Το σχολείο στα Πευκάκια
ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΣΤΑ ΠΕΥΚΑΚΙΑ ΜΑΥΡΑΚΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ / ΟΟΡ ΡΟΥΤΧΕΡ-ΣΤΕΦΑΝΟΣ
01
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Περιεχόμενα
1.0 1.1 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 3.0
Εισαγωγή Δημήτης Πικιώνης και Νίκος Μητσάκης Το σχολείο στα Πευκάκια Η λειτουργικότητα στον σχεδιασμό Η κάτοψη Το κτίριο και το αστικό τοπίο Η υλικότητα Συμπεράσματα
Βιβλιογραφία Αρθρα - Links
05 06 10 13 15 17 19 21 22 23
04
Το σχολείο στα Πευκάκια
1.0
Εισαγωγή
Ενδιαφέρον θέμα για έρευνα αποτελεί το σχολικό κτίριο στα Πευκάκια, καθώς πρόκειται για ένα μοναδικό δείγμα μοντέρνας ελληνικής αρχιτεκτονικής. Το κτίριο αυτό είναι έργο του αρχιτέκτονα Δ.Πικιώνη, ο οποίος το σχεδίασε το 1931 με την βοήθεια του Ν.Μητσάκη. Σε μια πρώτη αναζήτηση πληροφοριών για το κτίριο αυτό, παρατηρήσαμε πως δεν υπάρχει επίσημη δημοσιευμένη αναφορά της συνεργασίας των δυο αρχιτεκτόνων, πράγμα που μας δημιούργησε μερικά ερωτήματα. Το σχολείο στα πευκάκια είναι ένα καθαρά μοντέρνο κτίριο, ίσως το μοναδικό με τόσο ξεκάθαρα μοντέρνα στοιχεία από τα έργα του Πικιώνη. Αντίθετα, ο Μητσάκης είχε σχεδιάσει μια σειρά κτιρίων, μάλιστα αρκετά από τα οποία ήταν σχολικά κτίρια καθαρά μοντέρνου χαρακτήρα, ακριβώς όπως αυτό στα Πευκάκια. Στην εργασία αυτή θα προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε το βαθμό επιρροής του Πικιώνη από τον Μητσάκη και αντίστροφα εντοπίζοντας τα στοιχεία του καθενός πάνω στο κτίριο.
05
Το σχολείο στα Πευκάκια
1.1
Δημήτρης Πικιώνης και Νίκος Μητσάκης Πριν προχωρήσουμε στην αναζήτηση στοιχείων που θα μας οδηγήσουν στην απάντηση των ερωτημάτων μας, απαραίτητο θεωρούμε πως είναι να αναφερθούμε στους δυο αρχιτέκτονες, ώστε να μπορέσουμε να αντιληφθούμε τον αρχιτεκτονικό τους χαρακτήρα και ιδιαίτερα του Ν.Μητσάκη, ο οποίος μας είναι λιγότερο γνωστός. Ο Δημήτρης Πικιώνης γεννήθηκε το 1887 στον Πειραιά. Το 1906 γίνεται ο μαθητής του Κ.Παρθένη ενώ το 1908 παίρνει το δίπλωμα του Πολιτικού Μηχανικού από το ΕΜΠ. Την ίδια χρονιά φεύγει στο Μόναχο για σπουδές στο ελεύθερο σχέδιο και τη γλυπτική. Στο τέλος της χρονιάς με αφορμή έργα του Σεζάν αναχωρεί για το Παρίσι, όπου σπουδάζει σχέδιο και ζωγραφική στην Académie de la grande Chaumiére. Παράλληλα γράφεται στο εργαστήριο του αρχιτέκτονα G. Chifflot και παρακολουθεί το μάθημα των αρχιτεκτονικών συνθέσεων στην École des Beaux Arts. Το 1912 επιστρέφει στην Ελλάδα και αρχίζει τις πρώτες μελέτες για την αρχιτεκτονική της νεοελληνικής παράδοσης. Το 1921 διορίζεται Επιμελητής του Καθηγητή Α.Ορλάνδου στο μάθημα της Μορφολογίας της Αρχιτεκτονικής και Ρυθμολογίας όπου παραμένει μέχρι τα μέσα του 1923. Το 1925 ονομάζεται έκτακτος Καθηγητής του Ε.Μ.Π. στην έδρα της Διακοσμητικής, ενώ το 1930 μονιμοποιείται στην ίδια Έδρα. Το 1932, έχοντας ήδη σχεδιάσει δημόσια κτίρια και κατοικίες και υλοποιήσει δύο από αυτές, κτίζει σε συνεργασία με τον Μητσάκη το δημοτικό σχολείο στα Πευκάκια του Λυκαβηττού. Το 1935-37 εκδίδει με το Χατζηκυριάκο-Γκίκα το περιοδικό “Μάτι”. Το 1943 εκλέγεται τακτικός καθηγητής στο Ε.Μ.Π. . Το 1958 συνταξιοδοτείται. Το 1960 εκλέγεται πρόεδρος της Κοσμητείας Τοπίου και το 1961 αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Μονάχου. Το 1966 εκλέγεται τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (τάξη Γραμμάτων και Τεχνών) στην Έδρα της Αρχιτεκτονικής. Πεθαίνει τον Αύγουστο του 1968 έχοντας αφήσει σημαντικό αρχιτεκτονικό αλλά και γραπτό έργο. Ο Νικόλαος Μητσάκης (1899-1941) ήταν ένας από τους πρώτους αρχιτέκτονες που εκπροσώπησαν το ρεύμα της μοντέρνας 06
Το σχολείο στα Πευκάκια
αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Γεννήθηκε στις 20 Αυγούστου του 1899 στον Πύργο της Ηλείας, και από το 1904 έζησε στην Αθήνα, όπου αργότερα και σπούδασε. Ανήκε στην ομάδα των πρώτων σπουδαστών της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πολυτεχνείου, στην οποία γράφτηκε το 1917, αμέσως μετά τη σύσταση της και αφού είχε προηγηθεί μια αποτυχημένη προσπάθεια εισόδου στη σχολή Πολιτικών Μηχανικών. Αποφοίτησε το 1921 και στρατεύτηκε αμέσως, συμμετέχοντας στην Μικρασιατική εκστρατεία. Το 1926 διορίσθηκε στην Υπηρεσία Τεχνικών ‘Έργων του Υπουργείου Παιδείας, ενώ το από τον Ιούνιο 1931 υπήρξε προϊστάμενος του Γραφείου Μελετών των Νέων Σχολικών Κτιρίων. Ακόμη, από το 1931 έως το 1933 διετέλεσε Επιμελητής Κτηριολογίας στην έδρα του Hébrard του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Σκοτώνεται το 1941 σε αυτοκινητικό δυστύχημα, κατά την υποχώρηση του ελληνικού στρατού. Ο Πικιώνης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένας από τους «εισηγητές» της νεωτερικής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα έχοντας όμως πάντα στο μυαλό του τη παράδοση του τόπου. Η συνεισφορά του δεν είναι η τυφλή άρνηση του μοντέρνου, αλλά ο ανθρωπολογικός, τοπολογικός (παραδοσιακός χαρακτήρας) και ίσως μεταφυσικός εμπλουτισμός του. Από την πλευρά του, ο Μητσάκης διανύει αμέσως μετά το τέλος των σπουδών του μια σύντομη περίοδο κλασικισμού και ιστορισμού και στη συνέχεια περνάει στο Μοντέρνο Κίνημα, το οποίο και ασπάζεται, προσπαθώντας πάντοτε να το εντάξει στα πλαίσια μιας ελληνικής αρχιτεκτονικής. Έτσι λοιπόν, αναπτύσσει μια σχεδιαστική δραστηριότητα στην οποία εμπλέκεται ταυτόχρονα η λόγια αρχιτεκτονική παράδοση, κλασική και βυζαντινή, το ευρωπαϊκό μοντέρνο κίνημα και η λαϊκή αρχιτεκτονική της ελληνικής υπαίθρου. Η αρχιτεκτονική σύνθεσή του αποκτά διακριτό χαρακτήρα και συγκεκριμένη οντότητα, τόσο στο επίπεδο των ανανεωμένων τυπολογικών λύσεων όσο και σε εκείνο της μορφολόγησης: η «παραδοσιακή» διατύπωση εντάσσεται στο πλαίσιο μιας δυναμικής πλαστικής αφήγησης με νεωτερικά κάθε φορά αποτελέσματα, ενός αέναου διαλόγου μεταξύ παλαιού και σύγχρονου, με στόχο την «βαθυτέραν κατανόησιν του πνεύματος που διέπει την αρχιτεκτονικήν του τόπου». Η άποψη περί εμπλουτισμού του μοντέρνου, όσον αφορά το Πικιώνη, διαφαίνεται στο έργο του που περιέχει: αναφορές στο κυβισμό, αλλόκοτα «εμφυτεύματα» του μπετόν σε σχήματα που πηγάζουν από τη παράδοση, ενώ παράλληλα μιλάει για την «απόλυτη ενότητα» που έχουν οι «ρίζες ενός έθνους». Παράλληλα, ο Μητσάκης σε καμία περίπτωση δεν θα προχωρούσε σε μιμητισμούς από το εκλεκτικιστικό περιβάλλον της περιοχής. Ως αρχιτέκτονας του μοντέρνου κινήματος επιδιώκει τη διαφοροποίηση με τις πρακτικές του παρελθόντος. Ο ίδιος έχει εκφράσει την πεποίθηση του: «ενδόμυχον αντίδρασιν προς την μιμικήν και ανεξέλεγκτον επανάληψιν των “καλών 07
Το σχολείο στα Πευκάκια
ή κακών” αρχιτεκτονικών μορφών της Δύσεως». Μιλώντας για την συνθετική διαδικασία ο Μητσάκης σε αδημοσίευτο προσωπικό του Υπόμνημα Σπουδών και Έργων περιγράφει την αρχιτεκτονική του ως εξής: «Απ αρχής του έργου μου απέβλεψα εις την σύνθεσιν. H εν διαρκεί συναρτήσει και αλληλοπαθήσει των διαφόρων στοιχείων δομικών, τοπικών συνθηκών, όρων, αναγκών, επιστημονικών κατακτήσεων, αισθητικών απαιτήσεων, προσπάθεια δημιουργίας μίας αδιαιρέτου ενότητος, εύρισκα ότι μ’επλησίαζε διαρκώς όχι μόνον προς μίαν τελειοτέραν πλαστικήν έκφρασιν, αλλά και από της πλευράς της εξυπηρετήσεως των αναγκών προς την καλλιτέραν δυνατήν λύσιν.». Αντίστοιχα για τον Πικιώνη βασική αρχή στην συνθετική διαδικασία αποτελεί η κάτοψη, όπως ο ίδιος αναφέρει: «Είναι η κάτοψη βασικά η γενέτειρα του έργου. Από τη σύνθεση τούτης προκύπτουν όλα. Τούτης το πνεύμα, η δυναμικότητα κυβερνάνε μυστικά το πνεύμα και τη δυναμικότητα του γενικού σχήματος και του περιγράμματος. Μέσα σε τούτο έρχονται να εγγραφούνε όλα τα άλλα τα επί μέρους σχήματα.». Πιστεύει επίσης πως η κάτοψη είναι απόρροια στενή της λειτουργίας και ότι το σχήμα της πρέπει να δουλεύει στο πνεύμα της παράδοσης και σε συνεργασία με το φυσικό τοπίο. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε πως ο Πικιώνης ήταν μια φυσιογνωμία, σε διαρκή αναζήτηση της αρχιτεκτονικής του σκέψης όπως διαπιστώνουμε από τα στοιχεία που εντοπίζουμε. Ενώ αρχικά, ο Πικιώνης ασπάζεται τις βασικές αρχές που διέπουν το Μοντέρνο κίνημα, έπειτα έρχεται να το εμπλουτίσει με νέες, καθώς δεν τον αντιπροσωπεύει πλέον ο ορισμός του μοντέρνου. Ενώ πιστεύει στην αλήθεια της κατασκευής, ενδιαφέρον προκαλεί το γεγονός ότι το αρχιτεκτονικό του λεξιλόγιο διαφέρει ανάμεσα στα κτίρια του. Παραδείγματος χάριν παρατηρούμε τρείς διαφορετικούς τρόπους επιχρίσματος: στη οικία Μωραΐτου δεν