JAARVERSLAG
2009
SUCCESSEN DIE NIEUWE UITDAGINGEN VORMEN
Colofon Redactie Wilma Gloudemans en Florieke Koers, Hogeschool HAS Den Bosch Marieke Ellenbroek, HAS KennisTransfer Fotografie Popko van Meekeren, Amsterdam Jean Philipse, Sint-Michielsgestel Ontwerp Studio Jean Philipse, Sint-Michielsgestel Druk Tielen, Boxtel Met dank aan iedereen die zijn of haar medewerking aan de tekst en het beeldmateriaal van dit jaarverslag heeft gegeven. Meer informatie? www.hasdenbosch.nl www.haskennistransfer.nl
Hogere instroom eerstejaars
Goede kwaliteitsscores
Opvangen van Inside out de enorme outside in groei van de instelling
Nieuwbouw bij onszelf en om ons heen
Goede balans tussen theorie en praktijk
Beter Verdere Toegepaste studeren met internationali- Biologie: een een handicap sering schot in de roos
Toepassen onderzoeksbeleid
Dat bijzondere HAS-gevoel
Ontwikkeling nieuwe opleidingen
Nieuwe en nauwere samenwerkingsverbanden
Integreren maatschappelijke thema’s in onderwijs
Succesvol afronden projecten met bedrijven
Het nieuwe werken
Duurzaamheid als rode draad
Je bent hier geen nummer
Voorwoord
Voor je ligt het nieuwe jaarverslag van Hogeschool HAS Den Bosch over het jaar 2009. Weer een rapportage over de stimulerende ontwikkelingen binnen onze hogeschool. Een weergave van de dynamiek en de passie die nauwelijks op papier vast te leggen is. Op de vorige bladzijde zag je al de topmomenten van het afgelopen jaar. Daaruit blijken de successen, het plezier in het werk, de vernieuwingsdrang en ondernemerszin. Voor de liefhebbers staan in de tekst die hierna komt de nodige facts en figures. De foto’s laten de sfeer binnen onze prachtige hogeschool leven. Op de stoel zit telkens een directeur of hoofd met een uitbeelding van zijn of haar persoonlijke succes van het jaar 2009. Zonder deze persoonlijke successen waren de successen van HAS Den Bosch nooit mogelijk geweest. Successen die vervolgens weer nieuwe uitdagingen worden in 2010 en verder. Maar als je echt meer wilt weten over onze hoogst effectieve manier van werken of over onze plannen, neem dan gerust contact op. Of nog liever, loop eens binnen. Bijvoorbeeld tijdens een van onze evenementen, het HAS Ondernemend Café of de Food Design Experience. Want de ‘proof of the pudding is in the eating’ en het gebeurt pas echt op de werkvloer. Maar draai dit jaarverslag ook eens om. Daar vind je namelijk nóg een verslag, namelijk dat van HAS KennisTransfer. Ooit op initiatief van HAS Den Bosch opgericht, geheel zelfstandig, marktgericht, onze oren en ogen in het bedrijfsleven. Wij werken apart van elkaar, maar kunnen niet zonder elkaar. Daarom hebben wij in dit boekwerk ieder een eigen gezicht, maar wij ontmoeten elkaar halverwege en dan blijkt dat wij ook onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. College van Bestuur HAS Den Bosch, Jeroen Naaijkens Stef Valk
Doelstelling van de organisatie Hogeschool HAS Den Bosch is een van de vijf instellingen in Nederland voor hoger onderwijs op de gebieden van agro, food en natuurlijke omgeving. De instelling heeft op deze gebieden een vooraanstaande en gespecialiseerde positie. Met ruim 250 medewerkers en 1.700 studenten en voor het tweede jaar op een rij een groei van boven de 20%, wordt voortdurend gebouwd aan goed onderwijs en toegepast onderzoek, met als bouwstenen mensen met ambitie en kennis. Onze missie valt als volgt te verwoorden: Hogeschool HAS Den Bosch wil, vanuit een marktgerichte, ondernemende oriĂŤntatie hĂŠt opleidings- en expertisecentrum in Zuid-Nederland zijn voor de sectoren voeding, land- en tuinbouw, ruimte en groen, natuur en milieu, en de agribusiness.
“HAS Den Bosch is jaren een organisatie geweest met een stabiel aantal studenten. Eigenlijk te vergelijken met een compacte plant die wel frisse bladeren krijgt, maar niet of nauwelijks groeit. In de afgelopen jaren is er een groei gestart die zich in 2009 verder ontwikkelde en zich ook begin 2010 voortzet. De plant krijgt een groter volume, meer nieuwe takken en het compacte verdwijnt. Mijn grootste uitdaging is om in deze veranderende omgeving onze financiële stabiliteit te handhaven.” Leo van der Pol
Kernactiviteiten HAS Den Bosch is hét opleidings- en expertisecentrum in Zuid-Nederland door: • Te voorzien in de behoefte aan specialistische en brede opleidingen; • Te voorzien in de behoefte aan toegepast onderzoek en advies; • Praktijkgerichte trainingen aan te bieden; • Een brug te slaan tussen wetenschappelijk onderzoek en de beroepspraktijk; • Aan te sluiten bij interesses, talenten en ambities van studenten; • Studenten te stimuleren zelf hun verantwoordelijkheid te nemen voor het eigen leerproces; • Een uitstekend werk- en leerklimaat aan te bieden; • Vanuit een gezonde financiële basis te opereren.
Vanuit onze katholieke levensbeschouwing willen we, met respect voor alle andere levensbeschouwingen, voortdurend aandacht geven aan de normen en waarden in ons handelen en in dat van onze studenten. De doelgroepen zijn studenten, bedrijven en organisaties die betrokken zijn bij ons vakgebied. Van belang is daarbij: • Respect voor ieders kennis en inzichten; • Ruimte voor initiatief en creativiteit; • Het nemen van verantwoordelijkheid. Hogeschool HAS Den Bosch denkt vanuit de samenleving en de markt. Onze motto’s zijn: • We doen het met en voor de ondernemers van nu en straks; • School without walls; • Schakel tussen wetenschap en beroepspraktijk; • Inside out en outside in; • Personal fitness: aandacht voor persoonlijke leerwegen, flexibiliteit, oog voor ieders sterke punten, passie, verantwoordelijkheid en hard werken; • Social fit: actief deelnemen aan het maatschappelijk debat, aandacht voor maatschappelijk verantwoord ondernemen, duurzame ontwikkeling, voeding en gezondheid.
Juridische structuur en interne organisatie Er zijn twee stichtingen: Stichting HAS Den Bosch (KvK Oost Brabant nr. 410 84 408) en Stichting HAS KennisTransfer KvK Oost Brabant nr. 410 86 19) Het bestuur van beide stichtingen wordt gevormd door het College van Bestuur van HAS Den Bosch. De Raad van Toezicht van HAS Den Bosch is tevens Raad van Toezicht van HAS KennisTransfer. De resultaten van HAS KennisTransfer worden geconsolideerd binnen HAS Den Bosch.
