Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων by Εκδόσεις Σαΐτα

ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΨΑΛΤΗΣ

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων Ιστορική, αρχαιολογική και θεολογική προσέγγιση

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ο Χρήστος Αθ. Ψάλτης γεννήθηκε στη Καβάλα το 1984. Σπούδασε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, από το οποίο αποφοίτησε με βαθμό Λίαν Καλώς. Συνέχισε τις σπουδές του στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του ιδίου Πανεπιστημίου, από το οποίο αποφοίτησε με βαθμό Άριστα, βαθμός που του απενεμήθη επίσης και για τις Μεταπτυχιακές του σπουδές (Α΄ Κύκλου) στο ίδιο Τμήμα και ειδικά στον Τομέα της Αγίας Γραφής και Πατερικής Γραμματείας με ειδίκευση στη Καινή Διαθήκη. Σήμερα είναι Υποψήφιος Διδάκτωρ Παιδαγωγικής/ Χριστιανικής Παιδαγωγικής της Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΨΑΛΤΗΣ

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Χρήστος Α. Ψάλτης, Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων ISBN: 978-618-5147-72-3 Ιανουάριος 2016

Σελιδοποίηση:

Ηρακλής Λαμπαδαρίου www.lampadariou.eu

Σειρά: Philosophia Ancilla/ Academica Επιστημονικός υπεύθυνος σειράς: Κωνσταντίνος Ιω. Γεωργιάδης, http://kigeorgiad.wix.com/forumphilipporum Η σειρά αυτή δημιουργήθηκε από κοινού με τον Σύλλογο Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας «ΣΥΝ ΑΘΗΝΑ» https://synathena.wordpress.com/

Εκδόσεις Σαΐτα Αθανασίου Διάκου 42, 652 01, Καβάλα Τ.: 2510 831856 Κ.: 6977 070729 e-mail: info@saitapublications.gr website: www.saitapublications.gr Άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική χρήση Όχι Παράγωγα έργα 3.0 Ελλάδα Επιτρέπεται σε οποιονδήποτε αναγνώστη η αναπαραγωγή του έργου (ολική, μερική ή περιληπτική, με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο), η διανομή και η παρουσίαση στο κοινό υπό τις ακόλουθες προϋποθέσεις: αναφορά της πηγής προέλευσης, μη εμπορική χρήση του έργου. Επίσης, δεν μπορείτε να αλλοιώσετε, να τροποποιήσετε ή να δημιουργήσετε πάνω στο έργο αυτό. Αναλυτικές πληροφορίες για τη συγκεκριμένη άδεια cc, μπορείτε να διαβάσετε στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/gr/

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος

Εισαγωγή Η ρωμαϊκή Κόρινθος 1) Γεωγραφία 2) Προϊστορικοί και ιστορικοί χρόνοι 3) Κόρινθος, μια Ρωμαϊκή αποικία 4) Μία πόλη «κυρία δύο λιμανιών» 5) Οικονομία - Κοινωνία 6) Θρησκεία 7) Ο ευαγγελισμός της Κορίνθου από τον Απόστολο Παύλο

11 11 12 14 15 17 19 22

Κεφάλαιο 1ο Χαρακτηριστικά της ελληνικής και ρωμαϊκής οικίας 1.1 Εισαγωγή 1.2 Η ελληνική οικία 1.2.1 Οικία τύπου με «παστάδα» 1.2.2 Οικία τύπου με «προστάδα» 1.2.3 Οικία τύπου με «περιστύλιο» 1.3 Η ρωμαϊκή οικία 1.3.1 Οικία «Domus» 1.3.2 Οικία «Insula» 1.3.3 Οικία «Villa Urbanae» 1.3.4 Οικία «Villa Rustacae» 1.4 «Ανδρώνες» της ελληνιστικής οικίας 1.5 «Τρικλίνιο» της ρωμαϊκής οικίας 1.6 Ρωμαϊκές οικίες στην Κόρινθο 1.6.1 Οικία «Domus» κοντά στον Ναό Ε 1.6.2 Οικία Αναπλογάς

26 26 27 29 30 31 35 36 40 43 44 45 47 51 51 52

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

1.6.3 Οικία Kοκκινόβρυση / Shear 1.6.4 Οικία Opus Sectile Κεφάλαιο 2ο Χαρακτηριστικά στοιχεία των δείπνων και των συμποσίων στον ελληνορωμαϊκό κόσμο 2.1 Εισαγωγή 2.2 Τυπολογία των δείπνων του ελληνορωμαϊκού κόσμου 2.3 Τα καθημερινά γεύματα των Ελλήνων και των Ρωίων 2.3.1 Τα γεύματα των Ελλήνων 2.3.2 Τα γεύματα των Ρωμαίων 2.4 Η τέλεση του «συμποσίου» - «convivium» 2.5 Οι διαφορές ανάμεσα στο «συμπόσιο» των Ελλήνων και στο «convivium» των Ρωμαίων 2.6 Παιχνίδια, διασκέδαση, σεξουαλικές σχέσεις και τα ευτράπελα του «συμποσίου - convivium» 2.7 Τα πρόσωπα, η κοινωνική ιεραρχία και οι κοινωνικές σχέσεις στα συμπόσια των Ελλήνων και Ρωμαίων

53 55

57 57 58 67 68 69 71 76 79 83

Κεφάλαιο 3ο Οι συγκεντρώσεις της πρώτης χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου 87 3.1 Εισαγωγή 87 3.2 Τόπος και χρόνος συγκέντρωσης των μελών της εκκλησίας της Κορίνθου 88 3.2.1 Χρόνος συγκέντρωσης 88 3.2.2 Εκδοχές για τον τόπο συγκέντρωσης των μελών της εκκλησιαστικής κοινότητας της Κορίνθου 95 3.2.2.1 Εκδοχή Α’: Σε μη οικιακό χώρο 100 3.2.2.2 Εκδοχή Β’: Σε οικιακό χώρο - «κατ’οίκον εκκλησία» 102 3.2.2.2.1 «Villa» - «Domus» ως «κατ’ οίκον Εκκλησία» 103 3.2.2.2.2 Κρίσιμα ερωτήματα 105

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3.2.2.2.3 «Insula» ως «Κατ’οίκον Εκκλησία» 3.3 Το μέγεθος της χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου

107 109

Κεφάλαιο 4ο Τρόπος τέλεσης των κοινών δείπνων από την πρώτη χριστιανική κοινότητα της Κορίνθου 113 4.1 Εισαγωγή 113 4.2 Εκδοχές για τον τρόπο τέλεσης των κοινών ευχαριστιακών δείπνων με βάση την Α’ Κορινθίους Επιστολή 114 4.3 Απαγορεύσεις και προτροπές του Παύλου σχετικά με την βρώση ειδωλόθυτων 124 4.4 Κοινωνικά προβλήματα της εκκλησιαστικής κοινότητας της Κορίνθου κατά την διάρκεια των κοινών τους γευμάτων και η επίλυσή τους από τον Παύλο ( Α’ Κορινθίους 11:17-22) 127 4.4.1 Ερμηνευτική ανάλυση της Α’ Κορινθίους (11:17-22) 128 4.4.2 Το παλαιό και το νέο κοσμοείδωλο 132 Επίλογος Βιβλιογραφία Παράρτημα

140 147 166

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στο παρόν σύγγραμμα γίνεται προσπάθεια να παρουσιαστούν τα κοινά δείπνα του αρχέγονου χριστιανισμού, με σημείο αναφοράς στην πρώτη εκκλησιαστική κοινότητα της Κορίνθου. Η διεπιστημονικότητα της έρευνας σε ένα μάλιστα αντικείμενο που άπτεται τόσο στους αρχαιοελληνικούς και ρωμαϊκούς χρόνους όσο και στους πρωτοχριστιανικούς και μετέπειτα πρωτοβυζαντινούς, στους οποίους άλλωστε οι πρώτοι εισάγονται, είναι δεδομένη. Η πρώτη μου επαφή με τον κλάδο της ιστορίας των χρόνων της Καινής Διαθήκης υπήρξε κατά τη διάρκεια των παραδόσεων των μαθημάτων της ερμηνείας της Καινής Διαθήκης στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του ΑΠΘ. Τόσο οι διδάσκοντες όσο και η πρόκληση της σχετικής θεματολογίας είλκυσαν το ενδιαφέρον μου για την μεταπτυχιακή μου εξειδίκευση στον ίδιο τομέα. Για το παρόν ερευνητικό και συγγραφικό έργο, το οποίο ήταν καρπός τεσσάρων ετών, θερμές ευχαριστίες εκφράζονται στα μέλη ΔΕΠ της Θεολογικής Σχολής, Αικατερίνη Τσαλαμπούνη, που υπήρξε και η Σύμβουλός μου, Κυριακούλα Παπαδημητρίου και Αγγελική Τριβυζαδάκη, οι οποίες και πλαισίωσαν την τριμελή Συμβουλευτική και Εξεταστική Επιτροπή της Μεταπτυχιακής Διατριβής μου. Επίσης, ευχαριστώ θερμά τον καλό μου φίλο και συνάδελφο Δρ. Κωνσταντίνο Γεωργιάδη για την επιστημονική συνδρομή του. Θερμές ευχαριστίες οφείλω και στην Ευθυμία Αντωνού για την αμέριστη βοήθειά της. Βαθιά ευγνωμοσύνη οφείλω, τέλος, στους αγαπητούς μου γονείς Αθανάσιο και Ροδόπη, οι οποίοι με ανέθρεψαν και με στήριξαν σε όλες τις επιλογές μου με τον καλύτερο τρόπο. Άλλωστε χωρίς την πραγματική τους στήριξη πολλά πράγματα απ’ όσα έχω καταφέρει δεν θα ήταν για μένα πραγματικότητα.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Ρωμαϊκή Κόρινθος Για πολλούς σύγχρονους μελετητές, η πόλη της Κορίνθου υπήρξε μία από τις πιο ενδιαφέρουσες περιοχές του ρωμαϊκού κόσμου. Μετά από την Ρώμη, την Αθήνα, την Ιερουσαλήμ και ίσως την Αντιόχεια υπάρχουν αρκετά στοιχεία για την Κόρινθο περισσότερο από κάθε άλλη πόλη του ρωμαϊκού κόσμου. Αυτό οφείλεται σε γραπτές πηγές όπως κυρίως του Στράβωνα, του Πλούταρχου, του Παυσανία, του Απουληίου και φυσικά του αποστόλου Παύλου, ο οποίος με τις δύο επιστολές του προς το κορινθιακό εκκλησίασμα αναφέρεται συγκεκριμένα στις πεποιθήσεις, τις αξίες, τις ελπίδες και τους φόβους της κοινωνίας της Κορίνθου1.

1) Γεωγραφία Η αρχαία Κόρινθος ήταν μια σημαντική πόλη-κράτος της αρχαίας κλασικής Ελλάδας. Η γεωγραφική της θέση προκαθόρισε σε μεγάλο βαθμό και την ιστορία της. Η αρχαία κορινθιακή χώρα, κομμάτι της αργολικής γης όπως επισημαίνει ο Παυσανίας στα «Κορινθιακά»2 συνόρευε με τη Σικυώνα στα δυτικά, με τους Μεγαρείς στα ανατολικά, με τους Αργείους στα ΝΔ και με τους Επιδαύριους στα νότια (εικ.1). Το επιβλητικό ύψωμα που βρίσκεται νότια του σύγχρονου χωριού της Παλαιάς Κορίνθου ήταν γνωστό από την αρχαιότητα ως Ακροκόρινθος και ενισχύθηκε με τείχη ήδη από τον 7ον αιώνα π.Χ. Η Κορινθία είναι ορεινή κατά τα δύο τρίτα της με τα βουνά της να φτάνουν πολύ κοντά στην θάλασσα σχηματίζοντας μόνο μια στενή πεδινή λωρίδα που περιβάλλει τον Κορινθιακό Κόλπο. Σε αυτήν την πεδινή λωρίδα, που αρχίζει από τον λόφο του Ακροκόρινθου και τελειώνει στην ακρογιαλιά, εκεί όπου βρίσκεται το

ENGELS 1990: 1.

«ἡ δὲ Κορινθία χώρα μοῖρα οὖσα τῆς Ἀργείας ἀπὸ Κορίνθου τὸ ὄνομα ἔσχηκε» Παυσανίας, Κορινθιακά 2,1,1. 2

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

αρχαίο λιμάνι Λέχαιο, υπήρξε και η αρχαία πόλη της Κορίνθου. Η αρχαία Κόρινθος, πόλη δωρική, βρισκόταν σε νευραλγική θέση, κοντά δηλαδή στην περιοχή του Ισθμού, πάνω στο κομβικό σημείο που ένωνε την Πελοπόννησο με την υπόλοιπη ηπειρωτική Ελλάδα3.

2) Προϊστορικοί και ιστορικοί χρόνοι Οι ανασκαφές έδειξαν ότι κατοικείτο ήδη από την 6η χιλιετία π.Χ. και γνώρισε μεγάλη άνθιση μέχρι το τέλος της Εποχής του Χαλκού (1100 π.Χ). Το 1900 π.Χ. η παραλιακή Κορινθία εποικίζεται από Ίωνες, ενώ η νότια (Φενεός, Στύμφηλος) από Αρκάδες. Το 1500 π.Χ. εμφανίζονται σε όλη την Κορινθία Αχαιοί. Η τότε ακμή της περιοχής καταγράφεται και στα ομηρικά έπη όπου αναφέρεται με το όνομα Eφύρα και πάντοτε με το χαρακτηριστικό επίθετο «ἀφνειός»4 που δηλώνει τον εξαιρετικά μεγάλο πλούτο της5. Το 900 π.Χ. μετά την κάθοδο των Δωριέων, οι Δωριείς με αρχηγό τους τον Αλήτη υιό του Ιππότη, όπως αναφέρουν ο Παυσανίας6 και ο Πίνδαρος7, οδεύουν προς την Πελοπόννησο και εγκαθίστανται στην Κόρινθο εκτοπίζοντας τους παλαιότερους πληθυσμούς κυρίως ιωνικής καταγωγής. Με την εγκατάσταση των Δωριέων καθιερώθηκε και το πολίτευμα της βασιλείας στην Κόρινθο, όπου κυβερνούσε πλέον μία αριστοκρατική οικογένεια Δωριέων, οι Βακχιάδες ή Ηρακλείδες8. 3

ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ 1993: 11.

«Οἳ δὲ Μυκήνας εἶχον ἐυκτίμενον πτολίεθρον ἀφνειόν τε Κόρινθον ἐυκτιμένας τε Κλεωνάς..» Όμήρου, Ιλιάδα Β, 570. 4

ΡΑΓΚΑΣ 1893: 17.

«οὔτω βασιλευόντων Δωριεῖς στρατεύουσιν ἐπὶ Κόρινθον: ἡγεῖτο δὲ Ἀλήτης Ἱππότου <τοῦ> Φύλαντος τοῦ Ἀντιόχου τοῦ Ἡρακλέους. Δωρίδας μὲν οὖν καὶ Ὑανθίδας παραδόντες τὴν βασιλείαν Ἀλήτῃ καταμένουσιν αὐτοῦ, τῶν δὲ Κορινθίων ὁ δῆμος ἐξέπεσεν ὑπὸ Δωριέων κρατηθεὶς μάχῃ.Ἀλήτης δὲ αὐτός τε καὶ οἱ ἀπόγονοι βασιλεύουσιν ἐς μὲν Βάκχιν τὸν Προύμνιδος ἐπὶ γενεὰς πέντε, ἀπὸ τούτου δὲ οἱ Βακχίδαι καλούμενοι πέντε ἄλλας γενεὰς ἐς Τελέστην τὸν Ἀριστοδήμου». Παυσανίας, Κορινθιακά 2,4,4. 6

Πίνδαρος, Ολυμπιακή Ωδή 8,17.

ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ 1993: 17.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Από τα μέσα του 9ου π.Χ. αιώνα οι Κορίνθιοι αρχίζουν τις εξαγωγές αγγείων στη Δυτική Ελλάδα και στη συνεχεία ιδρύουν αποικίες στην Ιθάκη, την Αμβρακία και την Κέρκυρα. Η μεγάλη ακμή της πόλης αρχίζει όταν αναδείχθηκε σε ηγέτιδα δύναμη του ελληνικού κόσμου πρωτοστατώντας στην ίδρυση ελληνικών αποικιών στη δυτική Μεσόγειο. Το 734 π.Χ. συγκεκριμένα, οι Τενεάτες με αρχηγό τον Αρχία ιδρύουν την πόλη των Συρακουσών στη Σικελία. Το 704 π.Χ. ο Αμεινοκλής κατά διαταγή των Κορινθίων, κατασκευάζει στα δύο λιμάνια της Κορίνθου (Λέχαιο και Κεγχρεές) τις πρώτες τριήρεις, ανοίγοντας νέους δρόμους στην ναυπηγική ιστορία της Κορίνθου. Το 660 π.Χ. η Κόρινθος εμπλέκεται με τους Κερκυραίους, στην αρχαιότερη σύμφωνα με το Θουκυδίδη ναυμαχία μεταξύ ελληνικών πόλεων9. Το 620 π.Χ. η ηγεμονία των Βακχιάδων τελείωσε, όπου και καταλύεται ο θεσμός της βασιλείας. Την διακυβέρνηση αναλαμβάνει ο Κύψελος, εγκαινιάζοντας την περίοδο της τυραννίας στην Κόρινθο (620 π.Χ) και στην συνέχεια ο υιός του Περίανδρος (590-550 π.Χ). Μετά την τυραννία το πολίτευμα γίνεται ολιγαρχικό. Το 338 π.Χ. με την ήττα των ενωμένων ελληνικών δυνάμεων και την επικράτηση των Μακεδόνων, ο Φίλιππος ο Β’ εγκατέστησε την φρουρά του στον Ακροκόρινθο. Το 197 π.Χ. οι Μακεδόνες νικήθηκαν στο Κυνοκέφαλο της Θεσσαλίας από τους Ρωμαίους, οι οποίοι αποφασίζουν την εγκαθίδρυση ρωμαϊκής φρουράς στον Ακροκόρινθο. Δύο χρόνια αργότερα αποχωρεί η ρωμαϊκή φρουρά από την ακρόπολη της Κορίνθου και η πόλη γίνεται ξανά έδρα της Αχαϊκής Συμπολιτείας γεγονός που το πλήρωσε πολύ ακριβά πενήντα χρόνια αργότερα10. Η ιστορία της διακόπτεται απότομα το 146 π.Χ., όταν η πολιτική της αστάθεια θα προκαλέσει την υπερδύναμη της εποχής, την κραταιά Ρώμη. Το Μάιο του 146 π.Χ. η τακτική συνέλευση της Αχαϊκής συμπολιτείας στην Κόρινθο αποφασίζει την κήρυξη του πολέμου τυπικά εναντίον των Σπαρτιατών ουσιαστικά όμως εναντίον των Ρωμαίων. Ο ύπατος Λεύκιος Μόμμιος αποστέλλεται από τη Σύγκλητο να αντιμετωπίσει την κατάσταση με σαφείς οδηγίες: Η τιμωρία των Αχαιών να είναι παραδειγματική ώστε να καταπτοηθούν όλοι οι Έλληνες. 9

ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ 1993: 17-19.

ROTHAUS 2000: 8-10.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Μετά από μία σειρά λανθασμένων χειρισμών από πλευράς των στρατηγών της Αχαϊκής Συμπολιτείας οι Έλληνες ηττήθηκαν στον Ισθμό και ακολούθησε η καταστροφή της Κορίνθου. Η Κόρινθος ερημώθηκε κυριολεκτικά. Ένα τμήμα της επικράτειας της πόλης δημεύτηκε από τη Ρώμη ως δημόσια γη, ενώ το υπόλοιπο υπήχθη στη Σικυώνα, η οποία ανέλαβε και την οργάνωση των Ισθμίων. Έτσι η άλλοτε κραταιά ελληνική πόλη της Κορίνθου έσβησε για τα επόμενα εκατό χρόνια (146-44 π.Χ.) από τον χάρτη του Imperium Romanum, σύμφωνα με το «Lumen totius Graeciae» του Κικέρωνα (το φως όλης της Ελλάδας) 11.

3) Κόρινθ ος, μια ρωμαϊκή αποικία Ο Ιούλιος Καίσαρας και στη συνέχεια ο Αύγουστος, αποφασίζουν τον εποικισμό και την ανοικοδόμηση της πόλης. Το 44 π.Χ. ο Ιούλιος Καίσαρ την εντάσσει στο πρόγραμμά του για την ανοικοδόμηση κατεστραμμένων πόλεων. Την ίδια χρονιά ο Καίσαρ δολοφονήθηκε και η ανοικοδόμηση συνεχίστηκε και τελείωσε επί Αυγούστου. O Ιούλιος Καίσαρ εγκατέστησε στην Κόρινθο απελεύθερους, βετεράνους Ρωμαίους και ακτήμονες από την Ιταλία και την ονόμασε «Colonia Laus Iulia Corinthiensis», όπως μαρτυρείται από τα νομίσματα της εποχής12. Η Κόρινθος πολύ γρήγορα γίνεται αποικία και ταυτόχρονα εμπορικό λιμάνι, όπου συγκεντρώνονται άνθρωποι από όλες τις γωνιές της αυτοκρατορίας. Ως ρωμαϊκή αποικία η Κόρινθος έχει την λατινική ως επίσημη γλώσσα. Γρήγορα όμως αντικαταστάθηκε από την ελληνική όπως βεβαιώνει το γεγονός ότι η λατινική χρησιμοποιείται στις επιγραφές μέχρι και τον πρώτο μεταχριστιανικό αιώνα. Είναι εντυπωσιακό το πόσο γρήγορα η νέα Κόρινθος αναπτύσσεται και πάλι, παρουσιάζει πολύ μεγάλη άνθιση και επανακτά τον παλαιό της 11

Cicero, Pro lege Manilia oratio 5. . DILLON / GARLAND 2005: 168-265.

Ονομάζεται «Julia» διότι θεωρείται έργο της «Ιουλείας οικογενείας» δηλαδή της ηγεμονικής οικογένειας του Ιουλίου Καίσαρα και του Αυγούστου. DILLON / GARLAND 2005: 168-265. 12

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

πλούτο και τη φήμη της. Έτσι σύντομα γίνεται η πλουσιότερη και σημαντικότερη πόλη της Πελοποννήσου, μια πόλη με έντονο κοσμοπολίτικο χαρακτήρα. Αυτός άλλωστε ο χαρακτήρας επηρέασε και την θρησκευτική ζωή της πόλης. Στην πόλη μαρτυρούνται λατρείες όχι μόνο τοπικές αλλά κι εκείνες άλλων λαών και περιοχών της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Αξιοσημείωτο είναι ότι η οικονομική ευρωστία και πολιτισμική ευημερία της Κορίνθου, ως μιας από τις μεγάλες πόλεις του ρωμαϊκού κόσμου, διήρκεσε σε όλη την πρώιμη αυτοκρατορική περίοδο13.

4) Μία πόλη «κυρία δύο λιμανιών» Η Κόρινθος βρίσκεται σε μια εξαιρετικά σημαντική και κομβική τοποθεσία. Κατά την αρχαιότητα εξυπηρετούνταν από δύο επίνεια ή αλλιώς λιμάνια ένα σε κάθε πλευρά του Ισθμού, το Λέχαιο14 στα δυτικά και

HORRELL / ADAMS 2004: 3-6.

Βλ. SAKELLARIOU / FARAKLAS 1971: 151: Το λιμάνι του Λεχαίου ήταν το βασικό λιμάνι - επίνειο της Αρχαίας Κορίνθου, ένα θαύμα τεχνογνωσίας και τεχνολογίας που αντιγράφτηκε από τους Καρχηδονίους αρχικά και τους Ρωμαίους στη συνέχεια. Πήρε το όνομά του από τον Λέχη, γιό της Πειρήνης και του Ποσειδώνα. Oι ανασκαφές αποκάλυψαν δύο δρόμους, οι οποίοι καταλήγουν από την πόλη στο λιμάνι· τη γνωστή οδό Λεχαίου, που αναφέρει και ο Παυσανίας Κορινθιακά 2,3,4: «ὁδὸς ἐπὶ Λεχαίου εὐθεία» και μία δεύτερη μεταξύ της κύριας οδού και του δυτικού τείχους. Το λιμάνι βρίσκεται στον Κορινθιακό κόλπο και συνδεόταν με την πόλη της Κορίνθου με μακριά τείχη, συνολικού μήκους 2.300 μέτρων. Το λιμάνι, που είχε δύο τμήματα, τον εμπορικό και τον πολεμικό ναύσταθμο, ήταν εξ’ ολοκλήρου τεχνητό. Χρησιμοποιούνταν ως εμπορικό, απ' όπου προωθούνται τα εμπορεύματα είτε προς την πόλη είτε προς το λιμάνι των Kεγχρεών και ως πολεμικός ναύσταθμος, βάση του πολεμικού στόλου της Κορίνθου. Από τα δύο λιμάνια οι Κορίνθιοι ήταν φυσικό να προσέξουν περισσότερο το Λέχαιο στον ομώνυμο κόλπο. Και αυτό γιατί ήταν το πλησιέστερο στην πόλη σύμφωνα με τον Στράβωνα, Γεωγραφικά 4,C380,21 και μπορούσαν με ευκολία να δραστηριοποιούνται προς τη Δύση, όπου βρίσκονταν και οι πρώτες τους αποικίες, ανεμπόδιστοι από τους αντίζηλους Αθηναίους. Κατά την διάρκεια της ρωμαϊκής κατοχής της περιοχής, το λιμάνι γνώρισε πολύ μεγάλη ακμή. 14

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

τις Κεγχρεές15 στα ανατολικά. Γι’ αυτόν το λόγο ο αρχαίος Έλληνας γεωγράφος Στράβων περιέγραψε την Κόρινθο ως την «κυρία δύο λιμανιών»16. Λόγω της στρατηγικής της θέσης, η Κόρινθος διαφέντευε ένα διεθνές σταυροδρόμι ελέγχοντας τόσο το χερσαίο εμπόριο μεταξύ Βορρά και Νότου όσο και το θαλάσσιο εμπόριο μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Πληροφορίες σχετικά με το λιμάνι του Λεχαίου υπάρχουν στους διάφορους αρχαίους συγγραφείς, όπως τον Θουκυδίδη17 και τον Διόδωρο Σικελιώτη18, οι οποίοι αναφέρονται στα τείχη του λιμανιού, τον Ξενοφώντα19 ο οποίος αναφέρει τις οχυρώσεις και τους νεώσοικους, τον Πλούταρχο20 ο οποίος αναφέρεται γλαφυρά στη σφύζουσα ατμόσφαιρα του λιμανιού, τον Στράβωνα21, ο οποίος αναφέρεται στη σημασία των λιμανιών του Λεχαίου

Βλ. STERN / THIMME 2007: 4-7: Οι Κεγχρεές βρίσκονται στο βορειοανατολικό άκρο της Πελοποννήσου νοτιοανατολικά της Κορίνθου στον όρμο των Κεγχρεών, στο Σαρωνικό Κόλπο. Οι Κορίνθιοι αναγνωρίζοντας τη στρατηγική σημασία των Κεγχρεών μερίμνησαν από νωρίς για την περιφρούρηση του λιμανιού. Τα μέχρι σήμερα ανασκαφικά δεδομένα, παρέχουν κυρίως πληροφορίες για τη δραστηριοποίηση του λιμένος μόνον στους ρωμαϊκούς και πρώιμους βυζαντινούς χρόνους. Ωστόσο, υπάρχουν συγκλίνουσες ενδείξεις που επιτρέπουν να ειπωθεί ότι το λιμάνι των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων πιθανότατα εγκαταλείφθηκε μετά την ολοκληρωτική καταστροφή της Κορίνθου το 146 π.Χ. από τον Μόμμιο για να ανοικοδομηθεί στα χρόνια του Αυγούστου (27 π.Χ. – 14 μ.Χ.) σε νεότερη θέση παρακείμενη της αρχικής. Το λιμάνι των Κεγχρεών ξεκίνησε να υποδέχεται εμπόρους και ταξιδιώτες από τις πρώτες ακόμη ημέρες της ρωμαϊκής κορινθιακής αποικίας, διότι ο Στράβωνας Γεωγραφικά 6,20,378 κατά την επίσκεψή του σε αυτό χρησιμοποιεί δύο χαρακτηρισμούς: «κώμη και λιμήν». Ήδη στα μέσα του 1ου αι. μ.Χ. οι Κεγχρεές είχαν αναπτυχθεί σε μια οργανωμένη πλέον κοινωνία και σε ένα κοσμοπολίτικο εμπορικό κέντρο, δίχως όμως να αποκτήσουν ποτέ διοικητική αυτονομία από τη Κόρινθο. Η ιστορία των Κεγχρεών όπως είναι γνωστή μέσα από τις αρχαίες γραπτές πηγές είναι περιορισμένη, καθώς υπάρχουν μόνο σποραδικές αναφορές στην πόλη και αυτές ως λιμάνι της Κορίνθου. 15

Στράβων, Γεωγραφικά 8,378C,20.

Θουκυδίδης, Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου 1,8,2.

Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη 14,86,4.

Ξενοφώντας, Ελληνικά 4,13.

Πλούταρχος, Ηθικά 2.

Στράβωνας, Γεωγραφικά 8,C378,20.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

και των Κεγχρεών, καθώς και τον Παυσανία22 ο οποίος αναφέρεται στην οδό που οδηγεί από την πόλη στο λιμάνι και τη μνημειακή κατάληξή της στην αγορά της Κορίνθου. Οι αρχαίες πηγές για το λιμάνι των Κεγχρεών είναι περιορισμένες. Ο Στράβωνας23, για παράδειγμα, αναφέρεται στην αυξημένη εμπορική κίνηση και τον πλούτο του λιμανιού, ενώ ο Παυσανίας24 αναφέρεται στους ναούς και τα αγάλματα που συναντά κανείς στον δρόμο προς τις Κεγχρεές καθώς και στην προέλευση της ονομασίας της πόλης25. Το λιμάνι των Κεγχρεών αναφέρεται και από τον Απουλήιο26. Από αρχαιοτάτων χρόνων φορτηγά πλοία από την Ανατολή (Μικρά Ασία, Συρία, Φοινίκη και Αίγυπτο) αλλά και από τη Δύση (Ιταλία και Ισπανία) ξεφόρτωναν είτε στο ένα είτε στο άλλο λιμάνι, ανάλογα με τον προορισμό τους, το φορτίο τους. Κατόπιν μετέφεραν τα φορτία διά ξηράς στην άλλη πλευρά του ισθμού, λίγα χιλιόμετρα μακριά, μέσω ενός πλακόστρωτου δρόμου που ονομαζόταν «δίολκος». Τα πλοία προτιμούσαν αυτή την χερσαία διαδρομή, επειδή έτσι γλίτωναν τον επικίνδυνο περίπλου των 320 χιλιομέτρων γύρω από τα ανεμοδαρμένα ακρωτήρια της νότιας Πελοποννήσου27.

5) Οικονομία - Κοινωνία Η κοινωνία της Κορίνθου άρχιζε να αναβιώνει μετά την καταστροφή της από τον Λεύκιο Μόμμιο, το 44 π.Χ. Στην εγκαταλελειμμένη και ερειπωμένη Κόρινθο αυτήν την περίοδο φτάνουν, - οι πρώτοι άποικοι της από την Ρώμη. Δεν είναι γνωστός ο ακριβής αριθμός των πρώτων αποίκων,

Παυσανίας, Κορινθιακά 2,3,4.

Στράβωνας, Γεωγραφικά 4,20,378 / 22,380.

Παυσανίας, Κορινθιακά 2,2,3.

SAKELLARIOU / FARAKLAS 1971: 153.

Απουλήιος, Μεταμορφώσεις 10,35,205,750.

