazos parellos aos sinalados anteriormente:

14

Xavier Frías Conde

VALLEDOR faer uha lúa tolo sabelo pola

VERDUCEDO faer uha lúa tolo sabelo por a/pola

1. 2. Límites entre galego e asturo-leonés Os límites en Asturias comezan en A Mariña, onde o río Freixulfe é a fronteira natural, dentro do concello de Navia, que separa as falas galegas das asturo-leonesas. A partir deste punto, a serra é o límite xa en Vilaión, quedando dentro do galego a parroquia de Ponticela. Máis adiante, en Allande, a beira esquerda da serra do Rañadoiro é galegófona, salvo o lugar de El Rebollo, que ditonga malia que aínda mantén -l- no canto de -ts- como o asturiano occidental. Esta serra segue a marcar o límite até Ibias, onde na parroquia de A Astierna hai un dialecto de transición.

15

SEGUNDA PARTE ELEMENTOS DE FONÉTICA EONAVIEGA

Xavier Frías Conde

2. O SISTEMA VOCÁLICO

2.1.Vogais tónicas O eonaviego posúe un sistema de oito vogais tónicas. Quizais sorprenda un pouco sentir de oito vocais cando en todos os manuais de lingua galega se fala de sete. Iso é debido a que atopamos uha vocal /A/ con dous timbres: /à/ e /á/, tal como aparece nalgunhas parellas. Seguindo uns esquemas tradicionais, temos o seguinte sistema, atendendo á abertura e ao punto de articulación:

iniciais pechadas /i/

centrais

/o/

finais /u/ /o/

medias /ε/ abertas

/ɔ/ /a/ /α/

19

O eonaviego

As vogais átonas redúcense a cinco, quedando anulados os timbres de abertura e peche: /A/, /E/, /O/, /i/, /u/. En posición final é aínda máis reducido, pois, quitado no caso de ditongo, temos tres vogais: /a/, /E/, /O/.

Os exemplos de /ε/ e /e/, /a/ e /α/ e mais /ɔ/ e /o/ máis comúns en galego de Asturias son (e que xa quedaron na súa maioría sinalados antes): + /a/-/α/, grafado con (') no segundo caso cal (<QUALE o CALCE) grao (<GRADU) a (prep. ou art.) pra2 pais (<PATRES) caes (de caer)

cál (< CANALE) gráo (<GRANU) á (contracción) prá (contrac.) páis (<PANES) cáis (<CANES)

+ /e/-/ε/: merma (de mermar) sexto neto pelo rego (verbo.)

mérma sésto néto pélo (=debullo) régo (subst.)

2

A forma pra é a que se dá na fala.

20

Xavier Frías Conde

ven (imperativo) sen (prep.)

vén (presente) sén (pl. séos)

Dáse igualmente na diferenciación da 1PP do presente de indicativo da mesma persoa do pretérito perfecto na segunda conxugación: bebemos (presente)  bebémos (pretérito). Por outro lado, a 3PS do presente de indicativo é aberta respecto da 2PS do imperativo que é cerrada en moitos verbos: vén (pres.) : ven (imp.). + /o/-/ɔ/: bolo (or. bolo) oso polo (or. polo) corda (no seu san xuízo) costo oca (ave) choca (de chocar)

volo óso pólo (=extremo) córda (=rello) cósto (pendente) óca chóca (=esquía)

A diferenza antes citada dos verbos /e/:/ε/ reprodúcese aquí con /o/:/ɔ/ igualmente: escònde : esconde, còme : come, onde a primeira forma é de presente e a segunda de imperativo.

Ortograficamente non se reflicte.

21

O eonaviego

En galego de Asturias, á diferenza do resto do galego, hai vocal aberta en dous casos: 1. Cando as vogais /E/ e /O/ van trabadas por nasal: ponte, ben, chen 2. Coas terminacións de antepretérito e pretérito de indicativo da segunda conxugación: comèron; comèra, comèras; comèse; fòra, fòses; foron.

2.2.Metafonía A metafonía típica, tal coma hoxe se dá en portugués e algunhas áreas do galego de Galiza nos adxectivos de dúas terminacións tipo: féro, fèra, fèros, fèras, é de todo descoñecida en eonaviego. Outro tipo moi distinto de metafonía é a das antigas nasais que se dá en eonaviego coas primitivas vogais nasais, mais no norte e centro e mais no sul dá resultados distintos: 

ten peche dun grao no sur: chèn, chéa, chéos, chéas; roubòn, roubóa, roubòis, roubóas.

22

Xavier Frías Conde



ten peche de até dous graos no norte e centro: chèn, chía, chíos, chías; roubòn, roubúa, roubòis, roubúas.

2.3. Vogais átonas En todos os dialectos son moito máis inestables que as átonas, con certa tendencia a pechar /E/ e /O/ en /I/ e /U/ respectivamente.

2.4. Vogais nasais As vogais nasais consérvanse en ancarés mellor que en ningures, en máis casos mesmo que o portugués actual, xa que todas as vogais e sílabas nasais da lingua medieval pódense aínda sentir nesta rexión leonesa. Máis tenuemente escóitase tamén nasalización nas terminacións no galego de Asturias raiano ao asturo-leonés, é dicir, na serra de Rañadoiro, nos concellos de Navia, Vilaión e Allande norte (Verducedo). Os resultados históricos das terminacións nasais dentro do eonaviego e o galego lucense é ás veces moi distinto. Véxanse no seguinte cadro as distintas formas segundo as zonas 23

O eonaviego

TERMINAC. -ANU -ANA -ANES -ENU -ENA -INU -INA -INOS -ONES

GAL. LUCENSE -ao -á -ais -eo -ea -iño -iña -iños -ois

24

EONAVIEGO. -ao -á -ais -én -éa -ín -ía -íos -ois

Xavier Frías Conde

3. O SISTEMA CONSONÁNTICO

3.1.O sistema consonántico do eonaviego

linguodental linguoalveolar linguopalatal linguovelar

linguointerdental

labidental

bilabial

O sistema consonántico eonaviego non se diferenza en absoluto do galego común, mesmo coa presenza de gheada en ancarés (polo cal este dialecto pode formar subsistema dentro deste primeiro sistema, mais a gheada é un alófono de /g/).

sonora /b/ /d/ /g/ xorda /p/ /t/ /k/ sonora fricativa xorda /f/ /θ/ /s/ /š/ /x/ sonora africada xorda /tš/ nasal sonora /m/ /n/ /ñ/ /η/ lateral sonora /l/ /λ/ simple /r/ vibrante múltiple /rr/ oclusiva

25

O eonaviego

3.2. Atención a algúns fonemas // : Nasal glotal sonora. En todos os falares galegos aparece como na lingua común; ol seu valor fonolóxico –cando aparece en certas áreas do eonaviego– dáse en unha  una, dunha  duna. Ademais diso, distínguese enhalar (=voar) e engalar (=pór de gala).

Porén, esta parella é de moi dubidosa funcionalidade, pois en moitos puntos enhalar pode ser enalar ou engalar, de modo que a oposición desaparece. É de notar tamén que [ng] asimílase como [], e así ningún pode soar ninhún. Aparece intervocálico e como alófono de /n/ a final de dicción. Exemplos de -nh- normais son: unha, enhallar (=botar allo), enhalar, inherente, anhelar3. /g/ ten como alófono [h] (é dicir, o fenómeno da gheada escóitase en ancarés e tamén na área que fica por baixo de Vilafranca do Bierzo, mais xa con pouca vitalidade). Recórdese que 3

Estes termos cultos percébense con -nh-. No primeiro caso podería ser por se identificar cun prefixo, como en enhalar, enhallar, mais no segundo é máis difícil de explicar.

26

Xavier Frías Conde

/g/ adquire a pronuncia de [h] perante calquera vogal e nos grupos [hr] e [hl]. É inexistente en eonaviego.

3.3. Sobre a palatalización O dialecto oriental do eonaviego palataliza como o asturiano común:  

L- > ll-: lúa, lonxe, lado, ler, lar, lobo, lume, etc.

-LL- > -ll-: tolo, martelo, tolo, bolo, aló, etc.

Cando se quixer reflectir a palatalización propia deste dialecto, recomendamos que se utilice <l>.

Repetimos o xa dito anteriormente que cando se procure escribir nuha lingua xeral, máis achegada ao resto do galego-portugués, a palatalización non precisa ser reflectida.

O fenómeno da palatalización no dominio galego é interesante de estudar. Abrangue a metade oriental do concello de Tapia, coas parroquias de Salave e A Roda, ocupando por enteiro os concellos d’El Franco, Coaña, Navia, Boal, Vilaión e mais a parte norte da zona

27

O eonaviego

galegófona de Allande (Verducedo) para alén do oriente de Eilao (na beira dereita do Navia).

Este río é fronteira desde Doiras até o encoro de Salime. Por riba de Doiras xa penetra na marxe esquerda do río.

A palatalización de L- (e de -LL-) non se debe considerar unha importación do asturoleonés, e usar este argumento como elemento para incluír este subdialecto do eonaviego dentro do asturiano occidental (dado que este trazo só non abonda para correr a fronteira lingüística cara a occidente), senón que posúe carácter autóctono, malia que o galego-portugués se caracteriza por non palatalizar L- nin -LL- latinos. Son moitos os exemplos de palatalización mesmo fóra da área palatalizadora como Llorantín en Ancares, Llencias e Llouxa en Lugo, Llacín e Llandepedreira (Grandas) e mais Llan (Taramunde).

Non se pode argüír que Lantoira e Lanteiro en Castropol son derivados de PLANTA-, de onde se derivaría un resultado PL- > ll-. Non resulta, porén, factible que outros topónimos como Llanteirón ou Llanteiro en Eilao, Vilaión e Boal sexan directamente o resultado de PL- > ll-, senón que se deu uha evolución PL- > l- (como os xa citados exemplos de Castropol) > ll-. En resumo, o proceso foi: PL- > l- > ll-.

28

Xavier Frías Conde

O que parece evidente é que a palatalización retrocedeu e só quedan mostras dispersas dela na toponimia. Aos exemplos anteriores hai que engadir, posibelmente, Valledor.

Pola súa banda, algúns dialectos mozárabes coñeceron a palatalización, (cf. Galmés Fuentes e a súa Dialectología Mozárabe, con referencia completa na Bibliografía, que viña dando a razón a Menéndez Pidal cando aducía llengua ou yengua como exemplo palatal en mozárabe).

Así, a palatalización tivo, por voltas dos séculos X-XI unha maior extensión dentro da galaicofonía, e cuxos fósiles, como xa se indicou, se rexistran na toponimia. Esta coincidencia de palatalización era, pois, común ao ámbito asturo-leonés e do oriente do galego co catalán e mais o aragonés ribagorzano, daquela unidos por unha ponte común que eran os dialectos mozárabes. A feble norma do galego literario debeu ter a suficiente forza como para ir acurrunchando a palatalización ás fronteiras orientais, onde sobreviviu grazas á existencia do mesmo fenómeno en asturiano.

Mais a palatalización de L- vese acompañada da de -LL-, co que novamente hai coincidencia co asturo-leonés e mais o catalán.