Bestuur en Directie HAS Den Bosch College van Bestuur: Ir. Jeroen Naaijkens Voorzitter, onderwijs en algemene zaken Mr. Stef Valk HRM, financiën en huisvesting Directie: Ir. Jan Denissen Sector Dier, Biologie & Milieu Drs. Tjeu Foppele Sector Green Business School Ir. Evert-Jan Ulrich Sector Food & Business Ir. Leo Timmermans Facilitaire diensten Drs. Godfried Hijl HAS KennisTransfer Domingo Loth Anton Jurgens Institute College van Bestuur, Directie en Raad van Toezicht werken nauw samen om de positie van HAS Den Bosch als kenniscentrum te versterken. De stijl is mensgericht, open, direct en flexibel. Ieder heeft een eigen verantwoordelijkheid, er is veel ruimte voor innovatie. Dit maakt HAS Den Bosch als gespecialiseerde hogeschool succesvol. De financiële middelen worden efficiënt ingezet en zo is er ruimte om te investeren in onderwijs en dienstverlening aan bedrijven.
Raad van Toezicht HAS Den Bosch De Raad van Toezicht van Hogeschool HAS Den Bosch bestaat uit: Voorzitter: Ing. Antoon Vermeer Ondernemer, voorzitter ZLTO Vicevoorzitter: Ben van het Erve Ondernemer Leden: Ing. Anton van Doornmalen Voorzitter Raad van Advies Rijk Zwaan B.V. Ir. Noud Janssen Ondernemer, voorzitter LLTB Drs. Han Polman Burgemeester Bergen op Zoom Drs. Jan Schipper President-commissaris BOM
De belangrijkste agendapunten in Raad van Toezicht waren in 2009: • Ontwikkeling instroom; • Lopende accreditaties; • Huisvesting; • Invulling jubileumjaar; • Interfaces HAS Limburg, ’s-Hertogenbosch en Zaanstreek; • Project IMPACT, inhoudelijke ontwikkeling; • Project OKC, organisatieontwikkeling en HRM. De belangrijkste besluiten die in 2009 genomen zijn: • Goedkeuring begroting 2009; • Goedkeuring jaarverslag 2008; • Goedkeuring jaarrekening 2008. Binnen de wettelijke en financiële kaders is Hogeschool HAS Den Bosch dynamisch en ondernemend. De Raad van Toezicht begeleidt en controleert dit intensief. Hogeschool HAS Den Bosch volgt daarbij de Governance Code van het hbo. De Raad van Toezicht stelde vast dat HAS Den Bosch zich actief en op een succesvolle manier heeft weten te ontwikkelen. Dit deed de instelling steeds correct binnen het doel en de voorwaarden van het rijksbeleid en aansluitend bij de vraagstukken van de samenleving. De reguliere hbo-opleidingen, conform de Wet op het Hoger onderwijs en Wetenschappelijk onderzoek (WHW), en de niet bekostigde masteropleidingen worden uitgevoerd binnen drie sectoren (zie tabel op de volgende bladzijde) en het Anton Jurgens Institute. De zakelijke dienstverlening, activiteiten die niet krachtens de WHW bekostigd worden, worden uitgevoerd binnen de stichting HAS KennisTransfer.
“Wie kent ze niet, die lelijke en soms zelfs irritante agri-en foodverpakkingen? Onze fooddesigners gaan ze slimmer, mooier en duurzamer maken. Met de nieuwe afstudeerrichting Food Packaging zullen veel smaakvolle en functionele ontwerpen het licht gaan zien!� Evert-Jan Ulrich
Sector
CrohoAfkorting nummer
Opleiding
Dier, Biologie & Milieu Bachelor Dier- en veehouderij Bachelor Milieukunde Bachelor Toegepaste Biologie Master of science in Animal Welfare and Biology
DV MK TB AW
34869 34335 30009 n.v.t.
FD BA VM
34122 34866 34856
TA PV DV
34868 34859 n.v.t.
n.v.t.
n.v.t.
Food & Business Bachelor Food Design & Innovation
Bachelor Bedrijfskunde en agribusiness Bachelor Voedingsmiddelentechnologie Green Business School Bachelor Tuinbouw en akkerbouw Bachelor Plattelandsvernieuwing Master of science in International Horticulture Anton Jurgens Institute MBA Business Creation in Food & Health
Sector Dier, Biologie & Milieu In de sector Dier, Biologie & Milieu worden de Nederlandstalige bacheloropleidingen Toegepaste Biologie, Milieukunde, en Dieren Veehouderij gegeven. Daarnaast biedt deze sector de Engelstalige master Animal Biology and Welfare aan in samenwerking met Writtle College en Essex University in Groot-BrittanniĂŤ. Ir. Jan Denissen is de sectordirecteur. Sector Food & Business Deze sector voert de Nederlandstalige bacheloropleidingen Bedrijfskunde en agribusiness, Voedingsmiddelentechnologie en Food Design & Innovation uit. Sectordirecteur is ir. Evert-Jan Ulrich.
Sector Green Business School De sector Green Business School biedt de bacheloropleiding Tuinbouw en akkerbouw aan, waarbinnen studenten vanaf het studiejaar 2010-2011 kunnen kiezen uit drie studies: Tuinbouw en akkerbouw (Nederlandstalig), en Floral Design & Business Management en Horticulture & Business Management (beide Engelstalig). Daarnaast biedt de sector de Nederlandstalige bacheloropleiding Plattelandsvernieuwing aan, waarbinnen drie studies: Stad en streekontwikkeling, Tuin- en landschapsmanagement en Landscape Design. Ook wordt er een master of science uitgevoerd in samenwerking met Writtle College en Essex University: International Horticulture. De sectordirecteur is drs. Tjeu Foppele.
Anton Jurgens Institute Het Anton Jurgens Institute is een initiatief van HAS Den Bosch. Het internationaal georiënteerde instituut biedt de MBA-opleiding Business Creation in Food & Health aan. Directeur is Domingo Loth. Het instituut wordt ondersteund door Wageningen University, Unilever, Cargill, Vion Food Group en Biox Biosciences. HAS KennisTransfer HAS KennisTransfer voert alle zakelijke, marktgerichte activiteiten op het gebied van kennisoverdracht naar het bedrijfsleven uit: opleidingen, trainingen, advies en onderzoek. HAS KennisTransfer verzorgt de acquisitie en coördineert de begeleiding van bedrijfsopdrachten als afstudeerproject. In de CFI-benchmark scoort HAS Den Bosch met HAS KennisTransfer fors hoger dan andere instellingen. In de vergelijking contractactiviteiten tegenover de totale baten scoort HAS Den Bosch 21,3% ten opzichte van 7,3% gemiddeld voor het overig hbo. Bij contractactiviteiten tegenover de rijksbijdrage scoort de instelling 34,3% tegen gemiddeld 10,8%. De directie van HAS KennisTransfer bestaat uit drs. Godfried Hijl (directeur), ir. Lotte Rijksen (adjunct-directeur) en Ir. Rob Stuart (adjunct-directeur).
EDC Biofortificants HAS Limburg (KvK Oost Brabant, nr. 12062641) De stichting EDC Biofortificants HAS Limburg is een initiatief van HAS Den Bosch, waarin wordt samengewerkt met vier ondernemers en het Citaverde College. De stichting wordt ondersteund door de LLTB, Provincie Limburg, Gemeente Horst aan de Maas en Rabobank Maashorst. Doel van de stichting is de deelname en toegankelijkheid van HAS-opleidingen en HAS KennisTransfer te vergroten. Het Stichtingsbestuur wordt gevormd door mr. Stef Valk (voorzitter) en prof. dr. Nic Douben. De projectleider is drs. Hans Clarijs. Inmiddels zijn de bio-based productontwikkelingsactiviteiten ondergebracht in een coöperatie (BPOC), waarvan ondernemers en HAS Den Bosch de leden zijn.