ΡΑΓΚΑΣ 1893: 25-26.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

εικάζεται ότι μπορεί να ήταν περίπου στους τρεις χιλιάδες28. Ο χαρακτήρας της πρώτης αποικίας της Κορίνθου ήταν αγροτικός, καθώς οι πρώτοι άποικοι της ασχολήθηκαν με την γεωργία και την κτηνοτροφία. Για τουλάχιστον μισό αιώνα από το 44 π.Χ. οι πρώτοι άποικοι της Κορίνθου ασχολήθηκαν με την εκμετάλλευση των φυσικών της πόρων29. Κατά τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες παρατηρείται μια σημαντική αλλαγή. Αρχικά θα πρέπει να αναφερθεί η πολύ σημαντική αύξηση του πληθυσμού της πόλης που ήταν το πρώτο δείγμα της ανάπτυξής της. Εκατοντάδες άνθρωποι φτάνουν από την Ρώμη αλλά και από άλλες περιοχές της Μεσογείου, στην Κόρινθο. Στην πόλη μετανάστευσαν άνθρωποι διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων, αξιωματικοί του στρατού, κρατικοί λειτουργοί, θρησκευτικοί άρχοντες, έμποροι, βιοτέχνες, άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών, καλλιτέχνες, με αποτέλεσμα να αλλάξει η φυσιογνωμία της κοινωνίας της πόλης30. Η έλευση όλων αυτών των ανθρώπων συνέβαλε στην οικονομική ανάπτυξη της αποικίας (εμπόριο, βιοτεχνία, λειτουργία τοπικών εργαστηρίων μαρμάρου, γλυπτικής, κεραμικής και μεταλλουργίας). Ταυτόχρονα οι κρατικοί λειτουργοί κατέλαβαν διοικητικές θέσεις δημιουργώντας τις προϋποθέσεις μιας οργανωμένης πολιτικά και νομικά πόλης. Επίσης η εγκατάσταση του ρωμαϊκού στρατού και στην συνέχεια του Ρωμαίου διοικητή της επαρχίας στην πόλη παρείχε την απαραίτητη ασφάλεια στους κατοίκους και καθιστούσε την πόλη σημαντικό διοικητικό κέντρο στο ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας31. Τέλος, η εθνική σύσταση της κοινωνίας της Κορίνθου αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα ανάπτυξης της πόλης. Η Κόρινθος έγινε σταυροδρόμι συνάντησης διαφορετικών λαών και πολιτισμών από όλη την Μεσόγειο (Ρωμαίοι, Ισπανοί, Σικελοί, Καρχηδόνιοι, Έλληνες από την Βόρεια Ελλάδα, Εβραίοι, Αιγύπτιοι και άνθρωποι από πολλές περιοχές της Μικράς Ασίας). Για αυτό άλλωστε η

ABBOTT / JOHNSON 1926: 5.

TREGGIARI 1969: 106-110.

ENGELS 1990: 67-71.

TREGGIARI 1969: 101-110.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Κόρινθος ονομάζεται από τους ερευνητές της κοινωνικής ιστορίας ως πολυπολιτισμική πόλη με ιδιαίτερο κοσμοπολίτικο χαρακτήρα32. Η ανάπτυξη αυτή της Κορίνθου, η ευημερία της, ο κοσμοπολίτικος χαρακτήρας της, η καλλιτεχνική δράση της και ο πλούτος της μπορούν να εξηγηθούν αποκλειστικά και μόνο σε συνάρτηση με την κοινωνία της33.Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που οι επιστήμονες της κοινωνικής ιστορίας και της ιστορίας της οικονομίας τοποθετούν την Κόρινθο μεταξύ των ακμαιότερων πόλεων του ρωμαϊκού κόσμου34.

6) Θρησκεία Η Κόρινθος εκτός από «πόλη σταυροδρόμι πολιτισμών» υπήρξε και «πόλη σταυροδρόμι θρησκειών». Το γεγονός αυτό σύμφωνα με τους επιστήμονες εξηγείται πολύ εύκολα, αν ληφθεί υπόψη το πολυπολιτισμικό κράμα της κοινωνίας της Κορίνθου σε συνάρτηση με την θρησκεία. Αυτό φαίνεται άλλωστε από το γεγονός ότι οι ναοί και τα ιερά της προσέλκυαν εκατοντάδες χιλιάδες επισκεπτών, από όλη την λεκάνη της Μεσογείου καθ’ όλη την διάρκεια του χρόνου και ειδικά στις μεγάλες εορτές, όπως για παράδειγμα τα Ίσθμια. Επιπλέον η Κόρινθος τα πρώτα μεταχριστιανικά χρόνια αποτέλεσε σημαντικό κέντρο της νέας θρησκείας, του χριστιανισμού, με σημείο αναφοράς τον απόστολο Παύλο. Οι γνώσεις για τις λατρείες της Κορίνθου στην ρωμαϊκή περίοδο βασίζονται σε πέντε κυρίως, πηγές: α) σε αναθηματικές επιγραφές ιερέων και ιδιωτών στους διαφόρους ναούς, β) στις μαρτυρίες αρχαίων επισκεπτών της πόλης και ειδικότερα του περιηγητή Παυσανία (Κορινθιακά) αλλά και του Απόστολου Παύλου (Α’ & Β’ Επιστολή προς Κορινθίους) και του Λουκά (Πράξεις των Αποστόλων), γ) στις παραστάσεις των νομισμάτων τη πόλης, δ)

ENGELS 1990: 67-71.

ENGELS 1990: 66.

ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ 1973: 45-47.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

στα αρχιτεκτονικά υπολείμματα των ναών στην πόλη αλλά και της ευρύτερης περιοχής της Κορίνθου και τέλος ε) σε θρύλους και παραδόσεις35. Σημαντικές θεότητες της ελληνικής πόλης της Κορίνθου ήταν ο Ποσειδώνας και η Αφροδίτη. Η λατρεία αυτών των θεοτήτων αποτελεί ισχυρό δείγμα της θρησκευτικής συνέχειας από την κλασική και ελληνιστική Κόρινθο στην ρωμαϊκή Κόρινθο, αφού αυτές οι δύο θεότητες συνέχισαν να βρίσκονται σε υψηλή θέση στο κορινθιακό πάνθεον κατά την διάρκεια των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων. Αυτό ομολογείται άλλωστε και από την συχνή εμφάνιση απεικονίσεών τους στα νομίσματα της πόλης κατά την ρωμαϊκή περίοδο. Αυτή η αναβίωση της λατρείας του Ποσειδώνα και της Αφροδίτης, από τους πρώτους αποίκους της πόλης ίσως να οφείλεται στο γεγονός ότι κατά την ελληνιστική περίοδο αυτές οι θεότητες ήταν προστάτιδες της πόλης. Επίσης και άλλες θεότητες από την ελληνική παράδοση συνέχιζαν να λατρεύονται στην ρωμαϊκή Κόρινθο, σε ναούς όπως του Απόλλωνα, του Διονύσου, του Ασκληπιού, της Αθηνάς, της Δήμητρας και της Κόρης36. Χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου είναι η αναβίωση της λατρείας αρχαίων τοπικών λατρειών. Αυτό βεβαιώνεται από τα ευρήματα που έρχονται στο φως με τις αρχαιολογικές ανασκαφές. Συγκεκριμένα, έχει βρεθεί μια πληθώρα νομισμάτων με απεικονίσεις της σκηνής της χαλιναγώγησης και εξημέρωσης του μυθικού φτερωτού Πήγασου, - από τον τοπικό μυθικό ήρωα της Κορίνθου Βελλεροφόντη με την βοήθεια της Αθηνάς. Αυτά τα ευρήματα (νομίσματα) μαρτυρούν την λατρεία των παραπάνω τοπικών μυθικών προσώπων από τους Κορίνθιους της ρωμαϊκής περιόδου37. Στην Κόρινθο εντοπίζονται επίσης ευρήματα τα οποία μαρτυρούν την λατρεία ρωμαϊκών θεοτήτων, ιδεών και προσώπων. Αυτό δεν προκαλεί έκπληξη, καθώς η Κόρινθος είναι ρωμαϊκή αποικία, μια μικρογραφία επομένως της Ρώμης, με αποτέλεσμα οι πρώτοι άποικοι της να φέρουν μαζί τους τις ρωμαϊκές θεότητες. Η λατρεία ρωμαϊκών θεοτήτων μαρτυρείται από τριάντα οκτώ αναθηματικές επιγραφές που ήρθαν στο φως, γραμμένες 35

ENGELS 1990: 92-93.

BOOKIDIS 2005: 141-165.

WILLIAMS 2005: 221-248.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

στα λατινικά. Πρόκειται για αφιερώσεις από ιερείς σε ρωμαϊκές θεότητες, όπως για παράδειγμα στην «Concordia, Victoria, Jupiter Optimus Maximus», αλλά κυρίως στο πρόσωπο του ήδη θεοποιημένου αυτοκράτορα της Ρώμης38. Μια ακόμα ομάδα θεοτήτων που η λατρεία τους άνθισε στην ρωμαϊκή Κόρινθο προέρχονταν από την Ανατολή. Έτσι η Κόρινθος γίνεται κέντρο λατρείας ανατολικών θεοτήτων, όπως της Κυβέλης, του Σαράπιδος, της Ίσιδος αλλά και του Θεού των Ιουδαίων και μετέπειτα των χριστιανών39. Μάλιστα η λατρεία των δύο αιγυπτιακών θεοτήτων του Σαράπιδος και της Ίσιδος από τους Κορίνθιους μαρτυρείται τόσο από τα αρχαιολογικά ευρήματα όσο και από τις φιλολογικές πηγές. Συγκεκριμένα, η αρχαιολογική σκαπάνη στην αρχαία Κόρινθο έφερε στο φως ένα μικρό τέμενος το οποίο βρίσκεται παραπλεύρως της Νότιας Στοάς για το οποίο υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι ήταν αφιερωμένο στον Σαράπιδος. Στα ερείπια των χαλασμάτων ανακαλύφθηκε μια μαρμάρινη προτομή του Σαράπιδος. Το κεφάλι είχε διακοσμηθεί με φύλλο χρυσού, ενώ το σώμα του αγάλματος δεν έχει βρεθεί ακόμα. Αυτή η προτομή σε συνάρτηση με την δεξαμενή νερού που βρέθηκαν στον χώρο αποτελούν ενδείξεις που προτείνουν την ύπαρξη ενός τεμένους ή κάποιου είδους λατρευτικού χώρου αφιερωμένου στον Σάραπι. Σχετικά με την λατρεία της Ίσιδος ο Παυσανίας στην περιγραφή της περιοχής του λιμανιού των Κεγχρεών, αναφέρει την ύπαρξη ναού προς τιμή της Ίσιδος, ενώ οι λεπτομερείς αναφορές του Απουλήιου40 σχετικά με την λατρεία της Ίσιδος επιβεβαιώνουν την λατρεία της συγκεκριμένης θεότητας από τους Κορίνθιους, αφού ακόμα και ο ίδιος συμμετέχει σε μια πομπή της Ίσιδος προς την ακτή, στην εορτή των «Πλοιαφεσιών», ενώ αργότερα μυείται και ο ίδιος στα μυστήρια της στον ναό της41. Είναι προφανές ότι η Κόρινθος υπήρξε εκτός από εμπορικό κέντρο και πολύ σημαντικό θρησκευτικό κέντρο της αρχαιότητας, κάτι που οφείλεται 38

LISLE 1955: 168-170.

BOOKIDIS 2005: 141-165.

Απουλήιος, Μεταμορφώσεις 11,23.

FOTOPOULOS 2006: 175-177.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

τόσο στη γεωγραφική της θέση όσο και στην οικονομική και εμπορική ανάπτυξη της.

7) Ο ευαγγελισμός της Κορίνθου από τον Απόστολο Παύλο Το βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων αποτελεί την κύρια πηγή για τον ευαγγελισμό της Κορίνθου από τον Απόστολο Παύλο. Ο Λουκάς στο κεφάλαιο 18 των Πράξεων εξιστορεί την επίσκεψη, την διαμονή και την ίδρυση της Εκκλησίας της Κορίνθου από τον Παύλο. Ο απόστολος Παύλος επισκέπτεται την Κόρινθο γύρω στο 51 μ.Χ. φεύγοντας από την Αθήνα με μάλλον άσχημη ψυχική διάθεση εξαιτίας της υποδοχής που είχε το ευαγγέλιο από τους Αθηναίους, όπως διαφαίνεται από τα λόγια του στην Α΄ προς Κορινθίους επιστολή 2:3 «καὶ ἐγὼ ἐν ἀσθενείᾳ καὶ ἐν φόβῳ καὶ ἐν τρόμῳ πολλῷ ἐγενόμην πρὸς ὑμᾶς»42. Εκεί βρήκε έναν Ιουδαίο, από τον Πόντο, που τον έλεγαν Aκύλα μαζί με τη γυναίκα του την Πρίσκιλλα. Ήταν Ιουδαίοι που είχαν φτάσει πρόσφατα στην Κόρινθο από την Ρώμη, έπειτα από ένα διάταγμα του αυτοκράτορα Κλαυδίου, με το οποίο απελάθηκαν οι περισσότεροι Ιουδαίοι από την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας όπως μας πληροφορούν ο Σουετώνιος στο έργο του De Vita Caesarum, Claudius 25 και ο Λουκάς στο Πράξ 18:2 43. Αυτοί πρόθυμα δέχτηκαν τον Παύλο στο εργαστήριο τους να εργαστεί έτσι ώστε να εξασφαλίζει τα απαραίτητα αγαθά για την διαβίωση του. Είναι άγνωστο, αν οι Ακύλας και Πρίσκιλλα ήταν ήδη Χριστιανοί, όταν ήρθαν από την Ρώμη ή αν διδάχθηκαν τον Χριστιανισμό από τον Παύλο. Σε κάθε περίπτωση ο Παύλος βρήκε σε αυτούς αληθινούς φίλους και πολύτιμους συνεργάτες, αφού τον ακολούθησαν όπου αυτός τους χρειαζόταν44. Κάθε Σάββατο ο Παύλος κήρυττε στη συναγωγή το ευαγγέλιο κι έπειθε Ιουδαίους και Έλληνες προσήλυτους (Πραξ 18:4). Όταν κατέβηκαν από τη 42

MACGREGOR 1954: 240.

ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΣ 2010: 291.

WEISS 2001: 292-294.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Μακεδονία ο Σίλας και ο Τιμόθεος, ο Παύλος συγκέντρωσε την προσοχή του στην προσπάθεια να αποδείξει στους Ιουδαίους πως ο Ιησούς είναι ο Mεσσίας (Πραξ 18:5). Αλλά επειδή εκείνοι του εναντιώνονταν και τον βλαστημούσαν, ο Παύλος οργισμένος προφανώς από την συμπεριφορά τους έφυγε από την συναγωγή τινάζοντας τη σκόνη από τα ρούχα του και τους είπε: «Τὸ αἷμα ὑμῶν ἐπὶ τὴν κεφαλὴν ὑμῶν καθαρὸς ἐγὼ ἀπὸ τοῦ νῦν εἰς τὰ ἔθνη πορεύσομαι» (Πραξ 18:6-7). Φεύγοντας από την συναγωγή ο Παύλος κατευθύνθηκε στο σπίτι κάποιου που ονομαζόταν Iούστος, ο οποίος σεβόταν το Θεό και του οποίου το σπίτι, όπως το περιγράφει ο Λουκάς, γειτόνευε με τη συναγωγή (Πραξ 18:7)45. Ο Παύλος όμως δεν πτοήθηκε από την συμπεριφορά των Ιουδαίων της Κορίνθου αντιθέτως μάλιστα συνέχιζε με άφθαστο ζήλο και ενθουσιασμό το ιεραποστολικό του έργο στην Κόρινθο ειδικά μετά το όραμα που είδε. Ο Κύριος εμφανίστηκε στον Παύλο μέσω ενός οράματος παροτρύνοντας τον να συνεχίσει τον ευαγγελισμό των Κορινθίων (Πραξ 18:9-11). Μένει στην Κόρινθο δεκαοχτώ ολόκληρους μήνες (51 με μέσα ή τέλη του 52 μ.Χ.) όπου έγραψε την πρώτη επιστολή προς Θεσσαλονικείς και ενδεχομένως και την δεύτερη46. Έτσι με τη βοήθεια του Θεού και τη δραστηριότητα του Παύλου στερεώθηκε γερά η χριστιανική Εκκλησία της Κορίνθου. Η πρόοδος όμως αυτή της Εκκλησίας έκανε τους Εβραίους της Κορίνθου να στραφούν εναντίον του Παύλου για άλλη μια φορά. Μια μερίδα Ιουδαίων της πόλης σύμφωνα με την αφήγηση των Πράξεων οδήγησαν τον Παύλο ενώπιον του Γαλλίωνα για να απολογηθεί. Ο Ρωμαίος διοικητής όμως δεν έδειξε ενδιαφέρον για το ζήτημα και τον άφησε ελεύθερο (Πραξ 18:12-13). Το γεγονός αυτό με το Γαλλίωνα είναι σημαντικό για την χρονολόγηση της επίσκεψης του Παύλου στην Κόρινθο. Συγκεκριμένα βάσει μιας επιγραφής, η οποία ανακαλύφθηκε στους Δελφούς, ο Γαλλίων ανέλαβε αυτό το αξίωμα το 51 μ.Χ.47 Ο Παύλος επισκέπτεται και μια δεύτερη φορά την Κόρινθο κατά την διάρκεια της τρίτης ιεραποστολικής του περιοδείας και μάλιστα προς το

ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ 1955: 500-501.

ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΣ 2010: 239.

SCHNELLE 2005: 49 . BRUCE 1998: 352 . JEFFENS 1999: 164

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

τέλος της, γύρω στο 57 μ.Χ. (Πραξ 20:2-3). Κατά την διάρκεια της παραμονής του στην πόλη γράφει και την προς Ρωμαίους επιστολή του48. Τέλος, εκτός από την εκκλησία στη Κόρινθο, ο Απόστολος Παύλος ίδρυσε και στις Κεγχρεές εκκλησία, σημαντικό στέλεχος της οποίας ήταν η διακόνισσα Φοίβη, όπως αναφέρεται από τον ίδιο στην προς Ρωμαίους επιστολή 16:1-2, «Συνίστημι δὲ ὑμῖν Φοίβην τὴν ἀδελφὴν ἡμῶν, οὖσαν διάκονον τῆς ἐκκλησίας τῆς ἐν Κεγχρεαῖς». Πέρα από το βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων, σημαντική πηγή για την σύσταση, την λειτουργία αλλά και τα προβλήματα της πρώτης χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου αποτελούν και οι δύο επιστολές του Παύλου προς τους Κορινθίους49. Η πρώτη επιστολή προς το κορινθιακό εκκλησίασμα αποστέλλεται από την Έφεσο προς το τέλος της εκεί τριετούς παραμονής του, δηλαδή γύρω στο έτος 55 μ.Χ., ενώ η δεύτερη επιστολή γράφτηκε, όταν ο Παύλος ήταν ήδη στην Μακεδονία ένα χρόνο μετά την πρώτη, δηλαδή κατά το έτος 56 μ.Χ. Αφορμή για τη συγγραφή της Α’ επιστολής αποτέλεσε το γεγονός ότι στην Εκκλησία της Κορίνθου παρουσιάστηκαν ορισμένα προβλήματα, τα οποία, αφενός, πληροφορήθηκε ο Παύλος από τους ανθρώπους της Χλόης (Α΄ Κορ 1:11) και, αφετέρου, από επιστολή της Εκκλησίας της Κορίνθου που του έφεραν οι Στεφανάς, Φουρτουνάτος και Αχαϊκός (Α΄ Κορ 7:1 / 16:17). Τα προβλήματα της Εκκλησίας της Κορίνθου που έκαναν το Παύλο να γράψει την πρώτη του επιστολή προς το εκκλησίασμα της Κορίνθου όπως απορρέουν από τα λεγόμενα του ήταν: α) Σύμφωνα με τις πληροφορίες των ανθρώπων της Χλόης στην Εκκλησία της Κορίνθου είχαν δημιουργηθεί «μερίδες», όπου η κάθε μια από αυτές έδειχνε θαυμασμό και εκτίμηση σε ένα απόστολο που τον θεωρούσε ανώτερο από τους άλλους. Ο Παύλος αφιερώνει τα πρώτα τέσσερα κεφάλαια της επιστολής του για να καταπολεμήσει τη διάσπαση της ενότητας της Εκκλησίας της Κορίνθου, β) ο Παύλος επιπλήττει την Εκκλησία της Κορίνθου για την χαλαρή στάση της απέναντι στην πορνεία και για την ανοχή της απέναντι σε έναν αιμομίκτη (Α΄ Κορ 5), γ) ο Παύλος προτρέπει τους Χριστιανούς να μην προσφεύγουν

ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΣ 2010: 294.

WEISS 2001: 292-294.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

στα εθνικά δικαστήρια για την επίλυση των διαφορών τους αλλά να τα επιλύουν μόνοι τους (Α΄ Κορ 6:1-11) και, τέλος, δ) με την επιστολή τους οι Κορίνθιοι υπέβαλαν στον Παύλο ερωτήματα σχετικά με το γάμο και την παρθενία (Α΄ Κορ 7), με τα ειδωλόθυτα (Α΄ Κορ 8-10), με την θεία λατρεία και το Κυριακό δείπνο (Α΄ Κορ 11), με τα πνευματικά χαρίσματα (Α΄ Κορ 1214) και με την ανάσταση των νεκρών (Α΄ Κορ 15). Σε όλα αυτά τα ερωτήματα ο Παύλος δίνει απαντήσεις. Όσον αφορά τον σκοπό της συγγραφής της δεύτερης επιστολής του προς τους Κορινθίους, αυτή γράφτηκε εξαιτίας των κατηγόρων του, των ιουδαιο-χριστιανών εκείνων οι οποίοι αφού τάραξαν τις Εκκλησίες της Γαλατίας ήρθαν και στην Κόρινθο με σκοπό να κλονίσουν την εμπιστοσύνη των Χριστιανών προς το κύρος του αποστολικού αξιώματος του Παύλου. Ο Παύλος μέσα από την επιστολή του επιβεβαιώνει την σχέση του με την Εκκλησία της Κορίνθου υπογραμμίζοντας την σπουδαιότητα του αποστολικού του αξιώματος (Β΄ Κορ 1:1-7:16). Επίσης δίνει οδηγίες για την «λογεία» υπέρ των Χριστιανών των Ιεροσολύμων (Β΄ Κορ 8-9) και, τέλος, έχουμε την απολογία του Παύλου και την υπεράσπιση του αποστολικού του αξιώματος. Με ύφος γεμάτο πάθος και αγάπη για τους αναγνώστες του, ο Παύλος υπεραμύνεται της αποστολικής του ιδιότητας (Β΄ Κορ 10-13).Έτσι ο Παύλος, επειδή δεν δέχεται την σχετικοποίηση ή νόθευση του Ευαγγελίου που κήρυξε, στέλνει την δεύτερη επιστολή του στην Εκκλησία της Κορίνθου50. Μέσα από τις επιστολές του Παύλου οι μελετητές του κειμένου της Καινής Διαθήκης είναι σε θέση να αντλήσουν σημαντικές πληροφορίες σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας της πρώτης χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου.

ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΣ 2010: 239-251.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο Χαρακτηριστικά της ελληνικής και ρωμαϊκής οικίας

1.1 Εισαγωγή Oι πληροφορίες σχετικά με την ελληνική και την ρωμαϊκή κατοικία στηρίζονται κατά κύριο λόγο στα κατάλοιπα των κτηρίων που ήρθαν στο φως με ανασκαφές. Επειδή παλαιότερα επικρατούσε μεγάλο ενδιαφέρον περισσότερο για τα δημόσια και τα λατρευτικά κτήρια, η μελέτη των κατοικιών ήταν εντατική μόνο σε λίγους ανασκαφικούς χώρους στην Ελλάδα και στην Μικρά Ασία, κυρίως στην Πριήνη και την Όλυνθο και στην Ιταλία, στις πόλεις γύρω από τον Βεζούβιο και στην Όστια. Όμως σήμερα η αρχαιολογία ασχολείται όλο και περισσότερο με την αρχιτεκτονική των σπιτιών με αποτέλεσμα να αυξάνεται διαρκώς το αντίστοιχο υλικό. Για την έρευνα μας στις ιδιωτικές οικίες εκτός από τα αρχαιολογικά ευρήματα σημαντικότερη πηγή παραμένουν οι εκτενείς αναφορές του Βιτρουβίου (80 – 15 π.Χ.) στην ελληνική51 και στην ρωμαϊκή52 κατοικία. Δύο αναφορές του Ξενοφώντα53 σε αστικές κατοικίες της εποχής του, αποτελούν πολύτιμα συμπληρωματικά στοιχεία. Όσον αφορά στην ρωμαϊκή οικία σημαντικές είναι επίσης οι μαρτυρίες που συναντάμε διάσπαρτες στους Ρωμαίους ποιητές για ενοικιαζόμενες πολυκατοικίες των ρωμαϊκών πόλεων της εποχής μετά τον Βιτρούβιο54. Οι δημοσιεύσεις για τις κατοικίες της Πριήνης, της Δήλου και της Ολύνθου, αλλά και η τεράστια αύξηση του αριθμού των κατοικιών όλων των περιόδων και σε όλες τις περιοχές του αρχαίου ελληνικού κόσμου που 51

Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής, 6,7,1-7.

Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής, 6,3,3-5.

Ξενοφώντας, Απομνημονεύματα, 3,8,8-10 / Ξενοφώντας, Οικονομικός 9,2-10.

BLANC 2004: 35-36.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

έχουν έρθει στο φως, ανάγκασε τους αρχαιολόγους να αλλάξουν την οπτική που τις προσεγγίζουν και τις μεθόδους που ακολουθούν στη μελέτη τους. Η αρχαιολογία της «ελληνικής κατοικίας» έγινε αυτή «της ζωής μέσα στις ελληνικές κατοικίες» και η κατοικία δεν μελετάται πλέον ως αρχαιολογικό εύρημα αλλά κυρίως σε σχέση με τους κατοίκους της, που ανήκουν σε όλες τις κοινωνικές τάξεις55. Για αυτόν το λόγο είναι σημαντικό να αναφερθούν ορισμένα χαρακτηριστικά στοιχεία της ελληνικής αλλά και της ρωμαϊκής οικίας, επειδή αυτή αποτέλεσε τον πρώτο τόπο σύναξης των πρώτων χριστιανών. Οι οικίες των πρώτων εκκλησιαστικών κοινοτήτων, κυρίως αυτών που ίδρυσε ο Απόστολος Παύλος, αποτέλεσαν τον τόπο λατρείας της νέας θρησκείας με αποτέλεσμα κάποιοι χώροι της να πρέπει να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα της θρησκευτικής ταυτότητας των ενοίκων της. Η αλλαγή στον τρόπο ζωής των ενοίκων μιας οικίας οδήγησε και σε αλλαγή των σκοπών που εξυπηρετούσε αυτή, αφού από οικία συμποσίων προς τιμήν των παγανιστικών θεοτήτων μετατράπηκε σε οικία λατρείας και κοινωνίας με τον Ιησού Χριστό.

1.2 Η ελληνική οικία Η ελληνική λέξη «οἷκος» χαρακτηρίζει τόσο την ιδιοκτησία όσο και τα μέλη ενός οικιακού νοικοκυριού, ενός σπιτιού. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο ελληνικός «οἷκος» δεν ήταν μια στατική μονάδα αλλά μια σύνθετη οντότητα η οποία περιελάμβανε και άλλα άτομα του συγγενικού περιβάλλοντος των ιδιοκτητών ξεπερνώντας τα σταθερά όρια μιας πυρηνικής οικογενείας. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της ελληνικής οικίας ήταν η αυτάρκεια. Έτσι μέσα στις πολλές καθημερινές δραστηριότητες των μελών μιας οικίας διακρίνεται αυτή της αποθήκευσης, της επεξεργασίας, της προετοιμασίας, της κατανάλωσης των τροφίμων καθώς επίσης και της παραγωγής

HELLMANN 2010: 6-15.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων, της ανατροφής των παιδιών, αλλά και της ιδιωτικής λατρείας της οικογένειας56. Στις πόλεις, τα σπίτια θα πρέπει να ήταν συγκεντρωμένα πολλά μαζί σε οικοδομικά συγκροτήματα, σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα χτισμένα βάσει του λεγόμενου «Ιπποδάμειου πολεοδομικού συστήματος», όπως, για παράδειγμα, στην αρχαία πόλη του Πειραιά και της Ολύνθου57. Επειδή τα σπίτια των πλουσίων ήταν χτισμένα από πολύ πιο ανθεκτικά υλικά, οι αρχαιολογικές ανασκαφές έχουν φέρει στο φως κυρίως λείψανα τέτοιων οικιών και πολύ λιγότερο τα κατάλοιπα των απλών σπιτιών τα οποία ήταν κατασκευασμένα από ευτελή υλικά που χάθηκαν στο χρόνο58. Οι αρχαιολογικές μελέτες οδήγησαν στον εντοπισμό τριών βασικών τύπων της αρχαίας ελληνικής οικίας: α) οικία με «παστάδα», β) οικία με «προστάδα», και γ) οικία με «περιστύλιο»59. Η μελέτη αυτών των τριών τύπων της ελληνικής οικίας είναι σημαντική, διότι η ρωμαϊκή οικιστική αρχιτεκτονική που μας ενδιαφέρει για την έρευνα των «κατ’ οίκον εκκλησιών» δανείζεται αρκετά χαρακτηριστικά στοιχεία από την ελληνική οικιστική αρχιτεκτονική. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα ήδη από τις αρχές του 1ου αιώνα π.Χ., όταν η ρωμαϊκή Ιταλία βιώνει την ολοένα αυξανόμενη επιρροή του ελληνιστικού κόσμου. Ένα από τα πολλά αρχαιολογικά σημάδια αυτής της επιρροής στην Ιταλία, εμφανές ιδιαίτερα στην Πομπηία, είναι μια νέα αισθητική τάση που «επιβάλλει» την κατασκευή αυλής με περιστύλιο στο πίσω μέρος των σπιτιών. Το περιστύλιο παραδοσιακά θεωρείται ως η πρώτη απτή ελληνική επιρροή στην ιστορική εξέλιξη της ρωμαϊκής οικιστικής αρχιτεκτονικής, αλλά φαίνεται ότι οι Ρωμαίοι προσάρμοσαν στις ανάγκες τους την αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική της κατοικίας πολύ νωρίτερα, στο πλαίσιο του αποικιοκρατικού τους προγράμματος. Όταν οι Ρωμαίοι τον ύστερο 3ο αιώνα π.Χ. άρχισαν να ιδρύουν αποικίες δεν διέθεταν εμπειρία στην οικοδόμηση αστικών οικιστικών τομέων.

TRUMPER 2011: 32-34.

BUDIN 2004: 324-325.

RIDER 1916: 210-213.

NEVETT 2005: 83-84.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Αναζητώντας λύση φαίνεται πως αξιοποίησαν την ελληνική τεχνογνωσία. Μια προσεκτική ανάλυση των αρχαιότερων μέχρι σήμερα δειγμάτων οικιστικής αρχιτεκτονικής των ρωμαϊκών αποικιών μας επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι αυτή στηρίχτηκε στην αρχαία ελληνική οικία με «προστάδα», μια μορφή αστικής κατοικίας των ελληνιστικών χρόνων, δημοφιλή σε όλη την ανατολική Μεσόγειο60. Επομένως οι ρωμαϊκές οικίες της Κορίνθου θα πρέπει να μελετώνται σε συνάρτηση με τις ελληνικές οικίες των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων, αφού στις πρώτες διαπιστώνονται πολλά στοιχεία ελληνικά.