Nos termos de máis recente entrada na fala xa

29

O eonaviego

non hai palatalización: litro, lumbago, líquido, etc.

Os resultados de -C'L-, -LJ- duha banda, e -LLdoutra en eonaviego son: Fenómeno

occ.

cent

or.

ast.

-K'L- et al l-, -ll-dj-

/l/ /l/ /y/

//nor./y/sul /l/ /y/

/y/ /λ/ /y/

/y/ /y/ /y/

Este sistema enriba citado poderíase clasificar como histórico. Hoxe en día xa non se distingue, agá entre falantes idosos, entre -ll- e -y-, asimilando o segundo son ao primeiro.

30

TERCEIRA PARTE MORFOSINTAXE

Xavier Frías Conde

4. O NOME E O ADXECTIVO

4.1. O nome e o adxectivo Tradicionalmente, o substantivo ou nome e mais o adxectivo forman unha clase de monemas con carga léxica que fan referencia a substancias (no caso do primeiro, que se poden entender como esencias ou materias) e calidades respectivamente.

Os nomes e adxectivos posúen unhas certas características morfolóxicas. O primeiro admite variacións de xénero, número e valoración por medio de morfemas entrabados, e alén adoita ir acompañado doutros morfemas libres, como os determinantes, cos que forma o sintagma nominal.

O adxectivo admite eses mesmos morfemas trabados que lle dan flexión de xénero, número e apreciación, mais tamén admite outro: o de graduación, como veremos máis adiante.

33

O eonaviego

4.2. Formación do feminino Non hai importantes novidades en eonaviego no tocante á formación do feminino, agás algúns casos concretos. Así, o feminino de cru non é outro que crúa (por pórmos un exemplo común a todo o galego).

Aqueles substantivos que admiten feminino e moitos adxectivos que diferencian os dous xéneros, xeralmente usan o morfo {-a}. Se houber –o como terminación, esta múdase; outramente, engádese:   

avogado  avogada neno  nena rapaz  rapaza

Téñase en conta que certos vocábulos son invariables verbo do xénero, e que só coa axuda do artigo ou outro determinante (ás veces do adxectivo) podemos establecer o xénero: taxista, socialista, navegante, cavernícola, etc.)

Onde se poden apreciar máis peculiaridades é nas terminacións nasais (ás cales xa nos referimos antes); a evolución varía segundo as áreas tal como se ve arreo: 34

Xavier Frías Conde

Galego lucense (Eo):       

chao, chá, chaos, chás cheo, chea, cheos, cheas veciño, veciña, veciños, veciñas bon, boa, bos, boas lambón, lamboa, lambois, lamboas común, comúis (só pl.) ruin, ruíña, ruíños, ruíñas

Eonaviego :        

chao, chá, chaos, chás folgazais, folgazá, folgazais, folgazás chen, chea/chía, cheos/chíos, cheas/chías vecín, vecía, vecíos, vecías bon, boa, bos, boas lambión, lambioa/ lambiúa, lambiois, lambioas/ lambiúas común, comúis ruin, ruía, ruíos, ruías

Galego común:  

chan, chá, chans, chás folgazán, folgazana, folgazáns, folgazanas

35

O eonaviego

    

cheo, chea, cheos, cheas veciño, veciñas, veciños, veciñas bo, boa, bos, boas lambón, lamboa, lambóns, lamboas ruin, ruin, ruins, ruins

É interesante o paradigma ruín, ruía, ruíos, ruías (no galego lucense raiano ruin, ruiña, ruiños, ruiñas), que en galego común non ten varianza de xénero, mais si a ten en asturiano.

Verbo dos femininos formados a partir doutro lexema ou da modificación do masculino:            

pai  mai padrín / padriño  madría / madriña castrón  cabra carneiro  ovella cabalo  eugua home  muller macho  fema galo / galón  gali(ñ)a, pita xenro  nora abázcaro, avezougo  abella boi, touro  vaca can  cadela, cuza, canza

36

Xavier Frías Conde

A diferenza de xénero tamén fornece diferenzas de significado; velaquí uns poucos exemplos.  

     

 

lagarto – lagarta, que son dúas especies distintas, sendo maior o primeiro castañeiro – castañeira, onde a diferenza está na idade; é maior o primeiro cesto – cesta, diferenza de tamaño; é maior o primeiro. gráo – gra, onde o primeiro é a unidade e o segundo é a colectividade. pozo – poza, onde o primeiro é artificial e o segundo é natural. eiro – eira, o primeiro é máis pequeno que o segundo. saco – saca, o primeiro é máis pequeno que o segundo. río – ría, o primeiro é a corrente de auga, mentres o segundo é a súa embocadura pote – pota, o primeiro é máis pequeno que o segundo machado – machada, o primeiro é maior que o segundo.

37

O eonaviego

   



venta(n)o – ventá, o primeiro é menor que o segundo. caseto – caseta, o primeiro é menor que o segundo. fouzo – fouza, o primeiro é maior que o segundo. campo – campa, o primeiro fai referencia ao máis extenso da natureza, aquilo que non está urbanizado, mentres que o segundo fai referencia a unha extensión moi ampla sen urbanizar, mais sen o sentido xeral e colectivo do primeiro. horto – horta, o primeiro é pequeno, xeralmente diante da casa, mentres o segundo é moito maior.

Paga a pena atender á cuestión do xénero no seu conxunto desde unha óptica máis histórica: En galego son masculinos: fouzo, couce, sal, mel, fel, mel, labor, cárcere, leite, costume, crume, lume, gripe, dote. Entre os femininos encóntranse: calor, color, dolor, arbre [árbore], cal, orixe, suor, ponte, vuitra. Cómpre xunir a este grupo as árbores froiteiras rematadas en al que solen alternan con -eira: figal / figueira,

38

Xavier Frías Conde

nogal / nogueira, peral / pereira, cereixal / cereixeira, etc. Abondan os casos de -axe con xénero feminino como é normal en galegoportugués: friaxe, fogaxe, fabondaxe, piaxe, mariaxe, etc.

4.3. O número Partimos da base de que o singular é a forma non marcada e o plural é a marcada. Portanto, o segundo fórmase desde o primeiro.

Agás nos casos de -n- e -l, a formación do plural realízase de acordo coas regras que rexen no resto do galego-portugués: amécese {-s} despois de vocal e {-es} despois de consoante. Xa citamos anteriormente que os plurais con {s} danse tamén tras nasal en palabras de orixe estranxeira: pins, fans, eslogans, etc.

4.3.1. Plurais en -l No eonaviego centro-oriental non cae en xeral /–l/ ao formar o plural. Así, non son normais papeis, caracois, animais, adrais. Porén, neste dialecto centro-oriental, malia ser zona de conservación de -l, hai constancia de que se deron estes plurais sen /-l/: rais, animais, atafais son 39

O eonaviego

dúas mostras diso testemuñado por diversas persoas na zona da Mariña. No resto do galego eonaviego e lucense raiano, a caída é o normal na formación do plural. Véxase o seguinte cadro: SINGULAR

PLURAL (I)

PLURAL (II)

animal fardel cadril azul tal

animais fardeis cadrís azuis tais

animales fardeles cadriles azules tales

4.3.2. Plurais en -n Como falares galegos que son, perden todos /n/, e /-e-/ pecha en /i/: pantalois, almaceis, razois, catalais, etc.

O plural de fin é fins, xeralmente pronunciado /'fis/.

4.3.3. Plurais sen morfo Nalgúns casos, o nome non ten marca de plural, é dicir, carece de morfo. Isto ocorre en varios casos, como os días da semana: el luis e os 40

Xavier Frías Conde

luis. Tamén con certas palabras rematadas en /-s/: el oasis e os oasis.

4.4. A comparación A comparación é unha das características morfolóxicas que ten o adxectivo (e tamén o adverbio) que lle permite expresar graduación, mais tamén se utiliza cos nomes, aínda que doutro xeito, como veremos despois.

4.4.1. A graduación dos adxectivos e adverbios A gradación é un procedemento polo cal os adxectivos, adverbios e pronomes admiten variacións relativas ao grao ou á cantidade (no caso do nome só a comparanza). Trátase basicamente da comparanza e a cuantificación. Na comparanza hai tres graos: inferioridade, igualdade e superioridade.

Para o comparativo de inferioridade úsase menos... que, como se aprecia en: 

El rapaz é menos alto que el sou irmao

Para a igualdade tan... como 41

O eonaviego



El rapaz é tan alto como el sou irmao

E para a superioridade máis...que, igual que en portugués. 

El rapaz é máis alto que el sou irmao.

En eonaviego vai despois o pronome suxeito: 

É máis alto que eu,

onde o galego común diría: 

É máis alto ca min.

No caso de ser o segundo termo da comparación unha proposición, o eonaviego non a introduce coa preposición de: 

Corrían muito menos que pensábamos.

Para o superlativo, hai que ter en conta varios puntos. En primeiro lugar, bon e ben sempre van precedidos de muito e non de mui: 

Eso tá muito ben.

42

Xavier Frías Conde

Como formas de reforzo, amais das comúns de mui e ben, úsanse mui ben e abondo ben: 

Pareceume abondo /mui ben tímido,

equivalente a 

Pareceume timidísimo.

Algunhas notas máis sobre a comparación aparecen no capítulo 9.

4.4.2. A comparanza nos nomes É necesario observar que o procedemento é basicamente igual ao sinalado para os adxectivos, coa diferenza da igualdade, onde a partícula final muda e a inicial ten varianza de xénero e número nalgún caso como se apreciará arreo, mais mantense en todo momento a correlación. O esquema é daquela: Para a inferioridade: menos... que:

43

O eonaviego



Teño menos gracia que tu pra estas cousas.

Para a igualdade, onde se poñen de manifesto as maiores diferenzas: tanto(s)/a(s)... como: 

Teño tanta gracia como tu pra estas cousas

Para a superioridade 

Teño máis gracia que tu pra estas cousas

44

Xavier Frías Conde

5. DETERMINANTES E PRONOMES

5.1. Sobre a súa natureza Existen determinadas palabras cunha natureza a medio camiño entre os lexemas e morfemas (ás veces chámaselles morfemas entrabados, mais o certo é que admiten variacións de xénero e número en moitos casos, mais, doutra banda, non teñen significado pleno), ás que, entre outras moitas maneiras, chámase palabras estruturais. No caso dos determinantes, sempre acompañan un nome e fan parte, portanto, do sintagma nominal.

Quitado o caso dos artigos, os determinantes adquiren en determinadas circunstancias un valor semellante ao do nome, e mesmo chegan a substituílo, sendo a cabeza do sintagma nominal.

Trátase, xa que logo, de palabras cunha polifuncionalidade moi clara e que expanden a natureza do nome.

45

O eonaviego

5.2. Artigos Os artigos teñen unha forma átona única, mais a súa natureza é, malia a súa simplicidade formal, abondo complexa.

Para o artigo definido, cómpre sinalar que ten moito interese dentro do corpus do galego. O seu paradigma é:

SG. (a) SG. (b) PLUR.

MASC. o el os

FEM. a el as

NEUT. o el

O uso de (b) en contorno vocálico, tamén presente en ancarés, é o histórico do galego eonaviego. Así, pódese sinalar que se ouvía o mesmo o home que el home, mais tamén é certo que se poden alternar el eira e a eira.