χρησιμοποιεί κάποιο επίχρισμα, στην πολυκατοικία της οδού Χέυδεν αφήνει ανεπίχριστα τα δομικά στοιχεία από σκυρόδεμα, ενώ στο σχολείο στα Πευκάκια χρησιμοποιεί το επίχρισμα σε όλες τις επιφάνειες του. Τέλος, βλέπουμε την συνεχή αναζήτηση νέων συνθετικών εργαλείων που υποβοηθούν την αρχιτεκτονική του σκέψη, όπως είναι οι αρμονικές χαράξεις που δανίζεται από τον νεοτεριστή φίλο του Δοξιάδη. Αντίστοιχα η προσωπικότητά του Μητσάκη δεν είναι γραμμική ούτε δεδομένη και δεν ακολουθεί μια συμβατική πορεία δημιουργίας με περισσότερο ή λιγότερο ευτυχείς στιγμές. Ο πιο πιθανός όμως λόγος είναι η πολυπλοκότητα και η σύνθετη προβληματική η οποία φαίνεται στην επαφή με το σχεδιαστικό του έργο. Μετά την αποφοίτησή του ξεκινάει μια έντονη αναζήτηση των στοιχείων εκείνων τα οποία μπορούν να οριοθετήσουν την ταυτότητα μιας νέας ελληνικής αρχιτεκτονικής. Την εποχή που παρήγαγαν και οι δύο αρχιτέκτονες έργο, το αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο έχει περιοριστεί σε λίγα κακοσχεδιασμένα και 08
Το σχολείο στα Πευκάκια
απλοϊκά κατασκευαστικά στερεότυπα. Η παρέμβαση του Πικιώνη και του Μητσάκη σε αυτήν τη φάση της καθημερινής αρχιτεκτονικής πρακτικής με το ποιοτικό λεξιλόγιο που εισήγαγαν δεν ήταν απλώς μια άλλη λογική, αλλά μια κίνηση απέναντι στην αδιαφορία για αυτό που χτίζεται και για τον λόγο που χτίζεται.
09
Το σχολείο στα Πευκάκια
2.0
Το σχολείο στα Πευκάκια Το σχολείο στα Πευκάκια (1933) είναι προϊόν του προγράμματος ανέγερσης Νέων Σχολικών Κτιρίων της δεκαετίας του 30’. Αποτελεί ένα από τα έργα που ‘χρεώνονται’ στον αρχιτέκτονα Δ. Πικιώνη. Το κτίριο αυτό δεν ακολουθεί το γνωστό δείγμα γραφής του Πικιώνη αλλά η μορφή και διάφορα επιμέρους στοιχεία του μας κάνουν να πιστεύουμε πως ο τότε προϊστάμενος του Γραφείου Μελετών των Νέων Σχολικών Κτιρίων των πόλεων του Υπουργείου Παιδείας και στενός του φίλος Ν.Μητσάκης είχε συνεργαστεί για τη δημιουργία αυτού του σχολείου επηρεάζοντας σαφώς τη σκέψη του Πικιώνη για το σχεδιασμό του σχολείου. Πρόκειται για ένα σχολείο με διάταξη κάτοψης σχήματος αυστηρού «Π», το οποίο όμως δε γίνεται εύκολα αντιληπτό στο χώρο λόγο της έξυπνης διαβάθμισης των όγκων. Αποτελεί ένα θαυμάσιο δείγμα προσαρμογής κτιρίου στο φυσικό τοπίο, πράγμα που αποτελούσε βασικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής του Πικιώνη. Η προσαρμογή αυτή επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδοχή των διαφορετικών επιπέδων (αξιοποίηση των φυσικών κλίσεων) και τη διατήρηση της υπάρχουσας βλάστησης. Ενδιαφέρον στο σχολείο αυτό προκαλεί η διάθεση του αρχιτέκτονα να ξεφύγει από το κτιριολογικό κανονισμό και να προσφέρει διαφορετικές ή επιπλέον ποιότητες χώρων που πιστεύει ότι αρμόζουν στο Αττικό κλίμα και τοπίο. Ειδικότερα, ο Πικιώνης έχει σχεδιάσει τις τάξεις ως αυτόνομα κύτταρα με ξεχωριστή είσοδο, αίθουσα διδασκαλίας καθώς και αυτόνομο υπαίθριο χώρο διδασκαλίας εισάγοντας έτσι στο κτιριολογικό πρόγραμμα την υπαίθρια διδασκαλία. Επιπλέον σε αυτή την υπαίθρια ¨αίθουσα¨ τοποθετεί μια μπετονένια πέργκολα ως στοιχείο ηλιοπροστασίας δημιουργώντας έτσι ένα μεταβατικό χώρο μεταξύ τάξης και αυλής. Δυστυχώς όμως αυτή η πέργκολα δεν κατασκευάστηκε ποτέ. Άλλο ένα στοιχείο του κτιρίου που ξεφεύγει από τους προτεινόμενους τύπους του υπουργείου είναι η μη ύπαρξη κλειστών βορινών αλλά και μεσημβρινών καλυμμένων διαδρόμων 10
Το σχολείο στα Πευκάκια
προς τις αίθουσες διδασκαλίας (πέραν ενός που ενώνει τις δύο πτέρυγες αιθουσών). Το σχολείο σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου πράγμα που μπορεί να δικαιολογήσει εν μέρη την μορφή του. Ο Μεσοπόλεμος είναι η εποχή εκείνη που μεγάλες αρχιτεκτονικές μορφές στην Ευρώπη, όπως ο Le Corbusier και ο Mies Van der Rohe, ασπάζονται το Μοντέρνο Κίνημα και το Bauhaus προσδοκώντας τη λιτότητα, τη γεωμετρική σαφήνεια και τη καθαρότητα της μορφής, μαζί με την υποταγή της τελευταίας στη λειτουργία του κτιρίου. Παράλληλα, στον ελλαδικό χώρο υπάρχουν νέοι αρχιτέκτονες με σπουδές από τη Δυτική Ευρώπη, εκπρόσωποι της ορθολογικής αντιμετώπισης, που παρουσιάζουν κάποιες απόπειρες μοντέρνας αρχιτεκτονικής οι οποίες πρεσβεύουν την απόρριψη του ιστορικισμού των μορφών και την υιοθέτηση των αρχών του “Μοντέρνου¨, χωρίς όμως οι θέσεις τους αυτές να συνεπάγονται οπωσδήποτε και απόρριψη του ιστορικού πολιτιστικού πλαισίου. Μια τέτοια απόπειρα θα μπορούσε να θεωρηθεί το σχολείο στα Πευκάκια κρατώντας όμως μια επιφύλαξη για το κατά πόσο ο Πικιώνης στο έργο αυτό έχει ¨σεβαστεί¨ την ιστορία του τόπου. Ο Πικιώνης, γνωστός για τις απόψεις του περί ¨ελληνικότητας¨ και διατήρησης του τοπικού χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής, περνάει μια περίοδο που ασπάζεται το τις βασικές αρχές του μοντέρνου κινήματος (που όμως, όπως ξέρουμε, αργότερα θα έρθει να αναθεωρήσει για την οικουμενικότητα του Μοντέρνου). Το κτίριο αποτελεί μια ¨μοντέρνα¨ δημιουργία καθώς παρουσιάζει αφαιρετική αντιμετώπιση και λιτότητα στη μορφολόγησή του. Πρόκειται για μια σύνθεση από ορθογωνικούς όγκους διαφόρων μεγεθών και διαστάσεων που διατάσσονται μεταξύ τους σχηματίζοντας ένα «Π». Οι αίθουσες διδασκαλίας βρίσκονται σε ομάδες των 2 και των 4 στις δύο παράλληλες πλευρές του «Π», ενώ ο κύριος, δεσπόζων όγκος βρίσκεται κάθετα σε αυτές ολοκληρώνοντας το γενικό σχήμα. Στον όγκο αυτό φιλοξενούνται πιο ¨δημόσιες¨ λειτουργίες όπως στεγασμένος χώρος γυμναστικής (ισόγειο), διοικητικοί χώροι (1ο) και αίθουσα πολλαπλών χρήσεων (2ο). Στις δύο πτέρυγες των αιθουσών διδασκαλίας έρχονται να προστεθούν η αίθουσα χειροτεχνίας και το εστιατόριο- μαγειρείο. Οι κύριες προσπελάσεις και κινήσεις είναι υπαίθριες εκτός από αυτή που ενώνει της δύο πτέρυγες που είναι ημιυπαίθρια. Η κύρια αυλή, που βρίσκεται μέσα στην ¨αγκαλιά¨ του «Π», χωρίζεται σε δύο επίπεδα, ενώ υπάρχει πρόβλεψη για τη λειτουργία των δωμάτων ως χώρους αύλησης. Οι τάξεις αποτελούν αυτόνομους όγκους που παρατάσσονται με τέτοιο τρόπο ώστε να ¨πάρουν¨ τις κλίσεις του εδάφους. Το σχολείο στα Πευκάκια είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα ένταξης στο περιβάλλον. «Το οικόπεδο, λόγω της μεγάλης κλίσης του, οδήγησε τον Πικιώνη στην αναζήτηση μιας οργανικής σχέσης 11
Το σχολείο στα Πευκάκια
μεταξύ αρχιτεκτονικής και περιβάλλοντος.» «Κύριο χαρακτηριστικό της σύνθεσης του σχολείου είναι η σοφή διάταξη των όγκων σε ένα εξαιρετικά δύσκολο οικόπεδο. Σε όλη του τη ζωή ο Πικιώνης θα δοκιμάσει επανειλημμένα να λύσει το πρόβλημα της προσαρμογής του κτιρίου στο έδαφος γιατί ξέρει πως εκεί βρίσκεται το μυστικό της τελικής αρμονίας. Γι’ αυτό νομίζουμε ότι αυτό που περισσότερο πάλεψε να πετύχει δεν ήταν τόσο η μορφολόγηση των διαφόρων στοιχείων της σύνθεσης όσο η αλληλοσυσχέτισή τους ώστε να μοιάζουν ότι υπήρχαν εκεί πάντοτε.» Η ογκοπλασία του κτιρίου είναι τέτοια που μας δίνει την αφορμή να μιλήσουμε για Κυκλαδική παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Η λιτή μορφολόγηση σε συνδυασμό με την απουσία διακοσμητικών στοιχείων δίνουν μια μοντέρνα δημιουργία με σαφείς αναφορές στην ανώνυμη αρχιτεκτονική των Κυκλάδων αλλά και σε γνωστές μοντέρνες δημιουργίες. Η πλαστική αντιμετώπιση των όγκων, η ύπαρξη δωμάτων και η απουσία κορνιζών αποτελούν και αυτά στοιχεία της ανώνυμης αρχιτεκτονικής που φιλτράρονται και εξελίσσονται σε μοντέρνα. Εξάλλου «η ανώνυμη αρχιτεκτονική των Κυκλάδων και γενικά η νησιωτική αρχιτεκτονική επεξεργασμένη από μια αφαιρετική αντίληψη και με τις επιδράσεις ασαφών αλλά διάχυτων απόψεων για λειτουργικότητα και οργανικότητα του αρχιτεκτονικού έργου, γίνεται η αφορμή μιας μοντερνιστικής ¨νύξης¨ ήδη από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’20.» . Ο Πικιώνης μέσα από τα κείμενά του μιλάει για τις αρετές των σχημάτων της ελληνικής νησιώτικης παράδοσης. Αναφέρεται στον απλό κύβο που με τις μικρές ή όχι παραλλαγές του μπορεί να προσφέρει πλούσιες αρχιτεκτονικές ποιότητες. Όπως αναφέρει: «Άπειρες πραγματικά είναι οι παραλλαγές που έτσι μπορείς να δώσεις στο βασικό σχήμα. Και η γραμμή πότε σε πάει μυστικά προς το αρχαίο, πότε προς το μεσαιωνικό, πότε προς το πρωτόγονο, πότε προς το προηγμένο, πότε προς ένα λαϊκό νεοκλασικισμό.» . Με αυτό λοιπόν το κτίριο ο αρχιτέκτονας ίσως προσπαθεί να αγγίξει αυτή την ¨ελληνικότητα¨ που τόσο ο Πικιώνης αλλά και ο Μητσάκης προσπαθούν να κατακτήσουν μέσα σε μια εποχή που το μοντέρνο αυθαίρετα ¨ελληνοποιείται¨ λύνοντας το περίφημο πρόβλημα περί μιας ¨ελληνικής¨ αρχιτεκτονικής.
