Graphic Novel και Ολοκαύτωμα: Διδακτικές Προτάσεις και Εφαρμογές για την Πρωτοβάθμια και τη Δευτερο

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Α΄ Graphic Novel . . . . .

Το graphic novel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Β. Σημειωτική ανάλυση και graphic novel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο κώδικας του graphic novel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Διαβάζοντας το graphic novel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η καλλιέργεια του οπτικού και κριτικού γραμματισμού . . . . . . . . . .

Γ. Graphic Novel και Ολοκαύτωμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εισαγωγικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το ολοκαύτωμα ή Shoah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Έργα και εκθέσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σύντομη ιστορία της holocaust graphic narrative (γραφιστικής λογοτεχνίας του ολοκαυτώματος): από το holocaust comic book στο σύγχρονο holocaust graphic novel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η απεικόνιση του τραύματος στο Holocaust Graphic Novel . . . . . . . Δ. Το graphic novel στην εκπαίδευση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εισαγωγικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η διδακτική αξιοποίηση του Ηolocaust Graphic Novel στο μάθημα της λογοτεχνίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το παράδειγμα των ΗΠΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το παράδειγμα

L. M. Rosenblatt

Fox . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αναλύοντας την εικόνα στο holocaust graphic novel . . . . . . . . . . . . . Β. Υλοποιημένες Διδακτικές Παρεμβάσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Διδακτική Παρέμβαση στο Λύκειο . . . . . . . . . . . . . . . .

Διδακτική Παρέμβαση στο

. . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Προτάσεις

και τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hidden: A Child’s Story of the Holocaust. Προσεγγίζοντας το Ολοκαύτωμα στο Δημοτικό Σχολείο

X-Men: Magneto Testament: ένα υπερηρωικό κόμικ για το Ολοκαύτωμα

Maus: Διδάσκοντας το Ολοκαύτωμα με την τεχνική του Orwell

Διδάσκοντας εναλλακτικά την ιστορία της πιο διάσημης συγγραφέα: το φαινόμενο

πλοκή και προσεγμένη εικονογράφηση. Αναφορικά δε με τα εξωτερικά χαρακτηριστικά της, κυκλοφορεί και αντιμετωπίζεται, όχι ως αναλώσιμο περιοδικό, αλλά ως βιβλίο.1 Ο όρος graphic novel, που κέρδισε σε δημοφιλία μετά την έκδοση του Contract with God του Will Eisner, το οποίο έχει μεταφραστεί και στα ελληνικά,2 υιοθετήθηκε περισσότερο σε κάποιες χώρες και λογοτεχνίες, όπως, για παράδειγμα, την αγγλοσαξονική και την αμερικανική, ενδεχομένως ως προσπάθεια ανατροπής της αδιαφορίας και υποτίμησης με την οποία η λογοτεχνική κριτική και ο κυρίαρχος κανόνας συνήθιζε να αντιμετωπίζει τα κόμικς. Θα μπορούσε να

όρος graphic novel σηματοδότησε την ποιοτική

πλέον

νωνικά θέματα.3

βιβλίο

φαίνεται να είναι η έκδοση του Maus του Art Spiegelman (1991), ο καθοριστικότερος σταθμός στην εξέλιξη της graphic novel. Πρωταγωνιστής του Maus είναι ο Βλάντεκ, ο επιζών των στρατοπέδων συγκέντρωσης Πολωνός πατέρας του δημιουργού, που διηγείται τη ζωή του. Με εκπληκτικά σχέδια, στα οποία οι Εβραίοι απεικονίζονται σαν ποντίκια και οι Γερμανοί σαν γάτες, το Maus, που είναι μεταφρασμένο και στα ελληνικά,15 ακροβατεί ανάμεσα στην οικογενειακή τραγωδία και την παγκόσμια ιστορία, και αποτελεί την προσπάθεια του Νεοϋορκέζου καρτουνίστα να συμφιλιωθεί με το

Sacco, J. (2006). Palestine. Μτφ. Γ. Τσιαμπόκαλου. Αθήνα: ΚΨΜ.

5. Satrapi, M. (2006). Περσέπολις. Μτφ. Γ. Τσάκωνα. Aθήνα: Ηλίβατον.

6. Moore, A. (2006). V for Vendetta. Aθήνα: Anubis.

7. Μανούσου, Ο. & Παγώνη, Ν. (2008). 1453. Αθήνα: Anubis.

Δοξιάδης, Α., Παπαδημητρίου, Χ., Παπαδάτος, Α. & Di Donna, Α. (2008). Logicomix. Αθήνα: Ικαρος.

Τριβιζάς, Ε. & Βαρβάκη, Ρ. (2009). Οι δραπέτες της σκακιέρας. Αθήνα: Καλέντης.

10. Παπαθανάσης, Λ. (2015). Πάπισσα Ιωάννα. Αθήνα: ΚΨΜ

ρίες, όπως

Heuvel το οποίο διαχειρίζεται

την καθόλου άμεπτη στάση που κράτησαν οι πρόγονοί τους στο εβραϊκό ζήτημα. Από την άλλη το Yossel, April 19 1943 του Joe Kubert εστιάζει σε μια άλλη ενοχή, το λεγόμενο «σύνδρομο του επιζώντος», που κατατρύχει, ανακατεμένο με μεγάλες δόσεις ανακούφισης, όλους εκείνους που διέφυγαν από την κόλαση της Ευρώπης, τη στιγμή που οι ομοεθνείς τους γνώριζαν τον παραλογισμό της «τελικής λύσης» στα στρατόπεδα της φρίκης. Κάποιες holocaust graphic novels κυκλοφορούν μεταφρασμένες και στα ελληνικά, όπως o Μποξέρ του Ράινχαρτ Κλάιν,17 που αφηγείται την ιστορία του Πολωνοεβραίου Χέρτζκο Χαφτ, ο οποίος επιβίωσε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης προσφέροντας θέαμα ως παλαιστής στους άνδρες των SS. Φαίνεται ότι εγγενή στοιχεία

