wie zich neerlegt bij hoe het in deze wereld nu eenmaal is, die heeft nooit geleefd
Zijn we nog bereid tot actie? En hoe ver mag je dan gaan voor je idealen? Om die vragen te beantwoorden kijken we naar twee vrouwen die gehandeld hebben. Vrouwen die een nieuwe werkelijkheid tot stand wilden brengen. Die alles gaven voor een betere wereld. Jeanne d’Arc en Ulrike Meinhof. Beiden hebben zich verzet. Beiden werden opgejaagd. Eerst bejubeld om daarna te worden verketterd. Twee vrouwen die hebben gestreden voor een betere wereld. Een eerlijkere wereld. Gedreven door een innerlijke stem. Gedreven door rechtvaardigheid of God of hoe je ‘t ook wil noemen. In Vuurvrouwen maken we Ulrike Meinhof mee in de laatste uren van haar leven. We volgen haar in haar cel. Haar gesprekken met advocaten en mede RAF leden, maar ook flashbacks naar haar intens scherpe polemieken. In haar visioenen ziet ze Jeanne d’Arc. Een jong meisje dat vocht, werd bejubeld en daarna verketterd, maar volhardend bleef in haar geloof en haar overtuiging.
Jeanne d’Arc (1412-1431)
heldin van Frankrijk, symbool van vrijheid men begon te horen die haar vertelden dat zij ervoor moest zorgen dat de Franse kroonprins werd beschermd tegen de Engelsen en de Bourgondiërs. Het zeer religieuze boerenmeisje geloofde dat haar opdracht van God afkomstig was. Ze was daarbij ongrijpbaar voor de heersende macht: ze voerde als vrouw een leger aan. Hoewel zij eerst een held is van het volk, wordt zij later door de kerk verketterd. Door de kerk wordt ze veroordeeld als duivelin, omdat ze beweert dat God rechtstreeks tot haar heeft gesproken. Ze wordt tijdens een lang proces gekleineerd en ten slotte op de brandstapel gezet. De processtukken zijn bewaard gebleven, Jeanne bleek volkomen volhardend in haar overtuiging. Er is een moment waarop zij twijfelt, uit angst voor het vuur Tijdens haar leven werd haar vrijheidsstrijd niet zoals later blijkt. Maar ze neemt dat gevoel van door iedereen bejubeld. Jeanne twijfel terug. Jeanne was zo diep voerde als jong en ongeletovertuigd van het ideaal waarvoor “Mijn leven is niets. terd meisje een volledig leger Dat over dit land de wind van de ze had gevochten, dat ze zich niet aan in de strijd van Frankrijk vrijheid waait, dat is belangrijk.” liet vermurwen, ook niet uit angst tegen Engeland. Ze heeft een voor de brandstapel waarop zij in beslissende rol gespeeld in de honderdjarige 1431 eindigt. In 1456 krijgt zij de titel van oorlog. Ze was nog maar dertien toen ze stemmartelares en in 1920 wordt ze heilig verklaard.