Un sistema tan complicado de artigos tendeu a se confundir e, ao cabo, simplificar pola influencia do castelán, que reduciu o sistema a el, a, el, os, as desde hai polo menos corenta anos, sendo o propio do castrapo. Así e todo, este xogo pode dar lugar a outro máis galego: el, a, o, os, as, onde o aparece por analoxía coas outras formas sen l-.

A forma el en contorno vocálico perante calquera xénero en masculino encóntrase en gal. eonaviego e

46

Xavier Frías Conde

ancarés, alén dalgúns puntos do galego bierzano ao redor dos Ancares. Deste modo, a lingua tiña unha forma ante consoante e outra ante vocal (só no singular), mais hoxe tense imposto el no masculino e neutro desprazando a o, máis no dialecto centrooriental que en galego eonaviego occidental e ancarés.

El segue a ser o normal diante de nomes femininos que empezan por vocal tónica (e ás veces átona), como en el herba, el outra, el ópera, etc.

A asimilación do artigo ao verbo cando remata en -r- ou -s- dáse no dialecto occidental e no galego lucense raiano. Así atópanse formas como sómo-los de alí, quero ve-lo prado, etc.

Hai certas contraccións que presentan diverxencias: en gal. eonaviego, para el danse al, del, col mais polo e no (na Mariña non se adoita dar contracción en por a, por os); no caso de haber o, a contracción é ao), mentres no galego lucense é sempre ó. En esquema as contraccións son:

a con de en pra

o ao/ó co do no pró

el al coel del no/nel pral

a á coa da na prá 47

os aos/ós cós dos nos praos

as ás coas das nas prás

O eonaviego

por

polo

polo

pola

polos

polas

O artigo indefinido presenta variantes curiosas: uha é forma coñecida en todo o ancarés e mais o galego eonaviego agás Tapia occidental e algúns puntos da beira dereita do Eo4. Uns, no plural, pronúnciase /us/ en case todo o eonaviego (agás Tapia oc., Castropol e Ibias), mentres /uis/ dáse en Ibias; doutra banda, /uηos/ é a forma de parte do Eo. Do mesmo modo que citamos el como artigo masculino, hai que citar tamén un coma artigo feminino: un hora, un época, un eira, un hucha.

O paradigma de artigos indeterminados é: un us/unhos/uis

uha / unha uhas/unhas

Tapia capital e Salave só se distinguen por usar unha no canto de uha, aínda que se constata que na metade oriental do concello usan unha cando se trata de enfatizar, do mesmo modo que o alguha 4

Malia ser uha forma de pouca extensión, porén atópase alguha e ninguha nos concellos de Navia de Suarna e A Fonsagrada en Lugo e todo o Bierzo norte.

48

Xavier Frías Conde

da parte occidental se transforma en alguha nuha dicción rápida. En A Roda óese uns como /uos/ en pronuncia enfática, co cal conecta con unhos de Os Coutos, Castropol, occidente de Tapia e Taramundi e mais o unhos das falas galegas da dereita do Navia.

5.3. Posesivos O eonaviego ten os arcaicos e etimolóxicos tou, sou (tamén rexistrados en trasmontano, ancarés e berciano, e fóra do galego-portugués en asturoleonés occidental e sardo logudorés). Doutra banda, tamén conforme a súa evolución, o feminino de primeira persoa é mía. No galego lucense raiano as formas son plenamente coincidentes coas do galego común e o portugués.

O paradigma en eonaviego (e ancarés) é:

SIN G. PLU R.

1 PERS. meu, meus mía, mías noso, nosos nosa, nosas

2 PERS. tou, tous túa, túas voso, vosos vosa, vosas

49

3 PERS. sou, sous súa, súas sou, sous súa, súas

O eonaviego

O paradigma do galego lucense raiano:

SING. PLUR

1P meu, meus miña, miñas noso, nosos nosa, nosas

2P teu, teus túa, túas voso, vosos vosa, vosas

3P seu, seus súa, súas seu, seus súa, súas

Os posesivos van, como é normal en todo o galego-portugués e en asturo-leonés, precedidos de artigo determinado cando funcionan como determinantes: el tou libro é mui interesante.

Contodo, cos nomes de parentesco directo é moi frecuente que o posesivo vaia só: meus pais andaban por aí fóra.

Existe un uso de posesivo analítico que se emprega para enfatizar a pertenza, que sempre ten a mesma estrutura: de + posesivo masc. sg..

Sempre se atopa invariable aínda que se use en plural ou en feminino: Esas casas son de noso.

5.4. Demostrativos Como peculiaridades do paradigma é de salientar que en Ancares e no Eo-Navia consérvanse os etimolóxicos estos, esos, aquelos.

50

Xavier Frías Conde

No galego lucense raiano non hai diferenzas verbo do resto do galego. O seu paradigma é:

I II III

masc este ese aquel

SING fem. esta esa aquela

PLUR neutro esto eso aquelo

masc. estos esos aquelos

fem. estas esas aquelas

5.5. Pronomes persoais 5.5.1. Peculiaridades Nesta sección da morfoloxía, despois do verbo, atopamos as maiores diferenzas entre dialectos e subdialectos. Velaquí singularidades en conto a formas (as maioritarias van en negriña):

1PS: 2PS 3PS

eu xeral, mais iou en Vilaión, Navia e até ancarés (alternando con ieu cando enfático) comigo xeral. tu xeral. distínguese entre te e che Existe un neutro elo Formas átonas de OD: As idénticas ao galego literario só se usan no galego lucense raiano,

51

O eonaviego

3PP Cort.

agás que non se toma -n- antihiático tras ditongo: falouo; rompeua. En eonaviego occidental e ancarés hai un masculino enclítico -l (en Ibias -el): véxo(e)l. No centroor. normalmente lo, mais tras nasal admite no (enténdenno) como en portugués e en oriental lo tras infinitivo: falalo, sabelas.

Forma de C.I.: lle en xeral. eles na Raia, elos en eonaviego e en anc. vosté xeral.

5.5.2. Paradigma En definitiva, o sistema de pronomes persoais percíbese no seguinte cadro: FORMAS TÓNICAS FORMAS ÁTONAS RECTAS OBLICUAS ACUSAT. DATIVO REFLEXIVO 1PS eu min, me comigo 2PS tu ti, contigo te che te 3PSM el el, o, lo lle se consigo 3PSF ela ela, a, la lle se consigo 3PSN elo elo o, lo (lle) –– 1PP nós nos 52

Xavier Frías Conde

2PP 3PPM 3PPF

vós elos elas

os, los as, las

vós lles lles

os, los as, las

5.5.3. Notas do paradigma En eonaviego, como no resto do galegoportugués, distínguese entre formas inclusivas (nosoutros, nosoutras; vosoutros, vosoutras) e exclusivas (nós, vós). É normal de todo na fala que se utilice o dativo de solidariedade, che na segunda persoa en ton familiar, e lle cando se trata dunha forma de respecto.

Para o uso dos diferentes pronomes átonos acusativos hai diversas formas segundo as zonas: a)

Na Ribeira do Eo (galego raiano) tein un sistema idéntico ao do galego literario, tomando -n tras ditongo: seino, faina curiosiña, acabouna, soltounos.

b)

Na área luguesa d’A Fonsagrada, Suarna, e na asturiana d’Os Coutos xunto co dialecto galego eonaviego 53

O eonaviego

occidental e ancarés seguen un sistema parecido ao anterior coas seguintes peculiaridades: o usa -l masculino como enclítico tras vocal: Enténdol ben. o usa o e a coma proclíticos e mais enclíticos tras consoante, salvo "r" e "s", e mais ditongo: Eles faino a xeito. Seina de memoria, Acaboua (mais acaboul). Enténdase nos dous primeiros exemplos fain e sein máis enclítico. o usan lo, la proclíticos trás "r" e "s" que desaparecen: Facémolo decote.

Poden estrapallala. c) Ibias ten un sistema praticamente idéntico ao anterior, mais posúe el que utiliza: * enclítico tras de vocal: enténdoel ben. * como proclítico en contorno vocálico: xa el sei (cf. cat. ja el sé). d) O eonaviego central só emprega lo, la calquera que sexa a súa posición, do xeito máis arcaico do galego: Enténdolo ben. Xa lo sei. Facémolas decote. Poden 54

Xavier Frías Conde

estrapallala. Porén, pode aparecer un alomorfo -no, -na tras nasal: Dixéronno na radio. Sóubenna poer eu solo.

En Valledor, Grandas e Vilaión suprímese o -r do infinitivo tras calquera pronome enclítico. e) O dialecto oriental non se distingue do occidental máis que nun pequeno detalle: lo, la tórnanse lo, la tras infinitivo: Vas poñelo guapo.

5.5.4. Contraccións Os pronomes átonos de dativo e acusativo contráense:

me che lle nos vos lles

o

a

os

as

mo cho

ma cha

mos chos

mas chas

llo nolo volo llelo

lla nola vola llela

llos nolos volos llelos

llas nolas volas llelas

55

O eonaviego

5.6. Indefinidos e cuantitativos Non hai grandes diferenzas verbo do galego común, mais aquí encóntranse ás veces arcaísmos desaparecidos da lingua hai xa séculos ou ben formas partilladas con linguas e dialectos veciños.

Entre as formas descoñecidas no galego común, sinalaremos daqué e daquén. Ademais, úsase unha especie de partitivo que é del, dela, delos, delas (de moi escaso uso no singular, pero máis abundante no plural). As súas formas son: a) Invariables:      

cada, alguén: daquén, ninguén, cualquera, demais, quenqueira.

b) Variables:   

todo, toda, todos, todas; ningún, ninguha, ningúns, ninguhas; algún, alguha, algús/algúis, alguhas; 56

Xavier Frías Conde

          

certo, certa, certos, certas, outro, outra, outros, outras; ambos, ambas; frencuentemente ambos os e ambas as abondo, abonda, abondos, abondas; muito, muita, muitos, muitas; tanto, tanta, tantos, tantas; tal, tales:tais; uns cuantos, uhas cuantas; varios, varias; un, uha, us/uis/unhos, uhas; demasiado, demasiada, demasiados, demasiadas

5.7. Interrogativos e relativos Non hai diferenzas substanciais co galego común; as súas formas son: quen, sen plural; que; unde5, como, cuando; cuanto; cual: cal; cuais, cuales, cais (Ibias, Ozcos).

O interrogativo precedido de artigo úsase cando se pretende obter máis información: a) - ¿Mercache esa cousa?

5

Forma xeral en eonaviego.

57

O eonaviego

- ¿A cual? b) - Perdín a vaca.

- ¿A cual?

5.8. Numerais Os cardinais teñen as seguintes formas: 1. un, uha 4. cuatro, catro 7. sete 10. dez 13. trece 16. dazaseis 19. dazanove 22. vinte dous 50. cincuenta 80. oitenta 200. douscentos 500. cincocentos 800. oitocentos

2. dous, dúas 5. cinco 8. oito 11. once 14. catorce 17. dazasete 20. vinte 30. trinta 60. sesenta 90. noventa 300. trescentos 600. seiscentos 900. novecentos

3. tres 6. seis 9. nove 12. doce 15. quince 18. dazaoito 21. vinte un 40. corenta 70. setenta 100. cen 400. cuatrocentos 700. setecentos 1000. mil

As centenas admiten feminino: duascentas, trescentas, etc.