1.2.1 Οικία τύπου με «παστάδα» Τα σπίτια με «παστάδα» απαντούν κυρίως κατά την κλασική περίοδο και στον ελλαδικό χώρο. Μεγάλη σημασία για την γνώση της ελληνικής οικίας της κλασικής εποχής έχουν οι ανασκαφές της Ολύνθου στην περιοχή της Χαλκιδικής61. Σύμφωνα με αυτόν τον τύπο μπροστά σε μια σειρά δωματίων, που βρισκόταν το ένα δίπλα στο άλλο στην ίδια ευθεία (ανδρώνας, οίκος, κ.α), βρισκόταν μια στοά (porticus) ανοιχτή προς τον νότο, η «παστάδα»62. Η 60

SEWELL 2010: 44-64.

CAHILL 2002: 23-30. / Βλ. επίσης CAHILL 2002: 23-30: Χάρη στις αμερικανικές ανασκαφές η Όλυνθος είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα δείγματα πολεοδομίας. Τα ανασκαφικά δεδομένα είναι ιδιαίτερα ευνοϊκά, επειδή η πόλη αυτή της βόρειας Ελλάδας καταστράφηκε ολοσχερώς το 348 π.Χ. και δεν κατοικήθηκε ξανά, με αποτέλεσμα τα θεμέλια των οικιών της να μην αλλοιωθούν από μεταγενέστερες μετασκευές, όπως συμβαίνει συνήθως. 61

Βλ. ΣΙΓΑΝΙΔΟΥ 1982:32-35: H παστάδα είναι το βόρειο porticus της οικίας. Το σπίτι διέθετε μία κιονοστοιχία στη βόρεια πλευρά της αυλής, όπου διαμορφώνονταν ο χώρος της παστάδας και υπήρχαν τα σημαντικότερα δωμάτια του σπιτιού με την πιο προσεγμένη διακόσμηση. Στα πιο απλά σπίτια η παστάδα είχε 3-4 κολόνες, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις κάλυπτε όλο το βόρειο εύρος του σπιτιού. Το εμβαδόν των οικιών με παστάδα κυμαινόταν γύρω στα 400τ.μ. Η διακόσμηση τους δεν ήταν τόσο πολυτελής όσο αυτών με τα περιστύλια, γι' αυτό θεωρούμε ότι τα σπίτια αυτά ανήκαν στη μεσαία τάξη. Ο τύπος των σπιτιών με παστάδα ήταν πολύ συνήθης στην Όλυνθο και την Πέλλα, πολύ αγαπητός στη 62

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

παστάδα στην ουσία ήταν ένας εγκάρσιος διάδρομος που παρείχε πρόσβαση αλλά και φωτισμό σε όλα τα δωμάτια ακόμα και στα δωμάτια του δευτέρου ορόφου της οικίας (εικ.2). Αυτός ο διάδρομος είχε πρόσβαση σε μία αυλή που περιβαλλόταν από άλλα παρακείμενα δωμάτια. Η αυλή, ως επίκεντρο των οικιακών και κοινωνικών δραστηριοτήτων, επικοινωνούσε με τον δρόμο με έναν προθάλαμο, ο οποίος και αποτελούσε την μοναδική είσοδο63. Στην αυλή υπήρχε επίσης ένας μικρός βωμός και μεγάλα πιθάρια για την συγκέντρωση των βρόχινων υδάτων64. Δεν υπήρχε λουτρό, ωστόσο σε μια μικρή αίθουσα υπήρχε μια μικρή μπανιέρα (πύελος) (εικ.3). Η Όλυνθος με αυτού του είδους τα τυποποιημένα σπίτια δεν αποτελεί ειδική περίπτωση. Παρόμοιες συνθήκες συναντώνται και σε άλλες πόλεις της κλασικής εποχής, όπως για παράδειγμα, στον Πειραιά, στα Άβδηρα, στην Πέλλα, στην Δούρα Ευρωπού αλλά και σε άλλες περιοχές. Αυτή η «αντιγραφή» κάνει τους επιστήμονες να μιλούν για ένα μοντέλο το οποίο επαναλαμβάνεται, γνωστό σήμερα ως «ολυνθιακό μοντέλο δόμησης οικιών»65.

1.2.2 Οικία τύπου με «προστάδα» Οι ανασκαφές της Πριήνης (1895 – 1898) έφεραν στο φως ένα ρυμοτομικό σχεδιασμό της πόλης ορθογώνιο με μακρόστενες και αρκετά Μακεδονία γενικότερα, καθώς η παστάδα με προσανατολισμό προς νότο, προστατευμένη από τους ανέμους, δημιουργούσε ένα θαυμάσιο χώρο για χειμώνα και καλοκαίρι. Ο Ξενοφώντας Απομνημονεύματα 3.8,8-10 αναφέρει χαρακτηριστικά: «ἑν ταῖς πρὸς μεσημβρίαν βλεπούσαις οἱκίαις τοῦ μέν χειμῶνος ὁ ἤλιος εἰς τὰς παστάδας ὑπολάμπει, τοῦ δὲ θέρους ὑπὲρ ἡμῶν αὐτὼν και τῶν στεγῶν πορευόμενος σκιὰν παρέχει». 63

MIDDLETON 2002: 8-12.

ΒΑΡΝΑΛΗΣ 1939: 48. / Ο Ξενοφώντας, Απομνημονεύματα 3.8,9-10 αναφέρει μια πολύ ωραία μαρτυρία σχετικά με τα σπίτια με παστάδα: «Είναι ευχάριστο, τα σπίτια να έχουν δροσιά το καλοκαίρι και ζέστη το χειμώνα. Τώρα, σε σπίτια με νότιο προσανατολισμό, οι ακτίνες του ήλιου διαπερνούν την «παστάδα» το χειμώνα , αλλά το καλοκαίρι οι ακτίνες του ήλιου είναι ακριβώς πάνω από τα κεφάλια μας και πάνω από την οροφή , έτσι ώστε να υπάρχει σκιά». 64

CAHILL 2002: 74-85.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

μικρές οικίες. Στη δημοσίευση του 1904 ο Theodor Wiegand χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο «Prostashaus» (προστάδα) για τον τύπο κάτοψης αυτών των οικιών, αν και η χρήση του όρου «προστάς» στα αρχαία κείμενα υποδηλώνει μια κατασκευή πιο μνημειακή66. Ορισμένα από αυτά τα σπίτια στη συνέχεια συγχωνεύθηκαν και εξελίχθηκαν σε ένα σπίτι με περίστυλη αυλή67. Παρά την εξέλιξη αυτού του τύπου της οικίας της Πριήνης η βασική του δομή παραμένει η ίδια και κατά τα ρωμαϊκά χρόνια68. Όλες οι οικίες της πόλης με προσανατολισμό προς νότο διέθεταν είσοδο ελαφρώς τραβηγμένη προς τα μέσα, όπου διαμορφωνόταν μία στεγασμένη πύλη, το πρόθυρο, το οποίο διέθετε μαρμάρινα κατώφλια. Από εκεί έμπαινε κανείς σ' ένα τετράγωνο ή ορθογώνιο χώρο, αυτό της αυλής με «προστάδα», η οποία ήταν συνήθως καλυμμένη με πέτρα. Στη βόρεια πλευρά της οικίας διαμορφωνόταν ένας μικρός ανδρώνας, ο οίκος με τα δωμάτιά του, αποθηκευτικοί χώροι και πιθανόν τα δωμάτια των δούλων (εικ.4). Το μπροστινό μέρος του δεύτερου ορόφου έβλεπε στην αυλή στην οποία ανοίγονταν τα δωμάτια μέσα από τις πόρτες και τα παράθυρα, για φωτισμό και αερισμό των χώρων. Στην αυλή έβλεπαν και τα διαμερίσματα των γυναικών, ο λεγόμενος «γυναικωνίτης». Στις οικίες αυτές βρέθηκαν ίχνη λουτρών, βωμοί (συχνά με αφιερώσεις στον Ολύμπιο Δία) καθώς και οικιακά σκεύη και εργαλεία όπως πιθάρια, χειρόμυλοι, μαρμάρινες λεκάνες και υπολείμματα εστίας69.

1.2.3 Οικία τύπου με «περιστύλιο» Κατά τα ελληνιστικά χρόνια εμφανίζεται επίσης η περίστυλη αυλή ως αρχιτεκτονικό στοιχείο στις οικίες και στους μεγάλους ξενώνες70. Η Δήλος 66

WIEGAND 1904: 254.

DINSMOOR 1950: 322-325.

ΚΕΝΤ 1990: 95.

KENT 1990: 99-110.

Βλ. BLANC 2004: 42-45: H εμφάνιση του περιστυλίου στην εσωτερική αυλή αποτελούσε την πιο σημαντική αρχιτεκτονική εξέλιξη της οικιακής 70

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

παρέχει μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων οικιών. Γύρω από το αίθριο αναπτύσσεται μαρμάρινο «περιστύλιο» με κίονες που φτάνουν μέχρι και τα τέσσερα μέτρα με μωσαϊκά δάπεδα από πολύχρωμα βότσαλα γεγονός που προδίδει πλούσια διακοσμημένα εσωτερικά οικιών (εικ.5) 71. Ο Βιτρούβιος αναφέρει τα αρχιτεκτονικά και δομικά χαρακτηριστικά μιας ελληνικής έπαυλης, τα οποία ανταποκρίνονται στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό των οικιών της Δήλου. Σύμφωνα με τον Ρωμαίο συγγραφέα: «…οι Έλληνες δεν χρησιμοποιούν αίθρια αλλά αμέσως μετά την είσοδο κατασκευάζουν διαδρόμους περιορισμένου πλάτους με τους στάβλους από την μια μεριά και τα δωμάτια του θυρωρού από την άλλη, ενώ και τα δύο ενώνονται με την εσωτερική είσοδο. Ο χώρος μεταξύ των δύο εισόδων ονομάζεται «θυρωρείον». Μετά το «θυρωρείον» εισέρχεσαι στο περίστυλο. Το περίστυλο έχει κιονοστοιχίες στις τέσσερις πλευρές, οι οποίες βλέπουν προς τον νότο και δύο παραστάδες σε ικανοποιητική απόσταση μεταξύ τους, πάνω στις οποίες τοποθετούνται δοκοί.72 Ο χώρος στο εσωτερικό του μειώνεται κατά τα δύο τρίτα της απόστασης μεταξύ των παραστάδων…» (εικ.6) 73 . Εξαίρεση αποτελούν η Οικία με τα Προσωπεία και η Οικία της Τρίαινας, οι οποίες παρουσιάζουν μια πολυτελή παραλλαγή περιστυλίου, το λεγόμενο «ροδιακό» περιστύλιο74. αρχιτεκτονικής. Στην Όλυνθο δύο σπίτια φέρουν ολοκληρωμένο περιστύλιο, με αποτέλεσμα οι στοές, τα «porticus», να είναι πιο στενές σε όλες τους τις πλευρές. Το χτίσιμο ενός πλήρους περιστυλίου είχε άμεση σχέση με το κόστος, αλλά και το διαθέσιμο χώρο της οικίας. Η διαμόρφωση του περιστυλίου είχε ως αποτέλεσμα τη μεταφορά του ανδρώνα και του προθάλαμού του από την παραδοσιακή του θέση κοντά στην είσοδο στα νότια, στη βορειοδυτική γωνία της αυλής. 71

FYFE 1965: 147-150.

Βλ. BLANC 2004: 42-45: Οι δύο ξύλινες παραστάδες που άνοιγαν την παστάδα στην αυλή έγιναν πια τα δύο βορειοδυτικά στηρίγματα του «δεκάστυλου» περιστυλίου. Τα κιονόκρανα αυτού του περιστυλίου ήταν συνήθως ξύλινα ή κάποιες φορές και κατασκευασμένα από τοπικούς λίθους. Σε μερικά σπίτια χτισμένα μετά το 379 π.Χ. τα περιστύλια ήταν μέρος της αρχικής δομής. 72

Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής 6.7,1-7.

Για αυτόν τον τύπο αναφέρει Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής 6.7,1-7: «…Δίπλα σε αυτόν (γυναικωνίτης) υπάρχει ένα μεγαλύτερο συγκρότημα με πιο όμορφα περιστύλια. Σε αυτό οι κιονοστοιχίες είτε έχουν το ίδιο ύψος είτε η νότια κιονοστοιχία έχει ψηλότερες κολόνες. Το περιστύλιο το οποίο έχει μια κιονοστοιχία υψηλότερη 74

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Στη συνέχεια, γύρω από την περίστυλη αυλή αναπτύσσεται το ιδιωτικό και το επίσημο τμήμα της οικίας, που είναι και το κύριο χαρακτηριστικό της περιγραφής του Βιτρουβίου: το επίσημο τμήμα του σπιτιού, που το ονομάζει «ανδρώνα» και τον ιδιωτικό «γυναικωνίτη», παρόλο που δεν χρησιμοποιούνταν μόνο από τις γυναίκες, καθώς ήταν χώρος όπου όλη η οικογένεια περνούσε ένα μεγάλο μέρος της καθημερινής ζωής της. Επίσης γύρω από το περιστύλιο αναπτύσσονται και τα υπνοδωμάτια της οικογένειας, «θάλαμος» και «ἀμφιθάλαμος», όπως τα ονομάζει ο ίδιος75. Τέλος, ο Βιτρούβιος αναφέρει την ύπαρξη σε αυτές τις οικίες ξενώνα, βιβλιοθήκης, και πινακοθήκης76. Στην Δήλο πολλά από τα σπίτια έφεραν ίχνη δευτέρου ορόφου. Η πρόσβαση στον δεύτερο όροφο γινόταν από κλίμακες που βρίσκονταν μέσα στο σπίτι παρέχοντας προστατευμένη πρόσβαση στα επάνω δωμάτια77. Ο ανδρώνας78, με την κεντρική του πόρτα πλαισιωμένη από δύο παράθυρα, ήταν το πιο πολυτελές δωμάτιο: ευρύ με πλούσια διακόσμηση και με κλίνες γύρω από τους τοίχους για να εξυπηρετεί τις ανάγκες του συμποσίου79. Σε περιπτώσεις, που δεν υπήρχε ξεχωριστή κουζίνα, χρησιμοποιούνταν φορητά μαγκάλια, τα οποία μπορούσαν να τοποθετηθούν παντού γι' αυτό ονομάζεται «Ροδιακόν». Αυτά τα κτήρια έχουν ιδιαίτερη μεγαλοπρέπεια και οι πόρτες είναι ανάλογα επιβλητικές…». Συγκεκριμένα για τον «γυναικωνίτη» αναφέρει ο Βιτρούβιος Περί Αρχιτεκτονικής 6.7,1-7: «…Καθώς τον διαβαίνουμε (τον χώρο μετά την περίστυλη αυλή), υπάρχει η μεγάλη αίθουσα στην οποία κάθονται οι γυναίκες μαζί με τις υφάντρες. Δεξιά και αριστερά από την προστάδα είναι τα υπνοδωμάτια εκ των οποίων το ένα ονομάζεται «θάλαμος» και το άλλο «ἀμφιθάλαμος». Γύρω από τις κιονοστοιχίες υπάρχουν οι κανονικές τραπεζαρίες, τα υπνοδωμάτια και τα δωμάτια των υπηρετών. Αυτό το μέρος της οικίας ονομάζεται «γυναικωνίτης»… ». 75

«…στις βορινές κιονοστοιχίες υπάρχουν πινακοθήκες, ανατολικά οι βιβλιοθήκες, και δυτικά οι εξέδρες…» Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής 6.7,1-7. 76

Στη Δήλο έχουμε ύπαρξη «ανδρώνα» και στο δεύτερο όροφο. TRUMPER 2005: 121-138. 77

Βλ. TRUMPER 2005: 121-138: Πολλές φορές σε πολυτελείς οικίες, όπως αυτές της Δήλου, υπάρχει και δεύτερος ακόμα και τρίτος «ανδρώνας» για την καλύτερη εξυπηρέτηση των αναγκών ενός πολυτελούς και μεγάλου συμποσίου. 78

TRUMPER 2005: 121-138.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

το σκοπό. Η θέρμανση γινόταν μέσα από μεταφερόμενα μαγκάλια80. Ο καπνός από το δωμάτιο έφευγε προφανώς μέσα από μία «καπνοδόκη» ή «κάπνη» όπως αναφέρονται και στις πηγές81. Από όλα τα παραπάνω γίνεται σαφές πως η περιγραφή του Βιτρουβίου αναφέρεται σε πολυτελή, αρχοντική κατοικία, η οποία θυμίζει περισσότερο τα ανάκτορα των ηγεμόνων της ελληνιστικής εποχής. Βέβαια υπάρχει και η κατοικία για τα μεσαία κοινωνικά στρώματα, η οποία είναι μικρογραφία της πολυτελούς κατοικίας που περιγράφηκε παραπάνω σχετικά με τους χώρους. Όσον αφορά τον διάκοσμο ήταν σαφώς λιτός και απέριττος82. Γραπτές πηγές δεν υπάρχουν για την μέση κατοικία, για αυτό τον λόγο τα συμπεράσματα σήμερα εξάγονται αποκλειστικά, από τα αρχαιολογικά ευρήματα. Για παράδειγμα, στη Δήλο έχουν εντοπιστεί οικίες που ανήκαν προφανώς στα μεσαία κοινωνικά στρώματα. Έτσι ένα πρότυπο λιτής κατοικίας εντοπίζεται στην νησίδα των Χαλκών, η οποία βρίσκεται απέναντι και διαγώνια από την οικία των Κωμωδών (εικ.8). Τα σπίτια αυτής της νησίδας έχουν εμβαδό 110-230 τ.μ., έναντι των 500-750 τ.μ. των πολυτελών επαύλεων. Αυτού του είδους οι οικίες έχουν τα εξής χαρακτηριστικά: στο πρόσθιο τμήμα της κατοικίας ανοίγονται προς μια κεντρική αυλή οι απλοί χώροι οικιακών δραστηριοτήτων και ένας προθάλαμος, ενώ στο πίσω μέρος της οικίας υπάρχει μια ομάδα από δύο ή τρία πολυτελή δωμάτια «oecus maior83» με ένα ή δύο παράπλευρα δωμάτια που αποτελούν την προαναφερθείσα ομάδα πολυτελών δωματίων. Επιπλέον, δωμάτια βρίσκονταν στον επάνω όροφο που ήταν προσβάσιμος είτε μέσω εσωτερικής κλίμακας είτε μέσω ανεξάρτητων κλιμάκων και για τον λόγο αυτό πιθανολογείται σύμφωνα με τους αρχιτέκτονες, ο επάνω όροφος της

ΚΑΡΥΔΗ 1996: 5-15.

Ξενοφώντας, Οικονομικά 4,2-4.

FYFE 1965: 152-155.

«Oecus maior» σημαίνει «μεγάλος οίκος», η λέξη οίκος για τις οικίες της Δήλου χρησιμοποιείται για να εκφράσουν τον χώρο του «ανδρώνα». 83

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

οικίας να ήταν ανεξάρτητος. Σε ειδικούς χώρους υπήρχαν μόνο αποχωρητήρια και διάφοροι τύποι λουτρών. Το θέμα που προκύπτει για τους επιστήμονες, αρχαιολόγους και αρχιτέκτονες, είναι: πού δέχονταν οι ιδιοκτήτες της οικίας τους καλεσμένους τους, ποιος χώρος στέγαζε την ιδιωτική αλλά και την «δημόσια» ζωή της οικίας και των μελών της; Σε αυτό το ερώτημα οι επιστήμονες απαντούν με βεβαιότητα ότι από τα δύο ή τρία πολυτελή δωμάτια που αναφέρθηκαν, το καλύτερα διακοσμημένο δωμάτιο, δηλαδή το «oecus maior» είχε την χρησιμότητα του ανδρώνα, λόγω της πολυτέλειας που είχε από άποψη διακόσμησης. Αυτές οι οικίες αναφέρονται σήμερα με την ορολογία της «κανονικής οικίας», διότι απευθύνονταν στα μεσαία κοινωνικά στρώματα. Εκτός από την Δήλο παρόμοιες οικίες έχουν έρθει στο φως και στην Αθήνα, Πριήνη, Πειραιά και αλλού84.

1.3 Η ρωμαϊκή οικία Οι ρωμαϊκές κατοικίες ακολούθησαν μια εξελικτική πορεία, η οποία οδήγησε από τις προϊστορικές αχυρένιες καλύβες του Λατίου στην Ιταλία, στα περίπλοκα καλοσχεδιασμένα σπίτια της ύστερης δημοκρατίας και των αυτοκρατορικών χρόνων (εικ.9). Τα είδη των κατοικιών διαφοροποιούνται κάθε φορά με βάση την κοινωνική θέση των ενοίκων τους. Η ανώτερη τάξη και οι εύποροι Ρωμαίοι πολίτες του άστεως, κατοικούσαν στην οικία (domus), ενώ οι οικονομικά ασθενείς πολίτες σε διαμερίσματα πολυκατοικιών (insulae). Παράλληλα με τις τυπικές ρωμαϊκές οικίες (domus), υπάρχουν οι αστικές επαύλεις (villae urbanae), και οι αγροικίες (villae rusticate)85.

TRUMPER 2005: 121-138.

CLARKE 1991: 1-2.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

1.3.1 Οικία «Domus» Σχετικά με τον αρχιτεκτονικό τύπο της ιδιωτικής ρωμαϊκής οικίας (domus) με αίθριο θα πρέπει να αναφερθεί ότι η εξέλιξη της ρωμαϊκής κατοικίας φανερώνει ότι το σπίτι με αίθριο (atrium) είναι ένα μακροχρόνιο και γνήσιο στοιχείο της ιταλικής παράδοσης. Σημαντική πηγή πληροφοριών αποτελούν οι γραπτές πηγές, όπως, για παράδειγμα, οι εκτενείς αναφορές του Βιτρούβιου86. Μέχρι τον 2ο αι. π.Χ. η ρωμαϊκή οικία με αίθριο (atrium) διατηρεί αμιγή ιταλικά στοιχεία χωρίς ελληνιστικές επιρροές. Από τα τέλη του 2ου αι. π.Χ. όμως κι εξής τα πράγματα αλλάζουν και υιοθετείται το περιστύλιο. Με την προσθήκη του περιστυλίου διαμορφώνονται δύο πυρήνες στην οικία, που είναι, από την μία, το περιστύλιο με τα γύρω από αυτό δωμάτια και, από την άλλη, το αίθριο (atrium) με το impluvium87. Μια ικανοποιητική εικόνα για την αρχαία ρωμαϊκή αρχιτεκτονική προσφέρουν τα ανασκαφικά δεδομένα πόλεων της ιταλικής χερσονήσου, όπως η Πομπηία και το Ηράκλειο, λόγω της καλής στρωματογραφίας ως το 79 μ.Χ. οπότε και καταστράφηκαν εξαιτίας της έκρηξης του ηφαιστείου88. Με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα που προέρχονται από αυτές τις πόλεις δίνεται η δυνατότητα να ανασυνθέσουμε την εικόνα της ρωμαϊκής οικίας89.

Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής 6.3,1-11.

ΚΑΡΚΟΠΙΝΟ 1971: 36-37.

«Με τον όρο στρωματογραφία (stratigraphy) στην αρχαιολογία εννοείται η μελέτη της διάταξης των αποθέσεων ή στρωμάτων, δηλαδή της διαστρωμάτωσης (stratification), μιας αρχαιολογικής θέσης. Τα στρώματα σε μια αρχαιολογική θέση είναι φυσικά και πολιτισμικά, ή μόνον γεωλογικά (σε περιόδους εγκατάλειψης αρχαιολογικών θέσεων). Ανάλογα με τις φυσικές ή πολιτισμικές μεταβολές που λαμβάνουν χώρα σε μια θέση και τη διάρκειά τους, τα στρώματα ποικίλλουν ως προς το πάχος, τη σύσταση, το χρώμα και το περιεχόμενο». 88

http://el.wikipedia.org/wiki/Στρωματογραφία_Αρχαιολογία.29. 17/11/14. 89

ROBERTSON 1974: 297.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Συγκεκριμένα, στη ρωμαϊκή οικία90 εισέρχεται κάποιος από τον δρόμο, αφού διέλθει από ένα μικρό προαύλιο (vestibulum), την εξώπορτα (ostium) και ένα στενό διάδρομο (fauces), μέσα από τα οποία καταλήγει στο αίθριο (atrium). Δίπλα στην είσοδο υπήρχαν συχνά δύο χώροι προσβάσιμοι μόνο από τον δρόμο, οι οποίοι ενοικιάζονταν συχνά ως καταστήματα ή εργαστήρια (tabernae, εικ.10). Το αίθριο ήταν η καρδιά του ρωμαϊκού σπιτιού. Πρόκειται για μία μεγάλη στεγασμένη, εσωτερική αυλή με τετράρριχτη στέγη (εικ.11) και άνοιγμα στην κορυφή, το κατάκλυστρον ή compluvium. Κάτω από το κεντρικό άνοιγμα του αιθρίου (compluvium), που επέτρεπε να φαίνεται ο ουρανός, σχηματίζεται δεξαμενή (impluvium)91, όπου έπεφταν τα νερά της βροχής και στη συνέχεια συγκεντρώνονταν σε ένα πηγάδι στην επιμήκη πλευρά της αυλής92. Σχετικά με το αίθριο ο Βιτρούβιος93 δίνει πέντε τύπους αιθρίου: τον τοσκανικό, τον κορινθιακό, τον τετράστυλο, τον διαχυτικό και τον θολωτό94. Σύμφωνα με απόψεις αρχαιολόγων και αρχιτεκτόνων το αίθριο Σε αυτό το σημείο πρέπει να πούμε ότι μιλάμε και αναλύουμε την οικία με αίθριο (atrium) χωρίς την προσθήκη της περίστυλης αυλής, έτσι όπως εμφανίζεται μέχρι τον 2ο αιώνα μ.Χ. Διότι μετά τον 2ο αιώνα μ.Χ. έχουμε στην οικία με «αίθριο», την ελληνική προσθήκη του «περιστυλίου» ή της «αυλής με πλήρες περιστύλιο». Τον τύπο της κατοικίας με το «αίθριο» και το «περιστύλιο» μας περιγράφει και ο Βιτρούβιος Περί Αρχιτεκτονικής 6,3,1-11. 90

Βλ. CLARKE 1991: 2-12: Κατά τα αυτοκρατορικά χρόνια στα πλούσια σπίτια, στα οποία παρέχονταν νερό μέσω του δημόσιου υδρευτικού συστήματος, οι πλούσιοι ιδιοκτήτες κατασκεύαζαν εντός του impluvium κάποιο σιντριβάνι. 91

CLARKE 1991: 2-12.

Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής 6,3,1.

Βλ. BLANC 2004: 65: α) Το τοσκανικό αίθριο (atrium toscanicum), στο οποίο οι δοκοί οι οποίοι υποστηρίζονται από την μια πλευρά ως την άλλη του αιθρίου έχουν υποδοχές για υδρορροές, έτσι ώστε το νερό της βροχής να συλλέγεται, καθώς ρέει από την μαρκίζα στο μέσον της αυλής, β) το τετράστυλο αίθριο (atrium tetrastylum), στο οποίο υπάρχουν γωνιακές κολόνες κάτω από τις δοκούς, οι οποίες αποκτούν χρησιμότητα και συνάμα δύναμη, επειδή δεν δέχονται μεγάλη πίεση, καθώς επιπλέον δεν είναι φορτωμένες από διακοσμητικά στοιχεία, γ) το κορινθιακό αίθριο (atrium corinthicum), στο οποίο υπάρχει ανάλογη διάταξη των δοκών και του αιθρίου, δ) το διαχυτικό αίθριο (atrium displuviatum), στο οποίο οι 94

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ήταν αρχικά ο κατεξοχήν χώρος διαμονής. Σε αυτό υπήρχε η εστία, όπου γευμάτιζε αλλά και γενικότερα συγκεντρωνόταν όλη η οικογένεια, την στιγμή που οι γυναίκες μπορούσαν να ασχολούνται και με τα χειροτεχνήματά τους95. Σε ορισμένες περιπτώσεις υπήρχε μέσα στο αίθριο μια προτομή του ιδιοκτήτη της οικίας σε μορφή ερμαϊκής στήλης. Επίσης, κοντά στη δεξαμενή συσσώρευσης των βρόχινων υδάτων, (impluvium), υπήρχε συχνά ένα πλούσια διακοσμημένο μαρμάρινο τραπέζι (cartibulum), κατάλοιπο μάλλον παλαιότερων εποχών, όταν το αίθριο χρησίμευε ακόμα ως εστία και κουζίνα, το οποίο όμως απέκτησε με το καιρό πιο επίσημη μορφή. Ένα τέτοιο δείγμα ήρθε στο φως στην «Casa di Meleagro» της Πομπηίας96 (εικ.12) . Το κάθε σπιτικό βρισκόταν κάτω από την προστασία θεοτήτων που επέλεγε να λατρεύει η εκάστοτε οικογένεια. Το ρόλο αυτόν κατά κύριο λόγο είχαν οι «Lares» και οι «Penates»97, οι οποίοι λατρεύονταν στο lararium που βρισκόταν στο χώρο του αιθρίου (atrium)98. Στον άξονα της οικίας, πίσω από το αίθριο (atrium), υπάρχει το tablinum που έχει πρόσοψη προς το αίθριο και έκλεινε στην πρόσθια όψη με κουρτίνα ή ξύλινα μετακινούμενα χωρίσματα. Το tablinum είναι ένα μεγάλο, ανοιχτό δωμάτιο, που αρχικά χρησιμοποιούνταν ως υπνοδωμάτιο του οικοδεσπότη με την σύζυγο του και θεωρείται ότι αποτελούσε τον χώρο - σύμβολο του ιδιοκτήτη της οικίας. Όταν όμως αργότερα τα υπνοδωμάτια μεταφέρθηκαν σε άλλα σημεία του σπιτιού, το tablinum απέκτησε χαρακτήρα επίσημου χώρου για τις δεξιώσεις του ιδιοκτήτη99. δοκοί υποβαστάζουν το πλαίσιο του ανοίγματος και έχουν στραμμένη την υδρορροή προς τα κάτω, ε) το θολωτό αίθριο (atrium testudinatum) το οποίο και προτιμάται, όταν το εύρος δεν είναι μεγάλο και όπου έχουν προβλεφθεί μεγάλα δωμάτια στους άνω ορόφους. 95

BLANC 2004: 64.

MCKAY 1975: 30-32.

Ο ADAM 2005: 297-298 επίσης αναφέρει ότι: Οι «Lares» και οι «Penates» ήταν αόρατα πνεύματα χωρίς συγκεκριμένη μορφή. 97

ADAM 2005: 297-298.

