Przewodnik dla Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy by Radosław Stępniak

P w n

Prze — wod— nik

P w n

Prze — wod— nik 2019

Przewodnik Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy wydanie pierwsze - 2019 Projekt powstał we współpracy z Muzeum Okręgowym im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy jako praca licencjacka w pracowni Projektowania Wydawnictw, Wydziału Grafiki i Komunikacji Wizualnej, kieruneku Grafika, specjalność Projektowanie Graficzne Uniwersytetu Artystycznego w Poznianiu, pod promotorstwem prof. zw. Mirosława Pawłowskiego oraz dr Marcina Markowskiego projekt wydawnictwa — Radosław Stepniak wspópraca ze strony Muzeum — Anna Laska

Spis Treści 11

Wstęp

Jak czytać przewodnik?

O muzeum

Mapa

Historia

Patron

26 26

Spichrze nad Brdą Od Starego Rynku do pl. Wolości — Spacer ulicami międzywojennej Bydgoszczy

Europejskie Centerum Pieniądza

Mennica bydgoska

Skarb bydgoski

Wyspa Młyńska — Historia i teraźniejszość

68 71

94 94

106

118 121

146 159

162 162

Galeria Sztuki Nowoczesnej Galeria

Zbiory Archeologiczne W grodzie Bydgosta — Tajemnice życia wczesnośredniowiecznych mieszkańców Bydgoszczy i okolic Na pograniczu Wielkoposlki i Pomorza — Bydgoszcz i region u zarania dziejów mieszkańców Bydgoszczy i okolic

Dom Leona Wyczółkowskiego Galeria

Exploseum Trasa zwiedzenia

Apteka pod Łabędziem Ulotka apteczna

>>>

Wstęp

Początki bydgoskiego Muzeum były trudne i skromne zarazem. Nie tworzono go na podłożu konkretnych, dużych kolekcji

arystokratycznych czy mieszczańskich. Wprawdzie początki jego zbiorów związane są, jak to często bywało, z inicjatywą społeczną krajoznawców i miłośników nauki i sztuki, jednak zbiory narastały wolno, poczynając od 1880 r. Nie zdecydowano się też, aż po czas I wojny światowej i schyłek władztwa niemieckiego w Bydgoszczy, na ostateczne zinstytucjonalizowanie kolekcji, publicznie już udostępnianych. Kres tej niedoszłej inicjatywie położyło wywiezienie cenniejszych eksponatów do Berlina w 1919 r., kilka miesięcy przed włączeniem miasta do Odrodzonej Rzeczpospolitej. Właściwe Muzeum Miejskie powołane zostało 5 sierpnia 1923 r. jako jedna z pierwszych polskich instytucji kulturalnych w organizującej się na nowo Bydgoszczy. Ze strony nastawionych patriotycznie osób zostały wówczas przekazane darowizny. Tak tworzone zbiory nie miały jednak zwartego, określonego charakteru; często były przypadkowe, tak pod względem tematyki, jak wartości historycznej i artystycznej. Już wówczas sformułowano jednak wyrazisty program tworzenia, obok zbiorów o charakterze regionalnym i historycznym, kolekcji polskiej sztuki współczesnej. Wybrzmiał także wyrazisty postulat promowania i dokumentowania osiągnięć twórczych artystów lokalnych, tworzących w Bydgoszczy i okolicach. W salach Muzeum przy Rynku wystawiał też swoje prace mieszkający w pobliskim Gościeradzu Leon Wyczółkowski. Po jego śmierci wdowa Franciszka, realizując wolę artysty, przekazała znaczącą darowiznę, na którą składały się obrazy olejne, akwarele, pastele, prace graficzne, a także liczne pamiątki. Zaprzyjaźniony z Wyczółkowskim Konstanty Laszczka dołożył w darze swoje rzeźby (artyści wzajemnie się portretowali). Na potrzeby stałej ekspozycji tej nowej kolekcji powiększono Muzeum o pomieszczenia w nowym budynku – dawnym Internacie Kresowym. Pod koniec II wojny światowej duża część muzealiów uległa zniszczeniu. Po jej zakończeniu rozpoczęto nie tylko uzupełnianie zbiorów, ale i znaczący, coraz bardziej dynamiczny ich rozwój. Kontynuowano przy tym zasadniczy charakter kolekcji, na patrona obierając właśnie Leona Wyczółkowskiego. Za główną siedzibę obrano gmach dawnego szpitala, a wcześniej klasztoru klarysek, z którym nierozerwalnie związana jest historia Muzeum w drugiej połowie XX wieku. To tu miały miejsce najważniejsze wydarzenia, wystawy, działania artystyczne. Stopniowo przeznaczano na cele muzealne

kolejne budynki, były to jednak prawie wyłącznie obiekty przemysłowe – spichlerze o trudnych do adaptacji, ciasnych wnętrzach. Nie brakowało także problemów komunikacyjnych, klimatycznych, przestrzennych czy oświetleniowych. Dopiero przeprowadzona przed paru laty renowacja budynków na Wyspie Młyńskiej wpłynęła na istotną poprawę warunków ekspozycyjnych. Urządzone tam stałe wystawy o tematyce kultury pradziejowej, historii pieniądza, w tym mennicy bydgoskiej, twórczości Leona Wyczółkowskiego, nowoczesnego malarstwa polskiego, ukazały siłę naszych kolekcji. Tradycyjny przekaz muzealny, oparty o artefakty, zabytki i dzieła sztuki, wzbogacony został o komentarze wykorzystujące nowoczesne techniki multimedialne. Jednocześnie ta przeprowadzona z rozmachem inwestycja ujawniła także skalę potrzeb i czekających na realizację zadań. W planach mamy prezentowanie w szerszym zakresie sztuki dawnej do początku XX w., w tym dużego zbioru rzemiosła artystycznego. Ogromny potencjał posiadają także zbiory etnograficzne, kolekcja fonograficzna czy księgozbiór z wydawnictwami regionalnymi oraz związanymi z historią i sztuką. Jesteśmy na dobrej drodze. Od czasu rewitalizacji i urządzenia oddziałów Muzeum na Wyspie Młyńskiej, od otwarcia dla zwiedzających Exploseum, stanowiącego unikalnego na skalę światową przykładu architektury przemysłowej, Muzeum śmiało wkroczyło w trzeci okres swojej działalności. Przed nami

>>>

duże wyzwania, związane głównie z remontem konserwatorskim i rozbudową głównej siedziby przy Gdańskiej 4 oraz przystosowaniem do zwiedzania wnętrz dawnej apteki „Pod Łabędziem”, której zbiory, będące od niedawna własnością Muzeum, są naukowo opracowywane przez nowopowstały Dział Historii Medycyny i Farmacji. Zapraszam do lektury, do odwiedzania naszej strony internetowej, przede wszystkim zaś do korzystania ze zbiorów, odwiedzin w naszych murach, do bezpośredniego zapoznawania się z tak licznie zgromadzonymi pamiątkami z przeszłości, z wieloma wybitnymi zabytkami i dziełami sztuki.

dr hab. Michał F. Woźniak prof. UMK - Dyrektor Muzeum

Powstaniu przewodnika przyświecała idea zebrania i skatalogowania najważniejszych eksponatów znajdujących się pod opieką Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy. Ma stanowić on suplement dla opisów oraz multimedialnych prezentacji, stałych.

znajdujących

Wybraliśmy

dla

się

Państwa

przestrzeni

muzealnej

najważniejsze

wystaw

najciekawsze

dzieła sztuki, kultury oraz numizmatyki oraz ułożyliśmy je zgodnie z oddziałami Muzeum, w których są prezentowane.

Nawigacja Dzięki przestrzennej mapie, znajdującej się w treści tego przewodnika bez problemu będą mogli Państwo zorientować się w rozmieszczeniu naszych oddziałów w przestrzeni miejskiej Bydgoszczy oraz zaplanować plan zwiedzania. W przewodniku zastosowaliśmy również specjalny system podpisywania eksponatów, dzięki któremu zawarliśmy najważniejsze referencje omawianego przedmiotu w któtkim i zwięzłym opisie. Dodatkowo najciekawsze eksponaty opatrzeliśmy rozbudowanymi wersjami tych opisów.

System podpisów obiektów muzealnych dzieła sztuki numer katalogow y | glif nawigacyjny autor l ata ż ycia auto ra t y tu ł d ata p owstania te ch nika; m ate ria ł w ymiar y

90 > Le on W yczó ł kowski (1825-1936) Kopanie buraków 19 03 p aste l; kar to n W: 137 cm; S: 7 1 , 2 cm

dzieła kultury numer katalogowy | glif nawigacyjny nazwa okres powstania technika; materiał wymiary

66 < Hetka wczesne średniowiecze obróbka ręczna; kość W: 63 cm; S: 5 cm

wstęp

Jak czytać przewodnik?

numizmatyka numer katalogowy | glif nawigacyjny nazwa data powstania

21 < Trojak Zygmunta III Wazy 1601

materiał

srebro

średnica

Ø: 20 m m

W sytuacji, gdy referencja danego eksponatu nie jest jeszcze znana, lub potwierdzona w opisie zamiast niej został użyty znak pauzy. glify nawigacyjne W celu usprawnienia łączenia poszczególnych eksponatów z ich podpisami w przeowdniku zastosowano system glifów nawigacyjnych, oznaczających, że okreslony eksponad znajduje się: na stronie z podpisem na stronie obok z lewej/prawej strony na następnej stronie dwie strony dalej

Zwiedzaj multimedialnie Publikacja ta stanowi nie tylko kompendium wiedzy na temat naszych zbiorów, ale również katalog reprodukcji najważniejszych eksponatów wystawianych w przestrzenii naszych placówek. Dzięki temu będą mogli Państwo powrócić do nich po zakończeniu zwiedzania. Dodatkowo dzięki kodowi QR, który znajduje poniżej oraz aplikacji mobilnej MOB Guide, są Państwo w stanie przenieść całą zawartość tego przewodnika do swojego smartfona. Dzięki technologii mobilnej możemy zapewnić Państwu całkowicie nowe doznania płynące ze zwiedzania naszych wystaw. Nasza aplikacja oferuje to czego nie jesteśmy w stanie umieścić w tym wydawnictwie. Oprócz informacji dt. funkcjonowania muzeum (godziny otwarcia, zakup biletów, inrerkatywna mapa) mają Państwo możliwość multimedialnego zwiedzania naszych wystaw dzięki rewolucyjnej technologii AR (ang. Augmented Reality, pl. Rzeczywistość Rozszerzona). Więcej informacji na temat AR Tour znajdą Państwo w naszej aplikacji MOB Guide.

brak

<|> >> >>>

>>>

Historia

Aby sięgnąć do korzeni muzeum, trzeba przenieść się w ostatnie dwudziestolecie XIX w., kiedy to powstało w Bydgoszczy Towarzystwo Historyczne Obwodu Noteckiego, którego celem miało być prowadzenie badań naukowych dotyczących regionu. Jednocześnie z pracami badawczymi rozpoczęto działalność zbieracką. Ilość zabytków wzrastała dość szybko, głównie dzięki hojności ofiarodawców. Zbiory ulokowano na chórze poklasztornego kościoła Klarysek, pełniącego wówczas funkcję remizy straży pożarnej. Od 30 listopada 1890 r. zostały one udostępnione publiczności, która mogła oglądać je w niedziele w godzinach od 11 do 13. Choć zbiór ten był określany mianem Muzeum, to jednak placówka nie posiadała umocowania prawnego. Koncepcja utworzenia w Bydgoszczy muzeum doczekała się realizacji dopiero po objęciu miasta przez władze polskie. Dla potrzeb tworzącego się muzeum Magistrat przeznaczył budynek byłej Miejskiej Kasy Oszczędnościowej przy Starym Rynku pod nr 2. W wyniku współpracy organizatorów i Zarządu Miasta, dnia 5 sierpnia 1923 r. nastąpiło otwarcie nowej placówki kulturalnej noszącej nazwę Muzeum Miejskie. Pierwszym dyrektorem Muzeum został mianowany ksiądz J. Klein. Nowopowstałe Muzeum Miejskie nie posiadało bogatych zbiorów, były to przede wszystkim zabytki z zakresu archeologii, historii, numizmatyki i etnografii. Najpilniejszym zadaniem było więc poszerzanie zbiorów. Z prośbą o zasilenie kolekcji władze zwróciły się do wielu osób. Rozpoczęto również poszukiwanie pamiątek cechowych. W swych zbiorach muzeum nie posiadało dzieł sztuki. Dlatego też, z inicjatywy prezydenta miasta Bernarda Śliwińskiego, nabyto pierwsze dzieła do zapoczątkowanej galerii obrazów. Zwrócono przy tym uwagę na pierwiastki rodzimej twórczości tkwiące w tradycji miasta. W związku z tą tradycją, zrodziła się chęć zgromadzenia w Muzeum Miejskim, w ramach ogólnej galerii malarstwa polskiego, kolekcji prac bydgoszczanina, Maksymiliana Antoniego Piotrowskiego. Objęcie stanowiska dyrektora Muzeum przez historyka sztuki, dra Tadeusza Dobrowolskiego spowodowało intensywny rozwój działu sztuki. Wydany w 1929 r. katalog Miejskiej Galerii obejmuje 195 obrazów i 28 rzeźb, lista zaś twórców zawiera 96 nazwisk. 8 kwietnia 1937 roku wdowa po Leonie Wyczółkowskim przekazała do Muzeum Miejskiego, zgodnie z wolą artysty, zbiór jego prac –

>>>

o muzeum olei, akwarel, pasteli, rysunków i grafik oraz pamiątek osobistych,

Budynek ówczesnego szpitala

wyposażenia pracowni i mebli. Donacja obejmowała prace olej-

miejskiego

ne, rysunki, akwarele, grafiki, wyposażenie pracowni malarsko-

o k . 19 01-1912

graficznej oraz pamiątki osobiste i odznaczenia, łącznie 942 pozycje. Niemal równocześnie z tym wielkim darem, dzięki staraniom dra Witolda Bełzy, Konstanty Laszczka ofiarował kolekcję rzeźb. Oba te dary zostały wyeksponowane w budynku byłego Internatu Kresowego przy ul. Chodkiewicza. Obok gromadzenia zbiorów, do podstawowych funkcji muzeum należy działalność wystawiennicza. Władze Bydgoszczy powołując do życia Muzeum Miejskie, chciały udostępnić ludności pamiątki z przeszłości miasta, zapoznać ze sztuką polską, uaktywnić twórców miejscowych. Archeologia bazowała głównie na dawnych zbiorach Towarzystwa Historycznego Obwodu Noteckiego, bowiem Muzeum nie prowadziło systematycznych prac wykopaliskowych. Oprócz ekspozycji stałej Muzeum zorganizowało w latach 19231939 około 120 wystaw czasowych. Pomyślny rozwój Muzeum Miejskiego przerwał wybuch II wojny światowej. Po objęciu Bydgoszczy przez okupacyjną administrację niemiecką miasto znalazło się na terenach włączonych do III Rzeszy. Przez okres około roku Muzeum podlegało opiece wyznaczonego przez władze kierownika, a następnie przywrócone zostało stanowisko dyrektora, funkcję tę objął dawny opiekun zbiorów Towarzystwa Historycznego Obwodu Noteckiego - dr Konrad Kothe. Po rozpoczęciu okupacji Bydgoszczy zbiory Muzeum Miejskiego znajdowały się nadal w macierzystym budynku przy Starym