στην εισαγωγή ιστορικών graphic novels στα σχολεία όλων των βαθμίδων, αλλά συγχρόνως θα παραθέτουν και προτάσεις για διδακτικές παρεμβάσεις, οι οποίες θα διευκολύνουν τη γνωριμία των παιδιών με την Ιστορία μέσα από τα μαγικά μονοπάτια της λογοτεχνίας. Το βιβλίο των Γεωργίας Καραντώνα και Τασούλας Τσιλιμένη Graphic Novel και Ολοκαύτωμα: Διδακτικές Προτάσεις και Εφαρμογές για την Πρωτοβάθμια και τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση συνιστά μια μεγάλη συμβολή προς αυτήν την κατεύθυνση. Το βιβλίο των δύο ερευνητριών εξετάζει την holocaust graphic novel ως ένα είδος δημόσιας ιστορίας, που ανασυγκροτεί και διαχέει το παρελθόν στη δημόσια σφαίρα παράγοντας ιστορική γνώση και κουλτούρα. Το βιβλίο απαρτίζεται από τρία ευδιάκριτα μέρη, που καθένα με τη σειρά του συμβάλλει διαφορετικά στην εισαγωγή της holocaust graphic novel

21. Δες για παράδειγμα: Griffith, P.E. (2010). Graphic novels in the secondary classroom and school libraries. Journal of Adolescent & Adult Literacy, 54(3), 181–189., Christensen, L.L. (2006). Graphic global conflict: Graphic novels in the high school social studies classroom. Social Studies, 97(6), 227–230, Schwarz, G.E. (2002). Graphic novels for multiple literacies. Journal of Adolescent & Adult Literacy, 46(3), 262–265. Park, J.Y. (2016). “He didn’t add more evidence”: Using historical graphic novels to develop language learners’ disciplinary literacy. Journal of Adolescent & Adult Literacy, 60(1), 35–43.

22. Δες για παράδειγμα: Annett, D. (2008). Implementing graphic texts into the language arts classroom. Minnesota English Journal 44 (1), 150–79., Seyfried, J. (2008). Reinventing the book club: Graphic novels as educational heavyweights. Knowledge Quest 36 (3), 44–8.

23. Nijdam, E. (2015). Coming to terms with the past: Teaching German history with the graphic novel. In M. Miller (Ed.), Class, Please Open Your Comics. Essay on Teaching with Graphic Narratives (pp. 143-154) Jefferson: McFarland & Company., Cromer, M. & Clark, P. (2007). Getting graphic with the past: Graphic novels and the teaching of history. Theory and Research in Social Education, 35 (4), 574-591.

να διαμορφώσουν ευφάνταστες διδακτικές προτάσεις. Μέρος μάλιστα των προτάσεών τους εγκρίθηκε από την επιστημονική επιτροπή του Holocaust Memorial Day Trust του Ηνωμένου Βασιλείου για την Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος για τα σχολεία του Ηνωμένου Βασιλείου. Οι προτάσεις για διδακτικές παρεμβάσεις αποτελούν το τρίτο και εκτενέστερο μέρος του βιβλίου όπου με τη βοήθεια graphic novels προσεγγίζεται το Ολοκαύτωμα σε διαφορετικές βαθμίδες της εκπαίδευσης. Βασισμένες στη συναλλακτική θεωρία της Rosenblatt και ακολουθώντας το αναγνωστικοκεντρικό μοντέλο των Benton & Fox οι παρεμβάσεις διορθώνονται σε: Προετοιμασία Περιβάλλοντος, Αρχική Ανταπόκριση, Τελειοποίηση Ανταπόκρισης και Έκφραση Ανταπόκρισης. Δύο διδακτικές προτάσεις

οποία

ρει, οδηγεί τους νεαρούς αναγνώστες στην εξερεύνηση του κόσμου. Σε αυτήν την προσπάθεια η ενασχόληση με διαφορετικά είδη της κουλτούρας, όπως προτείνονται από τις ερευνήτριες, και η κατάκτηση ενός γνωστικού στόχου, όπως είναι η ιστορική

αναγνωστική εμπειρία και απόλαυση. Αντίθετα

περισσότερο απολαυστική, πλούσια και

Αύγουστος

την

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα τελευταία χρόνια το graphic novel έχει αποκτήσει αναγνώριση μεταξύ των ακαδημαϊκών, των κριτικών, των εκπαιδευτικών και όσων ασχολούνται με τον χώρο των εκδόσεων, ως ένα ανερχόμενο πολιτισμικό φαινόμενο, όχι μόνο στις ΗΠΑ, αλλά σε διεθνή κλίμακα. Αυτή η τάση αποτυπώνεται στην έκδοση ενός αξιόλογου δείγματος μελετών και συγγραμμάτων με θέμα τη sequential art, όπως το The Graphic Novel. An Introduction (2014) των Jan Baetens και Hugo Frey, το The Cambridge Companion to the Graphic Novel (2017) του Stephen Tabachnick και το Teaching Comics and Graphic Narratives: Essays on Theory, Strategy and Practice (2012) του Lan Dong. Η ευρεία αναγνωστική του απήχηση αποδεικνύεται από την ξεχωριστή θέση που κατέχει σε βιβλιοπωλεία δίπλα σε κλασικά εδραιωμένα λογοτεχνικά είδη. Βραβευμένα graphic novels, όπως το Maus του Art Spiegelman, το οποίο το 1992 απέσπασε το βραβείο Pulitzer για μια αλληγορική ιστορία για το Ολοκαύτωμα, θέσπιση βραβείων αποκλειστικά για τα κόμικς και τα graphic novels, οργάνωση συμποσίων, όπως στο Μουσείο Τέχνης και Ιστορίας του Ιουδαϊσμού (MahJ) με τίτλο New-York in Cartoons, from the Comic Strip to the Graphic Novel στο Παρίσι τον Οκτώβριο