Ulrike Meinhof (1934 – 1973)
van links georiënteerde, kritische journaliste tot meest gezochte terrorist gen. Benno Ohnesorg, één van de protesterende studenten komt om het leven door een politiekogel. De strijd wordt harder. Wat begon met een vreedzaam protest wordt, volgens Ulrike, door de staat omgesmeed in een gewelddadig protest: “Het eerste terrorisme was een terrorisme van de staat”. Haar burgerlijk leven (getrouwd en moeder van twee kinderen) begint steeds meer scheuren te vertonen. Ze verafschuwt het om deel uit te maken van het establishment en heeft steeds grotere behoefte zich in te zetten voor de solidariteit. In 1968 stichten Gudrun Enslin en Andreas Baader (twee leden van de latere Rote Armee Fraktion) brand in een warenhuis. Als protest tegen het kapitalisme, tegen napalm in Vietnam, tegen een wereld van opportunisme en leugens. Ze worden veroordeeld. Ulrike helpt mee Baader te bevrijden uit de gevangenis. Vanaf dat moment is Ulrike een van de meest gezochte terroristen van Duitsland. De RAF is geboren. Ulrike blijft strijden. Zij is nu de woordvoerder van de guerrillabeweging. Wat Ulrike voor ogen stond was het bestrijden van onrecht, van onderdrukking en geweld van de staat. Zij bestrijdt dat onrecht waar ze kan. Vanaf hun vluchtpoging gelooft de groep niet meer in geweldloos verzet: “Wij hebben Ulrike Meinhof schreef zeer intelligente polemiegeleerd dat praten zonder handelen onrecht is.” ken tegen de machthebbers en de staat, tegen Ulrike is vanaf de sprong uit het bibliotheekraam de struisvogelpolitiek opgejaagd wild. De van de heersende orde “De armen zijn de gevangenen van de rijken. Duitse staat doet er De zwarten zijn de gevangenen van de witten. (over wat er in WOII alles aan om hen de Europa is de gevangene van Amerika. gebeurd was praatte mond te snoeren. De de generatie van haar De Palestijnen zijn de gevangenen van de Joden. leden van de RAF De vrouwen zijn de gevangenen van de mannen. worden veroordeeld en ouders niet), tegen Ik zie dat en dus moet ik handelen. de bombardementen brengen hun gevangenDe gevolgen, die interesseren me niet. op Vietnam, tegen schap in isolatie door. Niet meer.” uitbuiting. Ze werd Na jarenlange isolatie voortgedreven door een wordt in 1973 dood in diep rechtvaardigheidsgevoel. In 1967 vindt een haar cel aangetroffen. Zelfmoord. Zoals de leden bezoek van de Sjah van Perzië aan Duitsland van de groep het eerder verwoordden: “Ook als plaats. Het studentenprotest tegen dit officiële het zelfmoord is, zijn wij vermoord door de staat”. bezoek wordt door de politie wreed uiteen gesla-
Waar is de droom gebleven?
door Anoek Nuyens, dramaturg, theatermaker en journalist Er is iets vreemds aan de hand. Sinds het uitbreken van de economische crisis stapelen doemscenario’s over groeiende ongelijkheid, overheidsbezuinigingen en werkloosheid zich op en toch komen we niet in opstand. Zelfs bij kunstenaars, die bekend staan om hun tegendraadsheid en onverschrokken houding, is de actie ver te zoeken. Hoe zit dat?
Collectief in duizend scherven Tijdens mijn middelbare school tijd - die zich in de jaren negentig en nul afspeelde - gingen mijn spreekbeurten zonder uitzondering over uitstervende diersoorten en smeltende ijskappen. Met talent voor drama liet ik mijn klasgenoten zien hoe het er allemaal niet beter op zou worden in de toekomst. Het was geen kwestie van of het zou gebeuren, maar vooral wanneer. Toch deed ik, behalve melden dat het mis zou gaan, niets om het te stoppen. We hadden het immers niet slecht op dat moment en wat was het alternatief? Dat veranderde echter in 2008, toen de economische crisis uitbrak. Het dak van ons systeem vertoonde lekkage en daarmee ook de vraag: hoe gaan we dit oplossen?