Rynku. Po rozpoczęciu przez okupanta wyburzania zachodniej pierzei Starego Rynku rozpoczęła się tułaczka zbiorów, która trwała przez całą wojnę. Ostateczną siedzibą był budynek lombardu przy ul. Pocztowej i tam Muzeum doczekało wyzwolenia. Na okres przypadający bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej, przeniesione zostały przedwojenne formy organizacyjne. Po wyzwoleniu Bydgoszczy spod okupacji hitlerowskiej, zdekompletowane zbiory Muzeum Miejskiego znajdowały się jak wspomniano - w pomieszczeniach dawnego Lombardu przy ul. Pocztowej. W obliczu istniejącej sytuacji, pierwszoplanowym zadaniem było uzyskanie własnego gmachu. Uwzględniając potrzeby, władze miasta przeznaczyły na siedzibę Muzeum budynek byłej Lecznicy Miejskiej - ul. Gdańska 4. Po wykonaniu niezbędnych prac adaptacyjnych, w dniu 11 kwietnia 1946 r., dokonano otwarcia Muzeum Miejskiego, noszącego odtąd imię Leona Wyczółkowskiego. Pierwszym powojennym dyrektorem Muzeum został mianowany, długoletni pracownik, Kazimierz Borucki. W miarę upływu czasu, przy rosnącej ilości zbiorów, posiadany budynek stawał się zbyt ciasny. Nowe możliwości lokalów przyniósł początek lat sześćdziesiątych. Po pożarze spichrzy przy

>>>

ul. Grodzkiej, władze miasta postanowiły w dwóch, z trzech pozostałych, umieścić część zbiorów Muzeum im. Leona Wyczółkowskiego. Po przeprowadzeniu szeroko zakrojonych prac adaptacyjnych zostały one oddane do użytku w lipcu 1964 r. Na przełomie XX/XXI w. wszystkie spichrze zostały poddane kapitalnemu remontowi. Dalsze możliwości powiększenia bazy

N adbrzeże B rdy prz y spichrzach

lokalowej otworzyły się w 1975 r., z chwilą powstania koncep-

i targu r ybnym

cji przejęcia na potrzeby muzealne Wyspy Młyńskiej. Obecnie

o k . 19 0 0 -1912

terenie 5 obiektami. Bydgoskie Muzeum jest placówką wielodziałową. W chwili otwarcia po wojnie istniały zalążki czterech działów, które z upływem czasu przybrały pełną formę. Jako pierwsze wykształciły się działy: Sztuki Polskiej, Leona Wyczółkowskiego i Archeologiczny. Dopiero na przełomie 1958/1959 r. zorganizowano Dział Historii. W 1966 r. z Działu Historii wyodrębniono Gabinet Numizmatyczny, przekształcając go z czasem w dział. W latach późniejszych z Działu Sztuki wyodrębnił się Dział Grafiki. Jako trzy ostatnie powołane został do życia działy Etnografii, Muzyczny i Architektury Przemysłowej. Powyższa struktura istnieje do chwili obecnej. W Muzeum funkcjonują również działy i pracownie umożliwiające prawidłowe funkcjonowanie placówki. Należą do nich działy: Edukacji i Promocji, Inwentaryzacji, Konserwacji, Biblioteka oraz pracownie: plastyczna, fotograficzna. W dniu 30 grudnia 2009 roku Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Pana Bogdana Zdrojewskiego, zostało wpisane do Państwowego Rejestru Muzeów po numerem 101.

o muzeum

Muzeum Okręgowe im. L. Wyczółkowskiego dysponuje na tym

Patron

Leon Wyczółkowski - malarz i grafik, urodził się 11/24 IV 1852 r. w Hucie Miastkowskiej koło Garwolina. Uczęszczał do szkoły

w Kamionce pod Lublinem oraz do gimnazjum w Siedlcach. W latach 1869-1875 studiował w warszawskiej Szkole Rysunku

Czo ł ow y malarz , grafik i r ysownik okresu M ł odej Polski

i Malarstwa pod kierunkiem Wojciecha Gersona, w latach 18751877 kontynuował studia w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium u Aleksandra Wagnera. Następnie studiował w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych w pracowni Jana Matejki (18771879). W 1887 i 1889 króątko przebywał w Paryżu, natomiast w 1880 r. zamieszkał we Lwowie. W 1881 r. przeniósł się do Warszawy, gdzie prowadził prywatną szkołę malarstwa. W latach 1883-1893 podróżował po Ukrainie i Podolu. Od 1895 r. do 1929 r. mieszkał w Krakowie. W tym czasie wiele podróżował po kraju i Europie. Brał udział w licznych wystawach, należał do Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie i Towarzystwa Artystów Polskich Sztuka w Krakowie. W 1895 r. powołano go na stanowisko profesora malarstwa w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych, tam też w latach 1909-1910 pełnił funkcję rektora. Pod koniec życia w latach 1934-1936 prowadził katedrę grafiki w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Zmarł 27 XII 1936 roku

>>>

w Warszawie, został pochowany na wiejskim cmentarzu we Wtelnie koło Bydgoszczy. W początkowym okresie twórczości posługiwał się olejami, po czym od ok. 1900 r. głównie pastelem, akwarelą i tuszem. Malował zabytkową architekturę, nastrojowe pejzaże tatrzańskie, martwe natury, kwiaty oraz drzewa. Interesowały go problemy światła i koloru. Tworzył różnorodne stylistycznie portrety, na zamówienie ludzi ze świata artystycznego, przyjaciół i znajomych. Grafiką zainteresował się około 1902 roku. Leon Wyczółkowski otrzymał za swoją twórczość wiele nagród i odznaczeń. Brał udział w licznych wystawach w kraju i za granicą. W 1898 roku wziął udział w wystawie ugrupowania Secession w Wiedniu. W latach 1891 i 1896 podziwiano dorobek artysty w Berlinie, a w roku 1905 w Monachium. Reprezentował polską sztukę na Biennale w Wenecji (1914), na Wystawie Powszechnej w Paryżu (1900). Prezentował dzieła w Pradze, Florencji, Filadelfii, Nowym Jorku, w Moskwie i we Lwowie. W okresie 1921–1922 przyłączył się do wystawy poznańskiej grupy Świt. Monograficzną wystawę przygotowało artyście także Muzeum Miejskie w Bydgoszczy w 1934 roku. Po śmierci malarza, żona, Franciszka Wyczółkowska, zgodnie z jego wolą, przekazała pozostałą spuściznę artystyczną Muzeum w Bydgoszczy dnia 8 kwietnia

Wybitny reprezentant nur t y realist ycznego w polskiej sztuce

o muzeum 1937 roku: 425 prac malarskich, graficznych, rysunkowych, pamiąt-

Le on W yczó ł kowski

ki osobiste oraz wyposażenie pracowni.

(1852-1936) Autopor tret

Okres pobytu Leona Wyczółkowskiego w Gościeradzu (majątek

1927

otrzymał w darze od Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu) oraz

tusz; kar to n

w Bydgoszczy znalazł swoje odbicie szczególnie w twórczości gra-

W: 47 cm; S: 37 cm

ficznej, w cyklach: Gościeradz, Fragmenty parku gościerackiego, Świerki, Wrażenia z Pomorza. W Muzeum Okręgowym w Bydgoszczy znajdują się między innymi takie dzieła, jak: Kopanie buraków (1896), Wiosna w Gościeradzu (1933), Kurhan na Ukrainie (1894), Ołtarz Mariacki. Otwarte po wojnie – 11 kwietnia 1946 roku, w rocznicę urodzin artysty – Muzeum Okręgowe Bydgoszczy przyjęło zaszczytne imię Leona Wyczółkowskiego.

Od Starego Rynku do Pl. Wolności Spacer ulicami

międzywojennej Bydgoszczy Wystawa prezentująca dzieje miasta nad Brdą, ze szczególnym uwzględnieniem okresu międzywojennego. Ekspozycja koncentruje się wokół spaceru po Śródmieściu – od Starego Rynku, poprzez ulicę Mostową, plac Teatralny, ulicę Gdańską, aż do placu Wolności. Wędrówka ta, w wymiarze czasowym, prowadzi od miasta lokacyjnego do lat 30. XX wieku, kiedy to Bydgoszcz pełniła rolę ważnego ośrodka gospodarczego na pograniczu Pomorza, Wielkopolski i Kujaw. Ponadto, wystawa stanowi rodzaj przewodnika po Bydgoszczy, w którym ukazane są najważniejsze symbole miasta, elementy miejskiej architektury, ciekawe miejsca, a także ludzie i ich życie codzienne oraz pozostałe

— est. 2011 kurator — Anna Nadolska aranżacja — Krzysztof Lang multimedia — Marcin Wachniak

po nich pamiątki. Tematycznie ekspozycja podzielona jest na dwie części. W pierwszej części pokazano artefakty związane z historią Bydgoszczy do 1920 roku i podjęto takie zagadnienia jak: struktura władzy miejskiej, dawny handel i rzemiosło czy różnorodność wyznaniowa.

Ważnym elementem przybliżającym historię miasta są także przed-

Paul B er t hold Jaekel

mioty prezentujące symbole miasta.

(1834-1917) Kar ta menu na urocz ystość

Druga część wystawy skupia eksponaty związane z funkcjono-

100 -lecia ewangelickiego

waniem wielokulturowego miasta, dynamiką jego rozwoju, rolą

kościo ł a farnego z ilustro-

jaką pełniła rzeka Brda oraz życiem bydgoszczan. Międzywojenny

waną historią bydgoskiej

handel, przemysł, rzemiosło, kultura, sport czy rozrywka, to tylko

gminy ewangelickiej

niektóre z prezentowanych w tym miejscu zagadnień. Do zgroma-

1887

dzonych tutaj zabytków należą m.in. przedmioty kultury material-

lito gra fia , druk ; p apie r

nej, źródła ikonograficzne i kartograficzne oraz dokumenty, plakaty

W: 19, 5 cm; S: 27 cm;

>>>

Spichrze nad BrdÄ&#x2026;

>>>

i reklamy. W przestrzeni wystawienniczej funkcjonują również dwa interaktywne stoły z szufladami i makietami ważniejszych bydgoskich budowli oraz retrospektywne „okna pamięci” – multimedia. Funkcjonuje także przebieralnia z międzywojennymi kopiami strojów, które można przymierzyć. Osobną część ekspozycji stanowi specjalna przestrzeń edukacyjna, przygotowana z myślą o najmłodszych odbiorcach. Jest to miejsce, gdzie dzieci, poprzez gry oraz zabawy, mogą sprawdzić i praktycznie zastosować wiedzę nabytą w trakcie zwiedzania wystawy.

Spichrze nad Brdą 2 Jest to najstarsza znana panorama Bydgoszczy, zawierająca wyobraże-

Erik Jönson D ahlb erg

nia wszystkich ważnych budowli miejskich, wykonana wg rysunku Erika

(1625-1703)

Jönsona Dahlberga, inżyniera i oficera szwedzkiego, przeprowadzające-

Widok Bydgoszcz y w 1657 r.

go z rozkazu króla Karola Gustawa generalny przegląd twierdz, warowni

—

i fortec polskich. Sztych wyobraża Bydgoszcz, miejsce koncentracji

mie dzio r y t; p apie r

wojsk szwedzkich przed wyruszeniem do Danii 23 czerwca (7 lipca) 1657

W: 18 cm; S: 38 cm

roku. Oryginał stanowił ilustrację dzieła Samuela Pufendorfa z 1696 roku, poświęconego wojnom toczonym przez władcę Szwecji.

>>>

H ermann Schne e

Paul B er t hold Jaekel

(1840 -1926)

(1834-1917)

Star y m ł yn wodny.

Star y Rynek w Bydgoszcz y

M ot y w z Bydgoszcz y

ok . 1813 r.

(Alte Wassermü hle .

19 03

M otiv aus B romberg)

ak ware l a , tusz; p apie r

IV ćw. XIX w.

W: 39 cm; S: 63 cm

o l ej; p ł ótn o W: 87 cm; S: 134 , 5 cm;

Spichrze nad Brdą 5 Okazały

srebrny

puchar

został

ofiarowany

miastu

przez

do-

Richard M énard

stawcę dworu Fritza Corella z okazji wizyty w Bydgoszczy w 1904

(w zm . 1872-19 09)

roku cesarza Wilhelma II, którego obecność uświetniła obchody

Puchar miejski

jubileuszu

tz w. Puchar cesarski

alizację

200-lecia

zlecenia

Pułku

powierzono

Dragonów znanemu

Nowomarchijskich. bydgoskiemu

Re-

złotnikowi

19 04

i jubilerowi Richardowi Ménardowi, czynnemu od lat 70. XIX wie-

o dl ew, w y tł a cze nie, gliszowanie,

ku, posiadającemu zakład przy ul. Długiej. Puchar trafił do zbio-

zł o ce nie, gra we rowanie

rów Muzeum w czerwcu 1919 roku, zaś kilka miesięcy później

sre b ro, e m alia

został wywieziony do Berlina. W 1944 roku po rewindykacji powrócił on

W: 46 cm; S: 6 ,9 cm;

do Bydgoszczy.

Ø sto py 15 ,6 cm; wa g a: 2380 g

M oździerz z apteki na

Kur – klejnot B ract wa

Star ym Rynku w Bydgoszcz y

Strzeleckiego w Bydgoszcz y

159 0

ko n . X VI w.

o dl ew; b rąz

re p usowanie, o dl ew, zł o ce nie,

W: 41 cm; Ø: 34 , 5-4 4 ,7 cm

gra we rowanie; sre b ro, m osiądz W: 14 , 2 cm; S: 15 , 5 cm

>>>

Spichrze nad Brdą 8 Najstarszy zachowany tłok pieczętny, niekiedy nazywany pieczęcią

Pieczę ć miejska

Łochowskiego. Wojciech Łochowski, burmistrz i rajca miejski w latach

tz w. pieczę ć Łochowskiego

30. XVII wieku był fundatorem uchwytu wykonanego ze srebra w 1640

X VI -X VI I w.

roku, który dodano do stalowego tłoka pochodzącego sprzed 1564

k u cie m gra we rowanie, zł o ce nie

roku. Pieczęcią tą posługiwali się dawni włodarze Bydgoszczy aż do

stal , sre b ro

XVIII stulecia, potwierdzając znaczenie podjętych decyzji i sporządzo-

W: 8 ,1 cm; S: 6 ,9 cm; Ø: 3 ,7 cm

nych dokumentów.