“In januari 2009 hebben de eerste cursisten hun MBA-diploma behaald aan het Anton Jurgens Institute. Een prachtig succes dat samen viel met de accreditatie van onze nieuwe opleiding. Met de kwaliteit zit het goed!!� Domingo Loth
Belangrijke ontwikkelingen In het jaar 2009 hebben de HAS-opleidingen en HAS KennisTransfer wederom een geweldige groei doorgemaakt. Net als in 2008 is de instroom sterk gestegen, met ruim 25% ten opzichte van 2007. Hieruit blijkt dat de opleidingen in het centrum van de maatschappelijke belangstelling staan en de kwaliteit zeer aansprekend is. De landelijk gemiddelde groei van het hbo was 6%. Ongeveer de helft van de groei is gerealiseerd door de nieuwe opleiding Toegepaste Biologie, de andere helft door de andere opleidingen. De opbouw van de instelling is daardoor tegelijkertijd vernieuwd én evenwichtig gebleven. Voor de onderliggende instroomcijfers, cijfers rond propedeuserendementen, aantallen afgestudeerden enzovoort, zie de bijlagen bij het verslag. Sector Dier, Biologie en Milieu De meest in het oog springende ontwikkeling in 2009 is de groei van de nieuwe opleiding Toegepaste Biologie die in 2008 gestart is. De inhoud van deze opleiding is gericht op het onderzoek binnen het hele ecosysteem. Dit spreekt jongeren sterk aan en de aanmeldingen stegen van circa 60 in 2008, naar circa 90 in 2009. Om de organisatorische gevolgen daarvan op te kunnen vangen en de kwaliteit te garanderen, heeft HAS Den Bosch eind 2009 een sluitingsdatum voor de inschrijving op deze opleiding voor het studiejaar 20102011 gecommuniceerd. Veel aandacht heeft de opleiding Toegepaste Biologie geschonken aan het aantrekken van docentonderzoekers voor deze opleiding.
In 2009 zijn in de sector de volgende onderwijskundige zaken opgepakt: • Inbouw in het onderwijs van het aanleren van de vaardigheden om verantwoord met ethische (duurzaamheids-) dilemma’s om te gaan (scholing medewerkers, inbouwen van leerlijn door het hele opleidingstraject); • Verdere ontwikkeling van onderwijs met real-life projecten: versterking van de band met het beroepenveld, verbetering van de aanpak (inbouw in het onderwijsproces en leerlijnen competentieontwikkeling) en de vaardigheden bij de docenten; • Oplevering van de nieuwbouwvleugel waarvan het dak is voorzien van zonnecellen waarvan de werking in het kader van het onderwijs kan worden bekeken en onderzocht; • Aanstelling van vijf docentonderzoekers bij de opleiding Toegepaste Biologie op de terreinen van plant, natuur (flora, respectievelijk fauna), diergezondheid en dierenwelzijn; • Verdere internationalisering door het netwerk en de vaardigheden bij medewerkers te verbeteren via bijvoorbeeld internationale conferenties en docentuitwisselingen.
Ook waren er ontwikkelingen met betrekking tot samenwerkingsverbanden: • Verdere ontwikkeling van het kenniscentrum veehouderij. Een student heeft in zijn afstudeerproject bij proefbedrijf Sterksel een functie van kennismakelaar (‘kennismaker’) opgezet en uitgevoerd; • Bijdrage aan de opzet van het Nationaal Hippisch Kenniscentrum (NHK); • Onze medewerkers en studenten werken samen met de Dierenbescherming en het Citaverde College aan de opzet van een dierenwelzijncentrum in Limburg dat gaat dienen als praktijkleercentrum; • Start van de bouw van acht klimaatkamers voor plantonderzoek. HAS Den Bosch werkt hierin samen met PlantLab en Philips; • Deelname van studenten en medewerkers in projecten van Fhealinc, gericht op zoönosen en medicijnengebruik in de veehouderij (onder meer Q-koorts en het MRSA-probleem). Sector Green Business School Bij de opleiding Plattelandsvernieuwing ging in september 2009 de nieuwe studie Landscape Design van start met een groep van achttien studenten. De belangstelling bij de open dagen en oriëntatiedagen was groot. Een verdubbeling van de instroom in 2010 wordt verwacht. De opleiding Tuinbouw en akkerbouw is met een uitstekende beoordeling door de NVAO geaccrediteerd. Bij de accreditatie was ook de Engelstalige bachelor betrokken. De opleiding gaat de richtingen Floral Design & Business Management en Horticulture & Business Management in de schijnwerpers zetten. Ook de master International Horticulture werd wederom goedgekeurd door Essex University.
De afgelopen twee studiejaren heeft de sector hard aan haar TOP 12 gewerkt: twaalf speerpunten die speciale aandacht kregen gedurende deze jaren: leerplan, zelfmanagement, verslaglegging en visualisering, externe oriëntatie, masteropleidingen, probleemgestuurd onderwijs, projectonderwijs, kwaliteit, talentontwikkeling, studieclubs, PR, en groen en gezondheid. Sector Food & Business Alle opleidingen van deze sector hebben veel aandacht gegeven aan het thema duurzaamheid. Voor de twee foodopleidingen was dat vooral gericht op duurzame product- en procesontwikkeling en op de wereldvoedselproblematiek. Voor Bedrijfskunde was dit meer gericht op beleid, ketenoptimalisatie en marketing. Ook is binnen alle opleidingen de nieuwe leerlijn bedrijfscommunicatie ingevoerd en is verder vormgegeven aan het internationaliseringsplan ‘Food on the Move’. Het thema gezondheid speelt vooral binnen de opleiding Voedingsmiddelentechnologie. De eerste lichting studenten Food & Health loopt dit jaar stage. Ook is de kenniskring voeding en gezondheid gestart, waar deskundigen van de hbo-opleidingen, HAS KennisTransfer en het Anton Jurgens Institute elkaar ontmoeten. Binnen de opleiding Bedrijfskunde en agribusiness heeft de module ‘Mijn Onderwijs’ voor het eerst met succes gedraaid. Verder hebben de ingestroomde mbo'ers voor het eerst meegedaan met ‘Economie & Markt’ in het eerste blok. Hiermee wordt beoogd om deze studenten meteen vol aan de slag te laten gaan en ze beter met de overige studenten te laten integreren.
“Een van de successen van de Green Business School is de start van de studie Landscape Design. Ik vind het een goede zaak dat we binnen HAS Den Bosch meer aandacht besteden aan design. Binnen de Green Business School zie je dat terug bij Landscape Design, Floral Design & Business Management, en de nieuwe opleiding Geo Media & Design. Design heeft namelijk meer betekenissen dan alleen vormgeving, het gaat ook over ontwerp, constructie en plan. Design is binnen HAS Den Bosch een aanpak om vanuit toegepast onderzoek oplossingen voor praktische problemen te ontwerpen, te construeren, te plannen en vorm te geven.� Tjeu Foppele
Het ontwerpen van innovatieve verpakkingen krijgt binnen de opleiding Food Design & Innovation steeds meer aandacht. Hiertoe is de samenwerking met het verpakkingsbedrijf BUNZL geïntensiveerd. Ook is onder andere een samenwerking gerealiseerd met De Efteling, waar de eerstejaars een interessant project hebben gedaan. De eerste editie van de Food Design Experience was een groot succes. De opleiding Voedingsmiddelentechnologie heeft zeer succesvol samengewerkt met de KATHO in België. De uitwisselingen van studenten is van beide kanten goed bevallen en wordt in de toekomst een structureel onderdeel van het programma. Tot slot hebben studenten uit de sector gewerkt aan een businessplan voor een gezond en duurzaam cateringbedrijf in samenwerking met het InnovatieNetwerk.