BRUCIA / DAUGHERTY 2007: 27-29.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Στις δύο πλευρές του αίθριου (atrium) βρίσκονται δύο στεγασμένοι ανοιχτοί χώροι δίχως θύρες που ονομάζονται alae. Μερικές φορές στον χώρο αυτό βρίσκονται ερμάρια ή ράφια ή το lararium ή τράπεζες, ανάκλιντρα και άλλα έπιπλα. Τα αρχαιολογικά ευρήματα έδειξαν ότι σε αυτές τις εσωτερικές αυλές, κυρίως στις αριστοκρατικές οικίες, οι ένοικοι τοποθετούσαν συχνά αγάλματα των προγόνων τους100. Γύρω από το αίθριο (atrium) διατάσσονται τα διάφορα δωμάτια της οικίας τα λεγόμενα cubicula. Αυτά είναι κλειστοί χώροι με πρόσβαση από το αίθριο. Η ακριβής χρήση των δωματίων προβληματίζει τους μελετητές που τους θεωρούν χώρους ποικίλων χρήσεων. Η υπόθεση της παρουσίας κλινών μέσα σε αυτά δεν αποτελεί πειστική ένδειξη ότι λειτουργούσαν ως υπνοδωμάτια. Κάποιοι από τους χώρους αυτούς διαθέτουν τοιχογραφίες, ψηφιδωτά δάπεδα και κλίνες μπροστά στους τοίχους αναδεικνύοντας την πολυτέλεια της οικίας και την κοινωνική τάξη του ιδιοκτήτη της. Επομένως από αυτό δηλώνεται ο «δημόσιος» και όχι ο ιδιωτικός χαρακτήρας αυτών των δωματίων χωρίς όμως να είναι βέβαιο101. Ως τραπεζαρία (triclinium) χρησίμευε ένα από τα δύο δωμάτια που βρισκόταν μεταξύ alae και tablinum. Πολλές φορές, βέβαια, παρατηρείται το φαινόμενο να χρησιμοποιείται ως τραπεζαρία ένα από τα δωμάτια του επάνω ορόφου. Αργότερα ολόκληρος ο επάνω όροφος ονομάστηκε cenaculum, δηλαδή τραπεζαρία. Στο triclinium λάμβαναν χώρα είτε το απλό καθημερινό γεύμα της οικογένειας είτε τα γνωστά σε όλους «ρωμαϊκά συμπόσια». Για αυτό άλλωστε τον λόγο είχε και πλούσια διακόσμηση (εικ.13)102. Τέλος πίσω από την σειρά των δωματίων triclinium-a και tablinum ανοιγόταν μια μη στεγασμένη στοά, η οποία είχε μήκος όσο εκείνο της οικίας και αρκετό πλάτος. Αυτή αποτελούσε τον ιδιωτικό κήπο (hortus) της οικίας (εικ.14) 103.

MCKAY 1975: 34-35. / Αυτό άλλωστε αναφέρει και ο Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής 6,3,6: «… Τα πορτρέτα μαζί με τη διακόσμηση τους θα πρέπει να τοποθετούνται από πάνω σε ύψος ίσο με το πλάτος της πτέρυγας του atrium». 100

101

PARKINS 2005: 108-109.

102

LIPOLLIS 2007: 198-201.

103

LAURENCE 1994: 10.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Κατά τον 2ο αι. π.Χ., λαμβάνει χώρα μια σημαντική αλλαγή καθώς η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική επηρεάζεται από τον τύπο της ελληνικής οικίας με περιστύλιο. Τα ρωμαϊκά σπίτια υιοθετούν το περιστύλιο χωρίς να απεμπολούν το αίθριο (εικ.15), που τοποθετείται στο πίσω μέρος της οικίας και πλαισιώνει μια υπαίθρια αυλή, στην οποία υπήρχαν κήπος και σιντριβάνια. Πίσω από το περιστύλιο υπάρχουν διάφορα δωμάτια. Γύρω από το περιστύλιο βρίσκονται κάποιοι χώροι που δεν ανήκουν στο τυπικό ιταλικό σπίτι και οι οποίοι εντάσσονται σε αυτό με την επέκταση των διαστάσεων της οικίας104. Οι Ρωμαίοι αγαπούσαν ιδιαίτερα τους κήπους στο περιστύλιο με αποτέλεσμα να τους διακοσμούν με αγάλματα και σιντριβάνια που απαιτούσαν συχνά περίπλοκη υδραυλική εγκατάσταση. Εκεί κατασκεύαζαν υπαίθρια τρικλίνια, δηλαδή τραπεζαρίες για το καλοκαίρι105. Είναι σαφές ότι η ρωμαϊκή οικία (domus) διέθετε περισσότερες ανέσεις από ό,τι η ελληνική οικία (οἶκος)106.

1.3.2 Οικία «Insula» Εκτός από τις μεγάλες οικίες με αίθριο (atrium), που αποτελούν μια από τις κοινές μορφές της ρωμαϊκής οικίας, συχνότερη είναι η μορφή της οικίας σε νησίδα (insulae), την οποία χρησιμοποιούσαν τα μεσαία και τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα της ρωμαϊκής κοινωνίας. Οι πολυκατοικίες, γνωστές στη Ρώμη ήδη από τον 3ο αι. π.Χ., ήταν πολυώροφες οικίες, ειδικά 104

BREAD 2008: 80-82.

Βλ. SEAR 1983: 34: Τα περισσότερα σπίτια ήταν συνδεδεμένα με το υδρευτικό δίκτυο της πόλης με μολύβδινους σωλήνες και είχαν κατ’ αυτόν τον τρόπο τρεχούμενο νερό, κάτι που χρησίμευε εκτός των άλλων και στην λειτουργία των πολλών μεγάλων και μικρών πηγαδιών και πιδάκων των κήπων. 105

SEAR 1983: 36. / Βλ. επίσης SEAR 1983: 36-37: Αποχωρητήριο υπήρχε σε κάθε σπίτι μερικές φορές μάλιστα με παροχέτευση ύδατος για καθαρισμό. Αλλά και μικρότερες θέρμες που αποτελούνταν από περισσότερα τμήματα, δηλαδή (caldarium) χώρος για ζεστό νερό, (tepidarium) χώρος χλιαρών ατμόλουτρων και (frigitarium) χώρος για κρύο μπάνιο, δεν είναι σπάνιες στα πολυτελή σπίτια, κάτι που στις ελληνικές οικίες δεν υπάρχει. 106

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

κατασκευασμένες για ενοικίαση, όπου διέμενε η τάξη των πληβείων (plebs urbana). Η δημιουργία των πολυκατοικιών οφείλεται στην διαρκή αύξηση του πληθυσμού της Ρώμης κυρίως αλλά και άλλων μεγάλων πόλεων. Οι πολυκατοικίες των Ρωμαίων ονομάζονταν «νησιά» ή «insulae», επειδή σε ένα οικοδομικό τετράγωνο υπήρχε ένα συγκρότημα οικιών και γύρω από αυτό υπήρχαν δρόμοι, οι οποίοι ξεχώριζαν το ένα οικοδομικό τετράγωνο από το άλλο107. Αυτές είχαν τρεις ή περισσότερους ορόφους (έφταναν τους επτά) με ύψος 18-21 μέτρα. Ο τρόπος και τα ευτελή υλικά κατασκευής τους, οι τρεις πρώτοι όροφοι ήταν κτισμένοι με πέτρα ενώ οι υπόλοιποι με ξύλο, τις έκανε ιδιαίτερα ευάλωτες στις πυρκαγιές που συχνά είχαν ως συνέπεια την ολοκληρωτική κατάρρευσή τους. Αργότερα όμως, γύρω στον 2ο αιώνα μ.Χ., παρατηρείται μια τάση να χτίζονται πολυκατοικίες με μεγαλύτερη ασφάλεια για τους ενοίκους της108. Την καλύτερη εικόνα για την αρχιτεκτονική μορφή της ρωμαϊκής πολυκατοικίας αποκτά κανείς στην Όστια (εικ.17). Παρότι εδώ τα σπίτια παρουσιάζουν ποικιλία ως προς την κάτοψη τους, είναι δυνατόν να διαπιστωθούν αρκετά κοινά στοιχεία στην σύλληψη. Σε πολλές περιπτώσεις το ισόγειο αποτελούνταν από μια σειρά κατά μήκος και κατά πλάτος καταστημάτων και εργαστηρίων (tabernae) τα οποία ήταν προσβάσιμα από τον δρόμο. Οι κατεξοχήν χώροι διαμονής βρίσκονταν στους επάνω ορόφους, οι οποίοι χωρίζονταν σε μεμονωμένα διαμερίσματα. Τα διαμερίσματα αυτά περιλαμβάνουν κατά κανόνα, στους δύο πρώτους ορόφους που σώζονται στην Όστια, τρία έως πέντε δωμάτια, η λειτουργία των οποίων δεν μπορεί να καθοριστεί με βάση την κάτοψη. Βέβαια μπορούν με βάση τα ευρήματα να γίνουν υποθέσεις σχετικά με την χρησιμότητα των δωματίων. Το μόνο σίγουρο είναι ότι, όσον αφορά την σχέση των δωματίων μεταξύ τους, αυτή καθορίζεται ως επί των πλείστον από τον φωτισμό. Τα δωμάτια ALDRETE 2004: 79-81. / Μάλιστα για τις πολυκατοικίες κάνει αναφορά και ο Βιτρούβιος Περί Αρχιτεκτονικής 2,1,6: «…Το τεράστιο μέγεθος της Ρώμης, κάνει αναγκαίο να υπάρχει διαθέσιμος χώρος κατοίκησης, δεδομένου όμως ότι η περιοχή δεν είναι αρκετή για να χωρέσει, οικίες με αίθριο, δηλαδή ισόγειες οικίες, μας ανάγκασε να κινηθούμε προς τον αέρα…». 107

108

CONNOLLY 1990: 80.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

που έβλεπαν στο δρόμο φωτίζονταν μέσω των μεγάλων παραθύρων με υαλοπίνακες από σεληνίτη. Τα ψηλά κτήρια έτσι αποκτούσαν ομοιόμορφες προσόψεις, που περιστοιχίζονταν συχνά και από μια σειρά μπαλκονιών (maeniana)109. Το συμπέρασμα σχετικά με την διάταξη των διαμερισμάτων των πολυκατοικιών της Όστιας είναι ότι τ είχαν όλους εκείνους τους χώρους (cubiculum, culina, triclinium, exedra) μιας ιδιωτικής μονοκατοικίας σε πολύ μικρότερες διαστάσεις110. Στους υπόλοιπους ορόφους, δηλαδή στο τρίτο, τέταρτο και κάποιες φορές στον πέμπτο έως έβδομο όροφο, κατοικούσαν οι φτωχοί σε άθλια διαμερίσματα, όπως ακριβώς ήταν και οι συνθήκες διαβίωσης τους. Τα διαμερίσματα τους αποτελούνταν από τρία μικρά δωμάτια: το πρώτο δωμάτιο είχε την χρησιμότητα του cubiculum, δηλαδή ήταν ο χώρος του υπνοδωματίου, το δεύτερο δωμάτιο είχε την χρησιμότητα της exedra, δηλαδή ήταν ο χώρος του σαλονιού, ο χώρος που περνούσε η οικογένεια από κοινού τον ελεύθερο της χρόνο. Τέλος, το τρίτο δωμάτιο είχε μια περίεργη χρησιμότητα, αυτήν του να συνδέει τα δύο δωμάτια μεταξύ τους. Αυτό το δωμάτιο είχε την ονομασία medianum, δηλαδή μεσαίο, κεντρικό δωμάτιο εξαιτίας της χρησιμότητας του111. Απουσίαζε η κουζίνα (culina), με αποτέλεσμα οι ένοικοι να μαγειρεύουν και να τρώνε μέσα στο υπνοδωμάτιο ή στο σαλόνι, κάτι που ήταν ιδιαίτερα δύσκολο, διότι έπρεπε να έχουν πάντα μαζί τους ένα φορητό μαγκάλι για να μαγειρέψουν, το οποίο γέμιζε με καπνούς το σπίτι. Γι᾽ αυτόν τον λόγο κυρίως στις πολυκατοικίες της Όστιας και της Ρώμης παρατηρείται ο μεσαίος χώρος (medianum) να έχει την μορφή της κουζίνας112. Στην Όστια, αποκλειστικά και μόνο, παρατηρείται και το φαινόμενο της κοινόχρηστης κουζίνας. Σε ένα οικοδομικό τετράγωνο έχουν βρεθεί σαράντα έως και πενήντα διαμερίσματα, τα οποία ήταν όλα

109

HERMANSEN 1982: 17-24.

110

CLARKE 1991: 27-29.

111

BURCIA 2007: 28-30.

112

LING 1997: 14-15.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

κτισμένα γύρω από μια μεγάλων διαστάσεων κοινόχρηστη κουζίνα με σκοπό να εξυπηρετεί όλους τους ένοικους της οικοδομής113. Παρόλα ταύτα η μεγάλη στενότητα του χώρου των διαμερισμάτων δεν επέτρεπε την ολοήμερη διαμονή των ενοίκων σε αυτά. Άλλωστε από τον δεύτερο όροφο και πάνω δεν υπήρχε παροχή νερού ούτε αποχωρητήρια. Έτσι τα μέλη της οικογένειας περιφέρονταν ουσιαστικά στους δρόμους της πόλης και συγκεντρώνονταν στο σπίτι μόνο την ώρα του δείπνου και του ύπνου114.

1.3.3 Οικία «Villa Urbanae» Όσον αφορά στις επαύλεις των Ρωμαίων αυτές έμοιαζαν από πολλές απόψεις με τις πολυτελείς ιδιωτικές οικίες της Πομπηίας, Όστιας, Κόζας και Ηρακλείου. Η μόνη διαφορά είναι ότι αυτές οι αστικές επαύλεις ανήκουν στον λεγόμενο «αναπτυγμένο τύπο» της οικίας domus με αίθριο και περιστύλιο. Αυτές οι επαύλεις ανήκαν σε σημαντικά πρόσωπα της αριστοκρατίας, πρόσωπα καταξιωμένα, που διαδραμάτιζαν σπουδαίο ρόλο στην πολιτική, κοινωνική, οικονομική και στρατιωτική ζωή της αυτοκρατορίας. Οι επαύλεις αυτές καταλάμβαναν πολλά τετραγωνικά μέτρα εξασφαλίζοντας στον ιδιοκτήτη όλες τις ανέσεις. Είχαν το προνόμιο της απόλυτης αυτάρκειας σε σχέση με τις υπόλοιπες κατοικίες. Άλλωστε η κατασκευή τέτοιων οικημάτων ήταν κυρίως ένδειξη τιμής, δόξας και μεγαλείου του ιδιοκτήτη115. Για να γίνει κατανοητή η έννοια «έπαυλη» κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους θα εξετασθεί ως χαρακτηριστικό δείγμα της αντίστοιχης αρχιτεκτονικής μια από τις επαύλεις που βρέθηκε σε ελληνικό έδαφος.

113

HERMANSEN 1982: 17-24.

114

HERMANSEN 1982: 24-25.

115

ANDERSON 2013: 2-4.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Πρόκειται για την έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου116 στην Νικόπολη της Ηπείρου117 η οποία χρονολογείται κατά τον 2ο αι. μ.Χ. Στη συγκεκριμένη έπαυλη υπάρχει ό,τι και στις πολυτελείς οικίες τύπου domus, δηλαδή αυλή με περιστύλιο, αίθριο, υπνοδωμάτια, κουζίνες, τρικλίνια, εξέδρες κ.α. Οι χώροι μπορεί να είναι οι ίδιοι αλλά η διαφορά «ιδιωτικής οικίας» και «αστικής έπαυλης» είναι ο μεγάλος αριθμός των δωματίων, η άνεση των χώρων καθώς και η πολυτέλεια που αγγίζει τα όρια όχι μιας πολυτελούς οικίας, αλλά ανακτόρου (πλούσια ψηφιδωτά δάπεδα, πολυτελείς τοιχογραφίες, πολυτελής διακόσμηση). Η ελευθερία συνθέσεως στις κατοικίες αυτού του τύπου αφορά κυρίως τους δευτερεύοντες χώρους και τους χώρους αναψυχής, ενώ η βασική διάρθρωση ακολουθούσε σταθερά το πρότυπο της οικίας των ρωμαϊκών χρόνων118.

1.3.4 Οικία «Villa Rusticae» Η αγροικία, «villa rusticae», συνδύαζε τα στοιχεία της οικίας domus με τους απαραίτητους χώρους και τα κτίσματα που εξυπηρετούσαν τις αγροτικές ασχολίες και την παραγωγή (αποθήκες, στάβλους, κελάρια, ελαιοτριβεία, κ.ά.) Τα κτίσματα αυτά έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στη συνολική διαμόρφωση του συγκροτήματος. Κτισμένες σε πεδιάδες και

Η ΚΥΡΚΟΥ 2010: 64-74 σημειώνει ότι: Η έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου βρίσκεται στη θέση «Κάστρα» εντός της περιμέτρου των ρωμαϊκών τειχών, στο κέντρο της αρχαίας πόλης. Μέχρι σήμερα έχει ανασκαφεί έκταση περίπου 3.400 τ.μ. στην οποία εκτείνεται το κτιριακό συγκρότημα της έπαυλης (59x57,36 μ.), η οποία φαίνεται ότι κάλυπτε ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο από τον πολεοδομικό ιστό της αρχαίας Νικόπολης. 116

Επιπλέον η ΚΥΡΚΟΥ 2010: 64-74 αναφέρει ότι ο Μάνιος Αντωνίνος, ήταν πιθανόν ο έπαρχος της Νικόπολης και κατά μια εκδοχή μακρινός συγγενής του αυτοκράτορα Αντωνίνου του Ευσεβή (138-161 μ.Χ.). Αυτή η άποψη ενισχύεται από το γεγονός ότι στην περιοχή βρέθηκε νόμισμα με το πρόσωπο του, που αναδεικνύει τη σημαντική θέση που κατείχε στην ζωή της πόλης. 117

118

ΚΥΡΚΟΥ 2010: 64-74.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

συχνά μακριά από τις πόλεις που προσέφεραν ασφάλεια οι «vilae rusticae» είχαν συχνά χαρακτήρα οχυρού. Ήδη από τον 2ο αιώνα π.Χ. ορισμένες προσωπικότητες από εύπορους κύκλους, με ιδιαίτερη μόρφωση και επιρροή στην πολιτική ζωή έχτιζαν τις επαύλεις τους αρχικά στα παράλια της Καμπανίας στο Τυρρηνικό πέλαγος και αργότερα σε στρατηγικά σημεία της ενδοχώρας. Αυτό το έκαναν όχι μόνο για να ασκούν τις αγροτικές δραστηριότητες, αλλά και για να μπορούν να απολαμβάνουν από εκεί την ηρεμία και την γαλήνη μακριά από κάθε είδους θόρυβο της πόλης. Αυτές οι αγροικίες που περιγράφονται από τον Κικέρωνα ή τον Πλίνιο τον Νεότερο ήταν ευρηματικές και εκλεπτυσμένες μετεξελίξεις της domus και τις χαρακτήριζε ιδιαίτερη πολυτέλεια119.

1.4 «Ανδρώνες» της ελληνιστικής οικίας Μολονότι δεν υπάρχουν σαφή ευρήματα από την ίδια την Κόρινθο, ανδρώνες εντοπίστηκαν σε οίκους άλλων ελληνικών πόλεων, όπως στην Όλυνθο, την Αθήνα, τη Δήλο (οι λεγόμενοι οίκοι)120, την Ερέτρια, την Πριήνη (οίκοι με προστάδα), την Αίγινα και τη Δημητριάδα. Τα κοινά τους χαρακτηριστικά επιτρέπουν στους ερευνητές να καταλήξουν σε μια συγκεκριμένη τυπολογία αυτού του ιδιαίτερου δωματίου της αρχαίας ελληνικής οικίας. Ο «ανδρών» ήταν το δωμάτιο με τις κλίνες, όπου και λάμβαναν χώρα τα συμπόσια του σπιτιού. Το συμπόσιο, μία ιδιαίτερα αγαπητή αρχαιοελληνική πρακτική, συνδέεται με τη συνήθεια των ανδρών να τρώνε ανακεκλιμένοι συχνά με την παρουσία εταίρων επιδιδόμενοι σε οινοποσία αλλά και σε διάφορες άλλες μορφές διασκέδασης. Η ανάγκη για ανάκλιση κατά τη διάρκεια του δείπνου είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός ειδικού

119

HALES 2003: 167-171.

Όσον αφορά τους «ανδρώνες» στην Δήλο θα πρέπει να σημειώσουμε: Οι ανασκαφείς της Δήλου προτιμούν τη χρήση του όρου «οίκος» για να περιγράψουν το δωμάτιο που εξυπηρετούσε την ίδια χρήση με αυτό του «ανδρώνα». Πρόκειται για μια πρακτική, που αφορά μόνο τα ευρήματα της Δήλου. 120

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

χώρου με συγκεκριμένη μορφή και διαστάσεις. Ο χώρος αυτός μαζί με τον προθάλαμό του ήταν αποκλειστικά προορισμένος για τους άνδρες εξασφαλίζοντας στους συμμετέχοντες πλήρη απομόνωση, καθώς η είσοδος στο χώρο γινόταν συνήθως μέσω της αυλής (εικ.18)121. Ο ανδρώνας ήταν ένα σχεδόν τετράγωνο δωμάτιο στο οποίο οι κλίνες τοποθετούνταν κατά μήκος των τεσσάρων τοίχων και μάλιστα επάνω σε υπερυψωμένο δάπεδο. Το υπερυψωμένο στις τέσσερις πλευρές δάπεδο διαμόρφωνε έτσι μία πλατφόρμα που χρησίμευε ως βάση για τα ανάκλιντρα122. Σημαντικές πληροφορίες για αυτόν τον χώρο του σπιτιού λαμβάνουμε από τον Βιτρούβιο: «…Σε αυτές τις αίθουσες «ανδρώνες», γίνονται τα συμπόσια των ανδρών, γιατί δεν συνηθίζονταν οι γυναίκες να συνοδεύουν τους άνδρες στο φαγητό. Αυτά τα περιστύλια ονομάζονται «ανδρώνες» αφού εκεί οι άνδρες συναντώνται, χωρίς να διακόπτονται από τις γυναίκες. Επιπλέον, στα δεξιά και στα αριστερά περίπτερα υπάρχουν τραπεζαρίες με ξεχωριστές εισόδους και υπνοδωμάτια, έτσι ώστε οι επισκέπτες όταν φτάνουν να οδηγούνται στους ξενώνες και όχι στα περιστύλια. Όταν οι Έλληνες ήταν πιο πλούσιοι και ζούσαν με μεγαλύτερη χλιδή, πρόσφεραν στους επισκέπτες καθώς έφταναν, τραπεζαρίες, υπνοδωμάτια και αποθήκες με προμήθειες. Την πρώτη ημέρα τους προσκαλούσαν σε δείπνο, κατόπιν τους έστελναν πουλερικά, αυγά, λαχανικά, φρούτα και άλλα αγροτικά προϊόντα. Έτσι οι ζωγράφοι, όταν ζωγράφιζαν τι είχε αποσταλεί στους καλεσμένους, τα ονόμαζαν (στη ζωγραφική τους) «ξένια» δώρα. Επομένως, οι φιλοξενούμενοι δεν καταλάβαιναν ότι ήταν μακριά από το σπίτι τους, αφού απολάμβαναν στους ξενώνες την προσωπική γενναιοδωρία του οικοδεσπότη. Οι Έλληνες, όπως είπαμε, απέκλειαν από τις αίθουσες των συμποσίων τις γυναίκες, σε αντίθεση με εμάς που είσοδος τους είναι επιτρεπτή…»123. Επίσης πληροφορίες για τους ανδρώνες της αρχαιότητας αντλούνται από τα λείψανα των αρχαίων οικιών που έχουν έρθει στο φως με ανασκαφές, όπως, για παράδειγμα, από τα σπίτια της Ολύνθου, όπου ο συνήθης ανδρώνας ήταν περίπου τετράγωνος, 25 τ.μ. με χωρητικότητα 7 κλινών. Κάθε ανάκλιντρο είχε χώρο για δύο άντρες που κάθονταν 121

NEVETT 1999: 36-38.

122

SHARRAR 1988: 59-67.

123

Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής 6,7,4-5.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ακουμπισμένοι στον αριστερό τους αγκώνα. Οι πιο συνήθεις τύποι ανδρώνων της αρχαιότητας ήταν ο επτάκλινος (20τ.μ., με μήκος πλευράς 4,5μ) σε χρήση κυρίως στην αρχαϊκή και κλασική περίοδο, ο εντεκάκλινος (42τ.μ., με μήκος πλευράς 6,5μ.) σε χρήση από την αρχαϊκή περίοδο μέχρι τους ελληνιστικούς χρόνους και ο τρίκλινος ο πιο μικρός ανδρών με τις τρεις κλίνες. Ανδρώνες υπήρχαν επίσης και με πέντε, δώδεκα, δεκατρείς ή και περισσότερες κλίνες124. Σε πολλούς ανδρώνες ανακαλύφθηκαν μωσαϊκά δάπεδα, αλλά και πλούσια διακόσμηση στους τοίχους, ενώ από τις αρχαίες παραστάσεις αναδεικνύεται πως στο χώρο υπήρχαν και πολλά διακοσμητικά σκεύη. Το δάπεδο διακοσμούνταν συνήθως με ψηφιδωτά διαφόρων σχεδίων, ενώ οι τοίχοι έφεραν ζωγραφική διακόσμηση με πολύχρωμα κονιάματα, όπως στην οικία της Τριαίνης, στην οικία των Δελφινιών, στην οικία των Προσωπείων στην Δήλο, και στην Οικία 2 στην Ερέτρια κ.α. Η παρουσία του ανδρώνα στα σπίτια των απλών πολιτών πρέπει να κατανοηθεί ως μία πολιτική συνήθεια μέσα στα πλαίσια του δημοκρατικού πολιτεύματος και όχι τόσο ως μία ιδιωτική έκφραση πολυτέλειας και τρυφής125.

1.5 «Τρικλίνιο» της ρωμαϊκής οικίας Γύρω από το περιστύλιο της ρωμαϊκής οικίας αναπτυσσόταν ένα σύμπλεγμα δωματίων. Ένα από αυτά τα δωμάτια ήταν και το «τρικλίνιο», η τραπεζαρία δηλαδή, που συχνά σε πολλές κατοικίες, κυρίως πολυτελείς, ήταν περισσότερες από μία. Ο Βιτρούβιος για τον χώρο του φαγητού των Ρωμαίων δίνει κάποιες πληροφορίες σχετικά με τον προσανατολισμό των τρικλινίων μέσα στην ιδιωτική οικία domus: «…οι τραπεζαρίες-τρικλίνια την άνοιξη και το φθινόπωρο θα πρέπει να έχουν ανατολικό προσανατολισμό, γιατί με αυτήν την έκθεσή τους στο φως, ολόκληρη η ισχύς του ηλίου καθώς κινείται προς τη δύση του, τις κάνει να έχουν ήπιες συνθήκες, όταν ακριβώς χρειάζονται. Ο προσανατολισμός της τραπεζαρίας κατά το θέρος πρέπει να είναι προς βορρά αφού ενώ οι άλλοι προσανατολισμοί κατά την θερινή τροπή είναι αποπνικτικοί 124

CAHILL 2002: 148-149.

125

ROBINSON / GRAHAM: 54-56.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

λόγω της θερμότητας, ο βόρειος προσανατολισμός επειδή απομακρύνεται από τις ακτίνες του ηλίου, είναι πάντοτε ψυχρός, υγιεινός και ευχάριστος…126». Σύμφωνα με τις πηγές και τα ανασκαφικά δεδομένα, το ρωμαϊκό τρικλίνιο ήταν ένα μακρόστενο δωμάτιο, του οποίου η μία πλευρά ήταν διπλάσια της άλλης127. Είχε ένα κεντρικό άνοιγμα στη μια στενή του πλευρά και ήταν σχεδιασμένο για κλίνες διαστάσεων περίπου 2,20/2,40 x 1,20 μ. Ονομάζονταν τρικλίνιο λόγω των τριών κλινών που ήταν τοποθετημένα σε αυτό τον χώρο. Επίσης αναφέρεται και ως «cenatio». Το τρικλίνιο ή τα τρικλίνια βρίσκονταν κατά κύριο λόγο κοντά στην κουζίνα (culina) για την καλύτερη και γρηγορότερη εξυπηρέτηση των επισκεπτών από τους δούλους128. Η εξέλιξη του συμποσίου ως κοινωνικού δρώμενου γεμάτου με κάθε είδους θεάματα, όπως μαρτυρούν οι γραπτές πηγές129, είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μεγαλύτερων χώρων τρικλινίων, οι οποίοι έδιναν τη δυνατότητα να φιλοξενηθεί μεγάλος αριθμός συνδαιτυμόνων και να σκηνοθετηθεί η συνοδευτική ψυχαγωγία130. Προς εκπλήρωση αυτών των αναγκών, προς το τέλος του 1ου αι. π.Χ. οι αρχιτέκτονες δημιούργησαν πολλά μεγάλα δωμάτια και σύνολα δωματίων που μπορούσαν να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των μεγάλων συμποσίων και τις ψυχαγωγικές δραστηριότητες που τα συνόδευαν. Τα μεγάλα ανοίγματα των δωματίων αυτών επέτρεπαν την οπτική επαφή μεταξύ τους131. Όσον αφορά το σχήμα των τρικλινίων, με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα παρατηρούνται δύο είδη σχημάτων: το σχήμα «U» και το σχήμα «U+T». Στο μεν σχήμα «U» υπάρχει ένα κεντρικό ορθογώνιο τραπέζι γύρω 126

Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής 6,4,4.

Σχετικά με τον χώρο του τρικλινίου ο Βιτρούβιος Περί Αρχιτεκτονικής 6.3,8 αναφέρει τα εξής: «… το μήκος του τρικλινίου πρέπει να είναι το διπλάσιο του πλάτους του…». 127

128

ELLIA 1961: 200-213.

129

Βάρρων, De rustica 3,13,2-3 / Πλουτάρχου, Ηθικά 7,8,3,711 Ε.

130

HADRILL 1994: 19-21.

131

ΖΑΡΜΟΥΚΑΠΗ 2010: 46-47.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

από το οποίο στήνονται οι τρείς κλίνες σε σχήμα «U». Στο δε σχήμα «U+T» υπάρχει πάλι ένα κεντρικό ορθογώνιο τραπέζι στο οποίο έχει προστεθεί οριζοντίως στην στενή του πλευρά ένα άλλο μικρό τραπέζι γύρω από το οποίο στήνονται οι τρείς κλίνες σε σχήμα «U». Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται και το σχήμα «Τ». Αυτό το είδος τρικλινίου εξυπηρετούσε καλύτερα το υπηρετικό προσωπικό στην συνεχή μεταφορά τροφίμων και οίνου στους καλεσμένους, αφού η επιφάνεια του τραπεζιού ήταν μεγαλύτερη132. Σε μεγάλες επαύλεις πολλών επαρχιών της αυτοκρατορίας, κυρίως των θερμότερων από άποψη κλίματος, κατασκευάζονταν συχνά κατά τους θερινούς μήνες υπαίθρια τρικλίνια. Αυτή η πρακτική οφείλει την ύπαρξη της σε τρεις λόγους: α) στις κλιματικές συνθήκες, β) ήταν έκφραση κοινωνικού κύρους (τα υπαίθρια «τρικλίνια» ήταν προνόμιο της ανωτέρας κοινωνικής τάξης) και γ) σε λόγους αισθητικής (βρίσκονταν μέσα σε πολυτελείς κήπους, γεγονός που δημιουργούσε ένα νατουραλιστικό περιβάλλον, όπως στην «Casa di Gemmarius» στην Πομπηία) (εικ.19) 133. Η διακόσμηση των τρικλινίων ήταν είτε τοιχογραφίες είτε ψηφιδωτά. Απεικόνιζε σκηνές της καθημερινής ζωής, όπως, λόγου χάρη, σκηνές κυνηγιού αλλά και σκηνές από την ελληνική μυθολογία134. Η πρακτική των αρχαίων Ελλήνων (μόνο των αντρών) να συμμετέχουν ανακεκλιμένοι στα συμπόσια υιοθετήθηκε και στην αρχαία Ρώμη με μερικές προσθήκες135. Αυτές ήταν, αφενός, η συμμετοχή στα συμπόσια αξιοσέβαστων γυναικών με κοινωνικό κύρος και, αφετέρου, το γεύμα όλης της οικογένειας136. Οι κλίνες των τρικλινίων διακρίνονται σε δύο τύπους, όσον αφορά στο υλικό τους: α) στην σταθερή-χτιστή με τσιμέντο κλίνη και β) στην φορητή κλίνη φτιαγμένη από ξύλο που χρησιμοποιούνταν ως επί τον πλείστον 132

DUNBABIN 1991: 125-127.