9 Zakł ad us ł ug G ast ronomicznych — G alwana M lecznik l ata 20. XX w. k u cie m gra we rowanie, zł o ce nie; stal , sre b ro W: 9, 5 cm; Ø m ax . : 6 ,7 cm

10 Zakł ad us ł ug G ast ronomicznych — G alwana Wazonik l ata 20. XX w. p o rce lana , b ar wne szkł o, mie d ź; pie r wotnie sre b r zo n a , w ycin anie W: 9, 5 cm; Ø m ax . : 3 ,7 cm

11 Zakł ad us ł ug G ast ronomicznych — G alwana Czajnik l ata 20. XX w. p o rce l an a; mie d ź W: 13 , 5 cm; Ø: 11 , 5 cm

>>>

Spichrze nad Brdą 12 Dnia 19 stycznia 1920 roku w Bydgoszczy miało miejsce przekazanie

Symboliczny klucz

władzy z rąk niemieckich w ręce polskie. Ostatni burmistrz Hugo Wolff

do bram miasta

wręczył przyszłemu komisarycznemu Prezydentowi Bydgoszczy Jano-

p o cz . XX w.

wi Maciaszkowi protokół oddania władzy oraz symboliczny klucz do

tł o cze nie; stal nie rdzew n a

bram miasta, który jest częścią zbiorów bydgoskiego Muzeum.

W: 12 ,9 cm; S: 5 , 8 cm;

>>>

Spichrze nad Brdą 13 <

Torba konduk tora

Skł ad kar t widowiskow ych

Kośció ł pojezuicki

tramwajowego

B r. H olt zendor f f

od strony wschodniej

l ata 20.-30. XX w.

Wnętrze dawnej synagogi

l ata 20 XX w.

skó ra , m etal , m osiądz

bydgoskiej

foto gra fia; p apie r

W: 19, 5 cm; S: 19, 5 cm

o k . 1923

W: 16 , 8 cm; S: 23 , 4 cm;

foto gra fia; kar to n W: 9, 2 cm; S: 14 cm;

>>>

18 >

Witalis Wojucki

J. Wie dliĹ&#x201E;ski

Ks . Jan Klein , pier wsz y

Plac Teatralny

Prez ydent Bydgoszcz y

dyrek tor Muzeum M iejskie-

o k . 1930

Leon Barciszewski

go wraz z sekretarkÄ&#x2026;

foto gra fia; p apie r

z Janem Witkowskim

1925

W: 11 , 4 cm; S: 18 ,9 cm;

1935

foto gra fia; p apie r

W: 8 ,7 cm; S: 5 , 8 cm;

W: 6 , 4 cm; S: 8 , 4 cm;

Spichrze nad BrdÄ&#x2026;

>>>

19 Reklama sklepu odzieżowego W ł óknik prz y Star ym Rynku o k . 1935 druk b ar w ny; p apie r W: 35 cm; S: 27 cm;

Spichrze nad Brdą 20 M edal Wioślarskie M istrzost wa Europy w Bydgoszcz y 1929 bicie; b rąz zł o co ny Ø: 70 m m

Mennica Bydgoska Stała wystawa Mennica bydgoska, prezentowana w jednej z sal Europejskiego Centrum Pieniądza przy ul. Mennica 4, ma na celu przybliżenie historii bydgoskiej mennicy, funkcjonującej na obszarze Wyspy Młyńskiej w latach 1594-1686. Ta jedna z najważniejszych mennic koronnych (w latach 1627-1644 jedyna działająca

— est. 2013 kurator — Irena Borowczak

mennica koronna), kierowana głównie przez przedsiębiorców menniczych, pochodzących z Niemiec, Włoch i Niderlandów (m. in. Walenty Jahns, Herman Rüdiger, Ernest Knorr, Eryk Huxer, Jakub Jacobson van Emden, Andrzej i Tomasz Tymfowie, Tytus Liwiusz Boratini) przy znacznym udziale mieszczan bydgoskich (Krzysztof Guttman, Michał Hoderman) emitowała masowo zarówno monety drobne – szelągi, trojaki, jak i dużo wyższe nominały: talary, dukaty, a nawet ich wielokrotności. Uczestniczyły one w obiegu monetarnym na obszarze całej Europy, czego dowodem są ich liczne znaleziska w różnych zakątkach naszego kontynentu. Jako przykład typowego depozytu, zawierającego monety bydgoskie, na wystawie eksponowany jest skarb z Osówca koło Mogilna. Monety z mennicy bydgoskiej zawsze odznaczały się doskonałym opracowaniem artystycznym. Stemple do nich wykonywali tacy mistrzowie, jak między innymi Samuel Ammon i Jan Höhn. To właśnie w Bydgoszczy powstała w 1621 roku jedna z najsłynniejszych i najpiękniejszych monet w dziejach – studukatówka Zygmunta III Wazy, która na wystawie zaprezentowana jest dzięki wykorzystaniu techniki 3D. Na wystawie pokazane są wybrane monety z mennicy bydgoskiej, pochodzące ze zbiorów Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, reprezentujące poszczególne typy oraz etapy chronologiczne, dzięki czemu można nie tylko prześledzić zmiany formalne i stylistyczne, ale także ogólnie zapoznać się z historią mennicy bydgoskiej, zapisaną w legendach i ikonografii monet. Aby lepiej zrozumieć proces produkcji monet, zilustrowano go podświetlanymi reprodukcjami witraży z mennicy w Konstancji oraz wybranymi rycinami z dzieła Georgiusa Agricoli De re metallica (1556 r.). Lokalizacja mennicy bydgoskiej, położenie na wyspie, w odnogach Brdy, znakomicie ułatwiała jej funkcjonowa-

>>>

dla sprawnego prowadzenia kolejnych cyklów produkcyjnych, realizowanych w poszczególnych budynkach. Ostatni etap produkcji monet – ich wybijanie – odbywał się w budynku, na miejscu którego znajduje się obecnie Europejskie Centrum Pieniądza. Dokładne umiejscowienie mennicy w krajobrazie XVII – wiecznego miasta prezentuje na wystawie reprodukcja panoramy Bydgoszczy z 1657 roku według grafiki Eryka Jonssona Dahlberga. Asortyment przedmiotów, używanych w czasie działalności mennicy, pokazano na wystawie na przykładzie narzędzi kowalskich, tygli menniczych, skrzyni – skarbca oraz drobnych zabytków, znalezionych w trakcie wykopalisk archeologicznych na Wyspie Młyńskiej (fragmenty fajek glinianych, butów, kafli, ceramiki naczyniowej). Całości obrazu dopełnia model śruby menniczej, służącej do wybijania monet.

Europejskie Centrum Pieniądza

nie, ponieważ mogła bez ograniczeń korzystać z energii wodnej, potrzebnej do napędzania urządzeń mechanicznych, nieodzownych

>>>

Trojak Zygmunta III Wazy

poniżej z prawej strony litera B, oznaczająca mennicę bydgoską, u dołu

1601

herb Lewart Jana Firleja, podskarbiego wielkiego koronnego. Litera B,

srebro

identyfikująca mennicę, pojawiła się na monetach bydgoskich w wy-

Ø: 20 mm

niku ordynacji podskarbiego Firleja, wydanej w Lublinie 22 czerwca 1599 roku, na mocy której pierwsza litera nazwy miasta, w którym działała mennica, miała odtąd na monecie informować o miejscu jej wybicia.

22 < Moneta sygnowana inicjałami A-T, oznaczającymi Andrzeja Tym-

Tymf koronny

fa, który w latach 1650-1659 dzierżawił mennicę koronną w Poznaniu,

Jana I I Kazimierza Waz y

a w latach 1663-1667 był dzierżawcą mennicy bydgoskiej. W roku 1659

1663

został generalnym probierzem koronnym wszystkich mennic. Zasły-

srebro

nął jako pomysłodawca monety, którą od jego nazwiska zwano „tym-

Ø: 28,5 mm

fem” – to pierwszy złoty polski (złotówka), zrealizowany w monecie w 1663 roku. Podstawą pomysłu Andrzeja Tymfa było obniżenie zawartości srebra w monecie w stosunku do jej wartości nominalnej. Psucie monet zawsze spotykało się z dużą krytyką, nic dziwnego zatem, że królewski monogram, umieszczony na monecie – ICR (IOANNES CASIMIRUS REX) odczytywano jako Initium Calamitatis Regni – Początek Nieszczęść Królestwa.

23 < Na awersie popiersie króla w antykizującym stylu, ukazujące go jako

O r t koronny

Rzymianina. Na rewersie pod tarczą herbową Polski i Litwy herb Leliwa

Jana I I I Sobieskiego

Jana Andrzeja Morsztyna, podskarbiego wielkiego koronnego w latach

167 7

1668-1683. Pośrodku tarczy herbowej Polski i Litwy herb Jana III Sobie-

bit y; srebro

skiego – Janina.

Ø: 28,5 mm

Europejskie Centrum Pieniądza

21 < Na rewersie u góry herby Polski (Orzeł), Litwy (Pogoń) i Wazów (Snopek),

>>>

Szeląg koronny

ne herbem Wieniawa. Na rewersie Orzeł pod koroną z herbem Sno-

Jana I I Kazimierza Waz y

pek na piersiach oraz napis w otoku SOLIDVS. REGNI. POLONI. BIDG.

1650

Litery

mie d ź

oznaczają Krzysztofa Guttmana, dzierżawcę mennicy

koronnej w Bydgoszczy w latach 1650-1652.

Ø: 2 2 mm

25 < Na awersie widnieje popiersie króla w corona clausa w prawo, roz-

Dukat koronny

dzielające u góry napis. Władca ukazany jest w zbroi folgowej, deko-

Zygmunta III Wazy

rowanej rozetami i nitami. Na szyi króla szeroka kreza. Na jego ramie-

1628

niu znajduje się brosza, spinająca płaszcz, natomiast za ramieniem

z ł oto

kokarda, wiążąca szarfę dowódczą. Na piersi Order Złotego Runa.

Ø: 23 mm

Korona rozdziela datę 16 – 28. W dolnej części pola awersu herb Półkozic w tarczy Hermolausa Ligęzy, podskarbiego wielkiego koronnego w latach 1624 – 1632. Wewnętrzna obwódka sznurowa, zewnętrzna wieńcowa. W otoku napis: SIGIS.III.D:G+REX+POL+ - +M.D:LIT.R:P.M Na rewersie pod koroną 9 – polowa tarcza herbowa polsko – szwedzka z centralnie umieszczonym herbem Wazów – Snopkiem, obramowana łańcuchem Orderu Złotego Runa. Nad tarczą, po bokach korony, inicjały .I-I. – Jakuba Jacobsona van Emden, administratora mennicy koronnej w Bydgoszczy w latach 1616 – 1632. Nad inicjałami, po bokach tarczy, 2 rozetki. Wewnętrzna obwódka sznurowa, zewnętrzna wieńcowa. W otoku napis: SAM.LIV.NE:NO.SVE – GOT.VAD:Q.HRI.REX Mennica bydgoska emitowała dukaty koronne Zygmunta III Wazy w latach 1623, 1628 i 1630, kiedy zawiadywał nią Holender Jakub Jacobson van Emden. Pod jego rządami osiągnęła ona apogeum rozwoju, stając się jedną z najważniejszych w kraju.

Europejskie Centrum Pieniądza

24 < Na awersie monogram ICR pod koroną, poniżej litery C-G rozdzielo-

Skarb Bydgoski 2 stycznia 2018 roku w bydgoskiej katedrze pw. św. Marcina i Mikołaja dokonano niezwykłego odkrycia. Podczas badań archeologicznych, prowadzonych tam przez Roberta Grochowskiego, natrafiono na skarb złotych monet (486 szt.) oraz ozdób i kilku dewocjonaliów, ukryty pod posadzką kościoła, w prezbiterium. Na mocy decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków skarb

— est. 2018 kurator — 3. Kierownik działu Numizmatyki

jako depozyt został złożony w Muzeum Okręgowym im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy. 13 lutego 2018 roku trafił na czasową ekspozycję w Europejskim Centrum Pieniądza na Wyspie Młyńskiej w Bydgoszczy. Pierwotnie skarb znajdował się w żelaznej kasetce, która wskutek niekorzystnych warunków glebowych uległa znacznej destrukcji. Pomimo tego możliwe będzie odtworzenie przybliżonego wyglądu i gabarytów tego przedmiotu. Wśród monet zdecydowaną większość stanowią dukaty i dwudukaty Zjednoczonych Prowincji Niderlandów, które masowo eksportowane do Polski opanowały rynek pieniężny aż do końca XVIII stulecia. Równie dobrą, a nawet bezkonkurencyjną pozycję monety te miały w innych krajach europejskich, a także w koloniach. Ich metryka sięga schyłku XVI wieku. Od tego czasu w zasadzie nie podlegały większym zmianom. Raz wypracowany wzorzec stempla z charakterystyczną postacią rycerza, trzymającego pęk strzał, obowiązywał do kresu ich emisji. Najstarszy spośród dukatów niderlandzkich, znalezionych w Bydgoszczy, wybity został w 1595 roku, natomiast najmłodsze pochodzą z roku 1652. Młodsze monety w skarbie nie występują. Najstarszymi natomiast są dukaty miejskie Hamburga z 1497 roku oraz hiszpańskie doble excelente katolickiej pary Ferdynanda Aragońskiego (1474-1516) i Izabeli Kastylijskiej (1474-1504) z przełomu XV i XVI stulecia, wybijane w mennicy w Sewilli, charakteryzujące się interesującą, rozbudowaną ikonografią. Na awersach tych monet widać zwrócone ku sobie popiersia władców, co symbolizowało unifikację dwóch królestw, która zaakcentowana została także na rewersach poprzez przedstawienie ukoronowanego, zjednoczonego herbu Aragonii-Sycylii

>>>

otokowa, będąca fragmentem Psalmu 17 głosi: Ukryj mnie w cieniu swych skrzydeł (sub umbra alarum tuarum protege nos). Złoto, z którego wybijano doble excelente, przywożono z Nowego Świata, dopiero co odkrytego przez protegowanego Izabeli Kastylijskiej – Krzysztofa Kolumba. Monety polskie są w skarbie nielicznie reprezentowane. To trzy egzemplarze dukatów gdańskich i dukat toruński Zygmunta III Wazy (1587-1632) oraz niezwykle rzadki i piękny, podwójny dukat Jana II Kazimierza Wazy (1648-1668) z 1652 roku, wybity w mennicy poznańskiej. Na awersie widać popiersie króla w prawo. Władca przedstawiony został w zbroi z wyłożonym koronkowym kołnierzem. Płaszcz spięty jest broszą na ramieniu. Na piersi Order Złotego Runa, zawieszony na łańcuchu. Na rewersie, pod koroną, znajduje się dziewięciopolowa tarcza herbowa– czterodzielny, duży herb z symbolami Korony – orzeł na dwóch polach – i Litwy – Pogoń, także na dwóch polach. Ponadto czteropolowy herb Szwecji – trzy korony i lwy Folkungów). W centrum umiejscowiona jest mała tarcza herbowa dynastii Wazów – Snopek. U dołu legendę otokową, zakończoną datą (1652) rozdziela Wieniawa – herb Bogusława Leszczyńskiego (1612-1659), podskarbiego wielkiego koronnego w latach 1650-1659. Na rewersie tej monety uwagę zwracają umieszczone w wolutach inicjały A-T, oznaczające Andrzeja Tymfa, który w latach 1650-1659 dzierżawił mennicę koronną w Poznaniu, a w latach 1663-1667 był dzierżawcą mennicy bydgoskiej. Tak niewielka reprezentacja monet polskich w porównaniu do ilości monet niderlandzkich to zjawisko typowe dla skarbów z tego okresu i wynikało z wielu przyczyn. Jedną z nich był niestabilny charakter polskiego mennictwa, szczególnie w połowie XVII wieku, na co destrukcyjny wpływ miały konflikty militarne Rzeczypospolitej z jej sąsiadami – najazdy i okupacje Korony i Litwy przez Szwedów, Rosjan, Siedmiogrodzian. Czynnikiem dodatkowym, warunkującym tę przewagę niderlandzkiego złota na polskim gruncie była ogólna sytuacja ekonomiczna na europejskich rynkach i wartość stosunku srebra do złota, czyli kurs talara i dukata: …w latach 1628-1630 relatywna wartość srebra spadła, a złota skoczyła, zbliżywszy się do średniego poziomu europejskiego. Właśnie wtedy Holendrom bardziej korzystny wydał się eksport dukatów do Polski za kupowane tu produkty, co w Gdańsku zarejestrował skrzętnie w 1632 roku Jan Grodwanger, podając, że kurs dukata w Polsce jest o 120% wyższy niż w Niemczech i o 37% wyższy niż w Niderlandach i we Francji, a kurs talara w Polsce jest o 100% wyższy niż w Niemczech i o 25% wyższy niż w Niderlandach i we Francji. Kalkulacja podana przez Grodwangera wyjaśniała zasady wywozu z Polski talarów w zamian za dukaty.