εικόνας-κειμένου λάμβανε χώρα ήδη από τη διάρκεια του πολέμου. Το έργο του Horst Rosenthal Mickey au Camp de Gurs (Mickey Mouse in the Gurs Internment Camp) δημιουργήθηκε το 1942, κατά τη διάρκεια του

του στο στρατόπεδο Gurs στη Γαλλία. Αν και εκδόθηκε το 2014 στη γαλλική γλώσσα, συνιστά το πρώτο έργο διαδοχικής τέχνης που αναμετράται με το Ολοκαύτωμα. Η παρούσα έκδοση δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση εξαντλητική μελέτη του θέματος, αλλά στοχεύει σε μια εισαγωγική και γενική γνωριμία με το είδος. Οι πρώτες ελληνικές εκδόσεις για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος, όπως «Προσεγγίζοντας το Ολοκαύτωμα στο ελληνικό σχολείο. Ένα εκπαιδευτικό ερευνητικό πρόγραμμα για μαθητές Δημοτικού-Γυμνασίου-Λυκείου» (Κόκκινος κ.ά., 2007) και «Διδάσκοντας για το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα» (Πρακτικά Σεμιναρίου για Εκπαιδευτικούς, Αθήνα 19-20 Οκτωβρίου 2006, Εβραϊκό

και τα βασικά στοιχεία

παρουσιάζεται μια σύντομη ιστορική αναδρομή

graphic novel και παρέχονται μερικά παραδείγματα αναπαράστασης του τραύματος σε επιλεγμένα βιβλία. Επίσης, παρατίθενται στοιχεία και αποτελέσματα από την έρευνα Graphic novel και Ολοκαύτωμα. Οι απόψεις των μαθητών για την αξιοποίησή του στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση στο μάθημα της λογοτεχνίας, η οποία διεξήχθη σε σχολεία της Χαλκιδικής και της Θεσσαλονίκης κατά το σχολικό έτος 2017-2018. Το πρώτο μέρος του βιβλίου ολοκληρώνεται με τα συμπεράσματα της εν λόγω έρευνας. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, αναπτύσσονται δύο δίωρες διδακτικές παρεμβάσεις οι οποίες υλοποιήθηκαν σε ένα τμήμα γυμνασίου και ένα λυκείου, αντίστοιχα. Ακολουθούν έξι διδακτικές προτάσεις αξιοποίησης του graphic novel για την προσέγγιση του Ολοκαυτώματος στις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης. Όλες οι προτάσεις στηρίζονται στη συναλλακτική θεωρία της πρωτοπόρου

την ομαδική εργασία και στοχεύουν στη γνωριμία τους με άλλες μορφές τέχνης, όπως τη ζωγραφική, τη μουσική, το θέατρο, τον κινηματογράφο. Κάθε διδακτική πρόταση συνοδεύεται από παραθέματα με αναφορές σε όρους που σχετίζονται με το Ολοκαύτωμα, κριτικές βιβλίων, βασικά ιστορικά γεγονότα ή σημειώματα για τον εκπαιδευτικό (σε γκρι πλαίσιο). Τέλος, κάποιες δραστηριότητες παρατίθενται σε μορφή εκτύπωσης στο Παράρτημα του βιβλίου. Όσον αφορά στα βιβλία τα οποία επιλέχθηκαν για τις διδακτικές προτάσεις, τέθηκαν κάποιες βασικές προϋποθέσεις. Τέσσερα από αυτά έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά, με αποτέλεσμα σε κάθε βαθμίδα εκπαίδευσης να αντιστοιχεί ένα τουλάχιστον μεταφρασμένο

σε έργα μυθοπλασίας. Αντίθετα, όπως εύστοχα σημειώνει η Hilary Chute (2008), ο όρος graphic narrative περιλαμβάνει τόσο έργα μυθοπλασίας όσο και μη μυθοπλαστικές αφηγήσεις, όπως αυτοβιογραφίες, βιογραφίες και απομνημονεύματα (memoirs). Ένας τέτοιος, ωστόσο, διαχωρισμός δεν θα επέτρεπε σε έργα, όπως το Maus του Art Spiegelman να κατηγοριοποιηθούν ως graphic novels. Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις παραμέτρους, τα έργα που αξιοποιούνται στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, κατηγοριοποιούνται ειδολογικά ως graphic novels με βάση τη θέση που πωλούνται στα βιβλιοπωλεία, τη θεματική που άπτονται (το Ολοκαύτωμα), το περικείμενό τους και τη δομή τους και όχι με βάση την έκτασή τους, τη μυθοπλαστική ή μη αφήγηση και το αναγνωστικό κοινό στο οποίο απευθύνονται. Σημειώνεται ότι στο βιβλίο αξιοποιείται ο όρος holocaust graphic novel για έργα που έχουν ως θεματική το Ολοκαύτωμα, ανεξάρτητα αν οι συγγραφείς τους είναι ή όχι Εβραίοι. Το ζητούμενο, δηλαδή, δεν είναι η ιδιότητα του συγγραφέα αλλά η ενασχόληση με θέματα που άπτονται της απεικόνισης των πτυχών του Ολοκαυτώματος στη graphic narrative. Επίσης, συχνά στο βιβλίο ο όρος graphic novel αντικαθίσταται