Anton Jurgens Institute Het instituut behaalde in 2009 de volgende resultaten: • Drie maal de uitvoering van het programma van de course, met een deelname van respectievelijk acht, acht en zeven studenten; • Diplomering van de eerste groep Business Creators tijdens de Milestone Meeting van 21 januari 2009; • Studiereis naar Rome van de tweede coursegroep; • Uitvoering van vier business creation-projecten waarvan er al twee in de markt tot uitvoering komen; • Organisatie van een masterclinic samen met ICGV waar ook het eigen project ‘Fysiologische antioxydanten’ is gepresenteerd aan vijftig ondernemers; • Ontwikkelingen als gevolg van interne en externe kwaliteitszorg; • De formele accreditatie van de master MBA Business Creation in Food and Health wordt door de NVAO in haar brief van 29 mei 2009 bevestigd; • Aanvraag bij het Ministerie van LNV van een lectoraat op het gebied van Voeding en Gezondheid (is gehonoreerd).
Kwaliteitszorg De kwaliteit van de instelling is terug te vinden in goede opleidingsplannen, tevreden klanten (studenten, externe contacten en medewerkers), goede externe kwaliteitsbeoordelingen, een krachtige, stimulerende leeromgeving en de financiën die op orde zijn. We hebben hiervoor binnen Hogeschool HAS Den Bosch de kwaliteitszorg geheel geïntegreerd in het managementbeleid en jaarlijks wordt de kwaliteit op verschillende gebieden gemeten. Veel aandacht wordt besteed aan het verkrijgen van feedback vanuit het beroepenveld (diepte-interviews met afgestudeerden en hun leidinggevenden), studenten (via de opleidingscommissie en een jaarlijkse enquête), medewerkers (informatie vanuit functioneringsen beoordelingsgesprekken) en van onze externe opdrachtgevers (via enquêtes). Verbeterpunten worden daar waar mogelijk meegenomen. Bij HAS KennisTransfer wordt bij een mindere beoordeling direct contact opgenomen met de klant en wordt nagegaan waar verbetering mogelijk is. In 2009 zijn de opleidingen Dier- en veehouderij en Tuinbouw en akkerbouw door de NVAO geaccrediteerd. Verbeterpunten uit deze beoordelingen zijn direct opgepakt. Met enige trots mag gezegd worden: HAS Den Bosch doet het goed. In de studentenpeilingen behaalt HAS Den Bosch een 7,1. HAS Den Bosch is daarmee de nummer vijf op een lijst van 149 hogescholen in Nederland. Als specialistische hogeschool staat HAS Den Bosch op een tweede plek.
Ten aanzien van de internationale mobiliteit van onze studenten scoort HAS Den Bosch (met 83,4%) ruim boven alle hogescholen en universiteiten in Nederland. In de CFI-benchmark scoort HAS Den Bosch over het geheel gezien beter, de solvabiliteit, liquiditeit en rentabiliteit liggen hoger dan bij de gemiddelde hbo-instelling, terwijl de personele lasten lager liggen dan bij andere hbo-instellingen. Project IMPACT Het project IMPACT dat HAS Den Bosch in mei 2009 is gestart, heeft de volgende drie doelen: • Overzicht bieden van de brede inhoudelijke ontwikkeling binnen HAS Den Bosch en zo de kwaliteit en samenhang van het geheel versterken; • Dit vertalen in een inhoudelijke discussie over onze toekomstige portfolio; • Daardoor beter worden in het beheren van onze portfolio, onze deskundigheid en ons netwerk.
“Tijdens het maken van de plannen voor de uitbouw van HAS Den Bosch hebben we heel bewust gekozen om zonnecellen op het dak te plaatsen. En niet zonder succes! De zonnecellen leveren niet alleen een besparing op waardoor we het klimaat een handje helpen, ze zijn ook nuttig voor het onderwijs. Studenten kunnen dankzij deze eigen zonnecellen toegepast bezig zijn binnen hun opleiding. Dat vind ik het leuke ervan.� Leo Timmermans
Ontwikkelingen in samenwerkingsverbanden HAS Den Bosch heeft met allerlei bedrijven intensieve contacten, zowel via HAS Kennis Transfer als via docenten van de verschillende opleidingen. Via HAS Facilities lopen ook veel contacten met bedrijven. Deze bedrijven maken voor eigen onderzoek gebruik van de technologische, hoogwaardige voorzieningen van HAS Den Bosch. Enkele van die bedrijven zijn gehuisvest in het naast HAS Den Bosch gelegen WesterToren Innovation Center. Deze medegebruikers zijn bedrijven waarmee HAS Den Bosch een klik heeft en waar onze studenten vaak welkom zijn om te leren van de activiteiten die uitgevoerd worden. De laatste jaren profileert HAS Den Bosch zich sterk in twee regio’s: Limburg en de Zaanstreek. Deze projecten heten Interface HAS Limburg en Interface HAS Zaanstreek. In het Limburgse richt HAS Den Bosch haar activiteiten onder andere op deelname aan de Agro Food Community en de Biobased ProductontwikkelingsCoöperatie (BPOC u.a.). HAS Den Bosch werkt in dit laatste samenwerkingsverband samen met vier ondernemers. Het doel van de coöperatie is industrieel geproduceerde biobased producten te ontwikkelen en op de markt te brengen. Het samenwerkingsmodel dat hiervoor gebruikt wordt, is gebaseerd op het concept van de sectoroverschrijdende open innovatie. In dit geval werken primaire agrarische producenten, industriële mkbondernemers en de kennisinstelling HAS Den Bosch voor een langere periode met elkaar samen in een systeeminnovatief ketenverband.
In de Zaanstreek zijn de activiteiten van HAS Den Bosch in 2009 sterk geïntensiveerd. Het businessplan voor het House of Food is opgesteld, HAS KennisTransfer zal in de loop van 2010 in het House of Food een kantoor betrekken. Daarnaast wordt de relatie met het Clusius College verder onderzocht. In 2009 is een begin gemaakt met de ontwikkeling van een cyclus van masterclasses gericht op de foodsector. Vanaf 2010 zullen die in het House of Food hun uitvoering kennen. HAS KennisTransfer is daarbij één van de leading partners. Op allerlei gebieden werkt HAS Den Bosch samen met agrarische onderwijsinstellingen. Een belangrijk samenwerkingsverband is de Groene Kennis Coöperatie, een innovatieplatform waar groene onderwijsen onderzoeksinstellingen samen met bedrijfsleven werken aan kenniscirculatie. Andere voorbeelden: Helicon Opleidingen is in 2009 gestart met het bouwen van een nieuw gebouw op het HAS-terrein. Met Wageningen University wordt intensief samen gewerkt binnen het Anton Jurgens Institute. Met Stoas Hogeschool bestaat een historische band, met vooral de vestiging in Den Bosch werkt HAS Den Bosch nauw samen. Het Citaverde College is partner in het project EDC Biofortificants, studenten van het Citaverde College zorgen voor de gewassen. Er is een steeds intensievere samenwerking met bedrijven, in projecten, maar ook in het benutten en versterken van onderzoeksfaciliteiten die een belangrijk element vormen van onze krachtige praktijkleeromgeving, denk daarbij aan de praktijkcentra Deurne, Sterksel en Cranendonck.