Europejskie Centrum Pieniądza

i Kastylii-Leonu z granatem, symbolem emiratu Granady. Herb od góry otacza skrzydłami orzeł św. Jana Ewangelisty, a legenda

Pozostałe monety z bydgoskiego skarbu przedstawiają szerokie spektrum europejskiego mennictwa. Znajdują się wśród nich dukaty miast Niemiec i Szwajcarii: wspomnianego Hamburga, Frankfurtu, Augsburga, Norymbergii, Kolonii, Bazylei, austriackie dukaty Rudolfa II (1576-1612), Ferdynanda II (1619-1637) i Ferdynanda III (1637-1657) oraz arcyksięcia Maksymiliana III (1590-1618) jako Wielkiego Mistrza Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Osobną grupę tworzą monety arcybiskupstw: magdeburskiego i salzburskiego Jana Jakuba Khuen von Belasi-Lichtenberga (1560-1586) oraz Parisa Grafa Lodrona (1619-1653). Zbiór uzupełniają ałtyny Imperium Osmańskiego, monety Węgier, Włoch, Anglii, Danii, dukaty Zygmunta Batorego (15861599, 1600-1601) oraz Gabriela Batorego (1608-1613), a także szwedzkie królowej Krystyny Wazówny (1632-1654), wśród których na szczególną uwagę zasługuje dukat pomorski z 1642 roku, gdy Pomorze znajdowało się pod panowaniem szwedzkim. W grupie pozostałych przedmiotów, które zdeponowane zostały w bydgoskiej katedrze wyróżnić należy osiemnaście ażurowych, złotych i emaliowanych, misternej roboty pontalików. Pontały, puntały, sztuczki, to ozdobne aplikacje naszywane na odzież, zazwyczaj w kompletach po kilkanaście sztuk. Niezwykle często zdobiły nakrycia głowy i jako takie odnajdujemy je między innymi na obrazach autorstwa Marcina Kobera (ok. 1550-ok. 1598), Szymona Boguszowica (1575-1648), czy nawet Petera Paula Rubensa (15771640), przedstawiających Zygmunta III Wazę – wieńce pontalików dekorują kapelusze króla. Bardzo podobne do bydgoskich sztuczki znajdują się w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie – wydobyte z sarkofagu księcia Franciszka I (1577-1620). Poza pontalikami w skarbie znalazły się ozdobne, srebrne, złocone i emaliowane haftki, złoty i srebrne łańcuszki, klamerki, dewocjonalia, siateczka na włosy, wyszywana srebrną nicią oraz efektowny i interesujący amulet, tzw. „wilczy kieł”. Ten ciekawy apotropeion (przedmiot chroniący przed złem), a zarazem ozdoba, cieszył się na przełomie XVI i XVII wieku olbrzymią popularnością. Wielokrotnie o „wilczych kłach” wspominają pośmiertne inwentarze, rejestrujące dobytek, pozostawiony przez zmarłych. Dzięki inwentarzom, a także źródłom ikonograficznym, wiemy, że przedmioty te noszone były zarówno przez osoby dorosłe, jak i dzieci. W skład bydgoskiego skarbu wchodzi również bogaty zbiór kilku rodzajów srebrnych, złoconych guzów do żupanów i delii. Guzy, zwane tez pągwicami lub knaflami, wykonywano z różnych materiałów: z cyny, srebra, złota, a nawet bursztynu. Dekorowano je emalią, kamieniami szlachetnymi, czy tak, jak w przypadku guzów z Bydgoszczy - złocono. 5 największych guzów ze skarbu, wyraźnie

>>>

niczym lokatę kapitału, co dobrze ilustruje przykład bydgoski. Niezwykle ważną część skarbu stanowi 15 złotych pierścionków, dekorowanych szlachetnymi kamieniami oraz 4 złote obrączki. Wśród ozdób znajdują się także liczne koraliki, w tym z bursztynu, masy perłowej, koralu oraz dwa srebrne medaliony, które powstały poprzez dolutowanie srebrnych „uszek” do wycofanych najprawdopodobniej z obiegu talarów – szwedzkiego i saksońskiego. Najmłodsze monety w skarbie opatrzone są (jak wspomniano na początku) datą 1652. To oznacza, że został on zdeponowany albo w tym właśnie roku, albo po nim. Kiedy dokładnie? Przez kogo? Z jakiego powodu? Tego już się chyba nigdy nie dowiemy, szczególnie jeśli chodzi o depozytariusza. Bardzo prawdopodobną datą ukrycia jest rok 1655, kiedy to Rzeczpospolita znalazła się w ogniu walk w trakcie II wojny północnej, zwanej potopem szwedzkim (1655-1660). Niewykluczone, że to właśnie zagrożenie, wynikające ze szwedzkiej inwazji skłoniło anonimowego właściciela skarbu do ukrycia go pod posadzką bydgoskiej fary. Znamy dużo skarbów z terenu Polski, schowanych w tym czasie. Jak się okazało strach przed szwedzkim wojskiem był uzasadniony. Bydgoszcz podzieliła los wielu miast Korony i kilkukrotnie została złupiona przez agresywnego najeźdźcę, co na długi okres zahamowało jej rozwój. Do tego czasu doskonale się rozwijała, bogacąc się przede wszystkim na handlu spławnym, co uczyniło z niej jedno z ważniejszych miast handlowych ziem koronnych. Możemy się tylko domyślać, że skarb nie został nigdy podjęty przez właściciela, ponieważ stał się on jedną z wielu ofiar tej straszliwej zawieruchy wojennej. Czy tak właśnie było? Odpowiedź na to pytanie na zawsze chyba pozostanie w sferze spekulacji.

Europejskie Centrum Pieniądza

rozmiarem odróżniających się od pozostałych 56, to najprawdopodobniej guzy do delii. Najdroższe pągwice nierzadko gromadzono

>>>

Europejskie Centrum Pieniądza 26 Dukat Chrstiana IV 1645 złoto —

>>>

27 Najstarszymi monetami w skarbie bydgoskim są hiszpańskie doble

D oble excelente

excelente katolickiej pary Ferdynanda Aragońskiego i Izabeli Kastylij-

Ferdynanda Aragońskiego

skiej z początku XVI stulecia, wybijane w mennicy w Sewilli.

i Izabeli Kast ylijskiej p o cz . X VI w.

Doble excelente charakteryzowały się między innymi bardzo intere-

—

sującą, rozbudowaną ikonografią. Na awersach tych monet widać

—

zwrócone ku sobie popiersia władców, co symbolizowało unifikację dwóch królestw. Jeszcze silniej zaakcentowana ona została na rewersach poprzez przedstawienie ukoronowanego, zjednoczonego herbu Aragonii-Sycylii i Kastylii-Leonu z granatem, symbolem emiratu Granady. Herb od góry otoczony jest skrzydłami orła św. Jana Ewangelisty, a legenda otokowa, będąca fragmentem Psalmu 17 głosi: Ukryj mnie w cieniu swych skrzydeł (sub umbra alarum tuarum protege nos).

Europejskie Centrum Pieniądza 28 Na awersie widzimy okazałe popiersie króla. Władca przedstawiony

Dwudukat

został w zbroi i płaszczu. Na piersi widoczny jest Order Złotego Runa.

Jana I I Kazimierza Waz y

W otoku zamieszczono tytulaturę króla. Na rewersie natomiast, pod

1652

koroną widać dziewięciopolową tarczę herbową z symbolami Korony,

z ł oto

Litwy, Szwecji i dynastii Wazów. U dołu legendę otokową, zakończo-

—

ną datą (1652) rozdziela Wieniawa – herb Bogusława Leszczyńskiego (ok. 1612-1659), podskarbiego wielkiego koronnego w latach 1650-1659. Uwagę zwracają umieszczone w wolutach inicjały A-T, oznaczające Andrzeja Tymfa, który w latach 1650-1659 dzierżawił mennicę koronną w Poznaniu, a w latach 1663-1667 był dzierżawcą mennicy bydgoskiej. W roku 1659 został generalnym probierzem koronnym wszystkich mennic. Zasłynął jednak przede wszystkim jako pomysłodawca monety, którą od jego nazwiska zwano „tymfem” – to pierwszy złoty polski (złotówka), zrealizowany w monecie w 1663 roku.

>>>

Dwudukat — z ł oto —

30 D ukat Kr yst yny 1642 z ł oto —

Europejskie Centrum Pieniądza

>>>

32 >

Pierścionek opleciony

Wisior - zawieszka ,

koralikami

amulet - wilcz y kie ł

—

malachit , srebro

—

Europejskie Centrum PieniÄ&#x2026;dza

>>>

I rząd > 33

Dukat miejski Bazylei

Dukat Ferdynand

Dukat - Biskupstwo Salzburg

—

- Mennica Klagenfurt

1638

złoto

1608

złoto

—

złoto

—

Europejskie Centrum Pieniądza II rząd > 36

Dukat miejski Ferdynanda III

Dukat Rudolf - Austria

Dukat arcybiskupstwa

- Augsburg

1584

magdeburskiego

1647

złoto

1638

złoto

—

złoto

—

>>>

39 Dukat miejski Norymbergii 1640 złoto —

>>>

41 >

42 >>

Medalion zrobiony

Dukat - Zjednoczone

Dukat Frankfurtu

z monety (talara)

prowincje Niederlandów

1635

—

1652

złoto

srebro

złoto

—

Europejskie Centrum PieniÄ&#x2026;dza

W M

>>>

historia i teraźniejszość Na wystawie został przedstawiony zarys historii Wyspy Młyńskiej, — est. 2013 zmian zachodzących w jej układzie przestrzenno-urbanistycznym,

przekształceń w zakresie pełnionych przez nią funkcji, a także procesu rewitalizacyjnego Wyspy oraz wykorzystania budynków zabytkowych przez bydgoskie Muzeum. Wyspa Młyńska – otoczona wodami Brdy wyspa rzeczna o łącznej powierzchni 6,5 ha, ze względu na swoje usytuowanie w pobliżu Starego Rynku, jest swoistym unikatem na skalę naszego kraju. Niegdyś teren ten stanowił zaplecze gospodarcze miasta nad Brdą: był siedzibą Mennicy Królewskiej, a następnie ośrodkiem przemysłu młynarskiego. W miarę wygaszania industrialnego charakteru Wyspy stawała się ona miejscem działań kulturalnych. Obecnie na skutek przeprowadzonych na tym obszarze prac rewitalizacyjnych WyspaMłyńska pełni wyłącznie funkcje: kulturalną, społeczną i rozrywkowo-turystyczną. Na ekspozycji obok archiwalnych planów Wyspy Młyńskiej ukazano również dawne i współczesne fotografie przedstawiające urokliwe zakątki tego obszaru. Zebrana dokumentacja ikonograficzna pozwala m.in. na szczegółowe prześledzenie procesu ponownego przywrócenia Wyspy „do życia”. Natomiast dzięki specjalnej aranżacji przestrzeni wystawowej można tu organizować różnorodne działania edukacyjne.

kurator — Anna Nadolska aranżacja — Elżbieta Kopczyńska

Europejskie Centrum Pieniądza

Wyspa Młyńska

Galeria Sztuki Nowoczesnej Ekspozycja Galeria Sztuki Nowoczesnej mieści się w dawnym ma- — est. 2009

gazynie zbożowym wzniesionym w 1861 r. jako Młyn Camphausa, zwanym też z uwagi na kolorystykę elewacji Czerwonym Spichrzem. Muzealne Informatorium usytuowane zostało w przyległym do niego Domu Młynarza z pocz. XIX w.