Os ordinais só se soen usar até o décimo con variación de xénero e número: primeiro, segundo, 58

Xavier Frías Conde

terceiro, cuarto, quinto, sexto, sétimo, oitavo, noveno, décimo.

59

O eonaviego

6. CARACTERES XERAIS DO VERBO

6.1. Uso de tempos verbais O verbo é o elemento léxico máis rico desde o punto de vista morfolóxico, e máxime tratándose dun idioma románico como é o noso. Tal diversidade de formas é un factor de fragmentación dialectal, especialmente no que toca aos paradigmas.

En liñas xerais, en eonaviego non se conserva o futuro de conxuntivo, proprio do portugués, mais si o infinitivo conxugado, especialmente en plural, en Ibias, Oscos e Suarna amais dalgúns puntos do centro coma Eilao. Localízase tamén en Ancares (máis adiante falaremos de novo del). Verbo doutros tempos, non hai ningunha característica que destacar dos mesmos.

60

Xavier Frías Conde

6.2. Terminacións As terminacións son tamén praticamente idénticas ás do galego común, coa excepción de ter perfectos da segunda conxugación fortes en -iche en vez de en -eches. Canto á acentuación do imperfecto de indicativo, do pluscuamperfecto e do presente de conxuntivo non se dá a mesma acentuación do galego común: falábamos, falábades; faláramos, falárades; falásemos, falásedes. Contodo, a outra acentuación si se dá en ancarés e Suarna.

A metafonía verbal está moi viva, de modo que os verbos da segunda e terceira conxugacións con vocal rizotónica -e- e -o- sofren un proceso igual ao do galego común, tal como se verá máis abaixo.

Polo demais, os verbos incoativos son plenamente regulares, coma en todo o galego e mais o asturoleonés.

Os verbos da terceira conxugación, cuxa vocal rizotónica é -a-, teñen un comportamento particular na zona do sul, onde toman un iode na primeira persoa do singular do presente de indicativo e mais en todo o presente de conxuntivo: Partir:

partio, partes, parte, partimos, partides:partís, parten 61

O eonaviego

partia, partias, partia, pártiamos, pártiades, partian A metafonía verbal está moi viva e é un elemento característico do idioma. Os verbos da segunda e terceira conxugación sofren un proceso igual ao do galego común tal como reflicte no seguinte cadro (as vogais abertas van marcadas con acento agudo e as pechadas con acento grave): Metafonía tipo 1:

1PS 2PS 3PS 1PP 2PP 3PP

Pres. Ind. é/ó è/ò è/ò é/ó é/ó è/ò

Pres. Subx. é/ó é/ó é/ó é/ó é/ó é/ó

Exemplo de metafonía de /e/-/ε/ na segunda conxugación:  cedo /e/, cedes, cede, cedemos, cededes, ceden /ε/  ceda, cedas, ceda, cedamos, cedades, cedan 62

Xavier Frías Conde

Como el: reñer, meter

Exemplo de metafonía de /o/-/ɔ/ na segunda conxugación:  podo /o/, podes /ɔ/, pode /ɔ/, podemos, podedes, poden /ɔ/  poda, podas, poda, podamos, podades, podan Como el: moler (moer), mover, comer

Metafonía tipo 2: Pres. Ind. i/u è/ò è/ò é/ó é/ó è /ó

1PS 2PS 3PS 1PP 2PP 3PP

Pres. Subx. i/u i/u i/u i/u i/u i/u

Exemplo de metafonía de /i/-/è/-/e/ na terceira conxugación:  sigo, segues /ε/, segue /ε/, seguimos, seguides, seguen /ε/ 63

O eonaviego



siga, sigas, siga...

Como el: servir, fervir

Exemplo de metafonía de /u/-/ɔ/:  durmo, dormes, dorme, durmides, dòrmen  durma, durmas, durma...

durmimos,

Como el: zurcir, sufrir, cubrir, descubrir, cumprir

Metafonía tipo 3:

1PS 2PS 3PS 1PP 2PP 3PP

Pres. Ind. i i i é é i

Pres. Subx. i i i i i i

Exemplo de metafonía /i/-/i/-/e/  minto, mintes, minte, mentimos, mentides, minten  minta, mintas, minta...

64

Xavier Frías Conde

Como el: sentir, preferir, divertir, ferir

6.3. Outros trazos O verbo eonaviego presenta unha serie de elementos exclusivos ou pouco comúns en galego, ás veces partillados con falares veciños.

Dunha banda, chama a atención as formas con metafonía no pretérito forte de certos verbos, como en portugués, na 3PS: poxo (de po(ñ)er), tevo (de ter e tar).

Ademais, a 1PP e 2PP dos presentes de conxuntivo teñen acentuación na primeira sílaba, de xeito que o acento non se muda en todo o paradigma (cfr. fálemos, fáledes).

Certas formas verbais explícanse pola peculiar evolución fonética histórica do eonaviego, como vía, vías en vez de viña, viñas, mais tamén é común achar arcaísmos exclusivos do eonaviego, como o infinitivo poer. Ademais diso, certos verbos presentan formas máis evoluídas, como fer, trer.

6.4. Perífrases O eonaviego presenta con moita frecuencia perífrases verbais, onde o primeiro verbo fornece un valor aspectual, modal ou temporal ao verbo 65

O eonaviego

principal, de maneira que o segundo toma a forma de infinitivo, xerundio ou participio. As perífrases máis comúns en eonaviego son: 6.4.1. Perífrases temporais Indican unha característica de tempo:  Ir + inf.: vou mercar os bois á Pola.  Estar a + inf. ou estar + xer.: estaban a falar hai un cachín  Querer + inf.: parece que quer estear.  Estar para + inf. (ou estar a pique de + inf.): Como taban anoxados, tiveron pra / a pique de berrar.

6.4.2. Perífrases modais, obrigativas e hipotéticas  Haber + inf. ou haber de + inf. ou haber a + inf.: has (a) falar con tou irmao.  Hai que + inf.: hai que se dar présa.  Ter que + inf.: Teis que me mirar as rodas do coche.  Ter de + inf.: Tes de botar esa carta ao correo.

A diferenza entre esta perífrase e a anterior 66

Xavier Frías Conde

xace en que esta é unha obriga ineludíbel mentres a primeira non o é.  Deber + inf.: Deberían chegar máis cedo.  Poder + inf.: Non podo entender el que faen.  Ser a + inf. ou ser quen de + inf.: Non son a abrir esta botella

6.3.3. Perífrases aspectuais imperfectivas  Andar a + inf. ou andar + xer.: Andaban a buscar cogorzos despois de chover.  Levar a + inf. ou levar + xer.: Levan toda a mañá a traballar.  Ir + xer.: Van aprendendo muito ultimamente.

6.4.4. Perífrase aspectuais perfectivas  Acabar de + inf.: Acabo de falar con el.  Estar a pique de + inf.: Estaban a pique de chegar, mais tiveron un accidente  Deixar de + inf.: Deixa de falar con todos os que atopas pola rúa.  Ter + part.: Teño xa rematado todos os exames 67

O eonaviego

 Vir de + inf.: Vimos de comer.

6.5. O infinitivo conxugado Dentro do galego-portugués dáse o infinitivo conxugado (véxanse as súas formas no capítulo seguinte) e o eonaviego non é unha excepción.

Este tempo resulta decote complicado de utilizar, mais en realidade non se trata de algo demasiado complexo, visto que a finalidade das desinencias xace en explicitar cal é o suxeito do verbo.

Convén distinguir entre infinitivo conxugado e infinitivo persoal. O infinitivo persoal existe en linguas como o asturiano, que admiten a presenza do suxeito, normalmente diante do infinitivo, que pode aparecer mesmo en español, xeralmente en construcións de preposición máis infinitivo: ast.: trúxetelo pa tu miralo; esp.: te lo traje para tu mirarlo. O infinitivo conxugado pode presentar ou non infinitivo persoal, mais o fundamental é que mostra desinencias proprias: eon.: tróuxencho para tu mirárelo.

As regras do seu emprego poderían sintetizarse do xeito seguinte:  Cando tendo o mesmo suxeito que a oración principal, o infinitivo vai precedido de prepo68

Xavier Frías Conde







 

sición: Para mercármos o pan imos darnos présa.

Cando hai muita distancia entre o verbo principal e mais o infinitivo: Prendemos a televisión ás dúas da mañá, cuando todos tán deitados para graváremos o programa no vídeo.

Cando a 3º persoa do plural indica a indeterminación do suxeito: É hora de faláremos; A culpa é do xuíz porque non deixou prenderen os ladrois.

En construcións reflexivas e en verbos pronominais: Avisamos aos vicíos ara viren ás cinco; Mercámosche un galano para lougo queixáreste de que non che prestaba.

Cando o infinitivo ten un suxeito expreso distinto do do verbo principal: Víronte al salires de alí.

Cando se quer expresar o suxeito que é distinto do do verbo principal: Falan pra os escuitáremos.

69

O eonaviego

7. TÁBOAS DE CONXUGACIÓN

Veñen a seguir as táboas de conxugación dos verbos en galego eonaviego. En primeiro lugar recollemos os verbos regulares e despois os irregulares.

7.1. Paradigma regular I CONX. falar

falo falas fala falamos falades falan falaba falabas falaba

II CONX. coller INDICATIVO Presente collo colles colle collemos colledes collen Copretérito collía collías collía 70

III CONX. partir

partio, parto partes, parte partimos partides parten partía partías partía

Xavier Frías Conde

falábamos falábades falaban falei (n) falache falou falamos falastes falaron falara falaras falara faláramos falárades falaran falarei falarás falará falaremos falaredes falarán falaría

collíamos collíades collían Pretérito collín colliche colleu collemos collestes colleron Antepretérito collera colleras collera colléramos collérades colleran Futuro collerei collerás collerá colleremos colleredes collerán condicional collería 71

partíamos partíades partían partín, partiche partiu partimos partistes partiron partira partiras partira partíramos partírades partiran partirei partirás partirá partiremos partiredes partirán partiría

O eonaviego

falarías falaría falaríamos falaríades falarían

fale fales fale fálemos fáledes falen falase falases falase falásemos falásedes falasen fala falade

falar

collerías collería colleríamos colleríades collerían CONXUNTIVO presente colla collas colla cóllamos cóllades collan imperfecto collese colleses collese collésemos collésedes collesen IMPERATIVO colle collede FORMAS NOMINAIS infinitivo coller 72

partirías partiría partiríamos partiríades partirían

part(i)a part(i)as part(i)a part(i)amos part(i)ades part(ia)n partise partises partise partísemos partísedes partisen parte partide

partir

Xavier Frías Conde

falando falado falar falares falar faláremos falárades falaren

xerundio collendo participio collido infinitivo conxugado coller colleres coller colléremos colléredes colleren

partindo partido partir partires partir partíremos partíredes partiren

7.2. Paradigma irregular Non están recollidas todas as variantes dialectais do eonaviego. Nas seguintes trabas só aparecen aquelas formas máis comúns ou espalladas.