De ZLTO bouwt momenteel aan een nieuw kantoor naast het gebouw van HAS Den Bosch. Sinds jaar en dag heeft HAS Den Bosch al een intensieve band met de ZLTO, en in de toekomst zullen de banden nog meer aangehaald worden. De voorzitter van de Raad van Toezicht van Hogeschool HAS Den Bosch is de scheidend voorzitter van de ZLTO. Fhealinc is een samenwerkingsverband tussen het Jeroen Bosch Ziekenhuis, HAS Den Bosch, Avans Hogeschool, de ZLTO en de Gemeente 's-Hertogenbosch. Fhealinc ondersteunt en stimuleert ondernemingen en kennisinstellingen bij het bedenken, ontwikkelen, implementeren en vermarkten van innovatieve producten en diensten op het snijvlak van voeding en gezondheid. Fhealinc speelt in op actuele thema’s en voert projecten uit op het gebied van obesitas, voeding, afweer en allergie, en de relatie tussen dierlijke en humane gezondheid. Deze projecten worden tevens mogelijk gemaakt door de 5 Sterrenregio en de Gemeente ’s-Hertogenbosch. Voor die innovaties op het grensvlak van voeding en gezondheid ontstaat rondom HAS Den Bosch een unieke infrastructuur: een netwerk van instellingen en bedrijven met gespecialiseerde onderzoeksfaciliteiten die samenwerken op het vlak van voeding en gezondheid. In Willemspoort, de nieuwe westelijke stadsentree van ‘s-Hertogenbosch, bevinden de partners van Fhealinc zich straks op loopafstand van elkaar. Een situatie die zich niet elders in Nederland voordoet.
Personeelsbeleid Naast consistente en consequente aandacht voor de uitvoering van staand personeelsbeleid is door de geweldige toename van studenten ook in 2009 het ‘vinden en binden’ van nieuwe onderwijsprofessionals de belangrijkste uitdaging geweest. Ook de komende jaren zal dit het geval zijn. In 2009 zijn er 32 vacatures vervuld. Plezier, passie en professionaliteit, en ‘elke medewerker doet er toe’, zijn de belangrijkste motieven voor het talent based HRM-beleid. Voortdurende scholing speelt daarin een belangrijke rol, zowel in didactiek als in vakkennis. De inservice-opleiding, door LinQue Consult ontwikkeld op basis van grondig inzicht in en kennis van de onderwijsconcepten van HAS Den Bosch, was in eerste instantie bedoeld voor nieuwe medewerkers. In 2009 is deze opleiding ook toegankelijk geworden voor onderwijsassistenten en individuele medewerkers die reeds langer bij HAS Den Bosch werken. Ook de individuele begeleidingstrajecten voor medewerkers van HAS Den Bosch namen in aantal toe, soms ook met de inzet van derden. Met de vakbonden werd een akkoord gesloten over de inzet van middelen behorend bij het ‘actieplan leerkracht’. Ook hierin bijzondere aandacht voor de groei en scholings- en ontwikkelingstrajecten. De daarbij behorende middelen zijn evenwel nog niet ontvangen. Elders in dit jaarverslag zijn de kwantitatieve gegevens van medewerkers opgenomen. Het proactieve beleid vertaalt zich wederom in een zeer lage verzuimcijfers in 2009.
“Het succes van P&O? De afdeling P&O! Met een klein team enthousiaste, goed opgeleide en ervaren medewerkers zijn we ‘de groei’ te lijf gegaan. Wat kon nóg beter, nóg effectiever, nóg efficiënter.
Het resultaat is een klantgericht team, die de zakelijke en sociale kant van personeelswerk weet te combineren. Een team die de ontwikkelingen aan kan en de uitdagingen daarin ziet. Een team met plezier in het werk. Op naar 2010!” Marjolein van Veenendaal
Afhandeling van klachten Huisvesting en materieel De klachtencommissie van HAS Den Bosch bestaat uit: de heer mr. ing. Ad Vugts (externe voorzitter), mevrouw ir. Nicola Duijnhouwer en de heer ing. Rob Heijs. Studenten en medewerkers kunnen voor klachten ten aanzien van ongewenst gedrag terecht bij de Vertrouwenscommissie, die bestaat uit: de heer ir. Sjaak van den Aarssen, mevrouw Annemarie Kerkhof, mevrouw Maartje Kol en de heer Patrick Sengers. Tijdens het verslagjaar zijn geen klachten ingediend. In 2009 hebben acht studenten bij het College van Bestuur bezwaar gemaakt tegen het afgeven van een negatief studieadvies door de examencommissie. Vijf van de bezwaren zijn gehonoreerd, voorwaardelijk.
In 2009 is een nieuwe verdieping van 500 m² gebouwd op de het bestaande gebouw. De groei van de instelling (circa 50% meer instroom ten opzichte van 2007) vraagt om extra ruimte voor studenten en medewerkers. Met de bouw van deze verdieping is een klein deel van het huisvestingsprobleem opgelost. Medio 2009 is gezocht naar alternatieven, daarvoor is bij het ministerie van LNV een dringend verzoek neergelegd om HAS Den Bosch te faciliteren voor deze groei. De mede-eigenaar van het gebouw, Stoas Hogeschool, heeft aangegeven medio 2012 naar Wageningen te verhuizen. De vrijkomende 1.500 m² biedt HAS Den Bosch mogelijkheden voor nieuwe ruimte voor onze medewerkers en studenten.