του Ολοκαυτώματος, με έμφαση στον

στα δεινά που υπέστησαν οι Εβραίοι από τους Ναζί, δεν επιτρέπουν μια ολιστική προσέγγιση του θέματος, αντίθετα, αποπροσανατολίζουν από τη διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης εικόνας για τους λόγους που έχει συντελεστεί το Ολοκαύτωμα και τις συνέπειες του. Το μάθημα της λογοτεχνίας εν γένει, αποσκοπώντας στην καλλιέργεια της ενσυναίσθησης, της δημοκρατικής συνείδησης, της ανάπτυξης της κριτικής ικανότητας, της εμφύσησης ανθρωπιστικών και πανανθρώπινων αξιών, καθίσταται το πλέον ιδανικό, ώστε συγκρουσιακά και τραυματικά θέματα, όπως και ευαίσθητα ή δύσκολα στον τρόπο διαχείρισης και διδασκαλίας τους, όπως αυτό του Ολοκαυτώματος, να προσεγγιστούν και να συζητηθούν (Κόκκινος κ.ά, 2007). Εκπαιδευτικό υλικό βασισμένο σε graphic novels, συντελεί στην κατανόηση και παρατήρηση

πίσω από αριθμούς και στατιστικά στοιχεία

των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η απόσχιση κρατών, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, από την Ευρωπαϊκή Ένωση, η οικονομική και πολιτική κρίση, ο ολοκληρωτισμός και ο φονταμενταλισμός, και η έλλειψη ανεκτικότητας των ανθρώπων απέναντι στον Άλλο συνθέτουν ένα σκηνικό που προσομοιάζει στις συνθήκες κρίσης των δημοκρατικών θεσμών της εποχής της δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Ερωτήματα αν και σε ποιο βαθμό οι Σύριοι πρόσφυγες ή οι πρόσφυγες ευρύτερα, είναι οι σύγχρονοι Εβραίοι και σε ποιο βαθμό είναι δυνατό το άρθρο του Bruno Bauer Zur Judenfrage4 (Για το Εβραϊκό Ζήτημα) να ιδωθεί σήμερα υπό το πρίσμα του μουσουλμανικού ζητήματος, αποκλειστικά και μόνο από την οπτική του πρόσφυγα, βρίσκονται στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης.5

αντίποδα, εντοπίζονται δράσεις6 οι οποίες στοχεύουν άμεσα ή έμ-

άμεσα

έμμεσα9 από

Ολοκαύτωμα.

όλη την οικογένεια που περιλάμβανε διαδικτυακό περίπατο στην Πλάκα με αναφορά στα όσα έγιναν στην Αθήνα της Κατοχής, οδηγώντας στη σωτηρία εκατοντάδων Ελλήνων Εβραίων, το Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας για Παιδιά και Νέους

η Ευρωπαϊκή Συνάντηση Νεανικής Οπτικοακουστικής

Camera Zizanio με ζωντανή προβολή τεσσάρων ταινιών μικρού μήκους, το UCLA Stavros Niarchos Foundation Center

Los Angeles Greek Film Festival με δεκαήμερο αφιέρωμα

Heritage and Memory:

Journey inti the Holocaust, After the Holocaust,The Memory Thief, There Is Many Like Us, A Victim and A Murderer, Swimming in Auschwitz.

Stories of Six Women, We Shall not Die Now, Hiding Halina: The Holocaust Through Innocent Eyes, Anne Frank: A Sister’s Story.

Friedlander, S. (2019).

STEPHANE BOU

9. Pearce, A. (2014). Holocaust consciousness in contemporary Britain. Routledge & Kushner, T. (2017). The Holocaust in the British imagination: the official mind and beyond, 1945 to the present. Holocaust Studies, 23(3), 364-384.

ή ακόμα και αδράνειας. Σε αντίθεση με άλλες Ευρωπαϊκές χώρες,10 στην Ελλάδα −μια χώρα που έχει πληγεί βαθιά από το

θεσπιστεί ως υποχρεωτική η διδασκαλία του στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση κατά την Ημέρα Μνήμης των θυμάτων

εύλογο− την

του θέματος

ένα σύγγραμμα.

δεν θα μπορούσε άλλωστε

και ανήθικο να προκύπτει αισθητική ευχαρίστηση μέσα από τον πόνο των θυμάτων του Ολοκαυτώματος. Αν και διαβάζοντας το αριστούργημα του Paul Celan Tadesfugue ανακάλεσε την άποψή του, ακόμη και σήμερα συνεχίζουν να εγείρονται ερωτήματα αναφορικά με την καλλιτεχνική απεικόνιση του Ολοκαυτώματος (Riggs, 2006). Ωστόσο, είναι δυνατό να αναγνωριστεί και να εκτιμηθεί η οπτική αναπαράσταση δίνοντας έμφαση στα θετικά στοιχεία της εκάστοτε απεικόνισης και όχι στα αρνητικά (Zelizer, 2001). Λαμβάνοντας υπόψη ότι η λογοτεχνία και η τέχνη λειτουργούν ως δοχεία μνήμης (Kertész, 2011), το βιβλίο αυτό αποτελεί μια προσπάθεια θέασης του Ολοκαυτώματος στη σύγχρονη εποχή, παρέχοντας έναυσμα για προβληματισμό αναφορικά με τη σημασία μνημόνευσης της Shoah και τους τρόπους αναπαράστασης που προσφέρει το graphic novel για να προσεγγίσουμε το μη προσεγγίσιμο, να φανταστούμε το άπιαστο και να εικάσουμε το ανείπωτο.