133

HADRILL 1994: 91-93.

134

DUNBABIN 1991: 42.

135

SMITH / MURRAY 1989: 1157.

Ισίδωρος Σεβίλλης, Etymologiae 20,11,9 / Βαλέριος Μάξιμος, De Institutis Antiquis, 2,1,2. 136

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

στον ελλαδικό χώρο. Και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει στρώμα επάνω στην κλίνη, στη δεύτερη όμως περίπτωση αυτό είναι φορητό. Η κάθε κλίνη ήταν κατασκευασμένη με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί ο καλεσμένος να έχει εύκολα πρόσβαση στην τράπεζα (mensa)137. Ο αριθμός των καλεσμένων σε κάθε κλίνη ήταν τρεις. Τρεις κλίνες με τρία άτομα σε κάθε μία από αυτές. Συνολικά δηλαδή εννέα άτομα, αν και μπορούσε φυσικά να είναι και λιγότερα. Ο αριθμός των καλεσμένων σύμφωνα με τον κανόνα του Μάρκου Τερέντιου Βάρρου138 δεν θα έπρεπε να ξεπερνάει τον αριθμό των Μουσών (εννέα) και δεν θα πρέπει να είναι λιγότερος από τον αριθμό των Χαρίτων (τρεις). Οι τρείς κλίνες ήταν γύρω από μια κεντρική τράπεζα (mensa). Κάθε κλίνη είχε διαφορετικό ύψος. Έτσι έχουμε την μεσαία κλίνη, η οποία ονομάζεται lectus medius, δίπλα της υπάρχει η υψηλή κλίνη lectus summus και από την άλλη πλευρά η χαμηλή κλίνη lectus immus. Η μεσαία κλίνη lectus medius και η υψηλή κλίνη lectus summus ήταν προορισμένες για τους καλεσμένους. Η lectus medius139 προορίζονταν για τους επιφανείς με δημόσιο κοινωνικό κύρους καλεσμένους, ενώ η lectus summus για τους λιγότερο επιφανείς καλεσμένους. Τέλος η χαμηλή κλίνη lectus immus ήταν προορισμένη για τα μέλη της οικογένειας. Η διαφοροποίηση των καλεσμένων υπάρχει και στις ίδιες τις κλίνες, καθώς σε κάθε κλίνη κάθονταν τρία άτομα, τα οποία, ανάλογα με το κύρος τους, είχαν και συγκεκριμένη θέση στην ίδια την κλίνη. Έτσι σε κάθε κλίνη υπάρχει η χαμηλή (immus), η μεσαία (medius) και η υψηλή θέση (summus) (εικ.20). Κάθε καλεσμένος για να τραφεί έπρεπε να ξαπλώσει επάνω στο στήθος του και να απλώσει το χέρι του στην τράπεζα, ενώ όταν η πείνα του είχε ικανοποιηθεί στρεφόταν στην αριστερή πλευρά του ακουμπώντας με τον αγκώνα του. Λόγω της ιδιαίτερης άνθησης των δείπνων και των 137

PERCIVAL 1988: 58-60.

138

Marcus Terentius Varro, Aullus Gellius XIII 1,1.

Άλλωστε, όπως προκύπτει από τα αρχαιολογικά ευρήματα, η μεσαία κλίνη «lectus medius» είχε την καλύτερη θέση, αφού βρίσκονταν στο κέντρο της τράπεζας, αλλά και την καλύτερη δυνατότητα θέασης των διάφορων παραστάσεων ψυχαγωγικού και διασκεδαστικού χαρακτήρα. 139

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

συμποσίων των Ρωμαίων κατά τους πρώτους χρόνους της αυτοκρατορικής περιόδου εμφανίστηκε ένα νέο είδος κλίνης, το λεγόμενο «στιβάδιον» ή «stibadium». Το «στιβάδιον» ήταν ένας ενιαίος, ημικυκλικός καναπές σε σχήμα ημισελήνου «C». Αυτός ο νέος τρόπος καθίσματος των καλεσμένων αντικατέστησε τις τρεις κλίνες για τους εξής λόγους: α) η χωρητικότητα των τρικλινίων ήταν καθορισμένη (μέγιστη χωρητικότητα 9 άτομα) τη στιγμή που το «στιβάδιον» είχε πολύ μεγαλύτερη χωρητικότητα ατόμων ανάλογα με το μέγεθος του β) το «στιβάδιον» παρείχε μεγαλύτερη άνεση στον τρόπο που κάθονταν οι καλεσμένοι, όταν παρακολουθούσαν τις διασκεδαστικές παραστάσεις, εξαιτίας του βολικού σχήματος του και γ) άφηνε αρκετό χώρο κινήσεων στο υπηρετικό προσωπικό, όταν αυτό διασκέδαζε τους καλεσμένους140.

1.6 Ρωμαϊκές οικίες στην Κόρινθο Έπειτα από τις ανασκαφές που πραγματοποίησε η Αμερικανική αρχαιολογική σχολή στην Κόρινθο τα τελευταία 110 χρόνια, οι αρχαιολόγοι εστίασαν το ενδιαφέρον τους στα δημόσια κτήρια παρά στα ιδιωτικά141. Πάρα όλα ταύτα κατά την διάρκεια των ανασκαφών της πόλης βρέθηκαν κάποιες οικίες, οι οποίες αποτελούν ένα μικρό δείγμα της οικιστικής αρχιτεκτονικής της Κορίνθου κατά την διάρκεια της ρωμαϊκής περιόδου. 1.6.1 Οικία «Domus» κοντα στον Ναό Ε. Οι ανασκαφές που διεξήχθησαν από την Αμερικανική σχολή στον αρχαιολογικό χώρο της Κορίνθου το 1933 αποκάλυψαν στη βορειοδυτική γωνία του περιβόλου του Ναού Ε ένα μαρμάρινο δάπεδο αιθρίου, προερχόμενο προφανώς από ένα μεγάλο σπίτι της πρώιμης ρωμαϊκής περιόδου. Μια ομάδα αρχαιολόγων από το πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια με

140

DUNBADIN 1991: 127-131.

Όπως παρατηρεί και MACMULLEN 1984: 93: «κανένας αρχαιολόγος δεν αναζήτησε φήμη από την ανασκαφή ερειπωμένων σπιτιών μιας φτωχογειτονιάς». 141

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

επικεφαλής τον Henry Anderson ανέλαβε την περαιτέρω ανασκαφή του συγκεκριμένου χώρου το 1965 με την ελπίδα να αποσαφηνιστεί η σχέση της οικίας με τον Ναό Ε. Σύμφωνα με τον Anderson η οικία δίπλα από τον Ναό Ε αποτελεί ξεχωριστό κτήριο, διότι ανήκει σε άλλη φάση δόμησης από τον ναό και τον περίβολο του. Έτσι ο ναός, φαίνεται να χτίστηκε σε μια πρώτη φάση, ενώ η οικία με αίθριο σε μια δεύτερη φάση λίγο αργότερα από την δόμηση του ναού142. Φαίνεται λογικό να υποτεθεί ότι η οικία με αίθριο θα πρέπει να συνδέεται με την λατρεία του ναού, ο οποίος ήταν αφιερωμένος πιθανώς στην αδερφή του Αυγούστου, Οκταβία ή στον Δία Καπιτωλίνο. Με αυτά τα δεδομένα εικάζεται ότι η οικία ανήκε σε κάποιον ιερέα του ναού. Από το αίθριο της οικίας σώζεται μαρμάρινο δάπεδο 240 τ.μ., ενώ το υπόλοιπο του σπιτιού, που έχει ανασκαφεί, καταλαμβάνει χώρο 160 τ.μ. Το αίθριο της οικίας, αφενός προδίδει μία μεγάλων διαστάσεων οικία τύπου domus και, αφετέρου, τον προσαρμοσμένο από τους Ρωμαίους αρχιτεκτονικό τύπο της οικίας με αίθριο και με περίστυλη αυλή143. 1.6.2 Οικία Αναπλογάς Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 ο Διευθυντής της Αμερικανικής Σχολής κλασικών σπουδών στην Αθήνα Henry Robinson με την ανασκαφική του ομάδα πραγματοποίησαν πολλές ανασκαφές μικρής κλίμακας στην γύρω περιοχή της Αναπλογάς144. Μια από αυτές, κατά τα έτη 1962-1964, έφερε στο φως μια ρωμαϊκή οικία με περίτεχνα ψηφιδωτά δάπεδα του ύστερου 1ου ή του 2ου αι. μ.Χ., τα οποία και εκτίθενται σήμερα στο μουσείο της Κορίνθου.

142

WELBORN 2011: 336.

143

GILL / GEMPL 1994: 160.

«Η συγκεκριμένη έπαυλη βρίσκεται σε τοποθεσία 750 μέτρων νοτιοδυτικά από το Ωδείο της Αρχαίας Αγοράς της Κορίνθου. Το όνομα της ήταν και το παλαιό όνομα του χωριού που βρίσκεται σε απόσταση ενός χιλιομέτρου στα νοτιοδυτικά της κύριας αρχαιολογικής θέσης. Σήμερα η περιοχή είναι γνωστή ως Άγιοι Ανάργυροι». http://www3.ascsa.edu.gr/media/corinth/corinth.html. 09/12/14. 144

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Αυτή η βίλλα έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης των καινοδιαθηκολόγων, που τονίζουν την σημασία της για την μελέτη των «κατ’ οίκον εκκλησιών»145. Το τρικλίνιο της συγκεκριμένης οικίας έχει εμβαδό γύρω στα 42 τ.μ., ενώ ο εξωτερικός χώρος του αιθρίου είναι γύρω στα 30 τ.μ. Στο χώρο του αιθρίου βρέθηκε και το impluvium όπως επίσης και πολυτελή ψηφιδωτά δάπεδα που μαρτυρούν την οικονομική αλλά και την κοινωνική θέση του ιδιοκτήτη της. Σχετικά με την χρονολόγηση του τρικλινίου δεν υπάρχει μια σαφής πρόταση από τους αρχαιολόγους. Η Stella Miller υποστηρίζει ότι το τρικλίνιο της οικίας χρονολογείται στο τέλος του 1ου αι. μ.Χ. με αρχές 2ου, διότι ο ψηφοθέτης της βίλλας χρησιμοποιεί ένα μεγάλο εύρος χρωμάτων για τα ψηφιδωτά. Πιθανόν να είχε επηρεαστεί από τα καλλιτεχνικά ρεύματα της Δύσης και μάλιστα από το καλλιτεχνικό ύφος της Καμπανίας, που εμφανίζεται ως καλλιτεχνικό ρεύμα ζωγραφικής και ψηφιδωτής διακόσμησης στο τέλος περίπου του 1ου αι. μ.Χ. Βέβαια την πρόταση της Miller αντικρούουν τα ευρήματα κεραμικής που βρέθηκαν κάτω από τις κλίνες του τρικλινίου. Συγκεκριμένα, κάτω από τις κλίνες του τρικλινίου βρέθηκαν θραύσματα κεραμικών αγγείων τα οποία χρονολογούνται γύρω στο 50-75 μ.Χ.146 Βέβαια η χρονολόγηση του τρικλινίου της βίλας δεν είναι αναγκαίο να τοποθετηθεί στο δεύτερο μισό του 1ου αι. μ.Χ. εξαιτίας των θραυσμάτων κεραμικής που βρέθηκαν μέσα σε αυτό. Μάλιστα μεγάλη ομάδα αρχαιολόγων πιστεύουν ότι το τρικλίνιο της Αναπλογάς δεν είναι το αρχικό αλλά προστέθηκε στην οικία σε μια δεύτερη φάση ανοικοδόμησης του147. 1.6.3 Οικία Κοκκινόβρυση/ Shear Η περιοχή Κοκκινόβρυση βρίσκεται στο δυτικό άκρο του κατώτερου ανδήρου πάνω στο οποίο ήταν χτισμένη η αρχαία πόλη της Κορίνθου. Στην συγκεκριμένη περιοχή και ένα χιλιόμετρο δυτικά του θεάτρου ανακαλύφθηκε μια πολυτελής ρωμαϊκή οικία κατά την διάρκεια σωστικών

145

WELBORN 2011: 339-342.

146

GROBEL / MILLER 1972: 332-354.

147

WELBORN 2011: 339-342.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ανασκαφών που πραγματοποιήθηκαν το 1925 με επικεφαλής τον Theodore Leslie Shear του πανεπιστημίου του Princeton. Μέσα στην βίλλα βρέθηκαν πέντε δωμάτια, όλα στρωμένα με μωσαϊκό δάπεδο εξαιρετικής ομορφιάς148. Ο γενικός προσανατολισμός της οικίας είναι από τα ανατολικά προς τα δυτικά, αν και λίγα πράγματα μπορούν να ειπωθούν για την οικία, επειδή μεγάλο μέρος τους σπιτιού έχει καταστραφεί εντελώς149. Σχετικά με την λειτουργία των σωζόμενων δωματίων τα δομικά και διακοσμητικά χαρακτηριστικά τους καθιστούν δυνατές πολλές ταυτίσεις. Έτσι το πρώτο δωμάτιο στα ανατολικά (Αίθουσα Α) ορίζεται σύμφωνα με τον Shear ως το αίθριο της οικίας το οποίο καταλαμβάνει ένα χώρο 7,15 τ.μ. με ένα τετράγωνο impluvium στο κέντρο του δωματίου. Το δάπεδο του impluvium καλύπτεται από λεπτές πλάκες χρωματιστού μαρμάρου. Σε κάθε πλευρά του αιθρίου υπάρχει μια ψηφιδωτή εικόνα η οποία περιβάλλεται από ένα υδατογραφημένο πλαίσιο με περίτεχνο μαίανδρο. Σκηνές της καθημερινής ζωής χρησιμοποιούνται ως θεματολογία για την διακόσμηση αυτών των περίτεχνων ψηφιδωτών. Βορειοδυτικά του αιθρίου βρίσκεται ένα άλλο μεγάλο δωμάτιο 7,05 τ.μ. το οποίο αναγνωρίστηκε από τον Shear ως αίθουσα τρικλινίου (Αίθουσα C). Στο κέντρο του ψηφιδωτού δαπέδου υπάρχει πλαισιωμένη με διακοσμητικές ταινίες μυθολογική σκηνή της αρπαγής της Ευρώπης από τον ταύρο. Το ψηφιδωτό δάπεδο της μεγάλης αίθουσας (Αίθουσα E) στη δυτική πλευρά του σπιτιού είναι απλό σε σχέση με τα ψηφιδωτά των άλλων αιθουσών, γεγονός το οποίο, σε συνδυασμό με τα δωμάτια των γειτονικών αποθηκών που βρέθηκαν, κάνει τον Shear να πιστεύει ότι αυτό το δωμάτιο χρησιμοποιήθηκε από τα μέλη της οικογένειας. Η λειτουργία των δυο υπόλοιπων δωματίων (Αίθουσα B και D) είναι δύσκολο να προσδιοριστεί, αν και καθένα από αυτά φέρει εξαιρετικό μωσαϊκό δάπεδο. Στο μικρό δωμάτιο στη νοτιοδυτική πλευρά του αιθρίου (Αίθουσα B) σώζεται μια κεντρική σκηνή στο μωσαϊκό του δάπεδο με την απεικόνιση του Διονύσου. Γύρω από την μορφή υπάρχει μια διακοσμητική ταινία από μεγάλους μαύρους ταύρους. Τέλος, το επίσης μικρό δωμάτιο με 148

WELBORN 2011: 342-349.

Βέβαια ο SHEAR 1930:17 ισχυρίζεται ότι το σπίτι αρχικά αποτελούνταν από περισσότερα από πέντε δωμάτια που σήμερα έχουν βρεθεί. 149

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

το όνομα «Αίθουσα D», έχει χαρακτηριστεί ως το πιο εντυπωσιακό δωμάτιο της βίλλας εξαιτίας του μωσαϊκού του δαπέδου150. Στο κέντρο του δαπέδου σώζεται παράσταση της κεφαλής του Διονύσου στεφανωμένης με φύλλα κισσού151. Όσον αφορά την χρονολόγηση της βίλλας ο Shear τοποθετεί την πρώτη της φάση πριν την καταστροφή της Κορίνθου το 146 π.Χ. από τον Λεύκιο Μόμμιο. Με αυτήν την άποψη συνηγορούν τα αττικά και κορινθιακά αγγεία της ελληνιστικής εποχής καθώς επίσης και τα δώδεκα ελληνικά νομίσματα που βρέθηκαν εντός της βίλλας. Σχετικά με τα ψηφιδωτά δάπεδα οι έρευνες έδειξαν μια στυλιστική συγγένεια με τα μωσαϊκά δάπεδα των ελληνιστικών χρόνων στην Δήλο. Επομένως, αυτά τοποθετούνται γύρω στο 2ο ή 3ο αι. π.Χ. Η καταστροφή του 146 π.Χ. κατέστρεψε την βίλλα, ευτυχώς όχι ολοσχερώς. Μετά το 44 π.Χ., όταν και επανιδρύεται η πόλη, ξανακτίζεται και η συγκεκριμένη βίλλα152. Ο Shear πιστεύει ότι το συγκεκριμένο σπίτι χρησιμοποιήθηκε και τον πρώτο μεταχριστιανικό αιώνα και σε αυτήν την άποψη καταλήγει εξαιτίας των ρωμαϊκών νομισμάτων και της κεραμικής που βρέθηκαν στην βίλλα, ευρήματα που τοποθετούνται από τον ίδιο στον 1ο αι. μ.Χ.153 1.6.5 Οικία «Opus Sectile» Κατά την διάρκεια των ανασκαφών το 1928-1929 ανακαλύφθηκε ένα μεγάλο δωμάτιο ανατολικά του θεάτρου. Μέσα σε αυτό το μεγάλο δωμάτιο βρέθηκε ένα πολυτελές μωσαϊκό δάπεδο. Το σπίτι στο οποίο ανήκε το μωσαϊκό δάπεδο πήρε το όνομα του από την τεχνοτροπία που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του. Έτσι η οικία ονομάστηκε «opus

Ο SHEAR 1930: 25-26 πιστεύει πως αυτό το μωσαϊκό δάπεδο θα πρέπει να τοποθετηθεί ανάμεσα στα καλύτερα έργα όλων των μωσαϊκών δαπέδων που έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα. 150

151

SHEAR 1930: 25-26.

152

WELBORN 2011: 342-349.

153

SHEAR 1930: 25-26.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

sectile»154. Το πραγματικό μέγεθος της οικίας είναι δύσκολο να προσδιοριστεί, επειδή το ανατολικό τμήμα της οικίας βρίσκεται κάτω από τα θεμέλια ενός σύγχρονου κτίσματος. Παρόλα ταύτα η ομάδα των αρχαιολόγων πιστεύουν ότι πρόκειται για μια μεγάλων διαστάσεων έπαυλη, αφού το μήκος της οικίας από τον Βορρά ως τον Νότο ξεπερνά τα 20 μ. Η χρονολόγηση της συγκεκριμένης οικίας τοποθετείται από τον Williams στα χρόνια της Ιουλιο-κλαυδιανής δυναστείας (1ος αι. μ.Χ.) εξαιτίας της κεραμικής που βρέθηκε. Η συγκεκριμένη έπαυλη καταστράφηκε ολοσχερώς τον 3ο αι. μ.Χ. από πυρκαγιά155.

«Η τεχνική «opus sectile» αποτελεί ιδιαίτερο είδος διακόσμησης τοίχων και δαπέδων. Στην τεχνική αυτή πολύχρωμα μάρμαρα, οι "κρούστες", ή και άλλα υλικά, κόβονταν σε λεπτά γεωμετρικά και φυτικά σχήματα ή ακόμη σε μορφές ανθρώπων και ζώων και, τοποθετημένα σε βάθος διαφορετικού χρώματος, δημιουργούσαν ποικίλες συνθέσεις». http://www.cyclopaedia.de/Opus-sectile. 15/06/2014. 154

155

WELBORN 2011: 351-352.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Κεφάλαιο 2ο Χαρακτηριστικά στοιχεία των δείπνων και των συμποσίων στον ελληνορωμαϊκό κόσμo

2.1 Εισαγωγή «Οταν δεις έναν πολίτη μόνο του να τρώει δίχως να έχει συντροφιά ή έναν ποιητή να μην θέλει το τραγούδι ούτε και την μουσική, για αυτούς πρέπει να σκεφτείς πως χάσανε και οι δύο, ο πρώτος την μισή από όλη του την ζωή και ο δεύτερος την μισή από όλη του την τέχνη»156. Oι στίχοι αυτοί από τους Δειπνοσοφιστές του Αθήναιου, επιβεβαιώνουν την φυσική τάση του ανθρωπίνου γένους για συμβίωση και για κοινωνική συναλλαγή, φαινόμενα άρρηκτα συνδεδεμένα με την ιστορική πορεία του ανθρώπου πάνω στη γη. Για όλες σχεδόν τις εκδηλώσεις της ζωής του ο άνθρωπος συνήθιζε πάντοτε να παραθέτει διάφορα γεύματα, ανάλογα με την περίσταση της εκάστοτε στιγμής. Αυτό που θα πρέπει να σημειωθεί εν κατακλείδι, ιδιαίτερα για τους Έλληνες και τους Ρωμαίους, είναι ότι στα επίσημα γεύματα, αυτά που έμειναν στην ιστορία ως αρχαιοελληνικά συμπόσια ή ρωμαϊκά «convivia», πέρα από την υλική τροφή προσφερόταν και μια ιδιαίτερη πνευματική τροφή, αφού η συμποσιακή συνάθροιση αποτελούσε το κέντρο των συζητήσεων και της ανταλλαγής ιδεών. Άλλωστε, για αυτό τον λόγο πολλοί κοινωνιολόγοι επιμένουν ότι τα συμπόσια των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων θα πρέπει να εξετάζονται ως κοινωνικοί θεσμοί εξαιτίας της επισημότητας και της συχνότητας που τα χαρακτήριζαν αλλά κυρίως εξαιτίας της πολύ σημαντικής θέσης που κατείχαν στην ζωή των ανθρώπων της αρχαιότητας157.

156

Αθήναιος, Δειπνοσοφιστές 28, Β.

157

ΧΑΤΖΑΡΑΣ 2003: 1-4.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2.2. Τυπολογία των δείπνων του ελληνορωμαϊκού κόσμου Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων σε καθημερινή σχεδόν βάση, ήταν γεμάτος από διάφορες εορτές. Το ρητό «βίος ἀνεόρταστος μακρά ὀδός ἀπανδόκευτος158», που σημαίνει «μια ζωή χωρίς γιορτές είναι ένας μακρύς δρόμος δίχως ξεκούραση», αποδεικνύει περίτρανα την ορθότητα αυτής της εκτίμησης. Κατά την διάρκεια ή μετά το τέλος αυτών των γιορτών λάμβαναν χώρα τα σχετικά εορταστικά γεύματα. Οι δημόσιες εορτές, οι θυσίες προς τους θεούς, τα διάφορα Μυστήρια και οι θρησκευτικές τελετές, οι επιτυχίες σε θεατρικούς ή αθλητικούς αγώνες, οι γαμήλιες και παντός είδους οικογενειακές περιστάσεις αλλά και τα καθημερινά γεύματα αποτελούσαν για τους ανθρώπους του αρχαίου κόσμου την καλύτερη αφορμή να συγκαθίσουν σε κοινά γεύματα και να διοργανώσουν κατά τις εσπερινές ώρες του δείπνου τις συμποσιακές τους συναθροίσεις. Συγκεντρώνονταν, είτε σε δημόσιους χώρους (ναούς, δημόσιους βωμούς) είτε σε οικίες, όπου έτρωγαν και έπιναν όλοι μαζί. Το ίδιο έπρατταν οι αρχαίοι Έλληνες και με την ευκαιρία της φιλοξενίας ξένων εκτελώντας το χρέος της πασίγνωστης ελληνικής φιλοξενίας, που όπως πίστευαν βρισκόταν υπό την προστασία του Ξένιου Διός και της Εστίας159. Η αναγκαιότητα ενός κοινού γεύματος προέκυπτε από: α) τις κοινές θρησκευτικές πεποιθήσεις (π.χ. Χριστιανών, Ιουδαίων κ.α.), β) τον πολιτισμικό χαρακτήρα (π.χ. συμπόσια Ελλήνων και Ρωμαίων) και γ) την κοινή φυλετική ταυτότητα της εκάστοτε ομάδας (Εβραίοι, Αιγύπτιοι, Έλληνες, Ρωμαίοι κ.ά.)160. Παρόλα ταύτα, θα πρέπει να σημειωθεί ότι για όλους τους πολίτες αυτής της αχανούς αυτοκρατορίας, ανεξαρτήτου φύλου παράδοσης και θρησκευτικών πεποιθήσεων, ίσχυαν και θεσμοί κοινώς αποδεκτοί. Ένας από αυτούς ήταν και το καθημερινό δείπνο που λάμβανε Βλ. ΧΑΤΖΑΡΑΣ 2003: 2: Γνωμικό απόφθεγμα που το βρίσκουμε στον Δημόκριτο τον Αβδυρίτη και τους ανθολόγους του. 158

159

POMEROY / BURSTEIN / DONLAN / ROBERTS 2004: 319-320.

160

MURRAY 1990: 5-6.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

χώρα ανεξάρτητα από έθιμα, κανόνες, περιστάσεις, πεποιθήσεις, της εκάστοτε ομάδας. Συγκεκριμένα διακρίνουμε επτά τύπους δείπνων με βάση τη λειτουργία τους και το πλαίσιο στο οποίο λάμβαναν χώρα: i.

ii.

Τα καθημερινά γεύματα : Για τους αρχαίους Έλληνες τα γεύματα της ημέρας ήταν τρία στον αριθμό. Το πρώτο από αυτά ήταν ο «ἀκρατισμός» που λάμβανε χώρα νωρίς το πρωί. Περιλάμβανε κριθαρένιο ψωμί βουτηγμένο σε κρασί, συνοδευόμενο από σύκα ή ελιές. Το δεύτερο γεύμα, το «ἄριστον», λάμβανε χώρα το μεσημέρι ή νωρίς το απόγευμα. Το τρίτο και τελευταίο γεύμα των Ελλήνων ήταν το «δεῖπνον», το οποίο ήταν και το σημαντικότερο γεύμα της ημέρας και το οποίο λάμβανε χώρα, αφού η νύχτα είχε πλέον πέσει161. Την ίδια πρακτική ακολούθησαν και οι Ρωμαίοι. Έτσι το πρώτο γεύμα των Ρωμαίων ήταν το «ientaculum», το οποίο λάμβανε χώρα τις πρώτες πρωινές ώρες. Το δεύτερο γεύμα, «prandium», ήταν ένα ελαφρύ γεύμα το οποίο λάμβανε χώρα τις μεσημεριανές ώρες. Το τρίτο και το πιο σημαντικό ήταν το δείπνο ή «cena»». Αυτό που θα πρέπει να σημειωθεί είναι ότι οι Έλληνες, οι Ρωμαίοι, οι Ιουδαίοι, και άλλες εθνικότητες ακολουθούσαν την ίδια βασική δομή για τα καθημερινά γεύματα και κυρίως για το επίσημο βραδινό γεύμα162. Το συμπόσιο ή «convivium»: Τα συμπόσια αποτέλεσαν από την κλασική εποχή στοιχείο της πολιτισμικής παράδοσης των αρχαίων Ελλήνων αλλά και των Ρωμαίων. Τα συμπόσια εξάλλου των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων είχαν γίνει θεσμός, απέκτησαν κανονισμούς και εθιμοτυπία. Λάμβαναν χώρα στους «ανδρώνες» των ελληνικών οικιών ή στα «τρικλίνια» των ρωμαϊκών οικιών. Μας είναι γνωστά άλλωστε τα φιλοσοφικά συμπόσια, όπως, για παράδειγμα, το Συμπόσιο του Πλάτωνα και οι Δειπνοσοφιστές του Αθήναιου163.

161

FLACELIERE 1974: 297.

162

SMITH 2003: 3-4.

163

FOTOPOULOS 2006: 231.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

iii.

Τα νεκρόδειπνα: Τα νεκρικά συμπόσια τελούνταν από τους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους πάνω στους τάφους των αγαπημένων τους προσώπων ως έκφραση επιμνημόσυνης δέησης και τιμής. Υπήρχαν μάλιστα και ιερείς αγύρτες που επισκέπτονταν τις οικίες των πλουσίων, ισχυριζόμενοι πως είχαν από τους θεούς την εξουσία να συγχωρούν τις αμαρτίες "ζώντων και νεκρών" με κατάλληλες για αυτούς ιεροτελεστίες και θυσίες164 συνοδευόμενες και από δείπνα, φαινόμενο που συνεχίστηκε και στους ρωμαϊκούς χρόνους165. Σώζεται πλήθος επιτύμβιων απεικονίσεων που αναπαριστούν τέτοια νεκρόδειπνα, στα οποία συμμετείχε και ο νεκρός. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι μία μαρμάρινη ανάγλυφη στήλη της ελληνιστικής περιόδου, που βρέθηκε στο ανατολικό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης (εικ.21) 166.

164

Πλάτων, Πολιτείa 346 Β.

165

ROSLER 1990: 230-231.

Η ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΥ 1996: 51 περιγράφει την παράσταση στην επιτύμβια στήλη ως εξής: Στην στήλη αναπαρίσταται νεκρόδειπνο στην μνήμη ενός άνδρα. Στα δεξιά της στήλης εικονίζεται ένα ζευγάρι. Ο άνδρας, που απεικονίζεται μεγαλύτερος σε κλίμακα, είναι ο τιμώμενος νεκρός. Κάθεται σε κρεβάτι, στηρίζεται στο αριστερό χέρι και στο ανασηκωμένο δεξί κρατάει φιάλη, ενώ στα πόδια του κάθεται η νεαρή γυναίκα του, η οποία τον αγκαλιάζει. Μπροστά τους βρίσκεται τραπέζι, γεμάτο με διάφορους καρπούς και φαγητά. Στο κέντρο της παράστασης εμφανίζεται γυμνή ανδρική μορφή οινοχόου μικρότερη σε μέγεθος από το ζευγάρι. Στο αριστερό τμήμα της παράστασης και σε μικρότερη κλίμακα απεικονίζονται οι συγγενείς του ζευγαριού και ανάμεσα σε αυτούς και στον οινοχόο στέκει ένας μεγάλος ελικωτός κρατήρας. 166

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

iv.