Communicatie en PR Communicatie en PR heeft in 2009 gewerkt aan een professionele externe en interne Communicatie, PR. De doelstelling om het aantal studenten met 10% te laten groeien, is ruim bereikt, in 2009 is het aantal aanmeldingen gestegen met 25%. Er zijn diverse activiteiten uitgevoerd om onze hogeschool onder de aandacht van jongeren te brengen. In de communicatie naar buiten toe stonden altijd onze studenten centraal. Naast reguliere activiteiten hebben we fors ingezet op online exposure. We waren goed vertegenwoordigd op online studiekeuze sites, maar ook op diverse social networks. In 2009 hebben we twee projecten uitgevoerd die extra gericht waren op de instroomvergroting van de opleidingen Voedingsmiddelentechnologie en Tuinbouw en akkerbouw. In samenwerking met de andere groene instellingen zijn de projecten FoodWorks en GreenWorks uitgezet. Binnen FoodWorks is o.a. met een website, prijsvraag en eetbare flyer met de slogan ‘Food Needs You!’ de aandacht van jongeren getrokken. Binnen GreenWorks is een glossy magazine uitgegeven dat een hele andere kijk gaf in de keuken van de tuin- en akkerbouwsector. Deze magazines zijn verspreid onder 15.000 jongeren met een bètaprofiel. Een groot deel van onze inspanningen richt zich op scholieren. Daarnaast hebben we in samenwerking met HAS KennisTransfer diverse manieren uitgewerkt om de naamsbekendheid en het imago van beiden organisaties te verbeteren o.a.: - Bedrijvenfolder (folder waarin het verschil tussen een stage en bedrijfsopdracht wordt uitgelegd) - Gezamenlijke organisatie HAS Ondernemend Café’s
Tot slot is hard gewerkt aan de professionalisering van de interne communicatie. Met de grote groei die we hebben doorgemaakt, was het noodzakelijk dat er diverse kanalen werden gefaciliteerd voor interne communicatie. Voorbeelden: een vernieuwde HASBeats (personeelsblad) met meer aandacht voor de medewerkers, lopende projecten, nieuwtjes én een groeiend intranet voorzien van nieuws, agenda, opleidingen, diverse afdelingen
“Mijn grootste succes is het meewerken aan de ontwikkeling en professionalisering van internationalisering binnen Hogeschool HAS Den Bosch. HAS Den Bosch heeft de afgelopen jaren een enorme internationale ontwikkeling doorgemaakt. Dat is alleen maar mogelijk geweest door de toewijding en inzet van steeds meer docenten, studenten en het International Office! Het werkveld waarin onze jonge professionals terecht komen wordt steeds internationaler en het is geweldig dat de HAS hen daar steeds beter op voorbereid. De ontwikkelingen hebben er zelfs toe geleid dat we in 2012 gaan starten met een nieuwe internationale opleiding waarin alle HAS thema's plant, dier, milieu en voeding vertegenwoordigd zijn. En daar ben ik best trots op!” Neeltje Bekkers
“Het grootste succes van de afdeling Communicatie en PR is dat we als team gewerkt hebben aan een professionalisering van onze uitstraling. Mede door onze inspanningen is de naamsbekendheid van Hogeschool HAS Den Bosch vergroot onder zowel scholieren, studenten, bedrijven, media als onder het algehele publiek. We hebben de ziel, de cultuur en de roots van de HAS - wie wij zijn -, weten te vertalen en vorm te geven op diverse manieren. Manieren die passen bij ons en natuurlijk ook de buitenwereld aanspreken en nieuwsgierig maken!� Lindsay Kemps-Saitch
Toelatingsbeleid en toegankelijkheid van de instelling In het toelatingsbeleid worden de landelijke regels gevolgd. Met de nieuwe opleiding Toegepaste Biologie is een nieuwe doelgroep aangesproken. Er blijkt onder havoleerlingen grote belangstelling te zijn voor deze opleiding. HAS Den Bosch gaat ervan uit dat elke student die een passie heeft voor een vakgebied, aan de basiseisen voldoet en hard wil werken, ook toegelaten wordt tot onze opleidingen. De vraag van de arbeidsmarkt om geschikte mensen is nog steeds groter dan het aantal gediplomeerde ingenieurs dat jaarlijks uitstroomt. Er is aan de instroom van onze succesvolle opleidingen geen limiet gesteld, maar de studenten moeten zich in principe wel voor een bepaalde datum aanmelden. Zo kan HAS Den Bosch adequaat op de groei reageren en toch de kwaliteit op peil houden. Deze werkwijze heeft in 2009 goed gefunctioneerd, zonder problemen. De informatie over de herkomst van de nieuwe studenten is te vinden in de bijlagen. Een heel ander aspect van het toelatingsbeleid zijn de voorzieningen die de organisatie biedt om studeren met een handicap mogelijk te maken. HAS Den Bosch voert hierin een actief beleid. Ieder met een passie die gemotiveerd is om hard te werken, verdient een maximale kans. In de landelijke monitor van de organisatie ‘Handicap en Studie’ staat HAS Den Bosch op een gedeelde tweede plaats.
Internationalisering Alle opleidingen binnen HAS Den Bosch zijn internationaal actief. De groots opgezette International Week van 2008 heeft zijn vervolg gekregen, dit jaar wat kleiner van opzet. In 2009 is extra aandacht gegeven aan de ontwikkeling en professionalisering van internationalisering voor Nederlandse studenten en medewerkers van HAS Den Bosch door de start van de volgende projecten: • Taaltraining Engels voor HAS-medewerkers in Cambridge en de mogelijkheid tot deelname aan een uitwisselingsprogramma voor medewerkers en docenten naar een van de Europese partneruniversiteiten van HAS Den Bosch; • Workshop stagevoorbereiding voor alle tweedejaars studenten, verzorgd door het Koninklijk Instituut van de Tropen, ter voorbereiding op de verplichte buitenlandse stage; • Project kwaliteit- en relatiebeheer internationale stage; • Voorbereidingen studiereis ‘Internationale Samenwerking’ naar Vietnam, voor een selecte groep studenten en docenten van alle HAS-opleidingen. Het Antoon Vermeer-fonds en Stichting HAS Support ondersteunen studenten financieel bij hun internationale stages en het volgende van opleidingen in het buitenland. Een projectgroep bestaande uit één docent per sector en het International Office, onderzocht de mogelijkheden voor een nieuwe opleiding gericht op internationale samenwerking. De eerste bevindingen zijn zeer positief en in 2012 zal de opleiding waarschijnlijk van start gaan.
Onderzoek en lectoraten Door HAS KennisTransfer wordt onderzoek uitgevoerd voor bedrijven. In 2009 zijn circa 300 opdrachten uitgevoerd. Voorbeelden van onderzoeksopdrachten zijn: • Het onderzoeken van nieuwe marktkan sen voor accountantsbureau ACCON AVM in Venlo; • De ontwikkeling van een Feed Design Living Lab met onder meer Dinnissen Process Technology, Imtech Food & Feed en Vitelia; • Ontwikkeling van nieuwe producten uit de reststroom van dagoud brood; • Het creëren van nieuwe verse vruchtensappen voor Juicy Details; • Een workshop over de Cradle to Cradlegedachte voor hoveniers; • Een onderzoek naar de werking van LEDverlichting in de tuinbouw. Voor meer informatie verwijzen wij je naar het jaarverslag van HAS KennisTransfer. In de CFI-benchmark gegevens steekt HAS Den Bosch met de contractactiviteiten ruim boven alle hbo-opleidingen uit. Door het ministerie van LNV is een sterke impuls gegeven door het honoreren van een viertal ‘groene plus’-lectoraten. Aan HAS Den Bosch zijn eind 2009 de volgende lectoraten toegekend voor: • Diergezondheid en dierwelzijn; • Nieuwe teeltsystemen; • Duurzame wereldvoedselvoorziening; • Voeding en gezondheid. Naast deze vier nieuw te benoemen lectoren zijn er binnen HAS Den Bosch al een aantal jaren drie lectoren actief. Dit zijn: • Innovatie in voeding (ir. Albert Zwijgers); • Keten en netwerkkunde (prof. dr. Nic Douben); • Paardenhouderij (drs. Joep Bartels).
Deze zeven lectoren zullen de komende jaren, samen met de door hen geleide kenniskringen van docenten en onderzoekers, een intensief programma realiseren van toegepast onderzoek voor en met bedrijven. De verbindingen met het onderwijs blijven daarbij essentieel. Onderzoek is binnen het onderwijsprogramma van de opleiding Toegepaste Biologie een wezenlijk onderdeel, meer dan voor de andere opleidingen. Dit onderzoek vindt zowel plaats in een productieomgeving als in de natuurlijke omgeving, in de plantaardige en dierlijke sectoren. Steeds gaat het uit van een ecologische benadering. In 2009 is HAS Den Bosch op haar terrein, in samenwerking met PlantLab, gestart met de bouw van uitermate geavanceerde klimaatkamers met behulp van LED-technologie. Studenten zullen in de toekomst betrokken worden bij plantfysiologisch onderzoek, onderzoek naar meerlagenteelt en bij de vertaling van de resultaten naar de praktijk.