Niet lang na het uitbreken van de crisis ontstond de protestbeweging Occupy Wallstreet in New York. Het waaide in een mum van tijd over naar Europa, maar het hield niet lang stand. Occupy toonde het verlangen om samen te komen, maar ook de onmacht om een gemeenschappelijk verhaal te vormen. Toch veranderde er wel
degelijk iets. Mensen lijken nu te denken: als het niet in collectief verband lukt iets in beweging te zetten, dan doe ik het zelf wel. Burgerinitiatieven - kleinschalig, lokaal en zelfredzaam van aard poppen nog steeds overal op. De achterliggende gedachte is dat die initiatieven op zichzelf niet zoveel voorstellen, maar als geheel wel degelijk invloed hebben op machtsverhoudingen tussen burger, overheid en bedrijfsleven. Het verticale denken, vanuit een hogere macht, zoals de overheid of een ideologie, maakt plaats voor het horizontale denken en doen: van binnenuit, vanaf de straat of de stad. We scharen ons dus niet als collectief achter een verhaal, maar we vallen collectief uit elkaar, als
een glas in duizend scherven. Dat klinkt mooi, maar toch kan je de opkomst van burgerinitiatieven ook vanuit een ander perspectief bekijken. Volgens hoogleraar Evelien Tonkens ontstaan er altijd verschuivingen als er problemen opgelost moeten worden. Na de Tweede Wereldoorlog wierp de overheid zich op als probleemoplosser. In de jaren tachtig kwamen we de crisis te boven door de markt zijn werk te laten doen en nu, sinds kort, is de burger en het burgerinitiatief het antwoord op de crisis. Een slim trucje van de overheid. Of denkt de burger iets anders? Alles is complex Toen historicus en universitair docent Tony Judt – zelf lid van de mei ’68 generatie - zijn studenten vroeg waarom ze niet in opstand kwamen, zoals hij wel in zijn jeugd had gedaan, was het antwoord dat hij makkelijk praten had: ‘Jouw generatie had ideeën en idealen, jullie geloofden ergens in, jullie konden veranderingen teweeg brengen. Wij (de kinderen van de jaren tachtig en negentig, de ‘nullen’) hebben niets.’ Judt beschrijft hoe hij en zijn generatiegenoten in een tijdperk leefden van de ‘zelfverzekerde en radicale dogma’s’. Een toon die hij nu als ‘op niets gebaseerde arrogantie’ beschrijft. Volgens Judt zijn de jongeren
van nu onzekerder. Ze weten dat er iets mis is, zijn bezorgd over de wereld die ze erven, maar tegelijkertijd weten ze niet wat ze moeten doen of waar ze in moeten geloven. Het gevoel dat er iets mis is, maar niet weten wat je eraan kan doen, herken ik. Ik voel me regelmatig machteloos als ik de krant lees of als ik zelf een stuk schrijf. Is het wel genoeg? Verandert het überhaupt iets? Het is vreemd dat we, nu we door de digitalisering beschikking hebben tot zeeën aan informatie, we niet in actie komen. Sterker nog; de hoeveelheid aan informatie lijkt ons te verlammen. Niets is meer eenduidig, alles is meerledig en complex. Met een druk op de knop kom je erachter dat de wereld niet in goed en kwaad, zwart of wit en rechts of links in te delen is. Dat maakt verzet haast onmogelijk. Want voor verzet moet je ergens volledig in geloven. Bereid zijn om door vuur te gaan of, in het meest extreme geval, je leven ervoor te geven. Het type mens dat dat soort dingen tegenwoordig doet en beweert, wordt gezien als terrorist. Als een kwaal waar de samenleving niet mee gediend is, maar vanaf moet.
Verzet begint met een droom Het gevoel dat er iets mis is, maar dat je niet Toch voelt verzet meer dan ooit als nodig. Verzet om ruimte te scheppen in ons huidige systeem en na te denken over de toekomst. Volgens schrijver Mark Fisher is het echter makkelijker voor mensen om zich het einde van de wereld voor te stellen dan een alternatief op het kapitalisme. We zullen onszelf dus moeten trainen in het verbeelden en ruimtes durven creëren waar je kan nadenken over alternatieven. Een van die potentiële plekken is het theater en de kunsten in het algemeen. In de 21ste eeuw wordt kunst vaak als ‘ontsnapping’ aan ons drukke leven en dagelijkse sleur gepresenteerd, maar je zou ook kunnen pleiten voor het tegenovergestelde. De verbeelding van een fictieve wereld als oefening in het nadenken over reële alternatieven naast de werkelijkheid. Kunst als mogelijkheid om ‘dingen te scheppen tegen alle destructieve krachten in’, zo beschrijft politicoloog Achille Mbembe het.