No caso de un verbo ter distintas vocais rizotónicas, recollerase un tempo de cada.

73

O eonaviego

Caber

cabio / cabo cabes cabe cabemos cabedes caben couben coubiche coubo coubemos coubestes couberon cabía cabías cabía cabíamos cabíades cabían caberei caberás caberá caberemos caberedes caberán cabería caberías cabería caberíamos caberíades caberían

cab(i)a cab(i)as cab(i)a cab(i)amos cab(i)ades cab(i)an coubese coubeses coubese coubésemos coubésedes coubesen cabe

cabede

cabendo

cabido

74

Xavier Frías Conde

Caer

caio caes cae caemos caedes caen caín caíche caeu caémos caestes caeron caía caías caía caíamos caíades caían caerei caerás caerá caeremos caeredes caerán caería caerías caería caeríamos caeríades caerían

caia caias caia caïamos caïades caïan caese caeses caese caésemos caésedes caesen cae

caede

caendo

caído

75

O eonaviego

Choer

choio choes choe choemos choedes choen choín choíche choeu choémos choestes choeron choía choías choía choíamos choíades choían choerei choerás choerá choeremos choeredes choerán choería choerías choería choeríamos choeríades choerían

choia choias choia choïamos choïades choian choese choeses choese choésemos choésedes choesen choe

choede

choendo

choído

76

Xavier Frías Conde

Dar

dou dás dá damos dades dan din diche deu demos destes deron daba dabas daba dabámos dábades daban darei darás dará daremos daredes darán daría darías daría daríamos daríades darían

déa déas déa deamos dean déan dese deses dese désemos désedes désen dá dade

dando

dado

77

O eonaviego

Doer: en cent.-or doler, onde é regular, e mesmo en oriental doler. Deste dialecto unicamente cómpre sinalar que perde o -e na terceira persoa do presente de indicativo ao lle engadir un pronome enclítico: dolme, dolche, dol-lle.

dole / dol [doe] dolen [doen] doleu [doeu] doleron [doeron]

dolía [doía] dolían [doían] dolerá [doerá] dolerán [doerán] dolería [doería] dolerían [doería]

78

dola [doia] dolan [doian] dolese [doese] dolesen [doesen]

dole [doe] dolendo [doendo] dolido [doído]

Xavier Frías Conde

Dicir

digo dices dice, diz dicimos dicides dicen dixen dixiche dixo dixemos dixestes dixeron dicía dicías dicía dicíamos dicíades dicían direi dirás dirá diremos diredes dirán diría dirías diría diríamos diríades dirían

diga digas diga digamos digades digan dixese dixeses dixese dixésemos dixésedes dixesen di dicide

dicindo dicendo

dito

79

O eonaviego

Durmir O seu paradigma vale para zurcir, ulir, subir, sufrir, acudir, cumprir (=ser mester).

durmo dormes dorme durmimos durmides dormen durmín durmiche durmiu durmimos durmistes durmiron durmía durmías durmía durmíamos durmíades durmían durimirei durimirás durimirá durmiremos durmiredes durmirán durmiría durmirías durmiría durmiríamos durmiríades curmirían

durma durmas durma durmamos durmades durman durmise durmises durmise durmísemos durmísedes durmisen dorme

durmide

durmindo

durmido

80

Xavier Frías Conde

Tar Na lingua falada é sempre tar, que se usa en moitas zonas do galego (mesmo no galego exterior nonasturiano) e até en portugués na lingua falada.

tóu tás tá tamos tades tán tiven tiviche tevo tivemos tivtes tiveron taba tabas taba tábamos tábades taban tarei tarás tará taremos taredes tarán taría tarías taría taríamos taríades tarían

te(ñ)a te(ñ)as te(ñ)a te(ñ)amos te(ñ)ades te(ñ)an tivese tiveses tivese tivesémos tivésedes tivesen tá(te) tade

tando

tado

81

O eonaviego

Exir: só se conxuga en imperativo: isca, iscade.

Facer, faer, fer: Existen outros infinitivos de menor extensión como fader ou faguer. En Ibias, o pretérito presenta tamén as formas ficen, ficiche, fezo.

Ademais diso, o paradigma de faer diverxe de fer no presente de indicativo: faemos, faedes, no futuro: faerei, faerás, faerá etc.

82

Xavier Frías Conde

facer

fago faes fai facemos facedes faen facía facías facía facíamos facíades facían fixen fixiche fexo fixemos fixestes fixeron farei farás fará faremos faredes farán faría farías faría faríamos faríades farían

faga fagas faga fagamos fagades fagan fixese fixeses fixese fixésemos fixésedes fixesen fai

facede

facendo

feito

83

O eonaviego

fer

fago faes fai femos fedes faen fía fías fía fíamos fíades fían fixen fixiche fexo fixemos fixestes fixeron feirei feirás feirá feiremos feiredes feirán feiría feirías feiría feiríamos feiríades feirían

faga fagas faga fagamos fagades fagan fixese fixeses fixese fixésemos fixésedes fixesen fai

fede

fendo

feito

84

Xavier Frías Conde

Frir, fritir O segundo é regular.

frío fris fri frimos frides frin frin friche friu frimos fristes friron fría frías fría fríamos fríades frían frirei frirás frirá friremos friredes frirán friría frirías friría friríamos friríades frirían

fría frías fría friamos friades frían frise frises frise frísemos frísedes frisen fri

fride

frindo

frito

85

O eonaviego

Haber A súa forma impersoal de presente é hai

hei has ha habemos habedes han houben houbiche houbo houbemos houbestes houberon había habías había habíamos habíades habían haberei haberás haberá haberemos haberedes haberán habería haberías habería haberíamos haberíades haberían

haxa haxas haxa haxamos haxades haxan houbese houbeses houbese houbésemos houbésedes houbesen

habendo

habido

86

Xavier Frías Conde

Ir

vou vas vai imos ides van fun fuche foi fomos fostes foron iba ibas iba íbamos íbades iban irei irás irá iremos iredes irán iría irías iría iríamos iríades irían

vaia vaias vaia vaiamos vaiades vaian fose foses fose fósemos fósedes fosen vai ~ vei

ide

indo

indo

87

O eonaviego

Ler Como el conxúgase crer

leo les le lemos ledes len lin liche leu lemos lestes leron lía lías lía líamos líades lían lerei lerás lerá leremos leredes lerán lería lerías lería leríamos leríades lerían

lea leas lea leamos leades lean lese leses lese lésemos lésedes lesen le

lede

lendo

lido

88

Xavier FrĂ­as Conde

Moer, (gal. lucense raiano e gal ast. occ.), moler (eon. cent.-or.): no centro-oriental ĂŠ un verbo plenamente regular, como ocorrĂ­a con doler (gal. lucense e gal. eon. oc. doer). Na seguinte traba aparece por tanto namais moer.

89

O eonaviego

Ouvir cunha abundantísima representación de variantes ouguir, augüir, auír, oír.

oio, (aúzco) oes oe ouvimos ouvides oen, ouven ouvía ouvías ouvía ouvíamos ouvíades ouvían ouvín ouviche ouviu ouvimos ouvistes ouviron ouvirei ouvirás ouvirá ouviremos ouviredes ouvirán

uvia, aúzca ouvas, aúzcas ouva, aúzca óuvamos, aúzcamos óuvades, aúzcades ouvan, aúzcan ouvise ouvises ouvise ouvísemos ouvísedes ouvisen ouve, oe ouvide

ouvindo, oíndo

ouvido, oído

90

Xavier Frías Conde

Parir: en toda a área é verbo regular, co mesmo paradigma de partir.

91

O eonaviego

Poder

podo podes pode podemos podedes poden puden pudiche pudo pudemos pudestes puderon podía podías podía podíamos podíades podían poderei poderás poderá poderemos poderedes poderán podería poderías podería poderíamos poderíades poderían

poda pidas poda pódamos pódades podan pudese pudeses pudese pudésemos pudésedes pudesen

podendo

podido

92

Xavier Frías Conde

Po(ñ)er

poño poes pon poñemos, poemos poñedes, poedes poñen, poen puxen puxiche poxo puxemos puxestes puxeron po(ñ)ía po(ñ)ías po(ñ)ía po(ñ)íamos po(ñ)íades po(ñ)ían po(ñ)erei po(ñ)erás po(ñ)erá po(ñ)eremos po(ñ)eredes po(ñ)erán po(ñ)ería po(ñ)erías po(ñ)ería po(ñ)eríamos po(ñ)eríades po(ñ)erían

93

poña poñas poña póñamos póñades poñan puxese puxeses puxese puxésemos puxédes puxesen pon

po(ñ)ede

po(ñ)endo

posto

O eonaviego

Querer

quero queres, ques quer(e) queremos queredes queren quixen quixiche quixo quixemos quixestes quixeron quería querías quería queríamos queríades querían quererei quererás quererá quereremos quereredes quererán querería quererías querería quereríamos quereríades quererían

queira queiras queira quéiramos quéirades queiran quixese quixeses quixese quixésemos quixésedes quixesen quer(e)

querede

querendo

querido

94

Xavier Frías Conde

Rir

rio ris ri rimos rides rin rin riche riu rimos ristes riron ría rías ría ríamos ríades rían rirei rirás rirá riremos riredes rirán riría rirías riría riríamos riríades rirían

ría rías ría riamos riades rían rise rises rise rísemos rísedes risen ri

ride

rindo

rido

95

O eonaviego

Saber

sei sabes sabe sabemos sabedes saben souben soubiche soubo soubemos soubestes souberon sabía sabías sabía sabíamos sabíades sabían saberei saberás saberá saberemos saberedes saberán sabería saberías sabería saberíamos saberíades saberían

sab(i)a sab(i)as sab(i)a sáb(i)amos sáb(i)ades sab(i)an soubese soubeses soubese soubésemos soubésedes soubesen sabe

sabede

sabendo

sabido

96

Xavier Frías Conde

Ser

sóu es é somos sodes son fun fuche foi fomos fostes foron era eras era éramos érades eran serei serás será seremos seredes serán sería serías sería seríamos seríades serían

seña / sía señas / sías seña / sía séñamos / síamos séñades / síades señan / sían fose foses fose fósemos fósedes fosen sé

sede

sendo

sido

97

O eonaviego

Ter

teño teis ten temos tedes tein tiven tiviche tevo tivemos tivestes tiveron tía tías tía tíamos tíades tían terei terás terá teremos teredes terán tería terías tería teríamos teríades terían

teña teñas teña téñamos téñades teñan tivese tiveses tivese tivésemos tivésedes tivesen ten

tede

tendo

tido

98

Xavier Frías Conde

Trer coas variantes traer, traier, trouguer

traio treis trei tremos tredes traen trouxen trouxiche trouxo trouxemos trouxedes trouxeron tría trías tría tríamos tríades trían treirei treirás treirá treiremos treiredes treirán treiría treirías treiría treiríamos treiríades treirían

traia traias traia tráiamos tráiades traian trouxese trouxeses trouxese trouxésemos trouxestes trouxesen trei

trede

trendo

trido

99

O eonaviego

Valir : ĂŠ verbo regular en toda a ĂĄrea. Unicamente salienta a perda de -e na 3PS do pres. ind. en eonaviego ao lle engadir un pronome enclĂ­tico: valme, valche, val-lle como xa se sinalou en doler.