“Een groot succes voor de sector Dier, Biologie en Milieu is de grote groei van de opleiding Toegepaste Biologie. Maar voor mij is niet de groei op zich het succes. Wat ik belangrijk vind is dat wij als HAS Den Bosch, als team, studenten weten te boeien met opleidingen van nu. Dat steeds meer jongeren interesse tonen in onderwerpen als natuur, milieu en food, dat is het grote succes. Zeker wanneer ze in de opleiding vervolgens met plezier en passie hun talenten kunnen ontwikkelen.” Jan Denissen
Bedrijfsopleidingen HAS KennisTransfer HAS KennisTransfer ontwikkelt zich steeds meer als de opleider op hbo+-niveau in de agro-, food-, en milieusector. In 2009 zijn hechte netwerken ontstaan rondom opleiden op managementniveau in de sectoren: • Golf: continuering van de samenwerking met de Nederlandse Greenkeepers Associatie (NGA), Nederlandse Golf Federatie (NGF) en Nederlandse Vereniging voor Golfbaaneigenaren (NVG); • Hoveniers en Groenvoorzieners: samenwerking met de Vereniging voor Hoveniers en Groenvoorzieners (VHG); • Sportveldenmanagement: samenwerking met de Vereniging voor Sport en Cultuurtechniek, ISA Sport (cursus Kunstgras); • Zorgboeren: samenwerking met de ZLTO, platform multifunctionele landbouw. Nieuw in het aanbod is de opleiding Food Innovation, Concepts & Design, die in 2009 voor het eerst van start ging. De eerste groep cursisten was zeer gemotiveerd en samen met de docenten tilden zij de opleiding tot een hoog niveau. Blijvers in het aanbod: • De hbo-opleiding Voedingsmiddelentechnologie (voorheen Certificaatstudie Levensmiddelentechnologie), waarbinnen jaarlijks enkele honderden cursisten vanuit bedrijven zich laten scholen in vakken als foodprocessing, microbiologie en productkunde. Velen maken het hele traject af en behalen het hbo-diploma Voedingsmiddelentechnologie bij HAS Den Bosch;
• De opleiding Management & Bedrijf blijft succesvol, dankzij de unieke formule waarin werk- en leerervaringen vanuit het onderwijs en de praktijk gecombineerd worden in een bedrijfskundig hbo-traject. Samenwerken, leren van en met elkaar, en de sterke binding met de praktijk, maken de opleiding tot een krachtig concept waar zowel de cursist als het bedrijf waarvoor hij of zij werkt veel baat bij heeft; • Het opleidingstraject Milieu en Duurzaamheid, dat milieumedewerkers binnen overheden en bedrijven bijschoolt op het gebied van milieubeleid, duurzaam ruimtegebruik, duurzaam produceren, energie en klimaat, en andere onderwerpen. De vele docenten uit het bedrijfsleven zorgen voor een enorme input aan theoretische en vooral ook praktische kennis.
Overleg Binnen HAS Den Bosch bestaan een aantal overlegsituaties: opleidingscommissies, opleidingsbijeenkomsten, overleg met alumni over onderwijsaanbod, overleg met klanten van HAS KennisTransfer, en overleg met de studentenvereniging en studieverenigingen. Als alternatief voor een hogeschoolraad is met een breed medezeggenschapsoverleg geëxperimenteerd. Dit is niet voortgezet. Eind 2009 hebben een aantal docenten en studenten het initiatief genomen om een nieuwe hogeschoolraad te formeren. Op 20 januari 2010 vond de installatievergadering plaats. Studenten worden twee keer per jaar uitgenodigd door het College van Bestuur voor een breed overleg met studentenverenigingen, studieverenigingen en studenten vanuit de opleidingscommissies.
FinanciĂŤn / jaarrekening 2009
Het resultaat van belang De exploitatierekening voor continuïteit De rijksbijdrage LNV is voor 2009 vastgeDe forse groei van het aantal studenten, de verbreding van het opleidingsaanbod, en de verdere ontwikkelingen van de activiteiten van HAS KennisTransfer stelt de instelling in financieel opzicht voor een aantal uitdagingen. Het vinden en blijvend binden van medewerkers, organisatieontwikkeling en onderwijsontwikkeling betekent investeren in de toekomst en kwaliteit van HAS Den Bosch, de hogeschool als kenniscentrum. De financiële cijfers, neergeslagen in jaarverslag en jaarrekeningen moeten dan ook beoordeeld worden tegen deze achtergrond en de omstandigheid (systeemeffect) dat groei vertraagd tot uitdrukking komt in de rijksbijdrage. De cijfers zijn van belang om het toekomstperspectief, de continuïteit en kwaliteit van de kerntaken te kunnen beoordelen. In de komende jaren zullen belangrijke investeringen in huisvesting en materieel nodig zijn om de uitdagingen verbonden aan vergroting van toegankelijkheid en deelname op te pakken. Alle beschikbare middelen, onder meer de reguliere bijdrage en impulsmiddelen, zullen worden aangewend om de groei in goede banen te leiden.
steld op ¤ 14,8 miljoen. Dit is ¤ 1,6 miljoen hoger dan begroot. Aan overige overheidsbijdragen en subsidies werd ¤ 0,2 miljoen ontvangen. De omzet van HAS KennisTransfer bedroeg ¤ 3,6 miljoen. De uitdaging blijft om de ontwikkeling van HAS KennisTransfer parallel te laten lopen met de groeiende belangstelling van studenten. Uitbouw van de activiteiten van HAS KennisTransfer in Greenport Venlo en de Zaanstreek dragen daaraan bij. De wijziging van de bekostigingsregels, de onzekerheden over de economische ontwikkelingen en de kabinetsplannen voor de komende jaren, vragen om een alert financieel beleid. Aan de kostenkant zien we met name de sterke stijging van de personele kosten, ¤ 2 miljoen, als gevolg van de groei.
De balans De stijging van de vaste activa is met name veroorzaakt door de uitbreiding van het pand. De stijging van de liquide middelen is als gevolg van de toekenning en ontvangst van extra middelen eind 2009, bouwimplus 2009 en groene lectoraten 2009. Deze posten zijn aan de creditzijde in de balans opgenomen onder de kortlopende schulden: vooruit ontvangen subsidie LNV. Het resultaat in 2009 is weliswaar negatief, als gevolg van de groei in studentenaantallen en de voorfinanciering (T-2-effect), dit is echter beter dan begroot.
Analyse financieel beleid, de kengetallen en toekomstige uitdagingen Jaarlijks wordt op basis van een aantal ontwikkelingen, verwachtingen en eigen keuzes een meerjarenperspectief opgesteld dat samen met de resultaten wordt geanalyseerd en getoetst aan een aantal streefwaarden. Gesteld kan worden dat de streefwaarden worden gehaald en het resultaat in overeenstemming is met de verwachtingen. Dit is mogelijk dankzij de passie, het plezier en de professionaliteit van de medewerkers. Een vergelijking van de HAS-cijfers met de waarden die landelijk worden gehanteerd, geeft het volgende beeld:
HAS Den Bosch heeft hiermee een solide financiĂŤle basis. Naast deze plannen vormt de explosieve groei van het aantal studenten de komende jaren een geweldige uitdaging. Het lijkt erop dat de ten opzichte van het overig hbo achtergebleven groei van de afgelopen jaren nu versneld wordt ingehaald. De groei van de instelling zal zich op tal van terreinen vertalen in investeringen in mensen en in middelen. In het algemeen wordt aangenomen, het financieel beleid van HAS Den Bosch is daarop ook gericht, dat fluctuaties in studentenaantallen door de instellingen zelf worden opgevangen. De groei en de daarmee samenhangende investeringen moeten worden voorgefinancierd. De groeiverwachtingen zijn evenwel dusdanig hoog dat een additioneel beroep op LNV als subsidiegever van HAS Den Bosch moet worden bekeken.