Τα θυσιαστήρια γεύματα: Το επίσημο γεύμα με «θυσιαστήρια»167, τρόφιμα, το οποίο είτε προσφερόταν σε τράπεζες ναών είτε σε ιδιωτικούς οίκους, και θεωρούνταν ως μια κοινωνική έκφραση της ελληνικής θρησκείας, άρχιζε «με προσφορές μερίδων φαγητού στις θεότητες που προορίζονταν»168 και κατέληγε «με οινοποσίες και άσματα προς τις θεότητες που προορίζονταν»169. Όλα τα επίσημα ελληνορωμαϊκά γεύματα σε ιδιωτικούς οίκους δεν περιελάμβαναν πάντοτε «θυσιαστήρια» τρόφιμα, αν και κάτι τέτοιο συνηθιζόταν170. Αφθονία θυσιαστηρίου κρέατος βρισκόταν συνήθως προς πώληση στην αγορά, όπου έφθανε, αφότου είχε θυσιαστεί σε διάφορους ναούς μιας συγκεκριμένης πόλης171. O Gooch, σχολιάζοντας την φύση των θυσιαστήριων γευμάτων σε ιδιωτικούς οίκους γράφει: «… Τα γεύματα που περιλάμβαναν θυσία σε ιδιωτικούς οίκους δεν ήταν περιπτώσεις που εστίαζαν αποκλειστικά στην υψηλή θρησκευτική

Βλ.BURKET 1978: 55. Η θυσία αποτελούσε μια πολύπλευρη τελετουργία με διάφορα στάδια. Προηγείτο ο σφαγιασμός του ζώου. Συνήθως τα αρσενικά ζώα έπρεπε να επιλεχτούν για τις αρσενικές θεότητες, ενώ τα θηλυκά ζώα για τις θηλυκές. Ακολούθως γινόταν ο τεμαχισμός της σάρκας και κατόπιν το μαγείρεμα. Ο PANTEL 1990: 14-16 αναφέρει ότι «πιστευόταν πως ο καταμερισμός του κρέατος σε ίσες μερίδες, βοηθούσε στην προαγωγή και στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ισότητας και της ισονομίας μέσα στην ίδια την πόλη. Οι αιματηρές αυτές θυσίες, συνήθως βοοειδών, που αρχικά λιβανίζονταν και κατόπιν καίγονταν πάνω στον βωμό, είχαν ως σκοπό με τον καπνό που αναδυόταν να εξευμενίσουν τις διάφορες ουράνιες και χθόνιες θεότητες. Βέβαια, οι εορτές προς τιμήν κάποιας θεότητας δεν ήταν η μόνη περίπτωση στην οποία μπορούσε να χρησιμοποιηθεί θυσιαστήριο κρέας. O Πλούταρχος, Συμποσιακά 693 F, αναφέρεται σε μία παραδοσιακή εορτή, αποκαλούμενη Βούλιμον, κατά την οποία τελούνταν μια δημόσια θυσία που προσφερόταν από τον άρχοντα της πόλης στην δημόσια εστία, ενώ οποιοσδήποτε άλλος μπορούσε να θυσιάζει στον οίκο του. Αρχαίες πηγές αναφέρουν ότι σε διάφορα κοινωνικά γεγονότα (γάμος, γενέθλια, κηδείες) ή και σε επίσημα γεύματα θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί θυσιαστήριο κρέας ή να προβούν σε θυσία στον ιδιωτικό βωμό του οίκου του εκάστοτε οικοδεσπότη. Ο Οράτιος Odes 4,11, για παράδειγμα διοργάνωσε μια εορτή γενεθλίων στο αγρόκτημα του, όπου ο οικογενειακός βωμός του έγινε ο τόπος για την θυσία ενός αρνιού». 167

168

Αθήναιος ,Δειπνοσοφιστές 5,179.

169

Αθήναιος, Δειπνοσοφιστές 4,149.

170

GOOCH 1931: 31.

171

MACMULLEN 1981: 41.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

τελετουργία και απαιτούσαν σοβαρή θρησκευτική αφιέρωση από τους συμμετέχοντες, αλλά ούτε περιορίζονταν από τις συνήθεις, επίσημες και ουσιαστικά κενές ιεροτελεστίες. Μάλλον ήταν συχνά γεύματα κάποιας κοινωνικής σπουδαιότητας. Αυτό φαίνεται καθαρότερα στις περιπτώσεις των γευμάτων που περιελάμβαναν θυσία: αυτά συνέβαιναν συχνότερα στις εορταστικές περιπτώσεις όπως γάμοι, γενέθλια, επισκέψεις φίλων που είχαν επιστρέψει από κάπου και φυσικά στις θρησκευτικές αργίες …»172. Τα γεύματα των θρησκευτικών θιάσων: Τα γεύματα των θρησκευτικών θιάσων ακολουθούσαν κατά κανόνα το ελληνορωμαϊκό εθιμοτυπικό του συμποσίου. Αρχικά ο τόπος συγκέντρωσης τους ήταν είτε στην τραπεζαρία κάποιου ναού, ο οποίος ήταν φυσικά αφιερωμένος στην θεότητα που λάτρευε ο θίασος, είτε σε κάποιο μεγάλο ιδιωτικό οίκο, ο οποίος ονομάζονταν «ιερόν» και ήταν προορισμένος αποκλειστικά και μόνο για τις λατρευτικές συνάξεις των θιάσων. Ο χώρος είτε στον ναό είτε σε κάποιο ιερό ήταν εσωτερικά φτιαγμένος ακριβώς όπως τον χώρο του τρικλινίου ενός ιδιωτικού ελληνορωμαϊκού σπιτιού. Δηλαδή με τράπεζα στην μέση και με κλίνες γύρω από αυτήν. Τα γεύματα των θιάσων ποίκιλλαν. Την φύση του γεύματος όριζε, η ίδια η λατρεία η οποία όριζε και το συγκεκριμένο τελετουργικό που θα συνόδευε το γεύμα173. Η σπουδαιότητα των εορταστικών αυτών συμποσίων ήταν τόσο μεγάλη για την ομάδα, που, όπως αναφέρει ο Smith, τα μέλη της ομάδας κατά την διάρκεια του κοινού γεύματος και πότου είχαν συγκεκριμένες εργασίες, που επιτελούσαν με σκοπό την ομαλή εξέλιξη του γεύματος. Αυτό ήταν πάγιος κανόνας στα από κοινού γεύματα των θιάσων σε βαθμό μάλιστα που το κάθε μέλος ορίζονταν ανάλογα με την ιδιότητα του. Για παράδειγμα ο πρόεδρος του γεύματος λεγόταν «κλίναρχος», ο επικεφαλής της τράπεζας «αρχικλίναρχος», ο επικεφαλής της εορτής «αρχιερανιστής», ο επικεφαλής του συμποσίου «συμποσίαρχος», ο ανώτερος του τραπεζιού «κλινόκοσμος», ενώ αν υπήρχε κάποιος καλεσμένος ο οποίος ήταν φημισμένος ονομάζονταν «εστιάτωρ». Αυτοί που

172

GOOCH 1931: 31.

173

KLAUCK 2000: 81.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

εξυπηρετούσαν τις ανάγκες του τραπεζιού ονομάζονταν «υπηρέτες» και «διάκονοι», αυτοί που κατείχαν τον ρόλο των διασκεδαστών «υμνωδοί»174. Σύμφωνα με τον Smith, πολλοί ελληνικοί κυρίως θρησκευτικοί θίασοι είχαν και εξατομικευμένα ονόματα τα οποία αντανακλούσαν σε μεγάλο βαθμό την φύση της λατρείας τους και την ταυτότητα τους. Τα ονόματα αυτά λειτουργούσαν ως σημείο μιας κοινής αναφοράς της εκάστοτε θρησκευτικής ομάδας («θυσιασταί», «θεραπευταί», «μυσταγωγοί», «μύστες», «ιερουργοί», «διάκονοι», «αδερφοί», «εταίροι», «φίλοι», «συνοδοί», «σύνεδροι», «συναγωγοί» κ.ά.)175. Τα γεύματα των θρησκευτικών θιάσων ήταν γεύματα όχι προς κορεσμό της πείνας αλλά προς «κορεσμό» του θρησκευτικού συναισθήματος176. Ένας απ’ τους θρησκευτικούς θιάσους ήταν του θεού Διονύσου ο οποίος αποτελούνταν από γυναίκες, τις Μαινάδες, οι οποίες ανήκαν στην λατρευτική ομάδα του Θεού. Όσον αφορά το διονυσιακό γεύμα είχε ως κύριο χαρακτηριστικό του τον λεγόμενο «σπαραγμό και ωμοφαγία». Ο ίδιος ο Διόνυσος καλεί τους μύστες να λάβουν μέρος σε αυτή την «ωμοφάγο δίαιτα» των σαρκών του θυσιασμένου ταύρου. Εξαιτίας αυτής της τελετής ο Διόνυσος-Ζαγρέας παίρνει το όνομα «Ωμέστης» ή «Ωμάδιος» που σημαίνει αυτόν που τρώει ωμό κρέας177. Το θύμα τους συχνά μπορούσε να είναι ένας ταύρος ή μια αγελάδα, όπως μαρτυρείται από τον Ευριπίδη, επειδή ο Διόνυσος συμβολίζεται και με τον ταύρο178. Οι αναίμακτες θυσίες, διαφορετικά από τις θυσίες που προέβλεπαν τον σφαγιασμό και τις θυσίες ζώων, λάμβαναν χώρα σε οικογενειακό περιβάλλον ή σε θρησκευτικά μυστήρια, όπως για παράδειγμα στον ορφισμό. Ο ορφισμός δίδασκε ότι ο άνθρωπος ήταν ένα ον ένοχο και μολυσμένο. Η κρεοφαγία ήταν λοιπόν απεχθής διότι αποτελούσε μια μορφή κανιβαλισμού και βεβήλωσης της ανθρώπινης φύσης. Για αυτό τον λόγο οι ορφικοί θίασοι

174

SMITH 2006: 90.

175

SMITH 2003: 90.

176

KLAUCK 2000: 81.

177

Ευριπίδη, Βάκχες 1050-1057.

178

KRAEMER 2004: 20-23.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

χρησιμοποιούσαν στις θυσίες τους και στα γεύματα τους αποκλειστικά και μόνο τρόφιμα που προέρχονται από την γη δηλαδή καρποί διαφόρων ειδών και διάφορα αρωματικά καρυκεύματα. Έτσι πίστευαν ότι εξαγνιζόταν η ψυχή τους179. Οι θρησκευτικοί θίασοι ήταν ένας θεσμός ο οποίος εδραιώθηκε στον ελλαδικό χώρο. Στις μεγάλες πόλεις κυρίως της ιταλικής χερσονήσου κατά την διάρκεια της ρωμαϊκής μοναρχίας εμφανίστηκε ο θεσμός της «κολλεγίας». Η «κολλεγία» θεσμός καθαρά ρωμαϊκός οφείλει τις καταβολές της στους ελληνικούς, θρησκευτικούς θιάσους. Παρουσιάζουν εξαιρετικά πολλές ομοιότητες μεταξύ τους, τόσο θεσμικές και θρησκευτικές όσο και λειτουργικές. Η «κολλεγία» απαρτιζόταν από μια ομάδα ατόμων, που τους συνέδεε το κοινό θρησκευτικό τους φρόνημα. Αναπτυσσόταν γύρω από μια θεότητα την οποία και λάτρευε και είχε είτε δημόσιο χαρακτήρα είτε ιδιωτικό. Στην ρωμαϊκή κοινωνία τις περισσότερες φορές είχε δημόσιο χαρακτήρα. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι η συγκεκριμένη θρησκευτική ομάδα ετίθετο κάτω από την προστασία της κρατικής εξουσίας. Την εξουσία την ασκούσε κάποιος αρχιερέας (pontificus), ο οποίος διορίζονταν κατά κύριο λόγο από το κράτος. Αυτός κατεύθυνε την ομάδα τόσο στα λειτουργικά και λατρευτικά όσο και στα θεσμικά καθήκοντα της. Πολύ σημαντικές δημόσιες κολλεγίες ήταν οι: «Collegium Jupiter Capitolinorum» και «Collegium Hygiae et Dianae» στην Ρώμη. Εκτός από τις δημόσιες κολλεγίες υπήρχαν και ιδιωτικές. Κάποιες από αυτές ήταν: «Collegia Isis», «Collegia Mithras» και «Collegia Cybele». Οι συγκεκριμένες θρησκευτικές ομάδες είχαν και αυτές ένα συγκεκριμένο τελετουργικό λατρείας το οποίο φυσικά εκτυλίσσονταν γύρω από ένα κοινό λατρευτικό δείπνο προς τιμή της εκάστοτε θεότητας. Όταν η κολλεγία ήταν δημόσια αυτό το δείπνο, λάμβανε χώρα σε κάποιο ναό ή ιερό, ενώ, όταν η κολλεγία ήταν ιδιωτικής φύσεως, τότε το δείπνο εκτυλισσόταν σε κάποιο τρικλίνιο μιας ιδιωτικής έπαυλης ή σε κάποιο διαμέρισμα. Το κοινό τους

SCULLION 2007: 190 . ΜΠΟΛΙΑΚΗ: 741-760 . BOARDMAN - GRIFFIN -MURRAY 1996: 392. 179

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

vi.

γεύμα ορίζονταν από το τυπικό της λατρείας, το οποίο και ελέγχονταν από τον αρχιερέα180. Τα ιουδαϊκά εορταστικά γεύματα. Ο Ισραήλ, όπως και πολλοί άλλοι λαοί, εμφανίζει μεγάλο αριθμό εορτών που σχετίζονται πάντοτε με την λατρευτική του ζωή. Πρόκειται κυρίως για οικογενειακές ή φυλετικές εορτές που έχουν ως θέμα τους διάφορα γεγονότα όπως ο απογαλακτισμός του παιδιού, ο γάμος ή ακόμη ο θάνατος και η αγροτική ζωή που έδιναν συχνά την ευκαιρία στον λαό να χαρεί και να γιορτάσει με διάφορες εκδηλώσεις. Ακόμη, διάφορα γεγονότα της δημόσιας ζωής γίνονταν αφορμή για να εορτάσουν με τραγούδια, γεύματα και χορούς, όπως η ενθρόνιση ενός βασιλιά181. Στο βιβλίο των Αριθμών 28-29, γίνεται εκτενής αναφορά στις κυριότερες γιορτές του αρχαίου Ισραήλ. Έτσι αναφέρεται το καθημερινό λατρευτικό τυπικό, η προσφορά για τα Σάββατα, η εορτή της νέας σελήνης, η εορτή του Πάσχα και των Αζύμων, η εορτή των Εβδομάδων, η πρώτη μέρα του νέου έτους, η ημέρα του Εξιλασμού και της Σκηνοπηγίας. Οι εορτές αυτές είναι κατανεμημένες στον ετήσιο λατρευτικό κύκλο, όπως αυτός καθιερώθηκε την εποχή του Εσδρά. Αυτό το λατρευτικό τυπικό δεν το ακολουθούσαν μόνο οι Ιουδαίοι που κατοικούσαν στην περιοχή της Παλαιστίνης αλλά και οι Ιουδαίοι της διασποράς. Σύμφωνα με τον χαρακτήρα της κάθε εορτής οι Ιουδαίοι γευμάτιζαν σε δείπνα τα οποία ορίζονταν καθαρά και μόνο από το θρησκευτικό τυπικό τους. Για παράδειγμα, την γιορτή του Πάσχα το τραπέζι ήταν στρωμένο από καλοψημένο αρσενικό πρόβατο, άζυμο ψωμί και πικρά χόρτα εις ανάμνηση της ημέρας της εξόδου τους από την Άιγυπτο. Την ημέρα της εορτής των Αζύμων έτρωγαν αποκλειστικά και μόνο άζυμο ψωμί ως ένδειξη νηστείας για τα χρόνια που πέρασαν οι πρόγονοι τους στην έρημο, ενώ στην εορτή των Εβδομάδων έτρωγαν ένζυμο ψωμί ως ένδειξη χαράς για την εγκατάσταση των προγόνων τους στην γη Χαναάν. Από όλα τα παραπάνω φαίνεται ότι η βρώση της κάθε τροφής για

180

SMITH 2003: 104.

181

ΚΑΙΜΑΚΗΣ 2006: 1-13.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

vii.

τους Ιουδαίους είχε έναν ιδιαίτερο συμβολικό χαρακτήρα182. Τέλος, υπάρχει μια πληθώρα θυσιαστικών δείπνων που περιγράφονται στο βιβλίο του Λευιτικού της Παλαιάς Διαθήκης. Τα «ερανικά» γεύματα. Τα ερανικά γεύματα ήταν μια λαϊκότερη μορφή συμποσίου που γινόταν με συνεισφορά όλων των συνδαιτυμόνων και με ανοιχτή πρόσκληση προς όλους τους πολίτες. Τα γεύματα αυτά ήταν μια αγαπημένη πρακτική των αρχαίων Ελλήνων κυρίως της κλασικής περιόδου. Αυτή η από κοινού πρακτική του δείπνου, η οποία ενισχύει τον θεσμό της κοινοκτημοσύνης που θα πρέπει να υπάρχει σε μια κοινωνία, χρονολογείται από τα χρόνια του Ομήρου183. Οι συμμετέχοντες αυτού του λαϊκού γεύματος μπορούσαν να συνεισφέρουν στην τέλεση αυτού είτε με χρήματα έτσι ώστε να μαζευτεί ένα ικανοποιητικό ποσό με το οποίο θα αγοράζονταν τα απαραίτητα αγαθά για το συμπόσιο, είτε με τρόφιμα και ποτά, τα οποία τα έφερναν από το σπίτι τους. Τα ερανικά γεύματα δεν διέφεραν σε τίποτα από τα ιδιωτικά συμπόσια, εκτός από τον κοινωνικό χαρακτήρα που είχαν και τα είδη των τροφίμων που χρησιμοποιούνταν. Το τυπικό που ίσχυε για τα ιδιωτικά συμπόσια, ίσχυε και για τα ερανικά γεύματα. Έτσι, ένας από τους συμμετέχοντες λάμβανε τον ρόλο του διασκεδαστή του συμποσίου. Αυτός μοίραζε στεφάνια φτιαγμένα από λουλούδια στους καλεσμένους, προσέφερε αρώματα και πλήθος γλυκισμάτων. Όλα αυτά είχαν ως σκοπό την δημιουργία ενός εύθυμου κλίματος μέσα στο οποίο θα λάμβανε χώρα το κοινό αυτό δείπνο – συμπόσιο. Αξιοσημείωτο είναι ότι, ενώ οι πλούσιοι πολίτες, οι οποίοι δεν συμμετείχαν σε τέτοια κοινωνικά συμπόσια, αφού προτιμούσαν καλύτερα το ιδιωτικό τρικλίνιο της πολυτελούς οικίας τους, πολλές φορές συνεισέφεραν οικονομικά με σκοπό την οργάνωση τέτοιων γευμάτων ως μια κοινωνική ευεργεσία προς τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα. Κατά την διάρκεια του ερανικού δείπνου τελούνταν οι θυσίες και οι σπονδές προς την τιμώμενη από την ομάδα θεότητα καθώς επίσης και η βρώση των τροφών. Έπειτα ακολουθούσε το

182

www.jewishvirtuallibrary.org/Festivals_in_Israel.html.19/03/2014.

183

KLOPPENBORG / ASCOUGT 2011: 108.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

δεύτερο μέρος, ο κοινός πότος. Κατά την δεύτερη φάση οι συμμετέχοντες παραδίδονταν στην μέθη που τους δημιουργούσε ο άκρατος οίνος, απολαμβάνοντας τις διάφορες διασκεδάσεις από τους διασκεδαστές184. 2.3 Τα καθημερινά γεύματα των Ελλήνων και των Ρωμαίων Το ελληνικό γεύμα, που λάμβανε χώρα κατά την διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων αλλά και της ύστερης αρχαιότητας σε όλο τον ελληνορωμαϊκό κόσμο, οφείλει την ύπαρξη του και την τυπολογία του στην κλασική ή ακόμα και στην αρχαϊκή εποχή. Πάρα πολλά στοιχεία του ελληνορωμαϊκού γεύματος διατηρήθηκαν από την εποχή του Ομήρου, ενώ άλλα στοιχεία άλλαξαν εντελώς. Για παράδειγμα, υπάρχει μια σημαντική αλλαγή στο τρόπο καθίσματος των καλεσμένων σε ένα επίσημο γεύμα. Από την ομηρική πρακτική της συγκέντρωσης των καλεσμένων στο τραπέζι (όχι σε ανακλινόμενη στάση αλλά σε στάση καθίσματος), φτάνουμε στην δανεισμένη από την Ανατολή πρακτική ανάκλισης των καλεσμένων στους ελληνορωμαϊκούς χρόνους. Μία άλλη διαφοροποίηση είναι ότι, ενώ κατά την ομηρική εποχή το κύριο γεύμα, το δείπνο δηλαδή, τελούνταν κατά τις μεσημεριανές ώρες, το ελληνορωμαϊκό δείπνο τελούνταν κατά τις απογευματινές και βραδινές ώρες185. Παρά τις διαφοροποιήσεις αλλά και τα κοινά χαρακτηριστικά που παρατηρούνται στην παράθεση των γευμάτων από εποχή σε εποχή, το σίγουρο είναι ότι η παράθεση δείπνου στον ελληνορωμαϊκό κόσμο ήταν μια ευκαιρία κοινωνικής αλληλεπίδρασης, θρησκευτικής έκφρασης, και χαρμόσυνης ψυχαγωγίας όπως επιβεβαιώνει ένα ρωμαϊκό ρητό που αναφέρεται από τον Πλούταρχο186, «το να δειπνεί κανείς μόνος του δεν θεωρούνταν δείπνο αλλά απλώς βρώση». Έτσι τα ελληνορωμαϊκά γεύματα χρησίμευαν στη δημιουργία και την ενίσχυση μεταξύ των μελών μιας κοινότητας συνδαιτυμόνων187. 184

COUTSOUMPOS 2005: 49-51.

185

SMITH 2003: 20.

186

Πλούταρχος, Συμποσιακά 697 C.

187

FOTOPOULOS 2006: 228.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Πολλά ελληνορωμαϊκά γεύματα ήταν λιγότερο επίσημα και περιορίζονταν μόνο στα μέλη της οικογένειας. Σε τέτοια άτυπα γεύματα ο πατέρας θα μπορούσε ή να δειπνήσει χωριστά από την σύζυγο του και τα παιδιά του ή μαζί τους. Τέτοια είδη μη επίσημων οικογενειακών γευμάτων είχαν ένα διαφορετικό χαρακτήρα, διότι ήταν εξαιρετικά απλά και δεν περιελάμβαναν εξεζητημένη ψυχαγωγία και υπερβολική κατανάλωση οίνου και τροφών188. 2.3.1 Τα γεύματα των Ελλήνων Κατά την ελληνική πρακτική, κάθε πολίτης, πριν βγει από το σπίτι του με το θαμπό ακόμη φως της αυγής, έτρωγε το πρώτο γεύμα της ημέρας. Το λιτό αυτό γεύμα λεγόταν «ἀκράτισμα». Το ακράτισμα αποτελείτο από ψωμί βουτηγμένο σε ανέρωτο κρασί. Ο «κυκεών», το πρωινό ρόφημα ήταν ένα μείγμα κρασιού, τριμμένου τυριού και κριθάλευρου. Έπιναν επίσης γάλα συνήθως κατσικίσιο - και ένα είδος υδρόμελου, που το παρασκεύαζαν από χλιαρό νερό και μέλι. Συνηθισμένες πρωινές τροφές ήταν επίσης τα ξερά σύκα, οι ελιές, τα καρύδια και τα αμύγδαλα189. Όταν οι άνδρες της οικίας, το μεσημέρι, επέστρεφαν από τις υποχρεώσεις τους στην οικία τους λάμβανε χώρα ένα γρήγορο και λιτό γεύμα, το «ἄριστον». Το μεσημεριανό γεύμα αποτελούνταν από κρέας ή ψάρι, ψωμί, τυρί, και διάφορα λαχανικά. Απαραίτητα σε κάθε γεύμα και κυρίως στο μεσημεριανό γεύμα ήταν τα λεγόμενα «προσφάγια»190, τροφές

188

BRADLEY 1998: 36-55.

FLACIERE 1974: 206. / Βέβαια σε αυτό το λιτό γεύμα υπήρχαν και οι εξαιρέσεις: ο κωμικός ποιητής Αντιφάνης αναφέρει ότι και τότε υπήρχαν άνθρωποι, που επιθυμούσαν ένα πλουσιοπάροχο σε γεύσεις, πρωινό γεύμα. Συγκεκριμένα αναφέρει: «Χοιρομέρι καπνιστό νόστιμο, μα την Εστία πρόγευμα κι άφθονο τριζοβόλαγε τυρί πάνω στη θράκα». Αθήναιος, Δειπνοσοφιστές 49 Γ. 189

Μάλιστα ήταν τόσο σημαντικά τα «προσφάγια» που ο Πλάτωνας Πολιτεία 372 C στην απορία του Γλαύκωνα ότι «χωρίς προσφάγι τους έκανες να τρώνε το ψωμί;» απαντά: «λησμόνησα πως θα έχουν και προσφάγι και αλάτι και φυσικά ελιές και τυρί, βολβούς και λάχανα, και τα γεννήματα των αγρών θα μαγειρεύουν. Και θα τους προσφέρουμε και ξηρούς καρπούς και σύκα, ρεβίθια, κουκιά και θα ψήνουν μύρτα και βελανίδια στην φωτιά και θα πίνουν κρασί σιγά σιγά». 190

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

που λειτουργούσαν ως συμπλήρωμα του γεύματος191. Πολλές φορές, λάμβανε χώρα και ακόμα ένα γεύμα μεταξύ του μεσημεριανού και του βραδινού το λεγόμενο «ἑσπέρισμα», γεύμα πολύ λιτό αποτελούμενο συνήθως από φρούτα φρέσκα ή αποξηραμένα192. Το τελευταίο γεύμα της ημέρας - και ίσως και το πιο σημαντικό εξαιτίας της πολυτέλειας και της επισημότητας που είχε - ήταν το λεγόμενο «δεῖπνον». Η σπουδαιότητα αυτού του γεύματος βεβαιώνεται από τις πολλές αναφορές που γίνονται σε αυτό από τους αρχαίους συγγραφείς193. Το δείπνο λάμβανε χώρα προς το τέλος της ημέρας μετά την δύση του ηλίου, λίγο πριν νυχτώσει. Πολύ συχνά μετά το δείπνο ακολουθούσε το συμπόσιο μέσα στον ανδρώνα της οικίας. Έτσι το βραδινό γεύμα για τους αρχαίους Έλληνες χωριζόταν σε δύο μέρη: δείπνο-συμπόσιο. Η τακτική του αρχαιοελληνικού δείπνου προϋπόθετε ότι η γυναίκα με τα τέκνα της γευμάτιζαν στον γυναικωνίτη της οικίας, ενώ ο άνδρας γευμάτιζε αποκλειστικά και μόνο στον χώρο του άνδρωνα είτε μόνος του (πολύ σπάνια) είτε με φίλους του. Υπάρχουν, ωστόσο, και περιπτώσεις που ο άνδρας του σπιτιού γευμάτιζε έξω από την οικία του είτε σε δημόσια συσσίτια είτε σε δημόσια «σύνδειπνα» 194. 2.3.2 Τα γεύματα των Ρωμαίων Σύμφωνα με τον Dennis E. Smith, οι Ρωμαίοι είχαν τρία γεύματα κατά την διάρκεια της ημέρας195. Για τους Ρωμαίους το πρωινό γεύμα λάμβανε

191

FLACIERE 1974: 207.

192

FLACIERE 1974: 208.

Στις Εκκλησιάζουσες 651-652, για παράδειγμα, η Πραξαγόρα λέει στον άνδρα της: «Μίαν έγνοια έχεις εσύ το βραδάκι, που οι ίσκιοι μακραίνουν πια, να τραβάς στολισμένος για δείπνο». 193

194

ΚΟΛΟΜΠΟΒΑ / ΟΖΕΡΤΑΙΚΑ 1980: 63-65.

Βλ. FLACIERE 1974: 208, Στα γεύματα των Ελλήνων μιλήσαμε και για ένα τέταρτο γεύμα το «εσπέρισμα», μεταξύ μεσημεριανού και βραδινού. Αυτό, όμως, δεν αποτελεί βασικό γεύμα της ημέρας, όπως τα άλλα τρία για αυτό τον λόγο και δεν συγκαταλέγεται στα τρία βασικά γεύματα (ἀκράτισμα, ἀριστον, δεῖπνον). 195

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

χώρα επίσης κατά την ανατολή του ηλίου και ονομαζόταν «ientaculum»196. Ο Πλίνιος197 περιγράφει το πρωινό ως ένα ελαφρύ και απλό γεύμα. Η τράπεζα του πρωινού περιείχε ψωμί με αλάτι, ελιές, τυρί, αυγά, μέλι και αποξηραμένους καρπούς. Το ποτό που υπήρχε στην τράπεζα μπορεί να ήταν γάλα ή «mulsum», ένα μείγμα φτιαγμένο από κρασί ανακατεμένο πολύ καλά με μέλι198. Το μεσημέρι, όταν επέστρεφε η οικογένεια στο σπίτι λάμβανε χώρα το μεσημεριανό γεύμα, το «prandium». Αυτό λάμβανε χώρα στις τραπεζαρίες των οίκων και σε αυτό συμμετείχε όλη η οικογένεια199.Το γεύμα αποτελούνταν κυρίως από τα υπολείμματα του βραδινού γεύματος της προηγούμενης ημέρας. Αυτό περιελάμβανε μια μερίδα κρέατος ή ψαριού μαζί με κρασί, λαχανικά και φρούτα200. Το μεσημεριανό ήταν δικαιολογημένα ένα ελαφρύ γεύμα εξαιτίας του πλουσιοπάροχου βραδινού γεύματος που θα ακολουθούσε201. Τέλος, το βραδινό γεύμα («cena») λάμβανε χώρα σε έναν ιδιωτικό οίκο ή στην τράπεζα ενός ναού. Φαίνεται ότι οι Έλληνες, οι Ρωμαίοι, οι Ιουδαίοι και οι Χριστιανοί ακολούθησαν την ίδια βασική δομή για το επίσημο βραδινό γεύμα ανεξάρτητα από την θέση, την περίπτωση και την σημασία του202. Το βραδινό γεύμα λάμβανε χώρα σε δυο στάδια: το πρώτο στάδιο περιελάμβανε την κατανάλωση τροφίμων «cena» και το δεύτερο στάδιο την κατανάλωση κρασιού, «convivium». Tο κρασί ήταν δυνατόν να καταναλωθεί και κατά την διάρκεια του πρώτου σταδίου του γεύματος, Μάλιστα, όπως περιγράφει ο SMITH 2003: 21, το «ientaculum» πραγματοποιούνταν τους χειμερινούς μήνες από τις 9:00 π.μ. έως τις 10:31 π.μ., ενώ τους καλοκαιρινούς μήνες από τις 6:58 π.μ. έως τις 9:29 π.μ. 196

197

Plinius, Epistula 15, Septitius Clarus.

198

FAAS 2003: 38.

199

DIXON 1999: 157.

Ο SMITH 2003:21, σημειώνει ότι το μεσημεριανό γεύμα «prandium» στον ελληνορωμαϊκό κόσμο λάμβανε χώρα κατά τους χειμερινούς μήνες από τις 11:15 π.μ. μέχρι τις 12:10 μ.μ., ενώ τους θερινούς μήνες από τις 10:44 π.μ. μέχρι τις 12:10 μ.μ. 200

201

FAAS 2003: 40.

202

FOTOPOULOS 2006: 230-231.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

όπως αναφέρει ο Αθήναιος,203 αλλά η κοινή πρακτική για το κρασί ήταν να καταναλώνεται αυτό σε μεγάλες ποσότητες κατά την διάρκεια του δευτέρου σταδίου με σκοπό να προκληθεί η μέθη204. Άλλωστε, όπως έλεγε και ο Σοφοκλής, «η μέθη είναι το φάρμακο κατά της δυστυχίας205.

2.4 Η τέλεση του «συμποσίου» - «convivium» Η καταγωγή του συμποσίου σύμφωνα με τον Murray ανάγεται στην ομηρική εποχή και στους εορτασμούς των πολεμιστών μετά τις νικηφόρες μάχες τους. Με αυτές τις εορτές σφραγίζονταν οι δεσμοί φιλίας. Το συμπόσιο αποτελούσε επίσης ένα μέσο για την ανάπτυξη των κοινωνικών σχέσεων και τις συνάψεις συμμαχιών. Με την πάροδο του χρόνου, όμως, το συμπόσιο εξελίχθηκε σε ένα αποκλειστικό και μεμονωμένο κοινωνικό γεγονός της πόλης206. Τα ιδιωτικού τύπου συμπόσια οργανώνονταν με την πρωτοβουλία και τα έξοδα ενός ατόμου207. Σύμφωνα με τον Pellizer η πρακτική του συμποσίου εισήγαγε και θεσμοθέτησε μια σειρά τελετουργικών πράξεων, οι οποίες διέπονταν από μια σειρά κανόνων που εκτείνονταν από τις διάφορες σπονδές και τη δέηση μέχρι τον εξαγνισμό του ατόμου και της ομάδος, αλλά και από την κατανάλωση του κρασιού και των τροφών ως το άκουσμα των ποιημάτων και της μουσικής, τη θέαση των χορευτών, των

203

Αθήναιος, Δειπνοσοφιστές 15,675 C-D.