Galeria Sztuki Nowoczesnej jest pokazem najbardziej reprezentacyjnych dzieł w kolekcji muzeum. Układ ekspozycji ma charakter chronologiczno-problemowy i w syntetycznym skrócie odzwierciedla konkretne kierunki, nurty oraz postawy twórcze w sztuce polskiej ostatnich stu lat. Wystawę otwierają prace prekursorów nowoczesności w malarstwie: Józefa Pankiewicza i Władysława Podkowińskiego, odnoszących się w swej twórczości do założeń impresjonizmu, Jacka Malczewskiego – przedstawiciela symbolizmu oraz Olgi Boznańskiej, wiernej tradycjom postimprsjonistycznym. Pluralizm awangardowych nurtów dwudziestolecia międzywojennego przybliżają dzieła przedstawicieli poszczególnych ugrupowań artystycznych: Rytmu (Wacław Borowski, Zofia Stryjeńska), Bractwa św. Łukasza (Bolesław Cybis), Formistów Polskich (Leon Chwistek, Tymon Niesiołowski, Stanisław Ignacy Witkiewicz), Zwornika (Emil Krcha, Zbigniew Pronaszko) i Komitetu Paryskiego (Jan Cybis, Józef Czapski, Artur Nacht-Samborski, Piotr Potworowski). Odrębną grupę stanowią twórcy związani z kręgiem École de Paris: Tadeusz Makowski, Mela Muter i Jan Rubczak. W malarstwie powojennym, obok koloryzmu kontynuowanego przez kapistów, równolegle rozwija się młoda awangarda nawiązująca do wzorców wypracowanych m.in. przez Henryka Stażewskie-

autorzy — Inga Kopciewicz, Studio 1:1 Jarosław Szymański Gdańsk

>>>

tywizmu i wizualizmu pracach Zofii i Romana Artymowskich, Jana Berdyszaka i Zbigniewa Gostomskiego. Refleksja konceptualna przejawia się w realizacjach Andrzeja Dłużniewskiego, Edwarda Krasińskiego i Ryszarda Winiarskiego. Równocześnie egzystujący nurt abstrakcji ekspresyjnej akcentuje walory materii i barwy w obrazach Tadeusza Brzozowskiego i Jerzego Tchórzewskiego. Lirycznym językiem znaków, przesyconym pierwiastkiem symbolizmu, posługują się Stanisław Fijałkowski i Jan Tarasin. Nurt nowej figuracji reprezentują członkowie grupy Wprost: Maciej Bieniasz, Zbylut Grzywacz, Leszek Sobocki i Jacek Waltoś, a także Adam Hoffman, Teresa Pągowska i Wiesław Szamborski. Malarstwo figuratywne jest też punktem wyjścia dla surrealistyczno-metaforycznych obrazów Antoniego Fałata, Anny Güntner, Jerzego Krawczyka, Jana Lebensteina, Bronisława Wojciecha Linkego i Zbigniewa Makowskiego. Nurt fotorealizmu reprezentują prace Łukasza Korolkiewicza, Andrzeja Łubowskiego i Andrzeja A. Sadowskiego. Realizm przepełniony duchowością i mistycyzmem znajduje odbicie w twórczości Zbysława Marka Maciejewskiego i Grzegorza Stachańczyka. Odniesienia do świata realnego odnaleźć można też w obrazach Leona Tarasewicza, który przez upraszczanie form zwraca się ku czystym rozwiązaniom malarskim. Nową ekspresję l. 80. reprezentują znakomici komentatorzy rzeczywistości skupieni w Gruppie: Ryszard Grzyb, Paweł Kowalewski, Jarosław Modzelewski, Włodzimierz Pawlak, Marek Sobczyk i Ryszard Woźniak. Założenia sztuki krytycznej przybliżają fotografie Zofii Kulik i Jerzego Truszkowskiego oraz obiekty Zbigniewa Libery. Z nowych mediów w swej twórczości korzystają Izabella Gustowska, Agnieszka Lasota, Bogna Burska i Dominik Lejman. W ramach ekspozycji przybliżono działalność zarówno ugrupowań artystycznych: Grupy Krakowskiej z Marią Jaremą, Tadeuszem Kantorem, Jadwigą Maziarską, Erną Rosenstein i Jonaszem Sternem, Rekonesansu z Haliną i Januszem Eysymontami oraz Wiesławem Kruczkowskim, twórców skupionych wokół Galerii Krzywe Koło – Mariana Bogusza i Kajetana Sosnowskiego, jak i artystów, którzy wypracowali indywidualną formułę (Edward Dwurnik, Stanisław Horno-Popławski, Jerzy Nowosielski, Jacek Sroka, Andrzej Wróblewski, Maria Kiesner). Istotnym elementem jest autorski zestaw prac Stefana Gierowskiego, pozwalający przeanalizować artystyczną drogę malarza. Wystawa przypomina też doniosłe dla życia artystycznego wydarzenia, prezentując Kompozycję Henryka Stażewskiego eksponowaną na I Wystawie Sztuki Nowoczesnej (Kraków, 1948/1949), a także pracę Barbary Jonscher Don Kichot z Ogólnopolskiej Wystawy Młodej Plastyki „Przeciw wojnie – przeciw faszyzmowi” w Arsenale (Warszawa, 1955).

Galeria Sztuki Nowoczesnej

go. Echa jego postawy odnajdujemy w nawiązujących do konstruk-

Koncepcja ekspozycji pozwala też zaobserwować kształtowanie się poszczególnych środowisk artystycznych – Warszawy, Krakowa, Gdańska, Wrocławia, Poznania. W ramach pokazu zasygnalizowano wkład wybranych twórców związanych z Bydgoszczą i regionem w ogólnopolskie życie artystyczne: malarstwo Tymona Niesiołowskiego, Andrzeja Nowackiego, Jerzego Puciaty i Doroty Podlaskiej, rzeźbę Michała Kubiaka oraz fotogramy Tomasza Dobiszewskiego. Wystawę dopełniają filmy autorstwa Józefa Robakowskiego poświęcone m.in. sylwetkom polskich artystów współczesnych.

>>>

43 Współzałożyciel Bractwa Św. Łukasza, ugrupowania artystycznego

Boles ł aw Cybis

o programie przywołującym tradycje malarstwa dawnego oraz kła-

(1895-1957)

dącym nacisk na perfekcyjny warsztat, jest autorem m.in. pełnych

Toaleta

tajemniczego wdzięku, stylizowanych portretów kobiecych. Wpisują

1928

się one w oryginalną, archaizującą wizję plastyczną, przywodzącą

o l ej; sk l ejka

na myśl piętnastowieczne malarstwo włoskie i niderlandzkie. Z uwa-

W: 81 cm; S: 66 cm;

gi na ogromną popularność wizerunku czeszącej się dziewczyny oraz udział artysty w licznych wystawach, autor wykonał trzy wersje obrazu, różniące się nieznacznie szczegółami. Jedna z replik zaginęła, kolejna znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. W okresie studiów w Szkole Sztuk Pięknych w Charkowie malarz należał do awangardowego Związku Siedmiu, czego reminiscencją jest zawarta w treści sygnatury cyfra „7”.

Galeria Sztuki Nowoczesnej

Galeria

>>>

44 M ela M uter (1876-1967) Rue Saint-Jacques w Par y żu 1924-1929 o l ej; p ł ótn o W: 65 cm; S: 50 cm;

Galeria Sztuki Nowoczesnej 45 Obraz eksponowany był na Wystawie Sztuki Nowoczesnej w Pa-

H enr yk St ra żewski

łacu Sztuki w Krakowie na przełomie 1948 i 1949 roku. Ekspozycja ta,

(1895-1957)

zorganizowana przez przedwojenną awangardę wspólnie z młodym

Kompoz ycja

pokoleniem artystów, stała się pierwszą powojenną manifestacją idei

1948

nowej sztuki w nowoczesnym społeczeństwie. Prezentację zdomino-

o l ej; p ł ótn o

wały realizacje odwołujące się do abstrakcji geometrycznej i nurtu sur-

W: 51 cm; S: 62 , 5 cm

realistyczno-metaforycznego. Stażewski przedstawił wówczas obrazy, w których posługując się linią i barwą, pragnął unaocznić niezależność sztuki od realności zewnętrznej. Stał się wyrazicielem poglądu, że obraz nieprzedstawiający to synteza rzeczywistości i odbicie prawidłowości świata realnego. W wystawie „nowoczesnych” uczestniczyli także m.in.: Maria Jarema, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Jonasz Stern, Marek Włodarski i Andrzej Wróblewski.

>>>

B arb ara Johscher

M arian Bogusz

(1926-1986)

(1920 -1980)

D on Kichot

Symfonia liturgiczna

1955

H oneggera

o l ej; p ł ótn o

1955

W: 99, 5 cm; S: 120, 4 cm

o l ej; p ł y ta pilśniowa W: 10 0 cm; S: 120 cm

Galeria Sztuki Nowoczesnej

>>>

49 >

50 >>

Andr zej Wrób lewski

Wojcie ch B ronis ł aw Linke

Tadeusz Kantor

(1927-1957)

(19 06-1962)

(1915-199 0)

D on Jeździec

B ia ł a g ł owa

Peinture

1956

1962

1961

g wasz; p apie r

o l ej; d yk ta

o l ej; p ł ótn o

W: 51 cm; S: 62 , 5 cm

W: 121 cm; S: 95 cm

W: 81 cm; S: 10 0 cm

Galeria Sztuki Nowoczesnej

>>>

Galeria Sztuki Nowoczesnej 51 <

Tadeusz B r zozowski

Stanis ł aw H orno-Pop ł awski

(1918-1987)

(19 02-1997)

Lombard

Nuta - popiersie kobiece

1961

1962

o l ej; p ł ótn o

granit

W: 198 cm; S: 118 cm

>>> 53 Stefan Gierowski, malarz z ogromną konsekwencją zmagający się

Stefan G ierowski

z problemem koloru i światła, zjawiskami optycznymi oraz suge-

(1925-)

stią przestrzeni i ruchu, w zbiorach bydgoskiego muzeum posiada

CLVI I I

autorską kolekcję swoich realizacji. Początki tego przedsięwzięcia się-

1964

gają 1972 r., kiedy Departament Plastyki Ministerstwa Kultury i Sztu-

o l ej; p ł ótn o

ki zatwierdził utworzenie kolekcji autorskiej Stefana Gierowskiego

W: 124 cm; S: 149 cm

w Muzeum Okręgowym im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy. Od tego momentu nastąpiło systematyczne nabywanie prac artysty. Częste przeglądy dokonań malarza bezpośrednio w jego pracowni pozwalały wyłonić najbardziej typowe przykłady poszczególnych cyklów twórczych. Szczególnie pomocnym było duże zaangażowanie autora, który o wszystkich swoich nowych poszukiwaniach informował bezpośrednio muzeum i pozostawiał mu pierwszeństwo wyboru obrazów do kolekcji. Zestaw dzieł – częściowo zakupiony, częściowo powiększony dzięki darowiźnie autora – obejmuje twórczość artysty od roku 1950, kiedy to powstawały jeszcze prace figuratywne, aż po

54 >

realizacje z ostatnich lat. Zbiór ten stanowi reprezentatywny mate-

Zbylut G r z y wacz

riał umożliwiający analizę drogi twórczej malarza oraz spełnia ważną

(1939 -20 04)

rolę popularyzatorską i naukową, ułatwiając wszelkie monograficzne

Powrót

opracowania twórczości artysty. Prezentowany obraz uhonorowano

197 1

złotym medalem na V Międzynarodowym Biennale Sztuki Współcze-

o l ej; p ł ótn o

snej w San Marino w 1965 r.

W: 19 0 cm; S: 70 cm

Galeria Sztuki Nowoczesnej

>>>

Galeria Sztuki Nowoczesnej 55 <

Edward Krasiński

Józef Czapski

(1925-20 04)

(1915-199 0)

I nter vention

Wystawa - szkic do obrazu

1975

197 7

te ch nika mieszan a; p ł y ta pilśniowa

o l ej; p ł ótn o

W: 70 cm; S: 50 cm

W: 51 cm; S: 62 , 5 cm

>>>

Galeria Sztuki Nowoczesnej 57 <

59 >>

Jer z y Puciata

Jaros ł aw M odzelewski

Le on Tarasewicz

(1933-2014)

(1955-)

(1957-)

O braz 3/84 - A

Lombard

B ez t y tu ł u

1984

1987

o l ej; p ł ótn o

W: 10 0 cm; S: 80 cm

W: 137 cm; S: 191 cm

W: 19 0 cm; S: 130 cm

>>>

Galeria Sztuki Nowoczesnej

>>>

60 Seria lalek imitujących dalekowschodnią, masową produkcję od-

Zbigniew Lib era

słania mechanizmy wychowywania, edukacji i tresury. Artysta,

(1959 -)

wykorzystując technologie komercyjnej produkcji przemysłowej,

You can shave the baby

w przewrotny sposób porusza zagadnienie mechanizmów rządzących

1995

współczesną kulturą oraz problem strategii władzy i manipulacji

asam b al a ż

świadomością społeczną. Unaocznia nam, że kreowane przy pomo-

W: 55 cm; S: 25 cm G: 15 , 5 cm

cy kultury masowej wzorce – szczególnie zabawki – kształtują ludzką psychikę od najmłodszych lat.

Galeria Sztuki Nowoczesnej 61 I zab ella G ustowska (1948-) M emor y z cyklu : Śpiewające pokoje 1997 kaseta VH S , m o nito r y T V, b a we ł n a , m etal , p l astik , te ch nika w ł asn a 4 e l . — W: 22 cm; Ø: 20 cm 1 e l . — W: 38 cm; Ø: 20 cm

>>>

62 Jรณzef Rob akowski (1939 -) Z cyklu Fotografia astralna : Autopor tet wielokrotny w oparach absyntu 20 02 foto gra fia; p apie r W: 34 cm; S: 49, 3 cm

Galeria Sztuki Nowoczesnej 63 Dominik Lejman łączy projekcje wideo z malarstwem, w jego pracach

D ominik Lejman

ruchomy obraz oscyluje pomiędzy abstrakcją a figuracją. Jest auto-

(1969 -)

rem prac malarskich, których integralną częścią są projekcje wideo.

Yo Lo Vi (I I I)

Artysta często tworzy wideo-freski oraz projekty w przestrzeni publicz-

20 06

nej, w których ekranem dla projekcji stają się elementy architektury

p roje kcja

miasta, jak fasada budynku lub chodnik, czy też wnętrza instytucji

W: 198 cm; S: 118 cm

takich jak szpitale i budowle sakralne. W pracy Dominika Lejmana pt.: Yo lo vi (Widziałem to) tytuł został zapożyczony z jednej z grafik autorstwa Francisco Goi z cyklu Los Desastres de la Guerra (Okropności wojny). Filmową sekwencję zestawiono z formą malarską i możliwością czynnego udziału odbiorcy w projekcie. Na płótno przedstawiające anonimowe wnętrze projektowany jest wizerunek odwróconego tyłem nagiego klęczącego mężczyzny ze związanymi z tyłu rękami, w szpiczastej czapce na głowie. Oglądający, chcąc bliżej przyjrzeć się postaci, nieświadomie wchodzi w pole kamery. Zatrzymując się przed obrazem, po kilku sekundach dostrzega swój wizerunek na płótnie, który dzięki przesunięciu w czasie zyskuje autonomię i wkomponowuje się w dwuwarstwową płaszczyznę płótna z wyświetloną zainscenizowaną sceną sądu lub oczekiwania na karę. Artysta zastosował uniwersalny motyw ikonograficzny związany z przemocą i dominacją nad jednostką, w takim zestawieniu rola widza przestaje być jednoznaczna, staje się on oprawcą lub sędzią. Interaktywny charakter instalacji zwiększa zaangażowanie oglądającej osoby w przedstawiony symbolicznie temat przemocy, który we współczesnym świecie niestety jest nadal aktualny.