συγγραφείς

2021

A. Tο graphic novel

ΜΕΡΟΣ

Novel

Emily Budick-Miller

graphic novel (gn).2

κοινό αξιοποιώντας εκτενή μυθιστορηματικό λόγο. Η συμβολή του Eisner στην καταξίωση του είδους αποδεικνύεται το 1988, με την καθιέρωση των Βραβείων Eisner «The Eisner

Awards» προς τιμήν του. Με ετήσια παρουσία στο Διεθνές Comic-Con στο Σαν Ντιέγκο, τα βραβεία έχουν καθιερωθεί ως τα Όσκαρ της βιομηχανίας των κόμικς, ενώ τα έργα που βραβεύονται αναγνωρίζονται ως τα ποιοτικότερα έργα διαδοχικής τέχνης της χρονιάς. Επιπλέον, μια εβδομάδα του Μαρτίου έχει καθιερωθεί ως εβδομάδα του Will Eisner, με δράσεις, όπως η προώθηση των κόμικς, ο γραμματισμός του gn, η συζήτηση για το είδος και την κληρονομιά του Eisner. Οι δράσεις απευθύνονται σε σχολεία, πανεπιστήμια, βιβλιοθήκες, μουσεία, βιβλιοπωλεία, καταστήματα κόμικς και στους θαυμαστές του gn. Ταυτόχρονα, έχει δημιουργηθεί η επίσημη ηλεκτρονική ιστοσελίδα του Will Eisner, «του πατέρα του

προκαταβάλλουν αρνητικά τον αναγνώστη, ενισχύοντας τις στερεοτυπικές αντιλήψεις για το είδος. Ανάμεσά τους, όμως, συγκαταλέγονται έργα υψηλής ποιότητας, αισθητικής και πολιτισμικής αξίας. Σε κάθε μορφή τέχνης εξάλλου, σταχυολογούνται τόσο κορυφαία όσο και έργα χαμηλής ποιότητας. Τι είναι, όμως, πραγματικά, τα graphic novels; Ως όρος φαίνεται πως επιδέχεται πολλούς και εν μέρει ασαφείς περιγραφικούς ορισμούς. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί μιας και πρόκειται για έναν όρο που συνεχώς αναπροσαρμόζεται αποκτώντας ολοένα και περισσότερα χαρακτηριστικά.6 Στον ορισμό του δεν συνηγορεί και η συνάφεια του με άλλες μορφές τέχνης.7 Ωστόσο, τα graphic novels απαιτείται να ιδωθούν ως μια αυθύπαρκτη φόρμα

αυτό, κρίνεται αναγκαία μια αναφορά σε όρους που συναντώνται κατά τη μελέτη των graphic novels. Ένας από αυτούς είναι η sequential art

Art και στη συνέχεια από τον Scott McCloud στα έργα του Understanding Comics το 1993 και στο Reinventing Comics το 2000. Έκτοτε, ως όρος χρησιμοποιείται ευρέως από τους ακαδημαϊκούς και μελετητές

Ο Osamu Tezuka (1928 – 9 February 1989) ήταν

Ιάπωνας καλλιτέχνης manga, καρτουνίστας, παραγωγός ταινιών και animator.

καινοτόμες τεχνικές manga που εισήγαγε τον καθιέρωσαν ως τον πατέρα, τον νονό

manga. Σήμερα, υπάρχει μουσείο αφιερωμένο στο όνομά του το Μουσείο Manga Osamu Tezuka. Αναγνωρίζεται ως ο Ιάπωνας Walt Disney, ο οποίος αποτέλεσε έμπνευση κατά τα πρώτα χρόνια της καριέρας του Tezuka. Η μεγαλύτερη έκθεση manga εκτός Ιαπωνίας φιλοξενήθηκε στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου

Persepolis 2. The Story of a Return (2005). Οι ορισμοί του gn αναδεικνύουν και μερικά βασικά χαρακτηριστικά του. Σύμφωνα με τον Versaci (2007), καθώς το νόημα εγγράφεται στην εικόνα και το κείμενο ταυτόχρονα, ένα χαρακτηριστικό του αποτελεί η συνέργεια εικόνων και λέξεων. Πραγματεύονται ποικιλία λογοτεχνικών ειδών που περιλαμβάνει μυθιστορήματα, έργα επιστημονικής φαντασίας, ποίηση, βιογραφίες και αυτοβιογραφίες (Carter, 2008). Η θεματολογία τους ποικίλλει από πολιτικά και ιστορικά θέματα έως θέματα που θίγουν οικογενειακά προβλήματα, κακοποίηση και ΑμεΑ, εκφοβισμό, ρατσισμό και προκατάληψη, κοινωνική δικαιοσύνη, παγκόσμιες συγκρούσεις και πολέμους (Christensen, 2007). Παράλληλα, η εκτενής και αυτοδύναμη αφήγηση διαχωρίζει το gn −που σε πολλές περιπτώσεις υπερβαίνει σε έκταση τις 250 σελίδες− από τα κόμικς περιπτέρου που εκτείνονται έως τριανταδύο

κοποίησης του Paivio, η εικόνα και το κείμενο μπορούν εν δυνάμει να κινητοποιήσουν ταυτόχρονα πολλές πτυχές του ανθρώπινου εγκεφάλου. Όπως εύστοχα αναφέρει ο ίδιος στο βιβλίο του Imagery and verbal processes (2013), η μνήμη και η ανταπόκριση του αναγνώστη

ση τόσο

γεγονός

λεκτικής

την ανάγνωση. Όπως τονίζει ο Roland Barthes: «Είτε πρόκειται για γραφή στην κυριολεξία, είτε για εικονογραφική γραφή, ο μύθος δεν βλέπει σε αυτά παρά ένα άθροισμα από σημεία, ένα συνολικό σημείο, τον έσχατο όρο μιας πρώτης σημειολογικής αλυσίδας» (1973:264). Ωστόσο, η ανάγνωση του gn απαιτεί και προϋποθέτει μια στοιχειώδη γνώση των στρατηγικών ανάγνωσής τους για να ανταποκριθεί ο αναγνώστης στην εικονογραφία, τη φόρμα, τα οπτικά σήματα, τον συνδυασμό εικόνας και κειμένου, τα κενά και τις αμφισημίες (Chute, 2016).