12
Το σχολείο στα Πευκάκια
2.1
Η λειτουργικότητα στον σχεδιασμό Η λειτουργικότητα κατέχει σημαντικό ρόλο στη συνθετική διαδικασία του έργου, πράγμα που φαίνεται στο κτίριο. Βλέποντας παραπάνω τη διάρθρωση του κτιρίου διαπιστώνουμε πως οι διαφορετικές ενότητες όγκων φιλοξενούν διαφορετικές λειτουργίες. Η σχεδίαση με τη λογική ανταπόκρισης ογκοπλασίας και λειτουργικότητας είναι καθαρά ένα στοιχείο του μοντέρνου κινήματος. Παράλληλα κοιτάζοντας το έργο του Μητσάκη διαπιστώνουμε πως υπάρχουν έργα του που έχουν κοινά στοιχεία με το σχολείο στα Πευκάκια. Ξεκινώντας από τη μονοκατοικία στο Ελληνικό (1927) που βλέπουμε την ίδια ογκοπλαστική λογική και συνεχίζοντας με το Πρακτικό Λύκειο Αμπελοκήπων (1928) και το Δημοτικό του Κολωνού (1931). Στα κτίρια αυτά, τα οποία πρέπει να σημειώσουμε πως σχεδιάστηκαν πριν το σχολείο στα Πευκάκια(1933), βλέπουμε την ίδια αντιμετώπιση όσον αφορά την μορφή αλλά και όχι μόνο. Τα σχολεία, ίσως λόγο και του κοινού κτιριολογικού προγράμματος, ακολουθούν την ίδια ορθολογική διαρρύθμιση της κάτοψης και γενικότερα των χώρων. Επίσης στο σχολείο του Κολωνού βλέπουμε μια αντίστοιχη ευαισθησία για τη διαχείριση της μορφολογίας του εδάφους, που επιτυγχάνεται, όπως και στα Πευκάκια, με την εκμετάλλευση διαφορετικών επιπέδων. Η ολίσθηση των όγκων και των επιπέδων προσδίδει μια ιδιαιτερότητα που μπορούμε να πούμε πως υπάρχει και στα Πευκάκια και είναι η αίσθηση ¨κίνησης¨ του αρχιτεκτονήματος που υποβάλλεται από τις, ίσως όχι πλέον τόσο αυστηρές, πλαστικές μορφές εγκαταλείποντας την υπερβολική αυστηρότητα των μορφών του Bauhaus. Εστιάζοντας στο σχολείο στα Πευκάκια εντοπίζουμε και κάποια στοιχεία ακόμα, που κατατάσσονται στις λεπτομέρειες, όμως αποτελούν σημαντικό μέρος ολόκληρης της σύνθεσης καθώς μπορούν να την διαφοροποιήσουν από άλλες. Τέτοια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια είναι η τοποθέτηση περγκόλων στις μονάδες των τάξεων. Η ανάγκη αυτή προέκυψε λόγω των αυτόνομων αυλών διδασκαλίας, έτσι η σκίαση ήταν αναγκαία. Δυστυχώς όμως οι πέργκολες αυτές δεν κατασκευάστηκαν 13
Το σχολείο στα Πευκάκια
ποτέ. Πρόκειται για ένα σημαντικό στοιχείο που σπάει την αυστηρότητα των γνωστών μοντέρνων κτιρίων. Οι μπετονένιες πέργκολες θα διατηρούσαν την λειτουργική τους υπόσταση, θα στερούνταν όμως την αυτοτέλειά τους, καθώς είναι μια συνέχεια και ένα νέο πλαστικό στοιχείο της όψης. Το ιδίωμα αυτό το συναντάμε στο έργο του Μητσάκη και πιο συγκεκριμένα στην κατοικία στο Ελληνικό (1927). Και στις δύο περιπτώσεις η πέργκολα είναι ένα στοιχείο προερχόμενο από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική, το οποίο έρχεται να ¨εκμοντερνιστεί¨ και έτσι να αποτελέσει στοιχείο της μοντέρνας σύνθεσης προσδίδοντας ψήγματα τοπικότητας.
14
Το σχολείο στα Πευκάκια
2.2
Η κάτοψη
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την έρευνα μας, έχει το ζήτημα της κάτοψης, καθώς ο Μητσάκης φαίνεται να έχει συντελέσει αρκετά στην δημιουργία της. Ο Μητσάκης, μέσα από τα σχολικά κτίρια που είχε σχεδιάσει, γνώριζε πολύ καλά τις απαιτήσεις ενός τέτοιου κτιρίου και είχε τις γνώσεις και την ικανότητα να σχεδιάσει σχολεία των οποίων η οργάνωση της κάτοψης, αλλά και η ποιότητες των χώρων είναι μοναδικές, όπως παραδείγματος χάρη, το Λύκειο Αμπελοκήπων (1928), το Δημοτικό Αγίας Σοφίας στην Θεσσαλονίκη (1928-1932) αλλά και το εξαθέσιο σχολείο στον Κολωνό (1931). Ο Πικιώνης τώρα, προσπαθεί να δημιουργεί τον χώρο ανασυνθέτοντάς τον μέσω πολλαπλών εικόνων, οι οποίες δεν είναι τυχαίες αλλά πάντα αφηγούνται κάτι που αυτός θέλει. Έτσι ο αρχιτέκτονας Πικιώνης μετατρέπεται σε ¨σκηνοθέτη¨ που προσπαθεί να δημιουργήσει το σενάριο. Αυτό προσπάθησε να το πετύχει και στην πολυκατοικία της οδού Χέυδεν, αφήνοντας στην άκρη την κάτοψη την οποία επιμελήθηκε εξ ολοκλήρου ο Μητσάκης. Στην πολυκατοικία εστίασε στα στοιχεία εκείνα, που θα έκαναν μια σύγχρονη πολυκατοικία να έχει ένα πραγματικά λαϊκό αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο και όχι το τυπικά αναγνωρίσιμο. Αντίστοιχα, σε μια πρώτη ανάλυση θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε πως και στο σχολείο στα Πευκάκια ο Πικιώνης ψάχνει να εντάξει στο κτίριο στοιχεία κυρίως τοπικά, όπως ο ημιυπαίθριος χώρος των τάξεων, και όχι τόσο λαϊκά, καθώς προσπαθεί να δει τις αρετές του Μοντέρνου κινήματος, επιτρέποντας πιθανά στον Μητσάκη να τον βοηθήσει με την οργάνωση της κάτοψης, μιας και ο δεύτερος είχε μεγάλη εμπειρία σε τέτοιου είδους κτίρια. Υπάρχουν όμως, και ορισμένες ενδείξεις που μας οδηγούν να συμπεράνουμε πως ο Μητσάκης συνέβαλε ως έναν βαθμό στην οργάνωση της κάτοψης και αυτές είναι τα κοινά σημεία που μπορούμε να εντοπίσουμε ανάμεσα σε ορισμένα σχολικά κτίρια του και σε αυτό στα Πευκάκια. Συγκεκριμένα, στα εξατάξια δημοτικά του Κολωνού (1931) και Νέας Καλλίπολης Πειραιά (1929) συναντούμε ημιυπαίθρια κίνηση 15