Misschien denk je nu: leuk bedacht, maar te romantisch en bovendien veels te naïef. Toch komt het meeste verzet voort uit een geloof in een idee of een droom. Een idee ergens onderdeel van te zijn – vaak een denkbeeldige gemeenschap of ideologie. Kijk naar verzetshelden zoals Ulrike Meinhof. Zij zei: ‘Protest ist, wenn ich sage, das und das passt mir nicht. Widerstand ist, wenn ich dafür sorge, dass das, was mir nicht passt, nicht länger geschieht.’ Meinhof verbeeldde een fictieve wereld naast de bestaande en als die niet overeenkwam, dan greep ze in. Na haar dood was de wereld in dubio: was dit een terrorist of een idealist? Zoals zo vaak is het antwoord op deze vraag niet eenduidig. Belangrijker is dat we ons beseffen dat op het moment dat we stoppen met verbeelden, we ook stoppen met dromen. En een mens zonder droom, hoe groot of klein ook, is richtingloos. En een richtingloze massa is destructiever voor een samenleving dan wat dan ook.
CREDITS
SPEELLIJST 2014
met Goele Derick, Herman Gilis, Sylvia Poorta, Fania Sorel en Maartje Teussink tekst Rob de Graaf regie Alize Zandwijk decorontwerp Thomas Rupert dramaturg Liet Lenshoek kostuumontwerp Erik Bosman lichtontwerp Mark Van Denesse ontwerp kap & grime Cynthia van der Linden, Leo Maliepaard muziek Maartje Teussink
Alkmaar TAQA Theater De Vest, wo 29 okt Alphen aan de Rijn Theater Castellum, vr 3 okt Amstelveen Schouwburg, vr 24 okt Amsterdam Stadsschouwburg, ma 29 sept Amsterdam Meervaart, zo 19 okt Arnhem Schouwburg, za 4 okt Breda ChassĂŠ Theater, vr 19 sept Delft Theater De Veste, di 7 okt Den Bosch Theater aan de Parade, do 2 okt Den Haag Koninklijke Schouwburg, wo 1 okt Deventer Deventer Schouwburg, vr 17 okt Doetinchem Schouwburg Amphion, di 14 okt Drachten Schouwburg De Lawei, di 28 okt Gouda De Goudse Schouwburg, vr 5 sept Groningen Stadsschouwburg, za 20 sept Haarlem Stadsschouwburg, wo 22 okt Hasselt (B) Cultuurcentrum Hasselt, wo 5 nov Eindhoven Parktheater, vr 26 sept Enschede Wilminktheater, do 25 sept Leeuwarden Stadsschouwburg De Harmonie, za 11 okt Leiden Leidse Schouwburg, vr 31 okt Lelystad Agora theater, za 27 sept Maastricht Theater aan het Vrijthof, wo 24 sept Nijmegen Stadsschouwburg, do 23 okt Rotterdam Rotterdamse Schouwburg, wo 10 sept t/m 9 nov Tilburg Theaters Tilburg, do 16 okt Utrecht Stadsschouwburg, wo 15 okt Wageningen Theater Junushoff, za 1 nov
productie Ferida Yildiz regieassistentie Eva Jansen Manenschijn techniek John Thijssen (coĂśrdinatie), Arjen Fortuin, Andi Krijgsman, Hein van Leeuwen, Peter Leeuwenburgh kleder Jacqueline de Maat kostuumatelier Karin van der Leeuw, Jacqueline de Maat uitvoering kap & grime Cynthia van der Linden, Hanneke van Roon rekwisieten Roos Veenkamp marketing Winfred van den Bor educatie Marieke Dijkwel tourneeplanning Impresariaat WallisFinkers fotografie Leo van Velzen