W grodzie Bydgosta Tajemnice życia wczesnośredniowiecznych mieszkańców Bydgoszczy i okolic Wystawa prezentuje kulturę materialną, a przez jej pryzmat także wielorakie aspekty życia społecznego i duchowego wczesnośredniowiecznych mieszkańców Bydgoszczy i okolic. Ramy chronologiczne ekspozycji obejmują okres średniowiecza i wyznaczają je datowania zabytków, jakie zostały tutaj wyeksponowane, tj. od VII w. po połowę XIV w. Zaprezentowano narzędzia, ozdoby, uzbrojenie, przedmioty codziennego użytku, itp. Dzięki czemu przybliżono różne przejawy życia codziennego jakie toczyło się zarówno w grodzie, i nieco inne na podgrodziu. Początek trasy zwiedzania stanowi gablota i rekonstrukcje znajdujące się naprzeciwko kasy. Zaakcentowano tu problematykę i zabytki związane ze zdobywaniem pożywienia. Używając sprzętów – rekonstrukcji można spróbować jak przed wiekami wyrabiano kaszę i mielono zboże na mąkę. W gablotach przy kasie, po lewej stronie poznajemy warsztat garncarski, a nieco dalej rogowiarski. Narożnik pomieszczenia ekspozycyjnego wypełniają sprzęty i małe zabytki związane z rybołówstwem. Tło stanowi widok z sylwetką kościoła grodowego pw. św. Idziego. W głębi sali rekonstrukcja fragmentu wału bydgoskiego grod. Jak wykazały badania miał on szerokość u podstawy 17-18 m, a jego wysokość mogła wynosić 10-12 m. Umocnienia bydgoskiej warowni dorównywały założeniom tego typu znanym z Gniezna, Poznania i Ostrowa Lednickiego. W gablocie przed wałem zabytki związane z handlem, skarby monet, biżuteria. Następnie, po lewej stronie częściowa rekonstrukcja wnętrza chaty. W gablotach przed chatą jak i w chacie zaprezentowano zabytki z różnych surowców, w tym

— est. 2010 autorzy — Józef Łoś Jolanta Szałkowska-Łoś

>>>

mioty związane głównie z rozrywką i zabawą ( kości do gry, figurki zwierząt, gwizdki). Dalej, za rekonstrukcją pomieszczenia mieszkalnego, po lewej, a także po prawej stronie znajdują się gabloty z zabytkami wiązanymi z tą częścią grodu gzie zasiadał książę, kasztelan ze swoją drużyną. Są to głównie militaria, m.in.: miecze, groty, topory, noże. Wystawę zamyka gablota umieszczona w narożniku przy schodach, w której zaprezentowano różne wyroby kowalskie, w tym: gwoździe, haki, raki, okucia, łańcuchy. Eksponaty pochodzą ze zbiorów własnych pozyskanych z darów oraz na drodze wykopalisk, nadzorów i interwencji archeologicznych prowadzonych przez pracowników Muzeum, głównie na terenie dawnego województwa bydgoskiego (obecny powiat bydgoski, nakielski, sępoleński), z przekazów Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu Delegatura w Bydgoszczy oraz z badań prowadzonych przez Instytut Archeologii UMK w Toruniu. Poprzez ciekawą aranżację plastyczną, liczne rekonstrukcje przybliżono atmosferę tamtych czasów natomiast wprowadzenie nowoczesnych metod przekazu umożliwia czynny udział w zwiedzaniu ekspozycji.

Zbiory Archeologiczne

przedmioty codziennego użytku z kości i poroża oraz biżuterię. W centrum sali ciąg małych gablot, w których znajdują się przed-

>>>

64 Stilus wczesne średniowiecze w yg ł adzanie, r zeźb a , st ruganie; p oroże W: 63 cm; S: 5 cm

Zbiory Archeologiczne 65 Miecze odgrywały szczególną rolę w ekwipunku barbarzyńskiego wo-

M iecz

jownika. W pierwszych wiekach naszej ery w użyciu były jeszcze mie-

wczesne śre dniowie cze

cze jednosieczne. Na naszych terenach dominowały miecze do 70 cm.

kucie, inkrustacja , srebr zenie;

Na prezentowanym na wystawie żelaznym egzemplarzu miejscami

żelazo, srebro, mie d ź , brąz

widoczne są warstewki miedzi. Prawdopodobnie są to pozostałości

W: 63 cm; S: 5 cm

pochwy lub zdobień, które uległy zniszczeniu i zgrzały się z mieczem w następstwie przepalenia.

>>>

Hetka

Łyżwa

wczesne średniowiecze

—

obróbka ręczna; kość

—

W: 63 cm; S: 5 cm

W: 24 cm; S: 5 cm

Zbiory Archeologiczne 68

69 >>

Krzyżyk

Skarb siekańcowy

epoka żelaza

- okres halsztacki

odlew; cynk, cyna

—

W: 4,1 cm

wiele elementów

>>>

100

Zbiory Archeologiczne

>>>

102

70 Grzebień — — W: 13 cm; S: 2,9 cm

71 > Zausznica - kabłączek skroniowy wczesne środniowiecze drutownictwo; brąz Ø: 5,5 cm

72 > Astragal — — W: 5 cm; S: 3 cm

Zbiory Archeologiczne

>>>

104

Zbiory Archeologiczne 73 Pływak epoka żelaza, okres halsztacki wycinanie; kora W: 18,3 cm; S: 3,8 cm

74 < Topór epoka żelaza, okres halsztacki kucie; żelazo W: 17 cm; 6,5 cm

75 < Ciężarek do obciążania sieci wczesne średniowiecze gładzenie, wiercenie; kamień Ø: 12 ,5 cm

Na pograniczu Wielko-

morza.

Bydgoszcz i region u zarania dziejów

>>>

106

Wystawa ukazuje najdawniejsze dzieje naszego regionu od począt- — est. 2013 ków osadnictwa (ok. 12 -10 tys. p.n. e. ) aż po okres wędrówek ludów

(V – VI w). W związku z tym, że Bydgoszcz i jej okolice położone są na styku dwóch wielkich krain geograficznych: Wielkopolski i Pomorza, prahistorię tych terenów ukazano w szerszym ujęciu terytorialnym. Na ekspozycji wykorzystano zabytki i dokumentację z badań prowadzonych głównie na terenie Kujaw, Pałuk i Krajny. Na podstawie odkryć wykonano rekonstrukcje pradziejowych sprzętów i obiektów archeologicznych. Wystawa została utrzymana w nurcie narracyjnym, prezentując poszczególne okresy pradziejów w układzie chronologicznym, z typowymi wyznacznikami danej epoki. Dzięki temu możemy prześledzić przeobrażenia technologiczne (surowiec i sposób wytwarzania) oraz ewolucję myśli ludzkiej, która stopniowo zmierzała do opanowania środowiska i ulepszenia jakości życia. Prezentujemy również oddziaływania na tereny ziem polskich ludów europejskich, których osiągnięcia wpływały za zmianę oblicza kulturowego i politycznego Europy np. Celtów i Germanów. Ich obecność odnotowujemy także w naszym sąsiedztwie, dzięki czemu potwierdzamy, że dzieje tego regionu splotły się z cywilizacją europejską już w starożytności.

autorzy — Józef Łoś Jolanta Szałkowska-Łoś

przed tysiącami lat polowali ludzie (mamut, tur, jeleń, sarna) oraz zwierząt udomowionych przez człowieka jeszcze w epoce kamienia (koza, świnia, koń). W gablocie po prawej stronie znajdują się narzędzia pozostawione przez owe ludy prowadzące nomadyczny tryb życia. Nie sposób nie zauważyć prezentowanej nieco dalej, na podeście, łodzi dłubanki – najstarszej w polskich zbiorach, jednej z najstarszych w Europie (2,5 tys. p.n.e.). W gablotach po lewej stronie znajdują się zabytki wiązane ze społecznościami prowadzącymi osiadły, rolniczy tryb życia (wytwory z kamienia, krzemienia, kości, poroża i fragmenty ceramiki). Idąc w głąb sali przechodzimy przez szałas zbudowany z drewnianych tyczek i skór zwierzęcych . Wychodząc z szałasu wkraczamy w epokę metali, co uświadamiają nam zabytki z miedzi w małej gablotce tuż za szałasem i w gablocie przyściennej w narożniku sali. Dominujące w przestrzeni ekspozycyjnej piec do wypału ceramiki i stos ciałopalny przypominają nam o ciągłym postępie w rozwoju ówczesnej gospodarki ale i zmianach w sferze obrzędowej, pogrzebowej. Duży fragment w tej części sali zajmuje rekonstrukcja fragmentu cmentarzyska ciałopalnego z epoki brązu odkrytego w Bydgoszczy-Bielawkach. Utrzymując kierunek zwiedzania zbliżamy się do kolejnego narożnika sali ekspozycyjnej, gdzie znajdują się prezentacje multimedialne i stanowiska komputerowe. W gablocie przyściennej znajdują się artefakty z początków epoki żelaza ( od VI do I w. p.n.e.). Idąc dalej po prawej stronie można obejrzeć rekonstrukcje pochowków charakterystycznych dla tego okresu, a patrząc w lewo widzimy urny z wymodelowanymi elementami ludzkich twarzy. Ostatni odcinek trasy zwiedzania poświęcony jest odkryciom z pierwszych wieków naszej ery. Możemy poznać zwyczaje pogrzebowe (gabloty wpuszczone w podłogę) wytwórczość ceramiczną, metalurgiczną (zarówno biżuteria jak i militaria), rogowiarską – zaprezentowane w ciągu gablot po lewej stronie. W gablocie przyściennej po prawej stronie znajdują się zabytki będące importami z terenu cesarstwa rzymskiego. Ekspozycję opuszczamy przechodząc przez rekonstrukcję kręgu przypominającego nam, że przez te tereny w pierwszych wiekach przemieszczali się (czasami „zatrzymywali się” na kilka, kilkanaście lat, lub dłużej) skandynawscy Goci. To ich najazdy staną się jedną z przyczyn upadku cesarstwa rzymskiego. Wykorzystanie nowoczesnych środków multimedialnych pozwoliło na umieszczenie dużego zasobu informacji naukowych przygotowanych przez kilku archeologów z różnych ośrodków naukowo-badawczych. Poprzez multimedia zachęcamy też zwiedzających do interaktywnego poznawania.

Zbiory Archeologiczne

Zwiedzanie rozpoczynamy od czasów łowców i zbieraczy. W gablocie wykonanej w podłodze umieszczono szczątki zwierząt na jakie

>>>

108

Zbiory Archeologiczne 76 Szydło epoka żelaza - okres wczesnych wpływów rzymskich żelazo W: 23 cm; S: 4 cm

77 < Zapinka ze złotą aplikacją epoka żelaza, okres rzymski odlew, filigran; brąz, złoto, srebro W: 2,5 cm; S: 2 cm

78 < Pucharek wczesna epoka brązu lepienie ręczne; glina W: 7,5 cm; Ø: 8,8 cm

>>>

110

Zbiory Archeologiczne 79 Bryły bursztynu okres wpływów rzymskich bursztyn wiele elementów

80 < Popielnica twarzowa — — W: 28,5 cm; Ø: 30,5 cm

>>>

112

81 Zdobienie jelca ornamentem plecionkowym typowym dla zdob-

Miecz żelazny

nictwa skandynawskiego wskazuje na wikińskie pochodzenie broni.

epoka żelaza, okres lateński

Żelazną głownię miecza wykonano techniką kucia, z widoczną po

żelazo

środku linią zbrocza. Podczas konserwacji udało się zauważyć ukry-

W: 88 cm; S: 4 cm

te na głowni wzory. Odkryte ślady ukazują motyw dwu Ω przedzielonych być może krzyżem. Z drugiej strony klingi wystąpiło kółko oraz dwa nieokreślone symbole. Zarówno w zdobieniu jelca jak i głowicy zastosowano technikę inkrustacji srebrem, miedzią i brązem. Poszczególne elementy motywu zdobniczego ustawione są jednak w nieco innym porządku. Inkrustacja na nakładce zachowała się częściowo, a ornament mógł ulec naturalnemu starciu, w wyniku użytkowania miecza.

Miecz brązowy

Grot oszczepu

IV okres epoki brązu

epoka żelaza, okres

odlew; brąz

późnolateński i rzymski

W: 39 cm; S: 4 cm

żelazo W: 23 cm; S: 4 cm

Zbiory Archeologiczne

>>>

114

Zbiory Archeologiczne 84 <

Gwizdek rogowy

Klamra kościana

Łódź dłubanka

neolit / epoka brązu

Neolit

neolit

obróbka ręczna; poroże

kość

obróbka ręczna; drewno

W: 23,6 cm

W: 5 cm; S: 1 cm

W: 420 cm; S: 55 cm; G: 21 cm

>>>

116

Zbiory Archeologiczne 87 < Ząb mamuta paleolit kość W: 20 cm; S: 23 cm

88 Młotek rogowy mezolit kość W: 21 cm; S: 5 cm

89 Ostrza mezolit obróbka ręczna; kość —

Dom Leona Wyczółkow skiego Twórczość Ekspozycja prezentuje twórczość charakterystyczną dla Leona Wyczółkowskiego i epoki, w której żył i tworzył artysta. Zorganizowana została w oparciu o zbiory własne Muzeum oraz kilka depozytów z Muzeum Narodowego w Krakowie, Warszawie oraz z kolekcji prywatnych. Budynek mieszczący się przy ul. Mennica 7 – obecnie miejsce eksponowania dzieł Leona Wyczółkowskiego, to dawny dom mieszkalny urzędników pracujących w zespole Młynów Rothera, powstały w 1899 roku. Od lat 70. XX wieku, obiekt należał do Muzeum i pełnił funkcje biurowe, zaś od 2009 roku muzealno – wystawiennicze, z przeznaczeniem na zbiory artystyczno-biograficzne Leona Wyczółkowskiego. Wystawa ma charakter dydaktyczny i poznawczy, obejmuje twórczość Leona Wyczółkowskiego, od prac najwcześniejszych po ostatnie. Trzon kolekcji pochodzi z daru który w 1937 roku przekazała Franciszka Wyczółkowska Bydgoszczy. Ponadto Muzeum otrzymało kilka innych cennych darów m.in. Konstantego Laszczki oraz rodziny Szulisławskich, jak również dokonało licznych zakupów. Dzieła eksponowane są w układzie chronologicznym i częściowo tematycznym, z uwzględnieniem różnych technik oraz kilku etapów stylistycznych. Do zbioru prezentowanych muzealiów, obok przedmiotów związanych bezpośrednio z życiem i twórczością artysty jak rysunki, obrazy, pamiątki osobiste, materiały źródłowe, meble, wyposażenie pracowni pochodzące z dworku w Gościeradzu, należą także zabytkowe tkaniny i wyroby rzemiosła artystycznego.

— est. 2009 kurator Ewa Sekuła-Tauer aranżacja plastyczna Bożena Januszewska i Katarzyna Wolska

>>>

118

rakter kamienicy jest naturalnym podziałem ekspozycji, pomieszczenia na parterze urządzono w typie salonowym. Tu twórczość artysty połączona została z elementami wystroju wnętrza salonowego, takimi jak meble, lampy, lustra, dywany. I piętro przeznaczono na prezentację pracowni malarskiej i graficznej, w oparciu o zachowane wyposażenie z pracowni Leona Wyczółkowskiego i sprzęty przez niego używane. Sala trzecia poświęcona została zbiorom biograficznym, służy głównie celom edukacyjnym

Salon niebieski Wyposażenie salonu przywołuje nastrój domowego wnętrza. Na ścianach powieszono wczesne prace artysty, miedzy innymi portrety przedstawiające członków rodziny artysty, znajomych oraz wizerunki malowane na zamówienie. Znajdziemy tu kwiaty, które Wyczółkowski malował z wielką pasją w różnych okresach swojej twórczości. Wyeksponowano

również

meble, niektóre z nich należały do Leona Wyczółkowskiego. W serwantce pokazano drobne przedmioty porcelanowe będące częścią aranżacji.