Το σχολείο στα Πευκάκια
για τις αίθουσες διδασκαλίας καθώς η πρόσβαση σε αυτές γίνεται άμεσα από το προαύλιο χώρο και όχι μέσω ενός διαδρόμου, όπως ακριβώς και στα Πευκάκια με την διαφορά ότι εκεί η κίνηση γίνεται από υπαίθριους απροστάτευτους διαδρόμους. Έπειτα, στα σχολεία στην Νέα Φιλαδέλφεια (1931), στον Κολωνό, στους Αμπελοκήπους (1928), στο Μαράσλειο (1929-1930) και στην Αγ.Σοφία Θεσσαλονίκης βλέπουμε ημιυπαίθριους χώρους μέσα στον όγκο του κτιρίου, ώστε τα παιδιά να μπορούν ακόμα και κάτω από δύσκολες καιρικές συνθήκες να συγκεντρώνονται σε έναν χώρο ανοιχτό στο περιβάλλον ακριβώς όπως στο κτίριο που μελετούμε. Αυτός ο χώρος, που βρίσκεται στην βάση του τριώροφου κεντρικού όγκου της διοίκησης, αποτελεί μια ομαλή μετάβαση από τον εξωτερικό χώρο στο εσωτερικό του κτιρίου και δεν είναι απλά ένας στεγασμένος χώρος τοποθετημένος πλευρικά του προαυλίου. Βέβαια, η ύπαρξη στεγασμένου χώρου για αθλητικές δραστηριότητες προβλεπόταν από του κανονισμούς του Οργανισμού Σχολικών Κτιρίων αλλά όχι ο σχεδιασμός του μέσα στον όγκο του σχολείου, κάτι που φαίνεται να το κάνει συνειδητά ορισμένες φορές ο Μητσάκης. Τέλος, σε δύο ακόμη σχολικά κτίρια του Μητσάκη, αυτό στην Καλλίπολη Πειραιά και σε αυτό στους Αμπελοκήπους παρατηρούμε πως η κάτοψη τους έχει σχήμα Π όπως στα Πευκάκια, προσπαθώντας να δημιουργήσει ένα κλειστό προστατευμένο προαύλιο χώρο. Βλέπουμε λοιπόν, πως αρκετά στοιχεία της κάτοψης του σχολείου στα Πευκάκια έχουν χρησιμοποιηθεί από τον Μητσάκη σε προγενέστερα σχολικά κτίρια, άρα είναι μεγάλη η πιθανότητα να έχει συνδράμει ο αρχιτέκτονας στην σύλληψη της κάτοψης αυτής. Δεν μπορούμε όμως με βεβαιότητα να γνωρίζουμε σε ποιό βαθμό, καθώς τον Πικιώνη σίγουρα δεν τον άφησε αδιάφορο η διαδικασία της σύλληψης της κάτοψης, αφού πρόκειται για ένα κτίριο ιδιαίτερου χαρακτήρα με πολλές προκλήσεις.
16
Το σχολείο στα Πευκάκια
2.3
Το κτίριο και το αστικό τοπίο Πολύ σημαντική και για τους δύο αρχιτέκτονες, είναι η επίτευξη της ένταξης του κτιρίου στον αστικό ιστό. Ο Πικιώνης σε γραπτά του αναφέρει: «Το’χουμε για κανόνα – και ο κανόνας αυτός έχει την ισχύ και το κύρος Νόμου- να περιορίσουμε τη μελέτη του αντικειμένου μας στα συμβατικά όρια μιας ειδικής περιοχής, και κει μέσα να το εξετάσουμε με τα κριτήρια μιας λογοκρατούμενης θεώρησης. Κι ο διπλός τούτος περιορισμός μας φαίνεται πως μας εξασφαλίζει τα απαραίτητα εχέγγυα μια θετικής μεθόδου. Γι’αυτούς που πιστεύουν στην μέθοδο τούτη, η κατάλυση των συμβατικών αυτών ορίων μέσα στα οποία περιορίζουμε την ζωή, η ανάλωση όλων ανεξαίρετα των δυνάμεων του νου και της ψυχής στο να θεωρήσουμε το αντικείμενο μας εις την αρχική του αναφορά προς το αδιαίρετο σύνολο του πνεύματος, φαίνεται σαν ενέργεια επικίνδυνη και αντεπιστημονική.» . Αντίστοιχα, ο Μητσάκης δημιουργώντας δημόσια ή και όχι κτίρια , γνωρίζει πως παρεμβαίνει στον τρόπο διαμόρφωσης του χώρου της πόλης και έτσι αξιοποιεί τυπολογικά στοιχεία του περιβάλλοντος και ακολουθεί την κλίμακα του χώρου. Έτσι λοιπόν, βασική αρχή γι’αυτό το κτίριο ήταν η επιτυχημένη ένταξη στον ιστό της πόλης, όμως λόγω διαφόρων προβλημάτων του υπουργείου δεν είναι σίγουρο ότι αυτή έχει επιτευχθεί. Το κτίριο αυτό, είναι η τρίτη λύση μιας σειράς προτάσεων και προέκυψε καθώς το υπουργείο άλλαξε το οικόπεδο στο οποίο θα κατασκευάζονταν η δεύτερη λύση. Μελετώντας την δεύτερη λύση, βλέπουμε πως οι δημόσιοι χώροι του σχολείου αναπτύσσονται παράλληλα με την οδό Σίνα και η στοά που υποδέχεται τον επισκέπτη οδηγεί: αριστερά, στις ενοποιημένες εδώ βιβλιοθήκες μαθητών και δασκάλων και δεξιά στην αίθουσα χειροτεχνίας, το μαγειρείο και την κατοικία φύλακα στο ημιυπόγειο. Δεξιά και αριστερά από τον μεγάλο όγκο του κεντρικού κτιρίου των γραφείων διοίκησης, στον όροφο του οποίου βρίσκεται η αίθουσα Ωδικής και εορτών, αφήνονται δύο στενωποί ελέγχου προς την ιδιωτικότερου χαρακτήρα περιοχή των τάξεων, των χώρων διαλείμματος, και 17