100

Xavier Frías Conde

Ver

vexo ves ve vemos vedes ven vin viche viu vimos vistes viron vía vías vía víamos víades vían verei verás verá veremos veredes verán vería verías vería veríamos veríades verían

vexa vexas vexa véxamos véxades vexan vise vises vise vísemos vísedes visen ve

vede

vendo

vido

101

O eonaviego

Vir

veño veis ven vimos vides vein vin viche veu vimos vistes viron vía vías vía víamos víades vían virei virás virá viremos viredes virán viría virías viría viríamos viríades virían

veña veñas veña véñamos véñades veñan vese veses vese vésemos vésedes vesen ve

vide

vindo

vido

102

Xavier Frías Conde

8. ADVERBIOS E CONECTORES

8.1. Adverbios Non se acostuma a atopar grandes diferenzas de forma verbo do galego común. Hai formas exclusivas dun concello que en xeral non quedan aquí recollidas porque non hai espazo de máis para iso. Á hora de seren presentadas as formas dos adverbios, non distinguimos entre adverbios propiamente ditos e locucións adverbiais. A súa distribución de formas é: Lugar: aquí; alí ; acó; aló; arriba, enriba, derriba; aba(i)xo, embaxo; diante, diantre; fora; enfronte; velaí; velaquí; dentro; atrás, detrás; en toda a redonda; por acó e por acoló; unde; arrenque; cerca; lonxe; a mao; a desmao; undeque(i)ra; dallundes, algures; nallundes, nillures; aí, eí .

103

O eonaviego

Tempo: onte; antonte; anoite; hoi, hoxe; hoi en día, hoxe en día; mañá; pasado mañá; al outro día; para outro día; antano; hougano; xacuando; agora; lougo, logo; enantes, antias; despois; axiña, axina; arestora; de seguida; decote; inda, eínda, aínda; xa; cando, cuando; mentres; desque; sempre; dacando, dacuando; nunca; xamais; endexamais; cedo; a miúdo; entón; á tardía, á tardiña; al riscar el día; no lusco-fusco; al serao; ás veces; daquela; de alí a un pedazo; esoutro día; de cuando en cuando; de cuando en vez; mentres tanto, entrementres, namentres; máis nunca; a deshora; alhora; a tempo; por veces; cuando; alguhas veces; de tempo en tempo; a cada pouco, a cada pedazo; por de pron; a diario; al cabo, afinal; de contino; al primeiro; al último; de sotaque; de súpeto; actualmente; pouco e pouco.

Cantidade abondo; bastante; pouco; muito; tanto; namais, máis; cuanto; de sobra; a esgalla; de todo; mui; case(mente), cuase(mente); solo, só; 104

Xavier Frías Conde

ás embozadas; a maza; todo; miga; un ris; apenas; de máis; de menos; malamente; máis ou menos; talmente; xusto; máis ou menos.

Modo así; deste xeito; a xeito; dafeito, afeito; (d)arreo; de sotaque; de sopetón; de vagar, de vagarín; ben; mal; peor; mellor; á dereita; á esquerda, á ezquerda; a modo; mui; muito; de máis (posposto ao adxectivo); a escape; en serio; en broma; en efecto; efectivamente; a posta; en balde, en baldre; en vao; outramente, de présa; ás carreiras; ás embozadas; ás cuncadas (dícese cuando chove); ás escuras; de razcacheiro; peime que.

Afirmación si; de certo, de seguro; claro; tamén.

Negación non; nin sequera; sequera; tampouco; en absoluto.

105

O eonaviego

Dúbida igual; talvez; al mellor; se cuadra; quizais, quizá; probablemente; seique; posiblemente.

8.2. Preposicións Tampouco non se dan grandes diferenzas verbo do resto do galego. As súas formas son: a ante ata. ba(i)xo cara a con contra de deica, deiquia: equivalente a de aquí a. dende/ desde durante en entre escontra: "camiño de" pra por: segundo 106

Xavier Frías Conde

sen so: equivale a “baixo de”. sobre tras: adoita ir acompaña de de. xunta Entre as locucións sinalaremos: arrentes de; a carón de; pegado a; camín de, camiño de; no chao de: enriba de; por derriba de; no cimeiro de; por mor de; sobor de; emba(i)xo de; enriba de; co bon de que; co fin de; arrenque a; ao lado de; a través de; ademais de; diante de; en cuanto a; en favor de; en lugar de; atrás de; al ras de; arrentes de; tocante a; respecto de; etc.

8.3. Conxuncións Ademais das conxuncións proprias, é ben sabido que en moitos casos as preposicións fan esta mesma función ao unírselles a megapreposición que. Non imos reflectir aquí todos os casos existentes, mais é un elemento que se debe ter en conta.

107

O eonaviego

As conxuncións máis frecuentes, distribuídas respeito de criterios basicamente semánticos, son estas: Copulativas e; e máis; nin; ademais de; canto, cuanto, conto máis... máis.

Disxuntivas ou; ou... ou; xa... xa; nin... nin; ora... ora; lougo... lougo Adversativas peró; anque; inda que; agá; salvo; mais; nembargantes; maguer.

Temporais da que; en conto, en canto; axiña que, axina que; cando, cuando; mentres que; tan presto que; hasta que; a pouco de; desque; cada vez que.

108

Xavier Frías Conde

Locativas unde, undequeira que, ondequeira que.

Modais como; mesmo; como que(i)ra que; conforme; de xeito que; de modo que; ademais de que.

Causais porque; xa que; posto que; por mor de que; a causa de.

Condicionais se; no caso de que; a non se que; se é que.

109

O eonaviego

9. ALGUHAS NOTAS DE SINTAXE

9.1. A comparación Verbo da segunda partícula das comparativas, o galego común usa ca e se tras do vai un pronome tónico, este toma a forma preposicional, vgr.: ela é máis alta ca ti/min, mentres que no galego eonaviego úsase unha forma máis arcaica (idéntica á portuguesa): ela é máis alta que tu/eu.

As formas sintéticas de bon e malo ou ruín son mellor e pior respectivamente.

Canto ao superlativo relativo, o galego eonaviego ten como modificador muito cando despois vén ben ou bon: ese paisano si que fala galego muito ben. Tamén neste falar se emprega unha forma reforzada mui ben, vgr.: elos son mui ben ruíos.

Por último, cando hai como segundo termo da comparativa uha proposición subordinada, hai un emprego característico que non ten igual no resto do galego, coa supresión de del: leva máis peso que pode.

110

Xavier Frías Conde

9.2. Énclise e próclise dos pronomes átonos Verbo do uso proclítico e enclítico, hai coincidencia co galego común. En Asturias é normal que vaian os pronomes átonos proclíticos co infinitivo e mais o xerundio con toda normalidade, como en: Vouche dar eso para mo dares despois.

O uso dos pronomes explícase do seguinte xeito: a) coas formas persoais  Próclise: - diante de certos adverbios, como nunca, sempre, non, etc.: Non te vin na festa. Sempre me contas o mesmo.

- en proposicións subordinadas: Espero que me leven ese arteluxo xa.

Ponno onde che cuadre.

- despois do suxeito nun uso enfático: ¡Eu o sei muito ben!  Énclise: - en oracións normais con orde S + V + C: Esa xente cuídase ben.

111

O eonaviego

b) co infinitivo  Próclise: - en proposicións: Esto é para o cuidar muito. Falaron de nolo cambiar de sito.

- en perífrases: Hai que volo dicir todo mui clarín.  Énclise: - infinitivo en cúmulo verbal: Debes repararme ese tractor (ou ben Débesme reparar ese tractor) O dativo de solidariedade ou ético é moi frecuente: Pois non cho sei. Escríbenche el primeiro que se lles ocorre.

9.3. Efecto eco e dobre negación O efecto eco, que consiste en dar resposta afirmativa repetindo o verbo da pregunta: – ¿Mercahe pan?

– Merquei.

En galego eonaviego son posíbeis negacións duplas cando o adverbio encabeza a oración: Tam-

112

Xavier Frías Conde

pouco non o sabe. Nunca non cho explican ben claro.

9.4. Uso de certas preposicións Certas preposicións teñen un uso especial: 1. en: a) indica o lugar ao que se ten ido co verbo ir, mais a indicar que aínda non se ten regresado. Emprégase referíndose a cidades, vilas, aldeas, aínda que xa se detecta o seu uso en palabras como casa, cine, etc.: Vai en Verducedo. b) tamén se usa co obxecto directo: Bate nesa madeira. Come nese pan. Bebín nel augua limpa. Ten un valor de continuidade na maioría dos casos, mesmo de insistencia.

2. de: Indica tempo: Irei de tarde. Marchou de venres.

Mañá de mañá (cf. portugués amanhã de manhã).

Non se suprime para indicar posesión.

113

O eonaviego

3. a: Suprímese a miúdo para introducir o complemento directo de persoa: Vin os nenos fóra. Escuitei os nenos falar.

4. para: a) en expresións temporais: Pral outro día. Xa vai pra dous meses que non chove. b) para indicar lugar, nunha viaxe ou visita para facer algo, como na feira. Se só fose ir e volver sen máis, usaríase a: vou pra Navia (a vender el gado). Pero: Vou a Navia (que quero ver el mar).

114

Xavier Frías Conde

10. PREFIXACIÓN E SUFIXACIÓN

10.1. Principais sufixos A lista dos principais sufixos existentes nos diferentes falares galegos do exterior coincide, en liñas xerais, coa da lingua literaria, aínda que hai importantes diferencias nalgúns casos, tal como se verá: -acho,-a -ado,-a

Forma despectivos * Indica medidas de capacidade: * Oficios: * Acción de un verbo: * Adx. de verbos

-ador,-a -edor,-a -idor,-a -tor,-a/-

* Colectivos animais: Indica o facedor dunha acción

115

ricacho, tipacho folecado, puñado, cuncada, pratado, vasado. avogado, soldado. parada, estoupada, mexada dexobado:desobado, cansado, casado. tourada, boiada, vacada. labrador, afi(l)ador, rexedor, surtidor, faladora

O eonaviego

triz (culto) -aina -allo,-a -ello,-a -án,-á (ana)

-ao,-á

-ancia, anza -encia

-ante -ente

Despectivo Ten un matiz diminutivo, en xeral lexicalizado. * Forma adxectivos por veces cun lixeiro matiz despectivo: * Xentilicios Antano foi un xentilicio, mais hoxe xa non é produtivo. É moito máis produtivo na súa forma culta -ano,a, non só como xentilicio.

Forma substantivos a partir de verbos. Na primeira parella, a forma -ancia é culta e anza popular.