Salon zielony W salonie prezentowane są niezwykle interesujące, wczesne obrazy

o tematyce historycznej i zespół prac z okresu ukra-

ińskiego, zwanego „ impresjonistycznym”.

Artysta namalo-

wał wówczas wiele studiów w plenerze o różnych porach dnia. Eksponowane są również portrety, pejzaże tatrzańskie oraz stylowe sprzęty, które kiedyś znajdowały się w mieszkaniach z przełomu wieków XIX i XX.

Pracownia malarska Sala została urządzona z wykorzystaniem przedmiotów należących do artysty. Znajduje się tu sztaluga na szynach zwana „tramwajem gościeradzkim”, palety, szafka na przybory malarskie, a także rekwizyty służące artyście

jako modele.

Wśród prezentowanych obrazów można wyodrębnić wczesne portretowe studia akademickie oraz prace z późniejszego okresu twórczości wśród nich czarno-białe dęby i aleje świerkowe. W pracowni malarskiej znajdą się dzieła wybitne, ale również i szkice, prace nieukończone z różnych okresów twórczych, malowane w różnych technikach.

Dom Leona Wyczółkowskiego

Na każdej z dwóch kondygnacji budynku znajdują się sale wystawowe, na parterze dwie, na I piętrze trzy. Piętrowy cha-

Pracownia graficzna W tej pracowni obok dzieł, pokazano wyposażenie warsztatu graficznego Leona Wyczółkowskiego, które znajdowało się w jego dworku w Gościeradzu, m.in.: prasę litograficzną, kamienie litograficzne i narzędzia. Artysta eksperymentował w różnych technikach graficznych od akwatinty poprzez fluorofortę, algrafię, miękki werniks, kamienioryt do litografii, w której osiągnął szczególne mistrzostwo. Kompozycje graficzne

zostały pogrupowane w obrębie

poszczególnych

technik. Opisy wyjaśniające każdą z nich znajdują się

ścianach, obok pokazano prace jako przykłady tych technik.

Sala biograficzno - edukacyjna Ta część wystawy poświęcona jest życiu prywatnemu oraz artystycznej i społecznej działalności Leona Wyczółkowskiego. Znajdują się tu zdjęcia, pamiątki osobiste, dokumenty w tym : akt darowizny Franciszki Wyczółkowskiej, medale i ordery należące do artysty. Wśród kilku prezentowanych obrazów jest pierwsza i ostatnia praca malarza. Wydzielono również stanowisko komputerowe gdzie na stronie www. wyczolkowski.pl prezentowana jest cyfrowa baza dzieł artysty znajdujących się

>>>

120

w zbiorach Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy. Znajdziemy tu też szczegółową biografię artysty osadzoną w kalendarium najważniejszych wydarzeń oraz zbiór reprodukcji zdjęć archiwalnych należących do rodziny artysty.

90 > Le on W yczó ł kowski (1825-1936) Kopanie buraków 19 03 p aste l; kar to n W: 137 cm; S: 7 1 , 2 cm

91 >> Le on W yczó ł kowski (1825-1936) Wo ł y o k . 1891 p aste l; p apie r W: 51 cm; S: 7 1 cm

Dom Leona Wyczółkowskiego

Galeria

Dom Leona Wyczółkowskiego

92 Wyczółkowski namalował kilkadziesiąt autoportretów, w różnych

Le on W yczó ł kowski

technikach: olejnej,

(1825-1936)

pastelu, akwareli i technikach graficznych.

Należał do wyjątków w zakresie swoich poszukiwań artystycz-

Autopor tret

nych, stosował np.

1897

podobrazie płócienne do techniki pastelu co

podkreślało oryginalność i nowatorstwo jego twórczości. W oma-

p aste l; p ł ótn o

wianym autoportrecie zastosował szare podobrazie płócienne

W: 42 , 5 cm; S: 68 cm

do pasteli.

Autoportrety Wyczółkowskiego

są rejestracją zdarzeń

i sytuacji, w których obserwujemy zmiany zachodzące w fizjonomii i psychice artysty. W prezentowanym portrecie malarz, przedstawia siebie w bardzo charakterystyczny sposób w tzw. krótkim popiersiu, z przesunięciem i zwróceniem modela w lewo. Artysta posługuje się plamą barwną i światłocieniem, w większym stopniu niż konturem. Silne światło oświetla część głowy artysty i odbija się w prawym oku oraz rozjaśnia fragment ubrania szczególnie białej koszuli i ugrowego krawatu. Wyczółkowski świadomie skupia uwagę widza na swojej osobie i na spokojnym uważnym spojrzeniu, prowadząc swoistą grę z widzem. Zdecydowany i pewny siebie wyraz twarzy modela, oczy skierowane wprost na widza, świadczą o poczuciu własnej wartości i pewności siebie. Jak pisze Maria Twarowska „Wyczółkowski był w pierwszych latach w Krakowie ruchliwy i rzutki. Był w r. 1897 jednym z założycieli stowarzyszenia Sztuka. Przez krótki czas w r. 1898 był kierownikiem artystycznym Życia. Urządzał u siebie Szopkę”.1

>>>

124

Le on W yczó ł kowski

W 1894 roku wykonał dwa portrety lirników, jeden przywiózł do War-

(1825-1936)

szawy hrabia Branicki. W 1901 roku malarz ponownie skomponował

Lirnik , Ślepiec, Lirnik w

kilka olejnych i pastelowych wersji ślepego lirnika, poprzedzonych

borze

studiami głowy siwiejącego starca oraz ręki spoczywającej na lirze.

19 01

Olejna wersja tego dzieła zaginęła – „Lirnik w borze”, zachowała się

p aste l; te k tura

tylko replika wykonana pastelami na płótnie.

W: 42 , 5 cm; S: 68 cm

Wyczółkowski, przebywając prawie 10 lat na Ukrainie, spotykał lirników. Wspominał później,,że byli bardzo szanowani przez lud, oraz kresowe ziemiaństwo. Uważano ich za „ludzi Bożych”, obdarzonych nie tylko talentem muzycznym i poetyckim, ogromną wiedzą, znajomością świata, ale także darem jasnowidzenia. Artysta spędzał w szałasach nad Rosią letnie miesiące, gdzie, według legendy przypomnianej przez Słowackiego w Beniowskim, pochowano Bojana, wielkiego lirnika i wieszcza ukraińskiego żyjącego w XI w., duchowego ojca Wernyhory. 2 Ociemniały starzec w ciemnym lesie jest metaforą, odnoszącą się do społecznej niemocy, marazmu, zatracenia siły i woli do słuchania pieśni, do podjęcia kolejnego zrywu. Lirnik Wyczółkowskiego stanowi metaforyczne przedstawienie pieśni błądzącej w ciemności, zagubionej, która nie ma słuchaczy ani odzewu. Lirnik” – (Ślepy starzec grający na instrumencie muzycznym błąkający się w ciemnym lesie. Obraz jest szkicem przedstawiającym ujętą do pasa postać ślepca lirnika. Jest to starzec, z głową uniesioną do góry, ubrany w czerwony strój z niebieskimi mankietami z wyciągniętymi przed siebie rękoma, poszukujący po omacku drogi. Lewa ręka uniesiona wyżej, prawa opuszczona trzyma w dłoni zaznaczony schematycznie fragment prawdopodobni kija (laski), który pomagał ślepcowi w poruszaniu się. Postać ukazana została na schematycznie zaznaczonym kilkoma kreskami tle, artysta wykorzystuje brązową barwę papieru podłoża jako tła.

Dom Leona Wyczółkowskiego

93 >> Artysta stworzył kilka olejnych i pastelowych wersji tego tematu.

Dom Leona Wyczółkowskiego

>>>

128

Le on W yczó ł kowski

gólnie jest to zauważalne w tym jesiennym obrazie. Malarz zapewne

(1825-1936)

przywiązany był do tej kompozycji, ponieważ dopiero po jego śmierci,

Krzak jesienią

po 33 latach od namalowania, trafiła do bydgoskiego muzeum. Pra-

- japonizowany

ca powstała prawdopodobnie podczas pobytu w górach, pod ko-

19 04

niec 1904 roku. Przedstawia Krzak jesienią widziany z góry, być może

p aste l; p apie r

z okna lub werandy pensjonatu, w którym aktualnie przebywał. Ar-

W: 42 , 5 cm; S: 68 cm

tysta skoncentrował uwagę na fragmentarycznym ujęciu przyrody, ukazując wycinek parku, ogrodu poprzez suchy krzew, który umieścił na pierwszym planie. Mocno zaakcentował pierwszy plan ukazując z bliska krzak z uschniętymi

gałązkami

i liśćmi, który wypełnia

całą kompozycję. Widok zamyka drewniane ogrodzenie zrobione

Le on W yczó ł kowski

z kilku cienkich prętów. Całość utrzymana jest w spokojnej, ciepłej,

(1825-1936)

jesiennej kolorystyce , która wywołuje nastrój melancholii i przemi-

Anemony

jania. Wyczółkowski ożywił obraz zielenią jeszcze nie uschniętych

19 09

liści i czerwienią sygnatury stylizowanej na sposób podpisów mi-

p aste l; te k tura

strzów japońskich.

W: 85 cm; S: 65 cm

Dom Leona Wyczółkowskiego

94 < Leon Wyczółkowski zafascynowany był estetyką japońską, szcze-

>>>

130

96 Le on W yczó ł kowski

97 >

(1825-1936)

Leon W yczó ł kowski

Zachód s ł ońca

(1825-1936)

w parku gościeradzkim

Świerk w s ł ońcu

1929

1931

ak ware l a , tusz; kar to n

p aste l , tusz; kar to n

W: 49 cm; S: 69, 5 cm

W: 7 7 cm; S: 55 cm

Dom Leona Wyczółkowskiego

98 Artysta przedstawia portret młodej kobiety Zofii Cybulskiej z domu

Le on W yczó ł kowski

Sokołowskiej (1881-1918), córki Augusta z pochodzenia Ormianina, pro-

(1825-1936)

fesora Uniwersytetu Jagiellońskiego i posła w Radzie Państwa. Była

Por tret Zofii

żoną Tadeusza Cybulskiego (1878 -1954), doktora praw, artysty mala-

z Soko ł owskich Cybulskiej

rza, rzeźbiarza, krytyka i scenografa, ucznia Leona Wyczółkowskiego.

19 03

Postać ujęta realistycznie, en face w naturalnej wielkości, siedząca

o l ej; p ł ótn o

w fotelu, lekko pochylona do przodu. Malarz skupia naszą uwagę na

W: 133 cm; S: 85 cm

modnej bluzce portretowanej oraz niezwykłych dużych, głęboko zamyślonych oczach. Pełna światła, koloru, załamań i zagnieceń bluzka stanowi doskonałą przeciwwagę dla stonowanej, prawie gładko malowanej spódnicy. Przedstawiając modelkę delikatnie uśmiechniętą, jednocześnie zamyśloną, skupioną na sobie, malarz uwypuklił jej subtelną urodę, ale również zdradził jej stan emocjonalny i duchowy, Wnikliwa obserwacja kobiety pozwoliła Wyczółkowskiemu przekazać informacje o stanie zdrowia portretowanej, która prawdopodobnie była chora i wkrótce zmarła. Obraz malowany z dużą swobodą pokazuje świetny warsztat artysty. Operując kontrastami barwnymi, zastosował ograniczoną paletę barw; beże, fiolety i zielenie. Przedstawienie to jest jednym z najwybitniejszych portretów kobiecych Wyczółkowskiego.

>>>

132

Dom Leona Wyczółkowskiego

>>>

134

Dom Leona Wyczółkowskiego 99 <

10 0

Le on W yczó ł kowski

Leon W yczó ł kowski

(1825-1936)

Por tet kobiet y

Wiosna

1883

- wnętrze pracowni ar t yst y

o l ej; p ł ótn o

1933

W: 57, 8 cm; S: 46 , 3 cm

tusz , a ware l a , k re d a; p apie r W: 7 1 cm; S: 79 cm

>>>

136

Dom Leona Wyczółkowskiego 101 <

102

Le on W yczó ł kowski

Leon W yczó ł kowski

(1825-1936)

Kaziemierz nad Wis ł ą ,

Dziedziniec arkadow y

Kamienica Prz ybył ów

Zamku na Wawelu

1921

1915

auto lito gra fia , tusz , k re dka; p apie r

ak ware l a; p apie r

W: 47 cm; S: 39 cm

W: 24 , 5 cm; S: 40, 5 cm

>>>

138

103

104 >

Le on W yczó ł kowski

Leon W yczó ł kowski

(1825-1936)

Praga , widok od strony

Suchar na tle

M ostu Karola

k witnących drzew

—

1933

lito gra fia , wę gie l; p apie r

auto lito gra fia , p rósze nie; p apie r

W: 35 cm; S: 50 cm

W: 35 cm; S: 41 cm

Dom Leona Wyczółkowskiego

105 Dzieło to przedstawia jeden z ulubionych motywów architektonicznych

Le on W yczó ł kowski

Wyczółkowskiego, katedrę Wawelską, z którą artysta był ideowo i emo-

(1825-1936)

cjonalnie związany. W 1895 roku zamieszkał w Krakowie, od tego czasu

Por tal Wawelski - fragment

fascynował go Wawel, wówczas już pojawiały się pierwsze prace przed-

por talu w kaplicy

stawiające wawelskie wnętrza sakralne. Kompozycja przedstawia frag-

mariackiej z w. Batorego

ment portalu kaplicy Mariackiej zw. też kaplicą króla Stefana Batorego

w Katedrze Wawelskiej

w katedrze Wawelskiej. Gotyckie wnętrze kaplicy zostało przebudowane

1897

przez Santi Gucciego w latach 1594-95 na zlecenie Anny Jagiellonki na

o l ej; te k tura

kaplicę grobową króla Stefana Batorego, natomiast brązowe wrota za-

W: 4 3 cm; S: 53 , 5 cm

projektował prawdopodobnie Sebastian Sala w 1648 roku. Obraz jest jednym z nielicznych olejnych nokturnów, namalowanych przez Wyczółkowskiego w XIX wieku. W centrum kompozycji artysta przedstawił metalową bramę z tralkami. Ciemne, mroczne wnętrze spiżowej bramy zostało ożywione światłem, przenikającym przez wielobarwny witraż, wprowadzając kolorowe refleksy do wnętrza, rozjaśnia

106 >

je i wydobywa misterną architekturę. Artysta odkreśla rodzaj marmuru,

Leon Wyczółkowski

kładąc białe bliki na pilastrze flankującym bramę, pokazuje szary kurz

(1825-1936)

osiadły w zagłębieniach tralek. Ta niezwykła kompozycja powstała

Chrystus ukrzyżowany

w czasie przeprowadzonej w latach 1895-1910 gruntownej konserwacji

1911

budowli wraz z wyposażeniem. W 1897 r. w tym czasie powstał obraz,

olej; płótno

zdjęto witraże w kaplicy i już ich nie założono ponownie.