Το σχολείο στα Πευκάκια
γυμναστικής που καταλαμβάνει την ημιυπόγεια στάθμη του κεντρικού κτιρίου, ενώ οι τάξεις έχουν πλήρη αυτονομία. Στην Τρίτη όμως λύση, αγνοούνται τα άμεσα δεδομένα του οικιστικού περιβάλλοντος και της γειτονιάς της Νεάπολης, την οποία θα εξυπηρετούσε το Σχολείο, καθώς η κάτοψη απλά μεταφέρεται για να προσαρμοστεί στο νέο οικόπεδο. Ακόμα, πολλαπλασιάζονται οι προσπελάσεις, ανατρέποντας όλη τη στοχαστική οργάνωση χωροθέτησης των δραστηριοτήτων της δεύτερης πρότασης, καταργώντας την ηρεμία των αιθουσών διδασκαλίας καθώς ανοίγεται είσοδος από τη δυτική πλευρά του οικοπέδου. Είσοδος που καθίσταται η κύρια καθημερινή προσπέλαση μαθητών, δασκάλων και επισκεπτών, προς τους δημόσιους χώρους του σχολείου, την διοίκηση , την βιβλιοθήκη και την αίθουσα εορτών, ακυρώνοντας με αυτή την δημόσια κίνηση την ιδιωτικότητα των τάξεων. Βλέπουμε λοιπόν, πως ενώ και οι δύο αρχιτέκτονες είχαν ως βασική αρχή την σωστή προσαρμογή του κτιρίου στον ιστό της πόλης, μετά από προβλήματα με την υπεύθυνη υπηρεσία αλλά και λόγο της πίεσης που δέχτηκαν για την διεκπεραίωση του έργου, δεν επιτυγχάνεται αυτό στο επίπεδο που θα ήθελαν.
18
Το σχολείο στα Πευκάκια
2.4
Η υλικότητα
Το σχολείο στα Πευκάκια, πρόκειται για μια κατασκευή της οποίας τα φέροντα στοιχεία είναι από σκυρόδεμα και η τοιχοποιία της από οπτοπλινθοδομή. Η τελική επιφάνεια των όγκων του κτιρίου, είναι λευκός σοβάς, ενώ στις όψεις αυτές κυριαρχούν μεγάλα ξύλινα υαλοστάσια βαμμένα σε απόχρωση του μπλε. Η χρήση της πέτρας σαν οικοδομικό υλικό υπάρχει μόνο στα τοιχία αντιστήριξης που διαμορφώνουν τα επίπεδα του προαύλιου χώρου, κάτι το οποίο πιθανά συμβαίνει διότι η φυσική υφή της πέτρας είναι πιο κοντινή σε αυτή των δέντρων και του χώματος, που βρίσκονται στα κατώτερα επίπεδα του προαύλιου χώρου. Ο Πικιώνης, όταν χτίζεται το σχολείο, φαίνεται να βρίσκεται σε μια περίοδο συνεχούς αναζητήσεως του αρχιτεκτονικού του χαρακτήρα καθώς χτίζει άλλοτε ανεπίχριστα και άλλοτε επιχρισμένα κτίρια. Αργότερα, το 1950 ο ίδιος κατασταλαγμένος πλέον διατυπώνει: «Εξαφανίζουμε γενικά την δομή του κάτω απ’το επίχρισμα – τάχα για να τον προφυλάξουμε- ακόμη κι όταν όλοι οι λόγοι, το θέμα κι ο τόπος συντρέχουν για να τον αφήσουμε ανεπίχριστο. Τόση είναι η δύναμη της συμβατικότητας. Ο τοίχος είναι εξίσου προφυλαγμένος όταν επιχρισθούν οι αρμοί του, κατά τους ποικίλους εκείνους τρόπους που χρησιμοποιεί η λαϊκή μας παράδοση.» . Από την άλλη πλευρά, μετά από έρευνα γύρω από το έργο του Μητσάκη διαπιστώσαμε, πως μόνο ένα από τα πολλά σχολικά κτίρια τα οποιά είχε κατασκευάσει , είναι ανεπίχριστο, αυτό στην Δημητσάνα Γορτυνίας. Βλέπουμε δηλαδή πως επίχριζε τα σχολεία που σχεδίαζε, είτε αυτά προορίζονταν για το αστικό τοπίο (Δημοτικό σχολείο οδού Κωλλέτη), είτε για κάποια επαρχιακή περιοχή (Γυμνάσιο Ζακύνθου). Διαπιστώνουμε λοιπόν, πως το ότι το σχολείο αυτό σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε επιχρισμένο οφείλεται, στο γεγονός ότι ο Πικιώνης δεν έχει ακόμα κατασταλάξει για το αν πρέπει να επιχρίζεται ένα κτίριο ή όχι και παράλληλα στο ότι ο Μητσάκης δείχνει να είναι σίγουρος για το αν θα πρέπει να επιχριστεί το κτίριο. Δεν γνωρίζουμε, αν στο συγκεκριμένο ζήτημα επηρεάστηκε ο Πικιώνης από τον Μητσάκη, όμως φαίνεται 19
Το σχολείο στα Πευκάκια
πως ο δεύτερος δεν δημιούργησε αμφιβολίες στον πρώτο για το αν η σωστή επιλογή είναι να επιχριστεί το κτίριο, παρά αντίθετα, μάλλον θα υποστήριζε την επιλογή αυτή. Ακόμα, παρατηρούμε πως στο σχολείο στα Πευκάκια, στους ημιυπαίθριους του χώρους, για τα υποστυλώματα δεν έχει χρησιμοποιηθεί ο σοβάς σαν τελική επιφάνεια, αλλά κάποιο είδους σκουρόχρωμου κονιάματος, έτσι ώστε σε συνδυασμό με τον χαμηλότερο φωτισμό του ημιυπαίθριου χώρου, ο οποίος βρίσκεται σε δεύτερο επίπεδο, να δημιουργείται στον παρατηρητή η ψευδαίσθηση της απουσίας υποστυλωμάτων. Το ¨τέχνασμα¨ αυτό το συναντάμε και σε παλαιότερα σχολικά κτίρια του Μητσάκη, κάτι το οποίο το είχε πιθανά γνωρίσει μέσω του μοντέρνου κινήματος.