Al empezo era un participio de presente. Hoxe está lexicalizado

116

conaina, bobaina, tontaina chocallo, cortello, pequenallo, chiquitalla. folgazán, lacazán, perillán, zalapastrán, mariñán. catalán, alemán. ancarao, castelao

italiano, nortemaericano, humano

abondanza, querencia, nacencia, potencia, paciencia, acordanza

quente:calente, dolente:doente, pendente

Xavier Frías Conde

-axe

-azo,-a

Sufixo lexicalizado que sempre aparece como feminino en termos patrimoniais. * Aumentativo

* Golpe de ou con

fogaxe, piaxe, friaxe, mariaxe, viaxe, coraxe.

ricazo, corpazo, tipazo, barcaza, burrazo, animalazo varazo, balazo, pelotazo señardade, verdade, posibilidade

-dade

Forma en xeral substantivos abstractos:

-ear

É o sufixo máis productivo que hai para formar verbos Forma verbos incoativos

azulexear (=pór azulexos), pasear, tourear.

Indica colectivos e está lexicalizado en numerosos topónimos e mais antropónimos: * Xentilicio:

uceda, carballeda, alameda, Acevedo, Nocedo.

-ecer

-edo,-a

-ego,-a

117

madurecer, calecer:quecer, florecer, xorrecer, podrecer, adormecer

galego,

naviego,

O eonaviego

tapiego, vilego, brañego. * Afeccionado a: mullerego, novelego, panego, andarego, tardego, noitego labrego

* Oficio: -eiro,-a

É o sufixo máis produtivo en galego. * Oficios: * Arbores e arbustos:

* Colectivos * Instrumentos:

-elo,-a

* Xentilicio: * Nomes de adxectivos Hoxe é un sufixo lexicalizado que antigamente foi, na maioría dos casos, diminutivo: En ocasións redú-

118

ferreiro, obreiro, imprenteiro maceiro/-a, nogueira, figueira, roseira, pataqueira, castañeira carballeira, maiceira regadeira, caldeiro, morteiro, manteigueira, leiteira brasileiro velleira, cegueira, canseira cadela, martelo, veiguela, nodelo, matadela, (a)marelo, peselo, cancela anel, fardel, bordel

Xavier Frías Conde

-ería

-ete,-a

-exar

-ez -eza

-ido,-a

cese a -el en masculino: Forma substantivos: É moi común que presente a forma eiría/-o: É un diminutivo, probablemente penetrado a través do castelán Moi rico na creación de verbos: Forman substantivos abstractos a partir de adxectivos Na orixe é o participio de perfecto dos verbos da terceira conxugación. * Indica a acción dun verbo:

* Ruído de ani-

119

porquería, caserío folgazaneiría, solteiría, zo rreiría, caseirío, parceiría, romeiría mocete, bicicleta, tractoreta, Marouxeta (es)varexar, carrexar, patexar, manexar, babexar fatez, tontez, sensatez, rareza

durmida, comida, bebida, sa(l)ida, estoupido (ou estoupada) ladrido, oulido, maulido e por analoxía ruxido.

O eonaviego

mais: -illo,-a -ín (-iño), ía (-iña)

Sufixo lexicalizado de orixe castelá É o diminutivo máis característico do galegoportugués e do asturiano baixo as formas -ín,-ina.

Aplícase a nomes e adxectivos con toda normalidade: Tamén o admiten os adverbios:

bombilla, tortilla

homín:homiño, rapacía:rapaciña, pequenín:pequeniño. a xeitín:xeitiño, a modín:modiño, de vagarín:vagariño, á tardiquía Idevos calandi(ñ)o.

Mesmo cós saúdos (aburín) e mais os xerundios: -ino,-a

Pode considerarse a forma -ina coma forma fosilizada6:

6

axina,

Cando -ín se une a -eiro en eonaviego occidental dáse a forma común do galego: sardiñeira de sardía, muiñeiro, diñeiro, etc. Porén, no resto do dialecto cae -n- intervocálico:

120

Xavier Frías Conde

-ito,-a

-mento

-oiro,-a

-olo,-a

-ón,-oa

Diminutivo de orixe castelá que apenas aparece nalgúns vocábulos: Crea nomes a partir de verbos. Nos verbos da segunda conxugación, a diferenza do portugués e do castelán, o galego mantén a vocal -e-.

Lugar de acción:

Diminutivo lexicalizado proprio do dialecto centrooriental, que en galego común é ó,-oa. O gal. com. ourizó é aquí arzolín. * Forma adxectivos de verbos:

bonito, señorita, señorito,

pensamento, movemento, sentimento

comedoiro, bebedoiro, lavadeiro/lavadoiro avolo/a, aguillolo, tallolo, freixolo, fillola, fillolo avó, tallo, filloa

chorón, cagón, mexón, adu-lón, lam-

mulieiro, cocieira, dieiro (xunto con diñeiro). O mesmo ocorre cos verbos: cociar:cociñar, camiar:camiñar, adiviar:adiviñar.

121

O eonaviego

-opa

-or -uco,-a

-ume -ame -ura -uza

* Relativo a defectos físicos ou psíquicos (téñase en conta que cabezudo en eonaviego significa "rabudo" e non é o mesmo que cabezón ("de cabeza grande") * Aumentativo mui común: Diminutivo despectivo Forma substantivos: Diminutivo afectivo que só se acha en eonaviego Esta parella está lexicalizada e formou substantivos Forma substantivos Despectivo

122

bón:lambión, furón, burlón, sabichón cabezón, tetóa, baballón, cadrilón

homón, mulleróa, manóa, canzón

casopa (único exemplo rexistrado en Oscos) calor, color, cheiror fartuco, Mariuco, rapazuca, mulleruca dentame, volume, valume:vallume, queixume. enxame fartura, tolura, cordura xentuza

Xavier Frías Conde

10.2. Principais prefixos Os prefixos presentan uha grande homoxeneidade dentro do galego (tanto o interior como o exterior). Esta é a lista dos máis senlleiros: aab(s)-, ad- (cultos)

ante-

Achegamento ou aproximación, moi produtivo para formar verbos de substantivos, ás veces en combinación con sufixos7 Anterioridade de espazo ou tempo

cocomconcontra-

Compaña ou proximidade

dedes-

* Movemento contrario:

Oposición ou contrario

7

acantelar (cantelo), abordelar (bordelo), apegar, apalpar, anoxar administrar, advertir, admitir abstraer, abusar anteollos, antonte:antoite, antano, antepoñer compango, compoñer, colaborar, conter contradicir, contrapoñer, contraatacar decaer:decaier, decrecer, desamecer,

Non é prefixo ar-, senón prótese en bastantes casos onde pode ou non aparecer: (ar)responder, (ar)roubar, (ar)recender, (ar)roubar, etc.

123

O eonaviego

dis* Oposición ou contrario: * Separación: * Negación:

enil-, im-, in- ir(cultos)

Comezo dun proceso ou desenvolvemento do mesmo

entreinter(culto)

Posición intermedia:

es-

Nel asimiláronse outros prefixos latinos como ABS-, AUS- OBS- en exemplos como escuitar < AUSCULTARE, escuro < OBSCURU Oposición

oob-

124

destetar. depoñer, desfacer, descargar descompoñer, destripar desdicir, desfeito, desprender enxabonar, enrestrar, enhallar, enca(i)xar, embarcar inmigrar, importar, irresponsable, inútil, imposible entrambos, entretanto, entrementres, entreabrir, entresacar internacional, intermedio escornar, esfollar, esfolar, esmelgar, esbabullar ("quitar a vaíña")

opoñer, oposto

Xavier Frías Conde

per-

Intensidade

pos-

Posterioridade:

pre-

Anterioridade ou anticipación

prore-

En favor de Repetición

retro-

Movemento cara atrás Inferioridade, por baixo de

sosu-, sub(cultos) sobresuper-, supra(cultos) trastrans(culto)

Por riba de, exceso

O eonaviego presenta tres- nalgúns casos, mais o normal é tras-8

8

perforar, perturbar, prexudicar postergar, pospoñer, posdata, posguerra preparar, pretender, predispoñer, predicir, precabido promover, progreso reler, reelaborar, rebaixar, repoñer retroceder, retrovisor sodacama, soterrar, someter suboficial, supoñer sobrepoñer, sobresaltar, sobrepuxar, sobrecarga suprsticioso, supervivencia tresvimbado, tresluz, tresleitado traspoñer, trasnoitar transcrito

Eis unha lista dunha trintena de palabras portuguesas que levan dito prefixo: tresandar, tresantontem, trescolância, tresdobrado, tresdobradura, tresdobrar, tresfiar, tresfolegar,

125

O eonaviego

tresfôlego, tresfolgar, tresfoliar, tresgastador, tresgastar, tresjurar/trejurar, tresler, tresloucado, tresloucar, tresmolhado, tresmolhar, tresmalho, tresmontar, tresnoitar/tresnoutar, trespassação, trespassar, trespasse, trespor/transpor, tressuado, tressuar, tressuante, tresvairo/tresvario, tresvariar, tresvoltear. Considerar a forma tres– como influencia del asturiano non ten sentido algún.

126

Xavier Frías Conde

BIBLIOGRAFÍA

ACEVEDO HUELVES, B. e FERNANDEZ FERNANDEZ, M. Vocabulario del bable de occidente. Centro de Estudios Históricos. Madrid, 1932.

ALONSO, D. Obras Completas, tomo 1, Del Occidente Peninsular Ed. Gredos, Madrid 1972., pp. 291-533.

-"Enxebre".

-"El gallego leonés de Ancares y su interés para la dialectología portuguesa" (en colaboración con Valentín García Yebra).

- "El saúco entre Galicia y Asturias (nombres y supersticiones)".

- "Junio y julio entre Galicia y Asturias".

- "Notas sobre léxico y etimología" - "Dos voces portuguesas: estiar, sotaque" -"Gallego-asturiano engalar «volar» (casos y resultados de velarización de n- en el dominio gallego)" 127

O eonaviego

- "Gallego bordelo, abordelar (sobre el par de encuarte en el Nordeste Peninsular)".

- "Dos palabras gallego-asturianas".

"Narraciones orales gallegoasturianas" - "Ganado vacuno en San Martín de Oscos".

ANDRÉS, R. d' "Gallegu", in Les Noticies, 31 d'ochobre 1999.

ARES VAZQUEZ, M. C. et al. Diccionario Xerais da Lingua. Ed. Xerais, Vigo, 1989.

AZEVEDO MAIA, C. de. História do GalegoPortugués. Instituto Nacional de Investigação Científica, Coimbra, 1986.

BABARRO GONZALEZ, X. Galego de Asturias. Delimitación, caracterización e situación sociolingüística. Universidade de Santiago (edición en microficha) 1993.

128

Xavier Frías Conde

CARBALLO CALERO, R. Gramática Elemental del Gallego Común, Ed. Galaxia, Vigo, 1971.

CARRÉ, L. Diccionario Galego-Castelán. 1984.

FERNANDEZ, J. A. El habla de Sisterna. Consejo Superior de Investigaciones Científicas. Anejo de la Revista de Filología Española, Madrid, 1960.

FERNANDEZ GONZALEZ, J. R. El habla de Ancares (León). Universidad de Oviedo, 1981.

FERNANDEZ GONZALEZ, J. R. Etnografía del Valle de Ancares. Anexo 10 de Verba. Santiago de compostela, 1978.

FERNANDEZ MORALES, A. Ensayos poéticos en dialecto berciano. León, 1861.

FERNANDEZ REI, F.: Dialectoloxía da lingua galega, Ed. Xerais, Vigo. 1991 –––– (ed.): Actas das I Xornadas do galego de Asturias. Ed. Xerais, Vigo. 1994.