graphic novel

και διανύουμε

σκέψεις

ανάγνωση

την εξέλιξη της πλοκής. Τα καρέ, επίσης, μπορεί να είναι σχεδιασμένα κάθετα και εναλλασσόμενα χωρίς κενά μεταξύ τους. Στην περίπτωση αυτή, το καρέ αποκτά διττό ρόλο, καθώς λειτουργεί όχι μόνο αφηγηματικά αλλά και συμπληρωματικά, αναλαμβάνοντας να καλύψει τον ρόλο του κενού. Τέλος, τα καρέ συχνά καλύπτουν το ένα το άλλο διαρρηγνύοντας τον χρόνο και τον χώρο της αφήγησης, μια τεχνική που καθιστά εφικτή τη σύνδεση μεταξύ των εκφράσεων, των σκέψεων, των συναισθημάτων και των ίδιων των γεγονότων. Με αυτό τον τρόπο ένα κόμικ παρέχει περισσότερες επιλογές και τρόπους απεικόνισης σύνθετων προβλημάτων, χρονικών και τοπικών διακυμάνσεων από ένα βιβλίο ή μια ταινία, ειδικά σε

κάποιο σημείο-σταθμό

είναι ο σκοπός

ένα συναίσθημα

ποιο σημείο της

εντοπίζεται το πρωτεύον στοιχείο (αν υπάρχει); Στο κέντρο ή περιμετρικά της εικόνας; Γιατί;

Ποια είναι τα χρώματα της εικόνας και τι συμβολίζει το καθένα από αυτά;

Με ποιον τρόπο κινούνται τα μάτια των εικονιζόμενων προσώπων; Προς ποια κατεύθυνση;

Με ποιον τρόπο απεικονίζει ο καλλιτέχνης το θέμα του στο έργο του; Τι γραμμές χρησιμοποιεί; Τι σκίαση; Πόσο έντονα σχεδιάζει; Με πόση ακρίβεια και αληθοφάνεια;

τέχνη της ανάγνωσης του gn είναι ερμηνευτική

την πραγματικότητά μας (Μουλά, 2014). Σύμφωνα με την Avgerinou (2007), ανάμεσα στις έντεκα κοινά αποδεκτές ικανότητες που χαρακτηρίζουν τον οπτικό γραμματισμό ενυπάρχουν η κριτική θέαση, ο οπτικός συλλογισμός και η δόμηση

ικανότητες που δύνανται να προσφέρουν

Αυτές

Χριστοδούλου (2003:18-19), ένα εικονικό σημείο είναι ένα κείμενο που διαθέτει οπτικές (ορατές), οντολογικές (υποτιθέμενες) και συμβατικές ιδιότητες του αντικειμένου. Ωστόσο, το ρηματικό του ισοδύναμο μπορεί να είναι μια φράση ή ακόμα και μια ολόκληρη ιστορία και όχι μόνο μια λέξη. Επομένως, κατά τη διδασκαλία του gn δεν μεταφέρει μόνο η γλώσσα μήνυμα αλλά και η εικόνα. Διαμέσου της εικόνας ο αναγνώστης κατευθύνεται, ώστε να προσθέσει κάποιες συνειρμικές σημασίες σε αυτό που βλέπει (Mc Cloud, 1993). Εξάλλου, όπως έχει υποστηριχθεί από αρκετούς ερευνητές, η συσχέτιση και η ταυτόχρονη αποκωδικοποίηση κειμένου και εικόνας αποτελεί πιο σύνθετη διαδικασία από αυτή της ανάγνωσης παραδοσιακών κειμένων (Beach, et.al., 2016:52-54). Οι μαθητές, χάρη στην πλούσια οπτική αναπαράσταση, συμμετέχουν στη συζήτηση κριτικά και αναστοχαστικά με τρόπους που δύσκολα επιτυγχάνονται με τα παραδοσιακά κείμενα. Έτσι, επιτυγχάνεται

καθώς στρέφει την προσοχή στις διαδικασίες

και ανάγνωσης. Οι λεπτομέρειες μεταξύ των καρέ είναι εξίσου καθοριστικής σημασίας για την αφομοίωση του μηνύματος. Εξάλλου, όπως ο συγγραφέας επιλέγει προσεκτικά τις λέξεις που θα χρησιμοποιήσει, με τον ίδιο τρόπο ο δημιουργός του gn αποφασίζει κριτικά αναφορικά με το χρώμα, τις λεπτομέρειες και τη γλώσσα που θα αξιοποιήσει (Kelley, 2010a). Το gn παρέχει, τέλος, την ελευθερία στον αναγνώστη να επιλέξει τον ρυθμό ανάγνωσης του έργου (Williams, 2008). Κατά την εκπαιδευτική διαδικασία, λοιπόν, ο μαθητής απαιτείται να λάβει υπόψη

εποικοδομητικά με το μέσο και να κατακτήσει τις αντίστοιχες δεξιότητες. Φαίνεται, λοιπόν, πως η καλλιέργεια του οπτικού γραμματισμού αποτελεί διακύβευμα για τους στόχους του σύγχρονου σχολείου.

Γ. Graphic novel και Ολοκαύτωμα

Which writer today is not a writer of the Holocaust? One does not have to choose the Holocaust as one’ s subject to detect the broken voice that has dominated modern European art for decades. The Holocaust will remain through culture, which is really the vessel of memory.

Imre Kertesz

novels

(Earle, 2017). Πολύ εύστοχα η Earle (2017) στην εισαγωγή του βιβλίου της Comics, Trauma and the new art of War παραλληλίζει την τέχνη των κόμικς με έναν διάσημο πίνακα ζωγραφικής, αυτόν της Guernica του Πικάσο, τονίζοντας πως η τέχνη δύναται να αναπαραστήσει με την ίδια ή και μεγαλύτερη δυναμική αυτό που ένα κείμενο αδυνατεί. Ο Πικάσο κατάφερε να αναπαραστήσει τη φρίκη του βομβαρδισμού της Γκερνίκα σε έναν πίνακα, αφού αιχμαλωτίζει με έναν τρόπο μοναδικό τις επιπτώσεις της στρατιωτικής επιχείρησης σε μια κατοικημένη πόλη. Η ίδια στο βιβλίο της αναφέρεται στις ομοιότητες της ζωγραφικής με τα κόμικς για την αναπαράσταση του τραύματος ή την προσέγγιση ευαίσθητων και συγκρουσιακών θεμάτων. Ένα τέτοιο θέμα αποτελεί το ιστορικό

καθεστώς. Το ερώτημα που παραμένει, ωστόσο, αναπάντητο έγκειται στον τρόπο διατήρησης της ιστορικής μνήμης, νοουμένου ότι οι μελλοντικές γενιές δεν θα έχουν τη δυνατότητα να διεξάγουν συνέντευξη με κάποιον επιζήσαντα ή να τον συναντήσουν, με αποτέλεσμα

(Earle, 2017).