W: 69,5 cm; S: 52,5 cm

>>>

140

Dom Leona Wyczółkowskiego

>>>

142

107

108 >

109 >>

Le on W yczó ł kowski

Leon W yczó ł kowski

Le on W yczó ł kowski

(1825-1936)

Cerkiew św. Jana

D achy kamienic z teki

B rama Floriańska

w Jaremczu

Stara Warszawa

19 06

1910

1916

o l ej; p ł ótn o

p aste l; te k tura

auto lito gra fia; p apie r

W: 76 cm; S: 10 0 cm

W: 67, 8 cm; S: 96 , 5 cm

W: 58 , 5 cm; S: 89, 5 cm

Dom Leona Wyczółkowskiego

Exploseum Wystawa Exploseum, otwarta w 2011r., znajduje się w siedmiu budynkach będących kompletnym ciągiem technologicznym strefy produkcji nitrogliceryny fabryki koncernu DAG w Bydgoszczy. Z uwagi na unikatowość rozwiązań architektonicznych, główną atrakcją Exploseum są właśnie owe budynki, a wystawy w nich się znajdujące, jedynie warstwą dodaną.

— est. 2011 autorzy — Michał Pszczółkowski Maciej Kułakowski Maciej Czechowski

Budynek 1133 - Przygotowanie produckji Składowano tu glicerynę, kwasy siarkowy oraz azotowy. Zapas surowców pozwalał na kilkugodzinną pracę instalacji. W budynku zapoznamy się z prezentacją sylwetki Alfreda Nobla – założyciela firmy Dynamit AG, jak i późniejszą historią rozwoju owego koncernu. Ukazujemy również rozwój spółki Nitroglicerin Aktienbolaget, założonej 1864 roku. Poznajemy historię kolejnych przeobrażeń firmy, poprzez jej fuzję z IG Farben (1926) do przekwalifikowania koncernu DAG wyłącznie na potrzeby zbrojeniowe III Rzeszy.

Budynek 1137 - Nitracja

>>> Alfred Nobel

146

ur. 21 X 1833, Sztokholm,

Tu właśnie powstawała nitrogliceryna, najbardziej bodaj znana

zm. 10 XII 1896, San Remo,

substancja wybuchowa, która swą sławę zawdzięcza sposobowi

szwedzki chemik i przemysło-

detonacji. Wystarczy ją wstrząsnąć, aby wywołać niewyobrażalną

wiec; wynalazca dyna-

wprost siłę eksplozji. Budynek ten, jest bardzo ciekawym przy-

mitu (1866), tzw. żelatyny

kładem inżynierii budownictwa przemysłowego 1 poł. XX wieku

wybuchowej (1875), balistytu

z zastosowaniem lekkiej ściany wydmuchowej, systemów kory-

(1888) i kilku innych środków

tarzy ucieczkowych, czy ołowianej podłogi. W obiekcie prezen-

wybuchowych; znaczny

tujemy schematy produkcji nitrogliceryny oraz prochu bezdym-

majątek przeznaczył w testa-

nego. Istnieje również możliwość ubrania się w jedną z replik

mencie na stworzenie fundu-

stroju ochronnego.

szu (Fundacja Nobla),

Budynek 1115 - Denitracja

z którego dochody „mają być corocznie dzielone w formie 5 nagród pomiędzy tych,

Budynek denitracji posiada trzy kondygnacje. Znajdowały się

którzy przysporzyli ludzkości

w nim dwa, kilkunastometrowe, stalowe walce służące do odzy-

największych korzyści” swymi

skiwania kwasów użytych do powstania nitrogliceryny. Były to

osiągnięciami w dziedzinie

kwasy siarkowy i azotowy. Każda z trzech kondygnacji zaopatrzo-

fizyki, chemii, fizjologii lub

na była w wanny wypełnione wodą, by zminimalizować skutki

medycyny, literatury oraz na

poparzeń żrącymi substancjami. W obiekcje prezentujemy histo-

polu zbliżenia między naro-

rię broni i uzbrojenia, rozpoczynając od początku cywilizacji, na

dami, rozbrojenia

czasach współczesnych kończąc. W gablotach umieszczono wy-

i krzewienia idei pokojowych

brane przykłady broni palnej ukazujące jej technologiczny rozwój.

(Nagroda Nobla). 3

A N

Exploseum

Alfred Nobel

Budynek 1145 - Płuczki kaskadowe W tym stosunkowo niedużym obiekcie odbywało się ostateczne oddzielenie resztek nitrogliceryny od kwasów, które rurociągiem przesyłane były do budynku denitracji (1115). Wpisano tu opowieść o dwóch fabrykach koncernu Dynamit AG: Krümmel oraz Düneberg.

Budynek 1141 - Stabilizacja nitrogliceryny Obiekt podzielony został na trzy sekcje, w których odbywało się ostateczne oczyszczanie nitrogliceryny z resztek kwasów nitracjnych oraz mieszanie gotowego produktu z wodą, na skutek czego powstawała „emulsja nitroglicerynowa”. Proces ten był niezbędny, aby stosunkowo bezpiecznie transportować nitroglicerynę do następnej sekcji w celu jej dalszego wykorzystania. W niezmiernie ciekawej z punktu widzenia architektonicznego budowli umieszczono opowieść o rozwoju materiałów wybuchowych od starożytności po połowę XX wieku.

Budynek 1153 - Żelatynizacja (mieszanie) W tej budowli wyodrębniono sześć sekcji na czterech kondygnacjach, tutaj w mieszalnikach i wirówkach łączona była nitrogliceryna z nitrocelulozą. Po odpowiednim wymieszaniu gotowy półprodukt, jakim było wilgotne ciasto prochowe, dostarczano taśmociągiem do dalszego przetworzenia. W budynek ten wpisana została wystawa przybliżająca aspekt pracy przymusowej.

Budynek 1157 - Walcownia i magazyny Plastyczne ciasto prochowe podawane taśmociągiem z budynku żelatynizacji, przesyłano na górną kondygnację, gdzie po odmierzeniu odpowiedniej porcji przez podajnik, spadało na walce. Tu poprzez wyciskanie nadmiaru wilgoci osuszano je. Gotową masę pakowano w drewniane skrzynie i składowano w podręcznym magazynie tymczasowym. Budynek zaopatrzony został w zadaszoną rampę kolejową, ponieważ skrzynie z magazynu ładowano do wagonów kolejowych i transportowano do kolejnego obszaru – strefy produkcji prochu (POL- Betrieb). W części przeznaczonej kiedyś do walcowania ciasta prochowego, dziś prezentujemy Państwu działalność konspiracyjno - sabotażową pracowników bydgoskiej fabryki.

>>>

148

Exploseum FOT. 4 >> Budynek 1137 FOT. 5 >>> Budynek 1153 FOT. 6 >>>> Budynek 1153

1 1 1 1 1 1

>>>

150

7 7 7 7 7 7

Exploseum

3 3 3 3 3 3

1 1 1 1 1 1

>>>

152

3 3 3 3 3 3

Exploseum

5 5 5 5 5 5

1 1 1 1 1 1

>>>

154

3 3 3 3 3 3

Exploseum

5 5 5 5 5 5

110 > W 1913 roku, niemiecki przemysłowiec pochodzenia żydowskiego Ju-

DAG BROMBERG

lius Goldschmidt patentuje system mechanicznego

Cynkowa tabliczka,

adresowania

„Adrema”. Założeniem owego systemu jest zastąpienie konieczności

Paul Malinowski

ręcznego wypisywania danych. System opiera się na zastosowaniu

1943

metalowej blaszki jako powtarzalnego stempla. Z uwagi na fakt, iż

bity, cynk

taka maszyna znacznie przyspieszała wiele prac biurowych, w bły-

W: 5,6 cm; S: 10,8 cm

skawicznym tempie zyskała wielką popularność. 111 > Cały system składał się z metalowej szafy, w której na cynkowych

DAG BROMBERG

tabliczkach umieszczone były dane adresowe oraz maszyny, która

Cynkowa tabliczka,

na zasadzie stemplowania odbijała owe dane. Kartoteka stworzona

Wladislaus Schauer

w ten sposób miała jeszcze jedną niewątpliwą zaletę, która zyskała

1940

na znaczeniu w trakcie trwania II wojny światowej, była mianowicie

bity, cynk

niezwykle trwała. W stosunku do kartotek tworzonych na papierze,

W: 5,6 cm; S: 10,8 cm

archiwum skatalogowane na cynkowych tabliczkach umieszczone w metalowej szafie bez problemu mogło oprzeć się powodziom

112 >

czy pożarom.

DAG BROMBERG Cynkowa tabliczka,

Personalne kartoteki systemu „Adrema” posiadały wszystkie większe

Wladislaus Kunz

przedsiębiorstwa w III Rzeszy. Ciekawostką pozostaje fakt, iż nawet fa-

1942

bryka Mittelbau - Dora, której załogę stanowili wyłącznie więźniowie

bity, cynk

obozu koncentracyjnego posiadała taką kartotekę. W tym wypadku

W: 5,6 cm; S: 10,8 cm

system ów służył jedynie w celu ewidencji więźniów wykonujących niewolniczą pracę. Wobec powyższych danych, fakt istnienia metalowej kartoteki w bydgoskiej fabryce koncernu DAG wydaje się być jak najbardziej zasadny. Nie udało się niestety zlokalizować budynku w którym nasze archiwum było przechowywane, prawdopodobnie znajdował się on w sąsiedztwie miejsca odnalezienia metalowych tabliczek. W Bydgoskiej fabryce, tabliczki nie służyły do adresowania korespondencji, pełniły jedynie funkcję trwałej personalnej kartoteki (tak jak w przepadku fabryki Mittelbau - Dora) . Tabliczki wykonane zostały z blachy cynkowej, posiadają wymiary 11x5 cm. Znajdują się na nich napisy wybite maszynowo na tyle głęboko, że rewers może służyć jako pieczęć. Zawarto na nich następujące dane poszczególnych pracowników zakładu: nazwisko, imię, datę urodzenia, miejsce zamieszkania, stan cywilny, liczbę dzieci ,datę zatrudnienia oraz wykonywany zawód. Ciekawostką jest fakt, iż żaden z pracowników zatrudnionych przymusowo nie wiedział o istnieniu takiej kartoteki. Ogólnie odnaleziono ok. 2000 tabliczek, co stanowi mniej więcej 4 procent ich liczby całkowitej.

>>>

156

Exploseum

>>>

158

Trasa zwiedzania

Ulotka Apteczna

Apteka „Pod Łabędziem” została założona 27 grudnia 1853 r. przez Constantina Augusta Mentzla. Była ona wówczas trzecią czynną apteką w mieście. Do jej uruchomienia skłoniła władze pruskie prawdopodobnie wcześniejsza epidemia cholery. Przy aptece działała także drogeria „Pod Łabędziem”. W dwudziestoleciu międzywojennym była to jedyna apteka należąca do Niemca

– Brunona Kazimierskiego (vel Kaltena). Po II wojnie światowej została upaństwowiona. Do 1950 r. dzierżawił ją Władysław Kowalewski. W okresie Polski Ludowej apteka straciła nazwę i została oznaczona numerem. W tym czasie, poza dystrybucją leków, pełniła funkcje szkoleniowe dla przyszłego personelu farmaceutycznego. W 1990 r. doczekała się ponownego przejścia w ręce prywatne – została wykupiona przez Bartłomieja Wodyńskiego, który prowadził ją do lipca 2017 r. Dzięki jego staraniom, na zapleczu zabytkowej apteki, 27 grudnia 2003 r. (w 150. rocznicę jej uruchomienia) zostało otwarte prywatne muzeum farmacji. W lipcu 2017 r. aptekę wraz ze znajdującymi się w niej zabytkami przejęło Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy. Najcenniejszy zespół obiektów stanowi zachowane in situ, oryginalne laboratorium galenowe z przełomu XIX i XX w. Swą nazwę wywodzi od grecko-rzymskiego lekarza z II w. n.e., Klaudiusza Galena, który opracował metody wykonywania lekarstw z surowców roślinnych, zwierzęcych i mineralnych, określanych do dziś jako „leki galenowe”. Zakupione laboratorium służyło do „półfabrycznego” wytwarzania leków tego typu. Jest ono wyposażone w linię produkcyjną składającą się z: pieca z kotłem parowym wyposażonym w ciśnieniomierz, szeregu destylatorów, ekstraktorów, oraz połączoną bezpośrednio z piecem, zdobioną pilastrami i motywami roślinnymi suszarkę do ziół. Zachowały się ponadto specjalistyczne meble wyposażone w regały do przechowywania surowców i gotowych preparatów oraz w laminowane blaty. Niezwykle cennym zabytkiem techniki farmaceutycznej jest tabletkarka niemieckiej firmy Fritz Kilian z początków XX w. Co ciekawe, bydgoskie laboratorium galenowe stanowi unikat na skalę ogólnopolską.

>>>

162

Apteka pod Łabędziem Należy zaznaczyć, że przedstawione tu pokrótce zbiory nie są do tej pory naukowo opracowane. Będzie to więc zadanie dla pracowników powstałego właśnie, nowego Działu Historii Medycyny i Farmacji. Zakupione zabytki wkrótce zostaną zaprezentowane na wystawie stałej, która zostanie przygotowana w najwłaściwszym do tego miejscu, czyli w pomieszczeniach dawnej apteki „Pod Łabędziem”. Dzięki temu, zwłaszcza mając na uwadze laboratorium galenowe, receptury oraz meble z izby ekspedycyjnej, ekspozycja posiadać będzie walor autentyczności. Ukazane zostaną na niej dzieje bydgoskiego aptekarstwa (XVI-XX w.) oraz dawne techniki wytwarzania leków.

Gdańska 5

Autorzy ilustracji pierwotnych www.warszawa.fotopolska.eu - s. 21-23 www.sok.riksarkivet.se - s. 147 Wojciech Woźniak - s. 25-157 W celu publikacji część reprodukcji została przetworzona cyfrowo.

Autorzy tekstów dr hab. Michał F. Woźniak - s. 11-12 Danuta Sójkowska - s. 29, 31, 33 Anna Nadolska - s. 35 Jarosław Kozłowski - s. 42-67 Inga Kopciewicz s. 66-68, 88 Monika Kosteczko-Grajek - s. 91 Józef Łoś - s. 94-117 Ewa Sekuła-Tauer - s. 118-145 Maciej Kułakowski - s. 146-148 dr Wojciech Ślusarczyk - s. 156-157

Mapy Tomasz Hercog - modelowanie 3D, renderowanie Radosław Stępniak - projekt 2D, opracowanie

Przypisy 1

M. Twarowska, Leon Wyczółkowski. Listy i wspomnienia.,

oprac. Maria Twarowska, Wrocław 1960, s. 71 2

W. Milewska, Drzewa i lasy w twórczości Leona

Wyczółkowskiego, w: W kręgu wyczuła, Bydgoszcz 2013, s. 44 3

Alfred Nobel Bernhard, [w:] Internetowa encyklopedia PWN,

1 k wietnia 2019 [dostęp: 1 k wietnia 2019], <w w w.encyklopedia. pwn.pl/haslo/Nobel-Alfred-Bernhard;3948044.html>

>>>

164

Galeria Sztuki Nowoczesnej