129

O eonaviego

–––– / HERMIDA GULÍAS, C.: A nosa fala: bloques e áreas lingüística do galego, Consello da Cultura Galega, Santiago.

1996.

FRIAS CONDE, F.X. "Los derivados de ille e illud en el gallego de Asturias", en Revista de Filología Románica, nº10, pp. 241-252, Universidad Complutense de Madrid, 1993.

–––– : "Los derivados de ILLE e ILLUD en el gallego de Asturias". Revista de Filología Románica 10, UCM, Madrid, pps. 241-252. 1993.

––––: "Subestándar versus castrapo no galego de Asturias". In A Freita 10. pp. 32-39. Eilao (Asturias). 1997.

–––– : "Proposta de notas normativas do galego de Asturias". In A Freita 10 (I parte, pp. 4050, 1997) y 11 (II parte, pp. 46-55, 1998). Eilao, Asturias. 1997-98.

––––: "Sobre os bloques dialectais do galego: unha nova proposta". In Revista de Filología Románica 14. Tomo I Madrid, pp. 241-256.

1997.

130

Xavier Frías Conde

––––: "A lingua galega en Asturias. O difícil camiño cara ao subestándar". In Revista de Literatura Catalana, Gallega y Vasca, VI. UNED, Madrid, 155-168. 1999.

––––: "O galego asturiano ou eonaviego: uma contribuição para a dialectologia galegoportuguesa", in Seminário de Linguística, 3 Universidade do Algarve, Faro 89-105. 1999.

––––: "O continuum entre galego e asturiano en Asturias, é xustificábel?", in A Freita 15, MDGA : Eilao (Asturias), 10-14. 2000.

–––– : O galego exterior ás fronteiras administrativas. VTP, Gijón. 1999.

–––– “Relatório sobre a língua galega nas Astúrias”, in Agália 63/64, AGAL. Santiago de Compostela, 109-138. 2000.

–––– : Contos e cantigas eonaviegos. VTP, Xixón.

2000.

––––: Notes de lingüística asturlleonesa. VTP, Xixón. 2001.

–––– "A fronteira entre o galego e o asturiano", in Revista de Filología Románica, Universidad Complutense de Madrid (no prelo).

131

O eonaviego

–––– “Aspectos semantosintácticos das preposicións en galego de Asturias ou eonaviego”, in Actas XXIII CILFR. GARCIA, C. "Resultados del sufijo -ana en gallego", in Verba II, Santiago de Compostela, 1975.

GARCÍA DE DIEGO, V., Manual de Dialectología Española, Centro Iberoamericano de Cooperación, Madrid, 1978.

GARCIA GARCIA, J. El habla de El Franco, Instituto Bernaldo Quirós, Mieres del Camino, 1983.

HERNANDEZ, A. "Algunas características del habla de As Figueiras", in Estudios y Trabayos del Seminariu de Llingua Asturiana (II).

Universidad de Oviedo, 1979.

KRÜGER, F. Palabras y cosas del Suroeste Asturiano. Biblioteca de Filoloxía Asturiana, Oviedo, 1987.

LAPESA, R. Estudios de historia lingüística española. Paraninfo, Madrid, 1985.

132

Xavier Frías Conde

LAPESA, R. Historia de la Lengua Española. Gredos, Madrid, 1984.

LEITE DE VASCONCELOS, J. Esquisse d'une dialectologie portugaise. Paris, 1901.

LINDLEY CINTRA, L. F. Estudos de Filologia Portuguesa. Lisboa, 1983.

MENENDEZ GARCIA, M. "Cruce de dialectos en el habla de Sisterna (Asturias)". in Boletín de Tradiciones Populares VI, 1950. pp. 355-402.

MENENDEZ PIDAL, R. El dialecto leonés, I.D.E.A., Oviedo, 1962.

MENENDEZ PIDAL, R. Manual de Gramática Histórica Española. Espasa Calpe, Madrid, 1967.

MENENDEZ PIDAL, R. Orígenes del Español. Espasa Calpe, Madrid, 1964.

MOURA SANTOS, M.J. Os falares fronteiriços de Trás-os-Montes, separata da Revista de Filologia Portuguesa, tomo II, vol. XII-XIV, Coimbra, 1967.

133

O eonaviego

MUÑIZ, C. El habla del Valledor. Academische Pers., Amsterdam 1978.

NAVEIRAS ESCANLAR, X. et GRAÑA, E. El museo etnográfico de Grandas de Salime. Grandas de Salime, 1984.

OTERO ALVAREZ, A. "Contribución al léxico gallego y asturiano" in AO III, 1953, pp. 113-134 (I); 399-417 (II); V 1955, pp. 382-399 (III); VII, 1957, pp. 170-188 (IV); VIII, 1958, pp. 173-191 (V); IX, 1959, pp. 72-90 (VI); X, 1960, pp. 341357 (VII); XII, 1962, pp. 409-426 (VIII); XIII, 1963, pp. 49-66 (IX); XIV, 1964, pp. 233-249 (X).

OTERO ALVAREZ, A. Vocabulario de San Jorge de Piquín. Verba, anejo 8, Santiago de Compostela, 1977.

PEREZ DE CASTRO, J. L. "Contribución al vocabulario del bable de Occidente" (I) in BDTP XI, 1955, pp. 119-144; (II) RDTP XXIV, 1968, pp. 57-64; (III) in Ao XXXVII.

134

Xavier Frías Conde

PEREZ FERNANDEZ, J. "Vocabulario de Tox (Navia)" in Lletres Asturianes (I), nº30, 1988, pp. 121139; (II), nº31, 1989, pp. 133-160; (III), nº34, 1989, pp. 77-99; (IV), nº35, 1990, pp. 67-85.

Oviedo.

PONCELAS ABELLAS, A. Contos e estorias dos Ancares. Xunta de Galicia, 1993.

PONCELAS ABELLAS, A. Aspectos do galego do Bierzo (inédito).

QUILIS, A. e FERNANDEZ, J. A. Curso de fonética y fonología españolas. C.S.I.C., Madrid, 1982.

RODRIGUEZ-CASTELLANO, L. "Palatalización de Linicial en la Asturias de habla gallega". Verba 2, 1975.

RODRIGUEZ CASTELLANOS, L. Aspectos del bable occidental. IDEA, Oviedo, 1954.

SANTAMARINA FERNANDEZ, O. Vocabulario de Boal. Inédito.

135

O eonaviego

SILVA NETO, S. da, Introdução ao estudo da língua portuguesa no Brasil. Presença. Rio de Janeiro, 1986.

SILVA NETO, S. da. História da língua portuguesa.

Presença. Rio de Janeiro, 1957.

TEYSSIER, P. História da língua portuguesa. Livraria Sá da Costa, Lisboa, 1990.

VAZQUEZ CUESTA, P. e MENDES DA LUZ, M. A. Gramática portuguesa. Gredos, Madrid, 1971.

VV.AA. Actas das I Xornadas do galego de Asturias.

Ed. Xerais, Vigo, 1994.

VV.AA. Normas ortográficas e morfolóxicas del galego de Asturias. MDGA, Eilao, 1991.

VV.AA. Gramática galega. Galaxia, Vigo, 1986.

VV.AA. Gramática asturiana. Naranco Ed. Oviedo, 1975.

W:SON MUNTHE, A. Anotaciones sobre el habla popular de una zona del occidente de Asturias.

136

Xavier Frías Conde

Biblioteca de Filoloxía Asturiana. Universidad de Oviedo, 1987.

ZAMORA VICENTE, A. Dialectología Española, Gredos, Madrid, 1970.

ZAMORA VICENTE, A. Estudios de dialectología hispánica. Verba, anexo 25. Universidade de Santiago, 1986.

"De geografía dialectal: -ao, -an en gallego" "Geografía del seseo gallego" "La frontera de la geada" "Los grupos -uit-, -oit- en gallego moderno. Su repartición geográfica".

137

O eonaviego

INDICE

LIMIAR PRIMEIRA PARTE 1. 1. Clasificación dialectal e subdialectal 1. 2. Límites entre galego e asturo-leonés 1. CLASIFICACIÓN DIALECTAL SEGUNDA PARTE 2. O SISTEMA VOCÁLICO 2.1.Vogais tónicas 2.2.Metafonía 2.3. Vogais átonas 2.4. Vogais nasais 3. O SISTEMA CONSONÁNTICO 3.1.O sistema consonántico do eonaviego 3.2. Atención a algúns fonemas 3.3. Sobre a palatalización TERCEIRA PARTE 4. O NOME E O ADXECTIVO 4.1. O nome e o adxectivo 4.2. Formación do feminino 4.3. O número 4.3.1. Plurais en -l 138

5 9 11 15 11 17 19 19 22 23 23 25 25 26 27 31 33 33 34 39 39

Xavier Frías Conde

4.3.2. Plurais en -n 40 4.3.3. Plurais sen morfo 40 4.4. A comparación 41 4.4.1. A graduación dos adxectivos e adverbios 41 4.4.2. A comparanza nos nomes 43 5. DETERMINANTES E PRONOMES 45 5.1. Sobre a súa natureza 45 5.2. Artigos 46 5.3. Posesivos 49 5.4. Demostrativos 50 5.5. Pronomes persoais 51 5.5.1. Peculiaridades 51 5.5.2. Paradigma 52 5.5.3. Notas do paradigma 53 5.5.4. Contraccións 55 5.6. Indefinidos e cuantitativos 56 5.7. Interrogativos e relativos 57 5.8. Numerais 58 6. CARACTERES XERAIS 60 6.1. Uso de tempos verbais 60 6.2. Terminacións 61 6.3. Outros trazos 65 6.3.3. Perífrases aspectuais imperfectivas 67 6.4. Perífrases 65 6.4.1. Perífrases temporais 66 6.4.2. Perífrases modais, obrigativas e hipotéticas 66 139

O eonaviego

6.4.4. Perífrase aspectuais perfectivas 6.5. O infinitivo conxugado 7. TÁBOAS DE CONXUGACIÓN 7.1. Paradigma regular 7.2. Paradigma irregular 8. ADVERBIOS E CONECTORES 8.1. Adverbios 8.2. Preposicións 8.3. Conxuncións 9. ALGUHAS NOTAS DE SINTAXE 9.1. A comparación 9.2. Énclise e próclise dos pronomes átonos 9.3. Efecto eco e dobre negación 9.4. Uso de certas preposicións 10. PREFIXACIÓN E SUFIXACIÓN 10.1. Principais sufixos 10.2. Principais prefixos BIBLIOGRAFÍA

140

67 68 70 70 73 103 103 106 107 110 110 111 112 113 115 115 123 127

O eonaviego é un dos falares máis complexos dentro do galego-portugués e o dialecto galego máis senlleiro, onde cohabitan arcaísmos e trazos asturo-leoneses propios dos falares fronteirizos.

Para alén de polémicas estériles sobre a súa filiación, o eonaviego é o galego falado en Asturias, do cal se ofrece aquí unha visión global que permitirá mellor comprender a súa estrutura e natureza.

Xavier Frías Conde é docente de linguas galega e portuguesa na UNED. É especialista en Lingüística Iberorrománica, ademais de tradutor e escritor.