(Versaci, 2007) αποτελεί

εννοιών (Sardone, 2012˙Versaci, 2007)

συναισθηματική

ευκολία αξίες και γνώσεις στους μαθητές (Chapman,

Shoah

& Sherif, 2015).

How to speak the unspeakable? How to represent absence?...When the historians close their books, when the statisticians stop counting, the memorialists and witnesses can no longer remember, then the poet, the novelist, the artist comes and surveys the devastated landscape left by the fire-the ashes. He rummages through the debris in search of a design. For if the essence, the meaning, or the meaninglessness of the Holocaust will survive our sordid history, it will be in works of art.

Raymond Federman

Παρότι μετά τις δίκες της Νυρεμβέργης, το ενδιαφέρον για το Ολοκαύτωμα αμβλύνθηκε, με τη δίκη και την εκτέλεση του «αρχιτέκτονα» του Ολοκαυτώματος Adolf Eichman στο Ισραήλ το 1961 και το 1962 αντίστοιχα, αναζωπυρώθηκε (Keilbach, 2014:17-18). Το θέμα έχει απασχολήσει και συνεχίζει να απασχολεί διεθνώς με τη μοναδικότητά του −ακόμα και επτά δεκαετίες αργότερα− μελετητές, ακαδημαϊκούς και συγγραφείς, γεγονός που αποδεικνύεται από τα αμέτρητα λογοτεχνικά βιβλία που έχουν γραφτεί για ενήλικες αλλά και νεαρούς αναγνώστες (Kelley, 2010b) και το εύρος των ακαδημαϊκών μελετών. Το Oλοκαύτωμα

Στα φυλλάδια που μοιράστηκαν στους μαθητές υπό την αιγίδα του Holocaust Memorial Day Trust18 παρουσιάζεται ένας παραπλήσιος ορισμός: Το Ολοκαύτωμα ήταν η συστηματική και οργανωμένη προσπάθεια των Ναζί και των συνεργατών τους να δολοφονήσουν όλους τους Εβραίους της Ευρώπης. Με την άνοδό τους στην εξουσία στη Γερμανία το 1933, οι Ναζί αξιοποίησαν την προπαγάνδα, τις διώξεις και τη νομοθεσία για να στερήσουν ανθρώπινα και πολιτικά δικαιώματα από τους Εβραίους. Αξιοποίησαν αιώνες αντισημιτισμού ως θεμέλιο λίθο τους.

17. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, χώρα που δεν έχει υποστεί τις συνέπειες

και εορτασμού

75 ετών από την απελευθέρωση

Άουσβιτς υλοποιήθηκε σε συνεργασία του BBC με το Holocaust Memorial Day Trust. Το BBC κάλυψε ραδιοφωνικά

και η «άγνοια της άγνοιας» αποτελούν ανασταλτικούς παράγοντες στη διδασκαλία του (Κόκκινος κ.ά., 2007). Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια ένα αξιόλογο είδος για τη μελέτη του Ολοκαυτώματος στους κύκλους των ερευνητών φαίνεται να αποτελεί το gn. Αποδεικνύεται ένα μέσο ικανό να συμβάλει στην πρόσληψη των φρικαλεοτήτων από τον αναγνώστη (Evers, 2011) με αποτέλεσμα πολλοί δημιουργοί να το αξιοποιούν για να επικοινωνήσουν με ευκολία και αμεσότητα λανθάνοντες συμβολισμούς και στερεότυπα (Gundermann, 2015). Το είδος της sequential art καθίσταται ικανό να αναμετρηθεί με την ανθρώπινη απώλεια, το τραύμα, την προσωπική

(Stańczyk,

του Γερμανού ποιητή Μπέρτολτ Μπρεχτ. Το ποίημα δεν ανθολογείται σε κάποιο σχολικό εγχειρίδιο αλλά προέρχεται από την ποιητική συλλογή «Ποιήματα» του Μπέρτολτ Μπρεχτ σε μετάφραση Μάριου Πλωρίτη. Κρίνεται ιδανικό να διδαχθεί σε μαθητές του Λυκείου. Θα επιχειρηθεί η διδασκαλία του ποιήματος μέσω της συναλλακτικής θεωρίας της L.M. Rosenblatt. Μιας και πρόκειται για ένα ποίημα που ωθεί τον εκάστοτε πολίτη σε δράση, είναι σημαντικό ο κάθε μαθητής να το προσλάβει με τον δικό του τρόπο και να ανταποκριθεί αισθητικά. Η Rosenblatt προτείνει την έκκληση κατά την ανάγνωση του ποιήματος. Ουσιαστικά, το περιβάλλον απαιτείται να είναι κατάλληλο, ώστε να προϊδεάσει τους μαθητές και να