204

ΚΑΡΚΟΠΙΝΟ 1971: 332.

205

Σοφοκλής, (Από άγνωστο έργο του). ΧΑΤΖΑΡΑΣ 2003:76.

206

MURRAY 1990: 5-6.

Βλ. ΦΙΛΑΡΕΤΟΣ 1907:8-9: επίσης έχουμε και συλλογικά συμπόσια, όπως, για παράδειγμα, τα «ερανικά» συμπόσια, που ήταν εορτές που γίνονταν με συνεισφορές των συμμετεχόντων. Ακόμη λάμβαναν χώρα και τα λεγόμενα «κοινά», «φυλετικά» και τα «φατρικά» συμπόσια τα οποία τελούνταν υπό την οργάνωση όλων όσων ανήκαν στον ίδιο δήμο, φυλή ή φατρία. Σε αυτά προστίθενται και τα σπαρτιάτικα «συσσίτια» ή «φιδίτια», καθώς και τα κρητικά «ανδρεία», συμπόσια πολιτικού και στρατιωτικού χαρακτήρα αντίστοιχα. Αντίθετα με τα συμπόσια, τα συσσίτια χαρακτήριζε η λιτότητα και η μετριοπάθεια. 207

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

μιμητών και των άλλων καλλιτεχνών και τελικά μέχρι τους διάφορους διαγωνισμούς των συνδαιτυμόνων. Έτσι, το συμπόσιο ήταν για τους συμμετέχοντες μια πηγή ατέλειωτης πνευματικής και υλικής διασκέδασης208. Σύμφωνα με το τυπικό τέλεσης του συμποσίου Ελλήνων και Ρωμαίων, ο οικοδεσπότης και διοργανωτής του συμποσίου φρόντιζε από νωρίς μέσω του οικονόμου για όλα τα απαραίτητα αγαθά, ώστε να μην υπάρξει κανένα πρόβλημα στην συνέχεια, όσον αφορά τον γευματισμό και την πόση των καλεσμένων209. Φρόντιζε ακόμα να έχουν κληθεί και να έχουν φθάσει στην ώρα τους οι μάγειρες και οι διάφοροι καλλιτέχνες της εορτής, οι οποίοι ίσως να έρχονταν από μακριά. Είναι αυτονόητο ότι είχε καλέσει εγκαίρως τους συμποσιαστές, δίχως τους οποίους δεν θα ήταν δυνατόν να λάβει χώρα η γιορτή210. Οι προσκλήσεις για το δείπνο είχαν είτε προφορική μορφή είτε γραπτή. Και στις δύο περιπτώσεις η πρόσκληση μπορούσε να μεταφερθεί από ένα δούλο (vocator) που αποστελλόταν από τον οικοδεσπότη του 211. Προτού ξεκινήσει από το σπίτι του ο κάθε καλεσμένος φρόντιζε να καλλωπιστεί και να ενδυθεί ευπρεπώς, αφού γνώριζε ότι θα πήγαινε σε μια γιορτή που ο χαρακτήρας της ήταν επίσημος. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτών των ετοιμασιών δίνει ο Πλάτωνας στο Συμπόσιο212 του, όπου παρουσιάζει τον Σωκράτη να λαμβάνει το λουτρό του και να φορά τα σανδάλια του προτού ξεκινήσει για την εορτή, κάτι που ο τελευταίος σπανίως το έκανε213. Οι καλεσμένοι όφειλαν να φθάσουν στον προορισμό τους πριν από την καθορισμένη ώρα έναρξης του γεύματος, οπότε και έβρισκαν την πόρτα του τρικλινίου-ανδρώνα ανοιχτή. Μάλιστα, κατά την ελληνική πρακτική τέλεσης του συμποσίου το τυπικό ήταν αυστηρότερο. Οι προσκεκλημένοι έπρεπε να τηρήσουν την ώρα προσέλευσης, αλλιώς εύρισκαν την πόρτα 208

PELIZER 1990: 179-183.

209

YARDLEY 1991: 150.

210

ΧΑΤΖΑΡΑΣ 2003: 51.

211

D’ARMS 1991: 171-180.

212

Πλάτωνας, Συμπόσιο 174 Α.

213

MAHAFFY 1879: 313.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

κλειστή214. Σε αυτήν την περίπτωση, έπρεπε να κρούσουν δυνατά την πόρτα με την ελπίδα να ακουστούν και να τους επιτραπεί η είσοδος215. Κατά την ώρα της άφιξης ο οικοδεσπότης ή συχνότερα ένας δούλος, που είχε την ονομασία του «αγγελάτορα», είχε ως μέλημα του να υποδέχεται τους καλεσμένους στην εξώπορτα του σπιτιού και στην συνέχεια να τους αναγγέλλει ονομαστικά στους υπόλοιπους συνδαιτυμόνες, που ήταν ήδη εκεί, ως ένδειξη καλωσορίσματος. Τέλος, οδηγούσε το συμποσιαστή στην κλίνη του, η οποία ήταν συνήθως προκαθορισμένη ανάλογα με την κοινωνική τάξη που αυτός ανήκε216. Εντωμεταξύ, ο οικοδεσπότης και κύριος του οίκου, στο σπίτι του οποίου λάμβανε χώρα το συμπόσιο, είχε δώσει διαταγές στους δούλους του να εξυπηρετούν τους συμποσιαστές με τον καλύτερο τρόπο, έτσι ώστε οι τελευταίοι να αισθάνονται ότι βρίσκονται σε ένα χώρο οικείο και προσφιλή217. Οι δούλοι μοίραζαν στους συμποσιαστές διάφορα ανθοστέφανα, λουλούδια, αρωματικά φυτά και αρωματικά έλαια. Αφού οι δούλοι τους βοηθούσαν να πλένουν τα χέρια τους, οι συμποσιαστές ξάπλωναν πάνω στην κλίνη τους218. Η κατάκλιση με τον συμποσιαστή να στηρίζεται στην αριστερή πλευρά του σώματος (το αριστερό χέρι χρησιμοποιούνταν για να υποστηρίξει το κεφάλι και το δεξί χέρι χρησιμοποιούνταν για να φθάσει τις τροφές) ήταν η «δειπνίζουσα στάση» των ελληνορωμαϊκών γευμάτων219. Την στιγμή που ήταν όλα έτοιμα οι καλεσμένοι και οι υπηρέτες βρίσκονταν στην θέση τους, μπορούσε να αρχίσει η γιορτή.

214

Πλάτωνας, Συμπόσιο 174 E.

215

GARNSEY 1999: 129-130.

216

DONAHUE 2004: 67.

217

Πλάτωνας, Συμπόσιο 175.

218

D’ARMS 1991: 171-184.

Βλ. ROLLER 2006: 15-17. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να πούμε ότι η στάση των σωμάτων έπαιζε ιδιαίτερο ρόλο όχι μόνο στο να εξυπηρετεί τις ανάγκες της βρώσης και της πόσης αλλά και ως ένδειξη κοινωνικής υπεροχής και ανάδειξης. Αυτό άλλωστε φαίνεται και από τα αρχαιολογικά ευρήματα που έχουν έρθει στο φως, όπως διάφορες τοιχογραφίες που έχουν ως κύρια παράσταση, ένα συμπόσιο. 219

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Όπως προαναφέρθηκε, το βραδινό γεύμα λάμβανε χώρα σε δυο στάδια: α) την κατανάλωση τροφίμων (δείπνο/cena) και β) την κατανάλωση κρασιού (συμπόσιο/convivium)220.Στο τέλος του πρώτου σταδίου του γεύματος οι δούλοι έφερναν νερό και οι συμποσιαστές έπλεναν τα χέρια τους221, έπειτα απέσυραν αμέσως τα τραπέζια και, αφού καθάριζαν το χώρο από τα διάφορα υπολείμματα του δείπνου, μετέφεραν καινούργια τραπέζια με κύλικες, κρατήρες και σκύφους για την πόση του κρασιού και διάφορα επιδόρπια, τα λεγόμενα «τραγήματα»222. Έτσι άρχιζε η δεύτερη φάση αυτή του «συμποσίου - convivium», που ήταν ο «κοινός πότος». Το συμπόσιο ήταν μια μορφή ιεροτελεστίας, αφού ακολουθούσε το δικό του πρωτόκολλο. Σπονδές, παιάνες, φιλοσοφικές συζητήσεις, διάφορες μορφές διασκέδασης, μεταξύ των οποίων σε ορισμένες περιπτώσεις και σεξουαλικά όργια, ήταν μερικά από τα χαρακτηριστικά αυτού του εορταστικού δείπνου223.Το κρασί αναμιγνύονταν με το νερό μέσα στον κρατήρα224 και στη συνέχεια προσφερόταν από τους οινοχόους στους καλεσμένους225. Οι καλεσμένοι έπιναν μονορούφι σειρές ποτηριών κρασιού κάτω από τις οδηγίες του προεδρεύοντος του συμποσίου, του συμποσίαρχου. Αυτός εκλεγόταν από τα μέλη του συμποσίου και ήταν 220

FOTOPOULOS 2006: 230-231.

Η ΚΑΡΚΟΠΙΝΟ 1971: 335 αναφέρει ότι οι δούλοι σε όλη την διάρκεια του συμποσίου κυκλοφορούσαν με τις υδρίες στα χέρια όπου και έχυναν νερό φρέσκο και αρωματισμένο στα χέρια των συμποσιαστών φροντίζοντας έπειτα να τους στεγνώσουν τα χέρια με την πετσέτα που κρατούσαν στο άλλο χέρι. Αυτό γινόταν διότι οι Ρωμαίοι όπως και οι Έλληνες έτρωγαν με τα χέρια τους με αποτέλεσμα να χρειάζονται οι συμποσιαστές συχνά πλυσίματα, πριν από το γεύμα, κατά την διάρκεια του και ύστερα από κάθε σερβίρισμα. 221

222

ΚΟΛΟΜΠΟΒΑ / ΟΖΕΡΤΑΙΚΑ: 70.

223

SANSONE 2004: 67.

Σύμφωνα με την LISSARRAGUE 1990: 196-212, ο κρατήρας ήταν το αγγείο ανάμειξης του κρασιού με το νερό. Το προς μίξη κρασί το μετέφεραν μέσα σε αμφορείς ή ασκούς προβάτων, ενώ το νερό σε υδρίες. Υπήρχε ακόμη και ο ψυκτήρας που χρησίμευε για την ψύξη και την διατήρηση της δροσερότητας του κρασιού. Αναμφισβήτητα, ο κρατήρας ήταν το σύμβολο της χαράς και της ευθυμίας αφού από αυτόν ξεκινούσε η κυκλοφορία του κρασιού στους συμποσιαστές. 224

225

LISSARRAGUE 1990: 196-212.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

υπεύθυνος για τον καθορισμό του τρόπου πόσης226 του κρασιού καθώς επίσης και για όλη την ροή του διασκεδαστικού προγράμματος που θα ακολουθούσε227. Η άκρατη οινοποσία δημιουργούσε μια ατμόσφαιρα κατάλληλη για μουσική, χορό, και τραγούδι καθώς και για διαφόρων ειδών αστειότητες και παιχνίδια. Αφού λοιπόν ευχαριστούσαν για ακόμα μια φορά τους θεούς και κυρίως το Διόνυσο228, ο οποίος σε κάθε συμπόσιο είχε τιμητική θέση, άρχιζαν το τραγούδι και την απαγγελία λυρικών συνθέσεων. Κάποιες φορές μάλιστα, εξαιτίας της υπερβολικής κατανάλωσης οίνου οδηγούνταν σε ακρότητες229. Συμπερασματικά, το γεύμα δεν είχε σκοπό μόνο να δημιουργήσει κλίμα της χαράς και συντροφικότητας μεταξύ των συμμετεχόντων, αλλά το κίνητρο για ένα τέτοιο γεύμα μπορούσε επίσης να είναι η κοινωνική επαφή και η επίδειξη πλούτου και δύναμης, η οποία θα αύξανε την φήμη και την κοινωνική θέση του οικοδεσπότη. Η φήμη ενός οικοδεσπότη για τα υπερβολικά τρόφιμα, το υψηλής ποιότητας κρασί και την κατάλληλη για την κοινωνική τάξη και τις επιθυμίες των καλεσμένων διασκέδαση

Σύμφωνα με την ΚΑΡΚΟΠΙΝΟ 1971: 338, οι τρόποι πόσης ήταν τρείς: α) είτε ένας – ένας με την σειρά του, αρχίζοντας από εκείνον που είχε την υψηλότερη κοινωνική θέση, είτε β) γεμίζοντας ο καθένας το ποτήρι του, που λίγο πριν είχε αδειάσει και στην συνέχεια προσφέροντας το στο διπλανό του με μια ευοίωνη ευχή, είτε γ) εκλέγοντας έναν από τους συμποσιαστές ως τιμώμενο πρόσωπο, στην υγεία του οποίου ο κάθε προσκεκλημένος έπινε τόσα ποτήρια κρασί όσα τα γράμματα του ονόματός του. 226

227

GARLAND 1998: 98.

Σύμφωνα με τους WILKINS / HILL 2006: 166-168, ο Φιλόστρατος αναφέρεται στις βίλλες της Καμπανίας και της Τοσκάνης εστιάζοντας στην εξαιρετική διακοσμητική πολυτέλεια τους. Αυτό που σημειώνει, όμως, είναι ότι τα τρικλίνια σε αυτές τις βίλλες ήταν διακοσμημένα με διονυσιακές σκηνές ως επί των πλείστων, γεγονός που αποδεικνύει περίτρανα ότι οι εορταστικές εκδηλώσεις που λάμβαναν χώρα εντός των τρικλινίων διέπονταν από ένα οργιαστικό χαρακτήρα, όμοιο με αυτό της λατρείας του συγκεκριμένου θεού, Διονύσου. 228

229

WILKINS / HILL 2006: 166-168.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

εξαπλωνόταν γρήγορα σε όλη την ελληνορωμαϊκή τοπική κοινωνία, μεταφερόμενη από την αγορά και το θέατρο μέχρι τα συμπόσια230.

2.5 Οι διαφορές ανάμεσα στο «συμπόσιο» των Ελλήνων και στο «convivium» των Ρωμαίων Από πολύ νωρίς οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν τις πρακτικές των Ελλήνων όσον αφορά τις διατροφικές συνήθειες αλλά και τα έθιμα της παράθεσης ενός δείπνου. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ακολούθησαν πιστά τις συμποσιακές πρακτικές των Ελλήνων, αλλά τις προσάρμοσαν στη δική τους πραγματικότητα231. Οι σημαντικότερες διαφορές μεταξύ του ελληνικού συμποσίου και του ρωμαϊκού convivium είναι οι εξής: i.

ii.

iii.

Από την μια, το συμπόσιο των Ελλήνων είχε ως εθιμική πρακτική τα τραπέζια να είναι παραγεμισμένα με επιδόρπια για γεύση και όχι για κορεσμό και, από την άλλη, στο ρωμαϊκό convivium τα τραπέζια ήταν παραγεμισμένα με φαγητά για κορεσμό της πείνας, γεγονός που μερικές φορές ξεπερνούσε κάθε όριο232. Tο συμπόσιο των αρχαίων Ελλήνων είχε έναν έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα. Από τις σωζόμενες πηγές γνωρίζουμε ότι πριν το συμπόσιο συνηθιζόταν η τέλεση αιματηρής θυσίας. Αντίθετα, στο ρωμαϊκό convivium απουσιάζουν τέτοιες πρακτικές, διότι αυτό είχε περισσότερο κοσμικό χαρακτήρα233. O Κικέρωνας παρατηρεί μια επίσης σημαντική διαφορά ανάμεσα στο συμπόσιο και στο convivium. Περιγράφοντας την φιλοξενία και την

230

SPIVEY / SQUIRE 2004: 259-261.

231

HINDS 2010: 134.

232

Για παράδειγμα τα γνωστά «λουκούλλεια γεύματα». Πλούταρχος, Λούκουλλος

233

FOTOPOULOS 2006: 233.

39.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

iv.

vi.

τράπεζα του Φιλοδάμου αναλύει την φύση της εκδήλωσης και τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν το συμπόσιο των Ρωμαίων234. Ετυμολογικά, σύμφωνα με αυτόν, το convivium αποτελείται από το «con» και το «vivere» που σημαίνει ζω μαζί. Αυτό υποδηλώνει ότι η ρωμαϊκή πρακτική, της κοινής βρώσης και πόσης, δεν εξαντλείται σε μια μορφή ιεροτελεστίας, όπως στους Έλληνες, με συγκεκριμένο τυπικό, αλλά σε μια πιο απλή, συνήθη εορταστική εκδήλωση της οικογένειας μαζί με τους καλεσμένους της235. Μια άλλη διαφορά έγκειται στην βρώση κρέατος, δηλαδή στα είδη των κρεάτων που χρησιμοποιούσαν Έλληνες και Ρωμαίοι. Αρχαίες γραπτές πηγές αναφέρουν ότι οι Έλληνες έδειχναν μια ιδιαίτερη προτίμηση στην βρώση αρνίσιου κρέατος, ενώ οι Λατίνοι έδειχναν ιδιαίτερη προτίμηση στην βρώση κρέατος πουλερικών236. Οι Έλληνες συνόδευαν την πόση του οίνου με διάφορα επιδόρπια, τα λεγόμενα «τραγήματα». Αντίθετα στην περίπτωση των Ρωμαίων ο «πότος» συνόδευε αρμονικά την βρώση της τροφής σε οποιοδήποτε χρονικό σημείο του δείπνου - συμποσίου237. Στην ελληνική παράδοση παράθεσης δείπνου απαγορευόταν η συμμετοχή των γυναικών. Αυτή η πρακτική όμως δεν υιοθετήθηκε από τους Ρωμαίους238. Πολλές φορές στις γυναίκες επιτρεπόταν η είσοδος στα «τρικλίνια» με την διαφορά όμως ότι δεν κατέκλιναν στις κλίνες, αλλά απλώς κάθονταν. Η συμμετοχή τους δεν σήμαινε ότι η θέση και ο λόγος τους ήταν ίσος με των ανδρών. Αυτό διευκρινίζεται από τις αρχαίες γραπτές πηγές. Για παράδειγμα ο Λουκιανός239 λέει ότι το να κάθεται κάποιος από τους συμμετέχοντες του συμποσίου (όπως οι γυναίκες), θεωρείται ως «θηλυπρεπές και αδυναμία»240.

234

Κικέρωνας, Ad Familiares 9,24,3.

235

GILDENHARD 2011: 111.

236

CIVITELLO 2011: 43-44.

237

CIVITELLO 2011: 44-45.

238

CIVITELLO 2011: 44-45.

239

Λουκιανού, Συμπόσιον 13.

240

SMITH 2006: 232.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

vii.

Μια ακόμη διαφορά έχει να κάνει με την καθαριότητα του χώρου όπου τελούνταν το δείπνο. Συγκεκριμένα, στην ελληνική πρακτική μετά το «δεῖπνον» οι δούλοι του σπιτιού διατάζονταν από τον οικοδεσπότη να καθαρίσουν τον χώρο άμεσα, έτσι ώστε να είναι καθαρός, όταν θα άρχιζε το συμπόσιο. Αυτή η πρακτική δεν υιοθετήθηκε από τους Ρωμαίους, οι οποίοι δεν έδιναν καμία σημασία στον σωρό μικρών σκουπιδιών που είχε συγκεντρωθεί από την κατανάλωση του φαγητού στον χώρο παράθεσης του επίσημου γεύματος241. Ο παρακάτω πίνακας μας δίνει συνοπτικά τις διαφορές:

ΕΛΛΗΝΙΚΟ «ΣΥΜΠΟΣΙΟ»

ΡΩΜΑΙΚΟ «CONVIVIUM»

Μικρά γεύματα με διάφορες μικρού μεγέθους νοστιμιές

Κανονικό γεύμα

Θρησκευτικός χαρακτήρας

Κοσμικός χαρακτήρας

Θυσία αίματος πριν το γεύμα

Έλλειψη θυσίας

Επίκεντρο η οινοποσία

Επίκεντρο το ίδιο το γεύμα

241

CIVITELLO 2011: 43-44.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ιεροτελεστία-Επίσημος Χαρακτήρας με τυπικά

Απλή εορταστική εκδήλωση άνευ τυπικού

Βρώση αρνιού και προβάτου κυρίως

Βρώση πουλερικών κυρίως

Βρώση και πόση ως ξεχωριστές φάσεις του δείπνου

Πόση και βρώση ταυτοχρόνως

Αποκλειστικά για άνδρες

Άνδρες και Γυναίκες

Καθαρισμός του χώρου πριν από το συμπόσιο

Κανένας καθαρισμός

2.6 Παιχνίδια, διασκέδαση, σεξουαλικές σχέσεις και τα ευτράπελα του «συμποσίου-convivium» Σημαντικό στοιχείο των ελληνικών και ρωμαϊκών συμποσίων είναι ότι αυτά δεν περιορίζονταν σε ένα «στείρο» φαγοπότι, αλλά ήταν ένα κοινωνικό γεγονός, στο οποίο λάμβαναν χώρα διάφορες μορφές διασκέδασης. Αυτή η «υποταγή» στην ύλη, που ήταν σημείο αναφοράς για

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

τους συμποσιαστές, επέφερε πολύ γρήγορα μια εύθυμη ατμόσφαιρα, κατάλληλη για διασκέδαση242. Σε αυτήν την εύθυμη ατμόσφαιρα λάμβαναν χώρα και διάφορα διασκεδαστικά παιχνίδια με δώρα για τους νικητές και ποινές για τους ηττημένους243. Το γνωστότερο και προσφιλέστερο από όλα τα ψυχαγωγικά παιχνίδια ήταν ο «κότταβος», το κατ’ εξοχήν παιχνίδι ερωτικής μαντείας, που παιζόταν στη διάρκεια των συμποσίων244. Σύμφωνα με τον Κριτία ο «κότταβος» ξεκίνησε από την Σικελία, όπως επιβεβαιώνουν ο Αθήναιος245 και ο Πλάτωνας246, και από εκεί εξαπλώθηκε σε όλο τον ελληνορωμαϊκό κόσμο247. Άλλες μορφές διασκέδασης ήταν η απαγγελία ποιημάτων, η μουσική, το τραγούδι και ο χορός. Εκτός από τους ελεγειακούς στίχους κατά την διάρκεια των δείπνων οι συνδαιτυμόνες απάγγελλαν «σκόλια»248, εγκώμια και τραγουδούσαν τραγούδια κρασιού. Αρχικά η απαγγελία των στίχων γινόταν από τον καθένα χωριστά και κατόπιν από όλους μαζί, ώσπου τελικά επικρατούσε ένα ηχητικό μπέρδεμα φωνών.

242

VERVANT 1995: 220.

243

PELLIZER 1990: 176.

Βλ. MASZAK 1987: 80-81. Σύμφωνα με τους κανόνες του παιχνιδιού οι συμμετέχοντες του συμποσίου σημάδευαν με το κρασί που απέμενε στο ποτήρι τους ένα συγκεκριμένο στόχο προφέροντας ταυτόχρονα το όνομα του αγαπημένου τους προσώπου. Ο στόχος για τους μισομεθυσμένους συνδαιτυμόνες μπορεί να ήταν, μεταξύ των άλλων, ένας δίσκος στηριγμένος σε ένα μεταλλικό κορμό, το στόμιο μιας στάμνας, ένα πιάτο ή ένα καραβάκι που επέπλεε σε μια λεκάνη με νερό, με σκοπό να το βυθίσουν, δοκιμάζοντας έτσι την επιδεξιότητα και τα αντανακλαστικά τους. Αν πετύχαιναν το στόχο, πίστευαν ότι θα έβρισκαν ανταπόκριση από το αγαπημένο τους πρόσωπο για αυτό τον λόγο και το παιχνίδι είχε και την ονομασία «χρησμός των εραστών». 244

245

Αθήναιος, Δειπνοσοφιστές 527 C / 484 F.

246

Πλάτωνας, 7η Επιστολή 326 D.

247

PELLIZER 1990: 179.

Τα «σκόλια» ήταν στίχοι ανώνυμων ποιητών, ειδικά γραμμένοι για τις συμποσιακές εορτές. 248

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Πολλές φορές μάλιστα συνηθίζονταν και η διεξαγωγή διαγωνισμών ποιητικής απαγγελίας με έπαθλα για τους νικητές. Μεγάλη προτίμηση είχαν οι στίχοι της κριτικής και του ψόγου αλλά και οι στίχοι με ερωτικό περιεχόμενο249. Επίσης σε πάρα πολλά συμπόσια λάμβαναν χώρα διάφορα πνευματικά παιχνίδια σκέψης, όπως γρίφοι και αινίγματα250. Διάφοροι μουσικοί συνήθως αυλητές και αυλήτριες συνέβαλλαν στη διασκέδαση με τις σαγηνευτικές μουσικές υποκρούσεις τους. Το κύριο μουσικό όργανο σε τέτοιες συναθροίσεις ήταν ο αυλός ο οποίος άλλωστε ταίριαζε περισσότερο με την ελεγεία, αλλά χρησιμοποιούνταν και η λύρα, κυρίως σε θυσιαστήρια γεύματα. Ένα ακόμη μουσικό όργανο που έπαιζαν οι μουσικοί ήταν η «σαμβύκη»251 όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Αθήναιος στους Δειπνοσοφιστές252. Κάτω από αυτήν την μαγευτική υπόκρουση του αυλού λάμβαναν χώρα διάφορες καλλιτεχνικές επιδείξεις, ακροβασίες και ταχυδακτυλουργίες από καλλιτέχνες και των δύο φύλων253. Το κοινό διασκέδαζε με την τέχνη των

249

DOZIER 2003: 65-67.

Αινίγματα, όπως για παράδειγμα, «Ποιος είναι ο τροφός της ζωής , ο εχθρός της πείνας, ο φύλακας της φιλίας και ο γιατρός της βουλιμίας;» (απάντηση: το τραπέζι). Αθήναιος, Δειπνοσοφιστές Ι, 83. 250

Βλ. ΠΑΣΣΑΣ 1972: 829: Η «σαμβύκη» λεγόμενη και «ιαμβύκη» ήταν ένα αρχαίο έγχορδο όργανο σε μια ορθογώνια κατασκευή, της οποίας η υποτείνουσα ήταν καμπύλη, απ’ όπου και φέρονταν κάθετες χορδές στο οριζόντιο σκέλος του οργάνου. Έμοιαζε δε πολύ με την αιγυπτιακή άρπα με το γνωστό ημισέληνο σχήμα της αν και είχε μικρότερο μέγεθος. Παιζόταν με τα δάκτυλα παράγοντας οξείς ήχους περισσότερο για να συνοδεύει γυναικείες φωνές. 251

252

Αθήναιος, Δειπνοσοφιστές 4,129-130. / MASZAK 1987: 83-87.

Για παράδειγμα, στο Συμπόσιο 2,8 του Ξενοφώντα, εμφανίζεται κατά την διάρκεια της πόσης του κρασιού, μια χορεύτρια η οποία πετά ψηλά με περιστροφική κίνηση διάφορους τροχούς και τους ξαναπιάνει, ενώ πέφτουν, προτού όμως αυτοί προλάβουν να αγγίξουν το έδαφος. Στο ίδιο έργο συναντάμε ακόμα τον «κεραμικό τροχό», πάνω στον οποίο και ενώ αυτός βρισκόταν σε κίνηση, μπορούσε να κάθεται, να γράφει και να διαβάζει ένας θαυματοποιός χωρίς να πέφτει κάτω. Σε κάποιο άλλο διασκεδαστικό θέαμα ο ίδιος ο θαυματοποιός μιμούνταν ένα τροχό, κάμπτοντας το σώμα του σε κυκλική μορφή με καταπληκτικές αρμονικές κινήσεις. 253

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ταχυδακτυλουργών καθώς επίσης και των γελωτοποιών, οι οποίοι προκαλούσαν άφθονο γέλιο και ευθυμία στους παρισταμένους. Όλοι αυτοί οι καλλιτέχνες εκτός της χρηματικής αμοιβής τους λάμβαναν και τις λεγόμενες «συμβολές». Αυτές ήταν επιπλέον χρηματικά ποσά ως δώρο – προσφορά προς αυτούς από το σύνολο των συμποσιαστών. Σε ένα τέτοιο παιχνιδιάρικο περιβάλλον δεν θα μπορούσαν βέβαια να λείπουν οι κάθε λογής αστεϊσμοί και τα πειράγματα254. Ο Πλούταρχος255 υποστηρίζει έντονα την ανάγκη φιλοσοφικών συζητήσεων στα γεύματα, ακόμα και όταν υπάρχει μια ομάδα συνδαιτυμόνων με χαμηλότερο επίπεδο μόρφωσης έτσι ώστε να μπορούν να επωφεληθούν από αυτά που λέγονται. Εντούτοις, οι φιλοσοφικές συζητήσεις θεωρούνταν βαρετές μορφές ψυχαγωγίας στον ελληνορωμαϊκό κόσμο σε αντίθεση με την ρητορική διάλεξη που ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής256. Η σεξουαλική ευχαρίστηση ήταν ένα εξαιρετικά δημοφιλές στοιχείο των επίσημων δείπνων στον ελληνορωμαϊκό κόσμο257. Η συμμετοχή στα επίσημα δείπνα είχε ως αιτία όχι μόνο την κοινωνική ανέλιξη και την διασκέδαση, αλλά και τις σεξουαλικές ορέξεις που θα μπορούσαν να προκύψουν από την γενναιόδωρη κατανάλωση δυνατού κρασιού258. Οι σύντροφοι για τις σεξουαλικές σχέσεις θα μπορούσαν να βρεθούν στα πρόσωπα των κοριτσιών με τις άρπες και τους αυλούς, στις πόρνες, στις εταίρες259, αλλά και στους υπόλοιπους άνδρες προσκεκλημένους, κατά

FLACIERE 1974: 221-223. / Ένα τέτοιο παράδειγμα αναφέρεται από τον Πλούταρχο Συμποσιακά 1,4, όπου ο συμποσίαρχος καλεί ένα τραυλό να τραγουδήσει, ένα φαλακρό να χτενιστεί, ένα κουτσό να χορέψει και να πιεί κρασί στηριζόμενος στο ατροφικό του πόδι. 254

255

Πλούταρχος , Συμποσιακά 613 D-614 E.

256

FOTOPOULOS 2006: 242.

257

GOWERS 1993: 12-13.

258

Πλούταρχος, Περί Σαρκοφαγίας 997 Β.