20
Το σχολείο στα Πευκάκια
3.0
Συμπέρασματα
Εξ αρχής, γνωρίζαμε πως ο Πικιώνης είχε συνεργαστεί με τον Μητσάκη στο σχολείο στα Πευκάκια και σε μια πρώτη αναζήτηση μας δημιουργήθηκε αμέσως η απορία γιατί δεν αναφέρεται πουθενά αυτή η συνεργασία. Αναζητώντας πληροφορίες για αυτό το σχολείο, σαν μόνη κοινή αναφορά των δύο αρχιτεκτόνων, έχουμε το γεγονός ότι ο Μητσάκης την περίοδο που σχεδιάζεται και κατασκευάζεται το σχολείο ήταν προϊστάμενος του Γραφείου Μελετών των Νέων Σχολικών Κτιρίων. Κατά την αναζήτηση μας αυτή, γνωρίσαμε το σύνολο σχεδόν των έργων των δύο αρχιτεκτόνων έτσι ώστε να μπορέσουμε να κατανοήσουμε καλύτερα το σχολείο στα Πευκάκια. Αναλύοντας πιο διεξοδικά το κτίριο, εντοπίσαμε τελικά ορισμένα στοιχεία που πιθανόν επιβεβαιώνουν την ύπαρξη μιας γόνιμης συνεργασίας ανάμεσα στον Πικιώνη και τον Μητσάκη. Δεν μπορούμε όμως να είμαστε σίγουροι για το πόσο αναμείχθηκε στον σχεδιασμό του κτιρίου ο Μητσάκης, ίσως όμως κατορθώνουμε να επιβεβαιώσουμε την συνεργασία αυτή και έτσι κατ’ επέκταση ενισχύεται περισσότερο η αρχική μας απορία, γιατί δηλαδή δεν υπάρχουν αναφορές της συνεργασίας των δύο αρχιτεκτόνων στο έργο αυτό. Μήπως λοιπόν η τόσο σημαντική φυσιογνωμία στον χώρο της αρχιτεκτονικής του Πικιώνη, σήμερα επισκιάζει τον όχι και τόσο ευρέως γνωστό Μητσάκη, ο οποίος λόγο του πρόωρου θανάτου του δεν πρόλαβε να συνεισφέρει όσα ήταν ικανός;
21
Βιβλιογραφία ●
Δ.ΠΙΚΙΩΝΗΣ: 1887-1968, ΕΚΔ.ΜΑΣΤΑ-ΠΛΕΣΣΑ, ΑΘΗΝΑ 1994
●
Δ.ΠΙΚΙΩΝΗΣ: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΕΡΓΟ 1935-1955, ΕΚΔ.ΜΠΑΣΤΑΠΛΕΣΣΑ, ΑΘΗΝΑ 1994
●
Δ.ΠΙΚΙΩΝΗΣ: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΕΡΓΟ 1912-1934, ΕΚΔ.ΜΠΑΣΤΑΠΛΕΣΣΑ, ΑΘΗΝΑ 1994
●
Δ.ΠΙΚΙΩΝΗΣ: ΚΕΙΜΕΝΑ, ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ, ΑΘΗΝΑ 1987
●
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΗΤΣΑΚΗΣ ΑΘΗΝΑ 1999
22
1899-1941, ΕΚΔ.ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΙ,
Άρθρα - Links ●
ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΙΚΙΩΝΗΣ 1887-1968: http://www.benaki.gr/index.asp?id=1020405&lang=gr
●
ΜΙΑ ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ ΣΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ ΔΗΜΗΤΡΗ ΠΙΚΙΩΝΗ: http://www.greekarchitects.gr/gr/αφιερώματα/δημήτρηςπικιώνης-id630
●
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΙΚΙΩΝΗΣ: Ο ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΗΣ: http://www.e-grammes.gr/article.php?id=4750
●
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΙΚΙΩΝΗΣ: Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ 1887-1968: http://ypeppas.blogspot.gr/2009/08/blog-post_28.html
●
ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ: ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΗΤΣΑΚΗΣ 1899-1941: http://www.tee.gr/online/epikaira/1999/2052/pg140.shtml
●
ΤΑ ΚΤΙΡΙΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΜΗΤΣΑΚΗ ΣΤΗ ΜΑΡΑΣΛΕΙΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΑΚΑΔΗΜΙΑ: http://www.greekarchitects.gr/gr/νεα/τα-κτήρια-τουνικολάου-μητσάκη-στη-μαράσλειο-παιδαγωγική-ακαδημίαid3159
●
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΗΤΣΑΚΗΣ: ΑΡΘΡΟ Α.ΓΙΑΚΟΥΜΑΚΑΤΟΥ ΣΤΟ ΒΗΜΑ: http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=111601
●
ΤΟ ΡΟΖ ΜΟΝΤΕΡΝΟ ΚΑΙ ΜΙΑ ΜΙΚΡΗ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΩΣ ΟΛΑ ΞΕΚΙΝΗΣΑΝ: http://www.greekarchitects.gr/gr/αρχιτεκτονικες -ματιες/ το-ροζ-μοντέρνο-και-μια-μικρή-έρευνα-για-το-πώς-όλαξεκίνησαν-id813
●
ΠΟΛΙΟΡΚΩΝΤΑΣ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΣΤΑ ΠΕΥΚΑΚΙΑ (ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΔΗΜΗΤΡΗ ΑΝΤΩΝΑΚΑΚΗ): http://atelier66texts.blogspot.gr/2011/02/blog-post_4690.html
●
ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΣΤΑ ΠΕΥΚΑΚΙΑ (ΤΕΕ): http://www.culture2000.tee.gr/ATHENS/GREEK/BUILDINGS/ BUILD_TEXTS/B36_t.html 23
Το σχολείο στα Πευκάκια
24