ποιημάτων του ίδιου ποιητή ή τα συναισθήματα που βιώνει ο μαθητής κατά την ανάγνωση καθορίζουν και τον ρυθμό της ανάγνωσης. Ο αναγνώστης-μαθητής ξαναδιαβάζει τους τελευταίους στίχους που βρίσκονται μέσα σε εισαγωγικά προσπαθώντας να εστιάσει την προσοχή του. Η ειρωνεία του ποιητή και το σατυρικό ύφος του ποιήματος είναι έκδηλα και προκύπτουν αυθόρμητα μέσα από την έντονη αντίθεση φαντασίας και πραγματικότητας. Οι μαθητές, λοιπόν, αναρωτιούνται εύλογα: Ποιος ποιητής, καλλιτέχνης ή διανοούμενος θα προτιμούσε να ριχτούν στην πυρά τα βιβλία του; Σε αυτούς τους τελευταίους στίχους λανθάνει η προτροπή του Μπρεχτ προς κάθε διανοούμενο να παραμένει άγρυπνος φρουρός της κοινωνίας και να αντιστέκεται με σθένος στηλιτεύοντας τα κακώς κείμενα της εποχής του. Κάθε αναγνώστης,

οι υποθέσεις του ανταποκρίνονται στη δυναμική του κειμένου. Οι μαθητές συζητούν τις διαφορετικές οπτικές, τις σκέψεις και τις αντιδράσεις τους μετά την ανάγνωση. Κάποιοι διατείνονται ότι η χρήση της προστακτικής κάψτε με είναι παρακλητική, ενώ άλλοι εκφράζουν την άποψη ότι είναι προτρεπτική. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται και στην επανάληψη της προστακτικής που τονίζει την αέναη δράση του ποιητή. Φυσικά, οι μαθητές είναι λογικό να σκεφτούν πως το μερικό εκπροσωπεί το γενικό, αφού πίσω από την προσωπική

με και την κτητική μου λανθάνει το μας συμπεριλαμβάνοντας

Πύργο της Θεσσαλονίκης κατά τη δικτατορία του

έχει ήδη προβληθεί στην τάξη. Κάποιοι μαθητές μπορούν να αναγνώσουν το ποίημα μπροστά στους συμμαθητές του και να δεχτούν τα σχόλια των συναναγνωστών τους. Εξάλλου, ο τρόπος ανάγνωσης, οι παύσεις και οι επιτονισμοί του κάθε αναγνώστη διαφοροποιούν και την πρόσληψη του ποιήματος. Με αυτούς τους τρόπους, οι μαθητές ανταποκρίνονται στο ποίημα και δεν μένουν παθητικοί και άβουλοι αναγνώστες του που αναζητούν το ένα και μοναδικό μήνυμα. Αν και πρόκειται για ένα σύντομο ποίημα, καταφέρνει να προκαλέσει

του Βόλου).

Οι ξυπόλητοι ήρωες, Αλεξάνδρα Μητσιάλη, εκδ. Πατάκη (για τη Θεσσαλονίκη).

Το ξεχασμένο κλειδί, Εύα Κασιάρου, εκδ. Κόκκινη Κλωστή Δεμένη (για τη Θεσσαλονίκη)

Τα μυστικά του πέτρινου γεφυριού, Μαρία Δασκαλάκη, εκδ. ΜΙΝΩΑΣ (για το Ζαγόρι)

Η σπηλιά του δράκου, Κώστας Στοφόρος, εκδ. Κέδρος (για την Καστοριά)

Τα κίτρινα καπέλα, Κέλλυ Ματαθία-Κόβο, εκδ Πατάκης Ζάζα, Αργυρώ Πιπίνη, εκδ. Καλειδοσκόπιο Οι δικοί μου άνθρωποι, Μαρίζα Ντεκάστρο, εκδ. Καλειδοσκόπιο Από μακριά, Αγγελική Δαρλάση, εκδ. Μεταίχμιο (για το Ολοκαύτωμα των Ρομά)

τις συνέπειες της αδικίας του, συμφωνείτε με το επιμύθιο της Φάρμας των Ζώων; Διαβάστε το βιβλίο Η τελευταία μαύρη γάτα του Ευγένιου Τριβιζά. Μπορείτε να ανακαλύψετε τον αλληγορικό τρόπο με τον οποίο παρουσιάζει τον ρατσισμό, τον φανατισμό, τη δύναμη του τύπου, την προπαγάνδα, την αναζήτηση εξιλαστήριων θυμάτων; Ποια αλληγορία κρύβεται στον τίτλο; Αναφέρεται μόνο στη μαύρη γάτα ή στο μαύρο χρώμα, γενικότερα; Πώς σχετίζεται το εξώφυλλο με το οπισθόφυλλο; Σε ποιον βαθμό οι υπόλοιπες γάτες άλλου χρώματος θυμίζουν τους bystanders, τους παρατηρητές κατά το Ολοκαύτωμα; Σε ποιον βαθμό επηρεάζονται ή όχι από την προπαγάνδα; Αν δίνατε έναν διαφορετικό τίτλο στην ιστορία, ποιος θα ήταν αυτός;

μόνοι μας». Το Maus βρίθει από μότο και φράσεις. Μπορείτε

περισσότερα;

δημιουργία κόμικς «Μέχρι κι εγώ θέλω να διαβάσω την ιστορία μου», λέει ο Vladec στον Art για το graphic novel Maus. Πάρτε συνέντευξη από ένα κοντινό σας πρόσωπο. Στη συνέχεια, δημιουργήστε ένα κόμικς βασισμένο σε όσα σας διηγήθηκε. Μόλις ολοκληρωθεί, χαρίστε το σε αυτόν ή αυτήν και καταγράψτε τις αντιδράσεις του/της. Τι παρατηρείτε; Τι αλήθειες μπορεί να αποκαλύψει η ανάγνωση της προσωπικής ιστορίας μέσα από

μάτια ενός εξωτερικού αναγνώστη-ακροατή;

Άλλες

Name

Vorname Datum Geburstag

Dienst.

αντίστοιχη συγκέντρωση των Εβραίων που έλαβε χώρα στην περιοχή σας ή σε κάποια περιοχή της χώρας. Οι παρακάτω σύνδεσμοι θα σας βοηθήσουν: https://www.yadvashem.org/education/other-languages/greek/

τους Έλληνες Εβραίους;

θυμίσει

πρέπει να κάνουν

όχι.

θα τους πούμε,

είμαστε

στέρη-

νέες