2009
2008
1,39
1,57
Solvabiliteit
41,28%
44,53%
Rentabiliteit
-0,57%
1,91%
HAS Den Bosch Liquiditeit (quick ratio)
Landelijke waarden norm Liquiditeit (quick ratio)
Tenminste 1
Solvabiliteit
Tenminste 20%
Rentabiliteit
Positief mits liquiditeit en solvabiliteit aan de norm voldoen
Accountantsverklaring
Geconsolideerde balans HAS Den Bosch per 31 december 2009 (Bedragen x ¤ 1.000) 31-12-2009
31-12-2008
14.734
14.066
477
452
Vaste Activa 1.2
Materiële vaste activa
1.3
Financiële vaste activa
15.211
14.518
Vlottende activa 1.4
Voorraden
1.5
Vorderingen
1.7
Liquide middelen
23
40
1.710
1.965
9.512
8.284
Totaal Activa
11.245
10.289
26.456
24.807
2.1
Eigen vermogen
10.921
11.048
2.3
Voorzieningen
4.011
3.497
2.4
Langlopende schulden
3.461
3.726
2.5
Kortlopende schulden
8.063
6.536
Totaal Passiva
26.456
24.807
Geconsolideerde staat van baten en lasten 2009 (Bedragen x ¤ 1.000) Werkelijk 2009
Begroot 2009
Werkelijk 2008
14.767
13.198
13.560
231
87
390
3.
BATEN
3.1
Rijksbijdragen LNV
3.2
Overige overheidsbijdragen en subsidies
3.3
Collegegelden
2.467
2.387
2.175
3.4
Baten werken in opdracht van derden
4.385
4.817
4.306
3.5
Overige baten
618
549
501
22.468
21.038
20.932
16.035
15.664
13.914
4.
LASTEN
4.1
Personele lasten
4.2
Afschrijvingen
1.198
1.130
1.083
4.3
Huisvestingslasten
1.159
1.194
1.118
4.4
Overige lasten
4.309
3.693
4.527
5.
FinanciĂŤle baten en lasten
-106
32
-108
22.595
21.713
20.534
-127
-675
398
0
0
1.392
-127
-675
1.790
Resultaat uit gewone bedrijfsvoering Bijzondere baten en lasten Resultaat
FinanciĂŤle kerncijfers 2009 Ontwikkeling van de lasten: Historische ontwikkeling baten
Rijksbijdragen Overige overheidsbijdragen Collegegelden Baten werken i.o.v. derden Overige baten
2009 14.767 231 2.467 4.385 618
2008 13.914 1.118 4.527 1.083 -108
2007 12.691 1.025 3.247 1.507 49
2006 9.302 1.111 2.363 962 244
2005 9.603 933 1.808 1.054 329
Als gevolg van de nieuwe richtlijnen jaarverslaggeving onderwijs met ingang van verslagjaar 2008 zijn de gegevens vanaf 2007 gewijzigd. Ontwikkeling van de lasten: Historische ontwikkeling lasten
Personele lasten Huisvestingslasten Overige lasten Afschrijvingen FinanciĂŤle baten en lasten
2009 16.035 1.159 4.309 1.198 -106
2008 13.560 390 2.175 4.306 501
2007 12.691 1.025 3.247 1.507 49
2006 9.302 1.111 2.363 962 244
2005 9.603 933 1.808 1.054 329
Kasstroomoverzicht Om meer inzicht te hebben in het gebruik van de geldmiddelen is in de jaarrekening van 2009 een uitgebreid kasstroomoverzicht opgenomen. Hieronder een verkorte versie op de drie hoofdonderdelen: 2009 2008 2007 2005 2006 Kasstroom uit operationele activiteiten 3.383 3.183 2.914 1.525 2.278 Kasstroom uit investeringsactiviteiten -1.891 -650 -632 -639 -369 Kasstroom uit financieringsactiviteiten -265 -265 -2.368 -976 -946 Mutatie liquide middelen 1.227 2.268 -86 -90 963 De mutatie in de kasstrooom uit operationele activiteiten wordt voornamelijk veroorzaakt door mutatie in de kortlopende schulden De kasstroom uit inversteringsactiviteiten in 2008 heeft betrekking op de aanschaf van inventaris en apparatuur, en de uitbreiding van het pand.
Studentenaantallen per provincie per 1-10-2009 Provincie Brabant Buitenland Drenthe Flevoland Friesland Gelderland Groningen Limburg Noord Holland Overijsel Utrecht Zeeland Zuid-Holland Totaal
BA 140 2 1 2 34 1 59 10 2 8 10 22 291
VM 97 2 2 3
DV 233 1 1
MK 64 1 2 1
19
48
12
29 7 2 15 5 13 194
93 7 7 21 17 24 452
10 2
PV 157 2 1 3 10 3 38 4 2 9 9 14 252
3 1 3 99
TA 50 8 3 2 6 17 9 1 5 17 10 128
FD 73 2 1
TB 74 1 2
1 15 1 17 1 3 16 8 10 147
20 1 22 7 3 5 2 31 140
Totaal 888 16 12 12 3 164 6 285 47 20 82 69 99 1703
Totaal % 52,1 0,9 0,7 0,7 0,2 9,6 0,4 16,7 2,8 1,2 4,8 4,1 5,8 100,0
Gegevens medewerkers, peildatum 31-12-2009 leeftijd per categorie
19 – 24 jaar 25 – 34 jaar 35 – 44 jaar 45 – 54 jaar 55 jaar en ouder
OP 6 1 17 6 19 16 10 39 5 19
Vrouw Man Vrouw Man Vrouw Man Vrouw Man Vrouw Man
OOP 0 1 1 2 1 2 1 5 1 5
AOP 4 0 9 3 14 4 14 9 4 8
Totaal 10 2 27 11 34 22 25 53 10 32
aantal personeelsleden Onderwijs personeel
Onderwijs ondersteunend personeel
Totaal 31-12-2009
Totaal 31-12-2008
Totaal 31-12-2007
Aantal personeelsleden
174
72
246
225
205
Aantal mannen
98
25
123
120
112
Aantal vrouwen
76
47
123
105
93
148,34
60,02
208,36
191,86
176,06
Aantal fte ziekteverzuim
Landelijk HBO Verzuimpercentage %
HAS Den Bosch
2008
2008
2009
4,7
2,53
2,74
Apart together De combinatie HAS Den Bosch en HAS KennisTransfer is een basis voor succes en ze kunnen niet zonder elkaar. Als relatief kleine hogeschool laat HAS Den Bosch zien dat zij op een duurzame manier extra draagvlak voor de hogeschool kan realiseren wanneer ze bedrijven en andere organisaties op een professionele wijze laat meeprofiteren van de kennis die er binnen de HAS-organisatie aanwezig is. HAS Den Bosch werkt van oudsher al intensief samen met het bedrijfsleven en heeft een enorm netwerk. HAS KennisTransfer heeft daardoor veel mogelijkheden om kennis in het bedrijfsleven toe te passen. HAS KennisTransfer werkt dan ook op het snijvlak van de maatschappelijke functie van de hogeschool (onderwijs) en zakelijke partnerships met het bedrijfsleven.