Βλ.GOLD / DONAHUE 2005: 49. Οι εταίρες εκτός του γεγονότος ότι ήταν νεαρές, όμορφες, ανύπαντρες, με καλλίγραμμα σώματα κοπέλες ήταν και μορφωμένες και πνευματικά καλλιεργημένες, έχοντας την δυνατότητα συμμετοχής σε διάφορες συζητήσεις ασκώντας μάλιστα και επιρροή σε αυτές. 259

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

προτίμηση στους νεαρούς άνδρες ή στους δούλους260 που σέρβιραν κατά την διάρκεια του δείπνου261. Στα ελληνορωμαϊκά συμπόσια δεν έλλειπαν και τα ευτράπελα. Σε κάποιες περιπτώσεις οι ακρότητες των συμποσίων ξεπερνούσαν τα όρια του λογικού. Η επιδεικτική χλιδή, ο θεατρικός χαρακτήρας των συμποσίων και η λαιμαργία των συνδαιτυμόνων οδηγήθηκαν σε τέτοιο βαθμό υπερβολής, ώστε σατυρικοί συγγραφείς να τα σχολιάζουν καυστικά σε έργα τους, όπως ο Πετρώνιος στο Σατυρικόν262 του που χρονολογείται στον 1ο αι. μ.Χ.263

2.7 Τα πρόσωπα, η κοινωνική ιεραρχία και οι κοινωνικές σχέσεις στα συμπόσια Ελλήνων και Ρωμαίων Οι φιλολογικές περιγραφές που υπάρχουν για το ελληνικό «συμπόσιον» από τον Πλάτωνα, τον Αθήναιο και τον Ξενοφώντα αλλά και για το Ο Σενέκας Epistula 95,24 σχολιάζοντας ότι αυτοί που σέρβιραν το κρασί ήταν στο έλεος των σεξουαλικών ορέξεων της μέθης του κυρίου τους γράφει: «Αυτός που σερβίρει κρασί πρέπει να ντυθεί σαν γυναίκα και να αντιμετωπίσει τα χρόνια της ηλικίας του. Δεν του επιτρέπεται να δραπετεύσει από την παιδική του ηλικία, αλλά σέρνεται συνεχώς πίσω από αυτήν. Τα μαλλιά της κεφαλής του μαδιούνται συνεχώς και διατηρείται αγένειος. Κρατιέται άγρυπνος όλη την νύχτα μοιράζοντας τον χρόνο του μεταξύ της μέθης του κυρίου του και της σφοδρής επιθυμίας του». 260

261

FOTOPOULOS 2006: 243.

Βλ. EARL 2008: 80-81: Το Δείπνο του Τριμαλχίωνα αποτελεί τον πυρήνα του όλου έργου. Ο Τριμαλχίων στην εξωτερική εμφάνιση μοιάζει με τον Νέρωνα. Αλαζονικός οικοδεσπότης, ραβδίζει τους πολυάριθμους υπηρέτες του, ενώ πίσω από την πλάτη του χειρομαλάκτες εντεταλμένοι τρίβουν τα πόδια των συμποσιαζομένων, χωρίς να παραλείπουν να φτύνουν μέσα στο ποτήρι με το κρασί του αυτοκράτορα. Απελεύθεροι καλεσμένοι και ο Τριμαλχίων χρησιμοποιούν απαίδευτη λαϊκή διάλεκτο στη γλώσσα τους, συμπληρώνοντας το σκηνικό της χυδαιότητας.Ένας γιγαντιαίος εορτασμός, στον οποίο οι συνδαιτυμόνες απολαμβάνουν το ένα εξωκοσμικό θέαμα μετά το άλλο. Και στο επιστέγασμα της βραδιάς, ο οικοδεσπότης προσποιείται τον θάνατό του, σαν μια μορφή διασκέδασης, ξαπλωμένος σε φανταχτερό φέρετρο, προστάζοντας τους καλεσμένους του με τα μοιρολόγια τους να αποδείξουν την αγάπη τους. 262

263

D’ARMS 1981: 97.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ρωμαϊκό «convivium» από τον Πετρώνιο, τον Σενέκα και τον Κικέρωνα καταδεικνύουν δύο βασικά χαρακτηριστικά. Το πρώτο είναι το στοιχείο της τάξης και της διαδοχής. Ο λόγος και ο πότος δηλαδή είχε ιεραρχική τάξη η οποία είχε να κάνει με κοινωνικά κριτήρια. Το δεύτερο είναι ότι το συμπόσιο παρείχε την ευκαιρία για δεσμούς «υλικού» και «πνευματικού» τύπου264. Σύμφωνα με τον Αθήναιο265 η ηλικία των συμποσιαστών δεν έπρεπε να είναι ούτε πολύ μικρή, ώστε να μπορούν να συμμετάσχουν σε όλες τις απολαύσεις της βραδιάς, ούτε πολύ μεγάλη, ώστε να διαθέτουν το απαραίτητο σθένος της ουσιαστικής συμμετοχής266. Μετά από τους συμποσιαστές, το δεύτερο ως προς την ιεραρχία κυρίαρχο ρόλο στην βραδιά κατείχαν οι ονομαστές «εταίρες». Οι εταίρες λάμβαναν μέρος στα συμπόσια και βρίσκονταν στην διάθεση των συμποσιαστών. Όπως αναφέρει και ο Δημοσθένης267, η «εταίρα» ή «νεαίρα», συντρώγει και συμπίνει με τους συμποσιαστές και λαμβάνει μέρος στα διάφορα ερωτικού περιεχομένου παιχνίδια με σκοπό την σεξουαλική ικανοποίηση των ανδρών. Στις γιορτές των συμποσίων ο ρόλος της εταίρας ήταν απαραίτητος και κοινωνικά αποδεκτός. Για κάποιους μελετητές οι εταίρες αποτελούσαν ένα κοινωνικό θεσμό απαραίτητο στην διασκέδαση των ανδρών, Ελλήνων και Ρωμαίων268. Επίσης λάμβαναν μέρος και οι διασκεδαστές τους συμποσίου (μουσικοί, χορευτές, ταχυδακτυλουργοί, θαυματοποιοί, ηθοποιοί, δούλοι κ.α). Αυτοί παρείχαν τις υπηρεσίες τους επί πληρωμή με σκοπό την διασκέδαση των συμποσιαστών269. Σε κάποιες περιπτώσεις, ωστόσο, συμμετείχαν στο τραπέζι και απρόσκλητοι καλεσμένοι. Αυτοί αναφέρονται ως «ἄκλητοι», «σκιές» κατά τον Πλούταρχο270 ή «παράσιτα» κατά τον Λουκιανό271. Πρόκειται για 264

BOARDMAN / GRIFFIN / MURRAY 1996: 327.

265

Αθήναιος, Δειπνοσοφιστές 5,216.

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα οι νέοι δεν έπρεπε να πίνουν το κρασί προτού συμπληρώσουν το έτος ενηλικίωσης τους. Πλάτωνας, Νόμοι Α,4. 266

267

Δημοσθένης, Κατά Νεαίρας 48.

268

CORNER 2014: 199.

269

MASZAK 1987: 68.

270

Πλούταρχος, Συμποσιακά 707 Α.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

πολίτες κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Η ομάδα αυτή των απόρων πολιτών αποτελούσε μια ξέχωρη κοινωνική τάξη και ήταν εμφανέστατη σε αυτούς η αδυναμία και η ασχήμια, αλλά πολύ περισσότερο η απληστία τους για το δωρεάν φαγητό και το κρασί, εφόσον βέβαια γίνονταν δεκτοί στο συμπόσιο. Όπως αναφέρει και ο Αθήναιος,272 οι άκλητοι προσέρχονταν στις γιορτές των συμποσίων με σκοπό να φάνε και να πιούνε δωρεάν. Επίσης οι άκλητοι είχαν συνδυάσει την παρουσία τους σε τέτοια γεύματα με την κοινωνική τους ανάδειξη και την υπεροχή. Ως ανταπόδοση δε για αυτήν τους την αποδοχή προσέφεραν στους συνδαιτυμόνες την ευθυμία και το γέλιο με τις διάφορες αστειότητες τους, κάνοντας τους τελευταίους να αισθάνονται κοινωνικά ανώτεροι273. Σχετικά με τους καλεσμένους τίθεται το ερώτημα, αν ο οποιοσδήποτε θα μπορούσε να είχε κληθεί σε ένα συγκεκριμένο συμπόσιο ή υπήρχε κάτι κοινό μεταξύ των καλεσμένων. Η άποψη του Otto. J. Brendel στο άρθρο του «Τυπολογία του συμποσίου» είναι οι εξής: «…Σε όλες σχεδόν τις αναπαραστάσεις αυτής της τυπολογίας, οι παριστάμενοι άνδρες φαίνεται να κατέχουν την στάση των ανθρώπων που ανήκουν σε μια υψηλή ιστάμενη κοινωνική ομάδα, και μάλλον όχι πολυάριθμη. Μπορούμε να τους περιγράψουμε σαν τα μέλη μιας υψηλής αριστοκρατίας, χωρίς αυτό να σημαίνει πως θα ήταν απαραίτητα κληρονόμοι μεγάλων περιουσιών ή ακόμα και των προνομίων που κατείχαν οι ευγενείς γαιοκτήμονες. Ανάμεσα σε αυτούς που μας έχει μείνει γνωστό το όνομα τους είναι ο Μιλτιάδης και ο Θεμιστοκλής από την αρχαία Ελλάδα και ο Τριμάλχιος και ο Νέρων από την αρχαία Ρώμη που λόγο του πλούτου τους και της θέσης τους ξόδευαν τα χρήματα τους για να ικανοποιήσουν την δίψα τους για σαρκικές και όχι μόνο απολαύσεις…»274. Ο Claude Calame, απαντώντας στο ίδιο ερώτημα στο άρθρο του «Προπαιδευτικές πρακτικές του συμποσίου», επισημαίνει: «… Όχι βέβαια όλοι. Δε συμμετείχαν όλοι οι πολίτες σε μια τέτοια τελετή. Ο έλεγχος της κοινωνικής και της ηθικής ποιότητας για την αναδοχή ενός φίλου – συμποσιαστή απέκλειε από τον κύκλο των φίλων, τον άξεστο, τον κακεντρεχή, τον κακόβουλο. 271

Λουκιανού, Περί Παρασίτου 15.

272

Αθήναιος, Δειπνοσοφιστές 5,177.

273

FEHR 1990: 185-193.

274

ΧΑΤΖΑΡΑΣ 2003: 52-54.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Η μοναδικότητα της συγκεκριμένης φιλίας μετριόταν, πέρα από την εναλλαγή των φιλικών χαριεντισμών στα συμπόσια, στην καταμέτρηση του ενωτικού δεσμού. Αυτή η ομάδα των συνδεδεμένων φίλων, ήθελε να αποτελεί η ίδια έκφραση των κοινών ηθικών αξιών στην ιδανική αστική κοινωνία…»275. Τα μέλη μιας ομάδας που συμμετείχαν σε ένα συμπόσιο, εκτός των κοινών κοινωνικών και ιδεολογικών χαρακτηριστικών και πεποιθήσεων είχαν αναπτύξει έντονα τους δεσμούς φιλίας, μια φιλία η οποία εκτός της συμμετοχής σε συμποσιακές εορτές προϋπόθετε και την οποιαδήποτε βοήθεια και στήριξη μεταξύ τους. Δεν έλειπαν και οι περιπτώσεις που οι οικοδεσπότες των συμποσιακών συναθροίσεων προέρχονταν από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα αλλά αυτό ήταν πολύ σπάνιο276. Επομένως το συμπόσιο σαν κοινωνική εκδήλωση ανήκε στους λίγους. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο277 κάθε επίσημο γεύμα απαιτούσε την κοινωνική ιεράρχηση των καλεσμένων278 με βάση την θέση τους στα ανάκλιντρα. Βέβαια αυτή η διάκριση λογικό ήταν να οδηγήσει σε ζηλοτυπίες και διαχωρισμούς. Για αυτόν, άλλωστε, τον λόγο ο ίδιος συγγραφέας279 ήταν υπέρμαχος ενός συμποσιακού γεύματος όχι κοινωνικής ιεραρχίας αλλά «κοινωνικής δημοκρατίας», απαλλαγμένο από θέσεις και τάξεις280.

275

ΧΑΤΖΑΡΑΣ 2003: 52-54.

276

DUPONT 1989: 271.

277

Πλούταρχος, Συμποσιακά 617 C.

Η κοινωνική ανάδειξη των καλεσμένων σε ένα δείπνο κοινωνικής μεγαλομανίας και επίδειξης έκανε τον Απουλήιο στις Μεταμορφώσεις του να σατιρίσει την αριστοκρατία της εποχής του. Γράφει ο Απουλήιος στις Μεταμορφώσεις 2,19: «…Υπήρχε ένας μεγάλος αριθμός της αριστοκρατίας της πόλης μέσα στο δωμάτιο διότι η οικοδέσποινα ήταν πρόσωπο κοινωνικής ηγεσίας. Οι τράπεζες ακτινοβολούσαν δαπανηρά με το ξύλο κίτρου και το ελεφαντόδοντο. Τα ανάκλιντρα καλύπτονταν με χρυσά περικαλύμματα…Τα πιάτα ατελείωτα και τα ποτήρια των κρασιών ήταν διακοσμημένα από πολύτιμους λίθους…». 278

279

Πλούταρχος, Συμποσιακά 644 C.

280

FOTOPOULOS 2006: 240 . COWELL 1961: 78-79.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο Οι συγκεντρώσεις της πρώτης χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου

3.1 Εισαγωγή Στην Α΄ προς Κορινθίους επιστολή (10:14-22) ο Παύλος υποστηρίζει ότι η λατρεία των ειδώλων και η συμμετοχή στο δείπνο του Κυρίου είναι δύο πρακτικές ασυμβίβαστες. Ο Παύλος επιθυμεί από τους χριστιανούς στην Κόρινθο να σταματήσουν να συμμετέχουν στα ειδωλολατρικά γεύματα και να έχουν ως μοναδικό γεύμα αυτό που παρέδωσε ο Κύριος στους μαθητές Του (Μτ 26:26-29 / Μκ 14:22-25 /Λκ 22:14-23), εκείνη την νύχτα πριν την σταύρωση Του και κατά προέκταση σε όλη την Εκκλησία. Αυτό το γεγονός πέρα από τους ευαγγελιστές το αναφέρει και ο Παύλος στην Α΄ Κορινθίους 11:23 ως το δείπνο που παρέλαβε από τον Κύριο με σκοπό να το παραδώσει στα μέλη της εκκλησίας Του. Το δείπνο του Κυρίου δεν ήταν ένα συνηθισμένο δείπνο, με την έννοια ότι δεν γινόταν κάτω από τις συνηθισμένες συνθήκες, στο δρόμο ή στην δουλειά ή με φίλους (συμπόσιο) ή ακόμα και στο συνηθισμένο οικογενειακό περιβάλλον, αλλά ήταν ένα δείπνο για τους «αδερφούς», μια κοινωνία μεταξύ των μαθητών του Ιησού στη βάση αυτής της ιδιότητας. Το δείπνο του Κυρίου εξέφραζε ένα ιδανικό, την κοινή εκκλησιαστική συνείδηση. Άλλωστε αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στην ορολογία που χρησιμοποιούσαν για αυτά τα δείπνα οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς. Για παράδειγμα ο Λουκάς 14:1,15 δείχνει ότι το δείπνο του Κυρίου δεν αποσκοπεί στο «φαγεῖν ἄρτον» αλλά στην «κλάσιν τοῦ ἄρτου»281. Εξαιτίας της σπουδαιότητας αυτού του δείπνου που ο ίδιος ο Ιησούς παρέδωσε στους μαθητές Του, όπως προαναφέρθηκε, οι μαθητές Του συνέχισαν να το πράττουν και να το διδάσκουν στις εκκλησίες που ίδρυαν Βλ. WEISS 2001: 70: Η έκφραση μεταφέρθηκε στο όλο δείπνο από μια σημαντική πράξη που γινόταν κατά την διάρκεια του. 281

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

με σκοπό να επιβεβαιωθεί ο δυνατός δεσμός της ιδανικής τους κοινωνίας και να εννοήσουν τις σήμαινε ο Ιησούς για αυτούς, τι είχαν παραλάβει και τι ακόμα κατείχαν από κοινού με Εκείνον. Άλλωστε αυτή η πράξη (Μυστικός Δείπνος) που είδαν οι μαθητές Του να πράττει ο Ιησούς λίγο πριν σταυρωθεί, την πράττουν και αυτοί έτσι ώστε να φέρουν στο νου τους με ζωντάνια την ανάμνηση Του282. Για αυτόν το λόγο για τον Παύλο οι χριστιανοί απαγορεύεται να συμμετέχουν σε οποιοδήποτε παγανιστικό δείπνο, διότι η συμμετοχή τους δηλώνει έμμεσα μια διττή θρησκευτική στάση από μέρους τους283. Παρόλα ταύτα τίθενται κάποια βασικά ερωτήματα σχετικά με τη φύση των πρώτων κοινών ευχαριστιακών δείπνων. Στα ερωτήματα αυτά προσπαθούν να απαντήσουν οι μελετητές της Καινής Διαθήκης με βάση τα χωρία της Α΄ Κορινθίους επιστολής 10:16-17 και 11:23-25, τα οποία μιλούν για το ευχαριστιακό γεύμα του Κυρίου και την παράδοση αυτού (του γεύματος) στην εκκλησία της Κορίνθου.

3.2 Τόπος και Χρόνος συγκέντρωσης των μελών της εκκλησίας της Κορίνθου 3.2.1 Χρόνος συγκέντρωσης Από κοινωνιολογικής απόψεως ο χρόνος της συγκέντρωσης των πρώτων χριστιανικών ομάδων για την από κοινού τέλεση του ευχαριστιακού δείπνου έχει μεγάλη ομοιότητα με τον χρόνο τέλεσης των δείπνων -συμποσίων Ελλήνων και Ρωμαίων. Οι εβδομαδιαίες συναντήσεις των πρώτων χριστιανών με σκοπό την κοινή βρώση και πόση ακολούθησαν το τυπικό των ειδωλολατρικών θρησκευτικών θιάσων αλλά και των Ιουδαίων σχετικά με τον χρόνο τέλεσης του δείπνου – συμποσίου284.

282

WEISS 2001: 71.

283

MCMICHAEL 2010: 7-10.

284

ALIKIN 2010: 49.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Έτσι, σύμφωνα με τις γραπτές πηγές, οι συγκεντρώσεις των πρώτων χριστιανικών ομάδων, ήδη από το δεύτερο μισό του 1ου αιώνα μ.Χ., λαμβάνουν χώρα, το απόγευμα της Κυριακής. Για αυτήν την πρακτική υπάρχουν πάρα πολλές ενδείξεις, που επιτρέπουν να υποτεθεί ότι αυτή η παράδοση έχει τις ρίζες της στις πρακτικές των πρώτων ιουδαϊκών χριστιανικών ομάδων γύρω στο 40 με 50 μ.Χ. στην περιοχή της Παλαιστίνης. Για την ρωμαϊκή αυτοκρατορία του 1ου αιώνα μ.Χ. η Κυριακή ήταν εργάσιμη ημέρα και όχι αργία. Επομένως, η Κυριακή ήταν μια συνηθισμένη μέρα για όλους, όπως και όλες οι άλλες. Για τους χριστιανούς όμως της αυτοκρατορίας, αυτήν την περίοδο ήταν μια ημέρα διαφορετική, αφού στο τέλος του απογεύματος της Κυριακής, μετά την λήξη της εργασίας τους, οι χριστιανοί συνέρχονταν σε ιδιωτικούς οίκους για να τελέσουν από κοινού το δείπνο του Κυρίου. Αυτή ακριβώς την πρακτική ακολουθούσε και η πρώτη χριστιανική κοινότητα της Κορίνθου. Έτσι για τους Κορίνθιους χριστιανούς η Κυριακή, αν και εργάσιμη ημέρα, απέκτησε έναν ιδιαίτερο και ξεχωριστό χαρακτήρα χάριν του κοινού δείπνου. Ο Παύλος δεν αναφέρει τίποτα στις επιστολές του, σχετικά με το ποια συγκεκριμένη ημέρα θα πρέπει να τελείται το δείπνο του Κυρίου από τους Κορίνθιους αλλά και από τις άλλες νεοϊδρυθείσες εκκλησίες. Τα επιχειρήματα που συνηγορούν στη σπουδαιότητα της Κυριακής, ως ημέρας σύναξης των πρώτων χριστιανών με σκοπό τον κοινό τους δείπνο, και καταγράφονται στην Καινή Διαθήκη είναι τα εξής: Σύμφωνα με την Α΄ Κορινθίους επιστολή 16:2 ο Παύλος συμβουλεύει την κοινότητα της Κορίνθου να συλλέξουν χρήματα από όλα τα μέλη της εκκλησίας με σκοπό να ενισχύσουν τους απόρους χριστιανούς αδερφούς της Ιερουσαλήμ. Αυτήν την πράξη παραγγέλνει ο Παύλος να γίνει την πρώτη ημέρα της εβδομάδας, δηλαδή την Κυριακή. Από αυτό φαίνεται εμμέσως πλην σαφώς ότι η Κυριακή ήταν ημέρα συγκέντρωσης των μελών της εκκλησίας της Κορίνθου. Η αιτία συνάντησης των μελών προφανώς δεν ήταν η συλλογή χρημάτων προς τους αδερφούς της Ιερουσαλήμ αλλά η τέλεση του κοινού ευχαριστιακού δείπνου. Έτσι η Κυριακή ήταν μια ημέρα

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

σημαίνουσας αξίας για τους Κορίνθιους και αυτό γιατί ήταν η ημέρα του κοινού δείπνου όλων των μελών της εκκλησίας με τον Ιησού Χριστό285. Αυτό αποδεικνύεται, επιπλέον και από το βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων 20:7, όπου ο συγγραφέας μας πληροφορεί για την ευχαριστιακή σύναξη στην Τρωάδα την πρώτη ημέρα της εβδομάδος, την Κυριακή286. Συγκεκριμένα ο Λουκάς αναφέρει ότι η κλάση του άρτου από τον Πάυλο έλαβε χώρα «τῇ δὲ μιᾷ τῶν σαββάτω», χρονικός προσδιορισμός που σαφώς παραπέμπει στις εμφανίσεις του Αναστημένου στο Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο 24. Ο Λουκάς με αυτό τον χρονικό προσδιορισμό εννοεί την πρώτη ημέρα της εβδομάδας, η οποία συνδέθηκε με την τέλεση της Ευχαριστίας287. Βέβαια αυτή η πρακτική της τέλεσης του κοινού δείπνου το βράδυ της Κυριακής επιβεβαιώνεται και από το κατά Λουκάν Ευαγγέλιο 24:28-43, όπου μαρτυρούνται τα γεγονότα του δείπνου του Αναστάντος με τους δύο μαθητές του στην πορεία προς Εμμαούς και το δείπνο του με τον κύκλο των δώδεκα (ή έστω των ένδεκα) μαθητών στην Ιερουσαλήμ. Συγκεκριμένα στους στίχους 24:28-31 του κατά Λουκάν ευαγγελίου περιγράφεται το δείπνο του Αναστάντος με τους δύο μαθητές του (Κλεόπα ενώ του δεύτερου το όνομα δεν τον αναφέρει ο ευαγγελιστής) στην πορεία προς Εμμαούς. Κατά την διάρκεια του δείπνου ο Κύριος ευλόγησε τον άρτο και τον έσπασε σε κομμάτια και τους έδωσε να το φάνε, γεγονός που έκανε τους μαθητές του να τον αναγνωρίσουν, «καὶ ἐγένετο ἐν τῷ κατακλιθῆναι αὐτὸν μετ' αὐτῶν λαβὼν τὸν ἄρτον εὐλόγησε, καὶ κλάσας ἐπεδίδου αὐτοῖς αὐτῶν δὲ διηνοίχθησαν οἱ ὀφθαλμοὶ, καὶ ἐπέγνωσαν αὐτόν καὶ αὐτὸς ἄφαντος ἐγένετο ἀπ' αὐτῶν» 288. Λίγο μετά από το δείπνο του Ιησού με τους δύο μαθητές του ο Κύριος εμφανίστηκε στους μαθητές του στα Ιεροσόλυμα όπου δείπνησε μαζί τους

285

ALIKIN 2010: 40.

286

TROMP 2008: 363-375.

287

ΤΣΑΛΑΜΠΟΥΝΗ 2009: 187-210.

288

ΤΣΑΛΑΜΠΟΥΝΗ 2009: 187-210.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

(Λουκ 24:41-43). Και τα δύο αυτά δείπνα έλαβαν χώρα σύμφωνα με τον Λουκά την ημέρα της Αναστάσεως του Ιησού, δηλαδή την Κυριακή289. Επίσης, ο ευαγγελιστής Ιωάννης (Ιω 20:19,26) αναφέρει ότι το γεγονός της εμφάνισης του αναστημένου Ιησού στους μαθητές Του συνέβη σε δύο περιπτώσεις την Κυριακή το βράδυ, όπου όλοι οι μαθητές ήταν συγκεντρωμένοι σε ένα σπίτι. Αυτό το γεγονός αντικατοπτρίζει την συνήθεια των πρώτων χριστιανών να συγκεντρώνονται το βράδυ της Κυριακής. Η σπουδαιότητα της ημέρας φαίνεται και στο βιβλίο της Αποκάλυψης του Ιωάννη 1:10. Συγκεκριμένα, ο Ιωάννης μαρτυρεί ότι όσα του απεκάλυψε ο Κύριος του τα έδειξε την ημέρα της Κυριακής, την λεγόμενη «ημέρα του Κυρίου». Αξιοσημείωτο είναι ότι η ονομασία της Κυριακής ως «ημέρας του Κυρίου», η οποία είχε τον χαρακτήρα της συγκέντρωσης των μελών της εκκλησίας με σκοπό το κοινό δείπνο μεταξύ τους αλλά και της κοινωνίας τους με τον αρχηγό της πίστης τους, Ιησού Χριστό, συνέχισε να χρησιμοποιείται και από συγγραφείς του 2ου αιώνα μ.Χ. Ο Ιουστίνος ο Απολογητής290 αναφέρει φανερά ότι την Κυριακή πραγματοποιούνταν η εβδομαδιαία χριστιανική συγκέντρωση. Ακόμη, ο Ιγνάτιος Αντιοχείας291, ο οποίος γράφει την ίδια εποχή με τον Πλίνιο, αναφέρει για τους Εβραίους ότι υιοθετούσαν απαρχαιωμένες πρακτικές υπονοώντας την τήρηση του Σαββάτου, ενώ με την νέα πίστη που δίδαξε ο Ιησούς οι χριστιανοί τηρούν ως «ημέρα του Κυρίου» την Κυριακή. Αναφορές επίσης στην Κυριακή ως «ημέρας Κυρίου» γίνονται και στην Επιστολή Βαρνάβα292 η οποία μας πληροφορεί ότι οι χριστιανοί συγκεντρώνονταν την «ογδόη ημέρα», δηλαδή την Κυριακή, αλλά και από την Διδαχή των Αποστόλων293 στην οποία ο συγγραφέας αναφέρει ότι οι 289

ALIKIN 2010: 36.

290

Ιουστίνος Απολογητής, Α’ Απολογία 67,3.

291

Ιγνάτιος Αντιοχείας, Προς Μαγνησιείς 9,1.

292

Επιστολή Βαρνάβα 15:8-9.

293

Διδαχή των Αποστόλων 14,1.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

χριστιανοί συγκεντρώνονταν για την «κλάση» του άρτου την Κυριακή. Ο Ευσέβιος294 αναφέρει, επίσης, ότι ο Διονύσιος, επίσκοπος Κορίνθου το δεύτερο μισό του 2ου αι. μ.Χ., στέλνει επιστολή στον Σωτήρα της Ρώμης λέγοντας του ότι η Κυριακή είναι η ημέρα του Κυρίου για αυτό και η Εκκλησία της Κορίνθου την θεωρεί ως ιερή ημέρα. Αναφορές στην Κυριακή ως ημέρας συγκέντρωσης των χριστιανών με σκοπό το κοινό δείπνο αλλά και την κοινωνία τους με τον Ιησού γίνονται και από τους Αλεξανδρινούς συγγραφείς, όπως, για παράδειγμα, από τον Κλήμη295, αλλά και από τα μη κανονικά κείμενα της Καινής Διαθήκης, όπως στο Ευαγγέλιο του Πέτρου296. Μάλιστα ο συγγραφέας αυτού του μη κανονικού κειμένου, όταν αναφέρεται στην ημέρα που έγινε η Ανάσταση του Ιησού, αντικαθιστά την φράση «την πρώτη ημέρα μετά το Σάββατο», που αναφέρουν οι τέσσερις ευαγγελιστές (Μτ 28: 1-10 / Μκ 16: 1-8 / Λκ 24: 1-12 / Ιω 20: 1-10) με την «Κυριακή». Αυτό το πράττει ο συγγραφέας, διότι η Κυριακή ως ημέρα σύναξης των χριστιανών ήταν στην εποχή του ευρέως διαδεδομένη σε όλο τον χριστιανικό κόσμο. Τέλος, ακόμα και οι Λατίνοι συγγραφείς, όταν ομιλούν για την Κυριακή ως ημέρα Κυρίου, χρησιμοποιούν την φράση dies Dominicus και μαρτυρούν περί της ιερότητας που έχει. Για παράδειγμα, ο Τερτυλλιανός297 θέλοντας να απολογηθεί στον ειδωλολατρικό κόσμο αναφέρει ότι οι χριστιανοί δεν έχουν καμία ανάγκη να συμμετέχουν στις εορτές των παγανιστικών θεοτήτων, γιατί αυτοί συμμετέχουν κάθε Κυριακή στην εορτή του Κυρίου298. Όπως προκύπτει από τις παραπάνω φιλολογικές πηγές αποδεικνύεται από τους χριστιανούς συγγραφείς ότι η Κυριακή ως «ημέρα Κυρίου» ήταν η ημέρα που οι χριστιανοί συγκεντρώνονταν με χαρά για να τελέσουν το

294

Ευσέβιος, Εκκλησιαστική Ιστορία 4,23,9.

295

Κλήμης Αλεξανδεύς, Excerpta ex Theoduto 63,1.

296

Ευαγγέλιο Πέτρου 35:50.

297

Τερτυλλιανός, Περί Ειδωλολατρίας 14,6-7/ Α΄ προς Κορινθίους 3,4.

298

ALIKIN 2010: 42-43.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

κοινό τους δείπνο, κάτι που ήταν ευρέως διαδομένο σε όλη την αυτοκρατορία τον πρώτο και δεύτερο μεταχριστιανικό αιώνα299. Στο ερώτημα γιατί η Κυριακή να είναι η «ημέρα του Κυρίου» και το βράδυ αυτής να λαμβάνει χώρα το κοινό δείπνο των πρώτων χριστιανικών ομάδων, συμπεριλαμβανομένης και της κοινότητας της Κορίνθου, οι μελετητές του εικοστού αιώνα έχουν προτείνει διαφόρους λόγους. Μερικοί από αυτούς είναι οι εξής: Μια πρώτη πολύ σημαντική εξήγηση σχετικά με την Κυριακή ως ημέρα σύναξης των οπαδών του Ιησού είναι αυτή της Ανάστασης του Κυρίου. Το κοσμοϊστορικό γεγονός, που έλαβε χώρα την μέρα αυτή περίπου στο 30 – 35 μ.Χ.,300 σημάδεψε την ιστορική πορεία των εκκλησιών μετέπειτα. Έτσι, για τις πρώτες χριστιανικές ομάδες η Κυριακή συνδέθηκε με την ημέρα της Ανάστασης του Ιησού, και απέκτησε αυτήν την ιερότητα για τα μέλη των κατά τόπους εκκλησιών. Μια άλλη εξήγηση σχετικά με την σπουδαιότητα της Κυριακής είναι ότι η δημιουργία του κόσμου, όπως περιγράφεται από το βιβλίο της Γενέσεως 1:3-5 έγινε από τον Θεό σε έξι μέρες. Η Κυριακή όμως ήταν η πρώτη μέρα της δημιουργίας. Το 150 μ.Χ. ο Ιουστίνος301 εξηγεί ότι οι χριστιανοί γιορτάζουν την Κυριακή, διότι ο Θεός αυτή την ημέρα σύμφωνα με την παράδοση δημιούργησε το φως και την ύλη, αντί του σκοταδιού και του χάους. Μία άλλη θεωρία, η οποία έρχεται σε αντίθεση με όλα τα παραπάνω επιχειρήματα διατυπώθηκε από τον Harald Riesenfeld302. Ο Riesenfeld θέλει τους χριστιανούς να συγκεντρώνονται από το Σάββατο το βράδυ και να τελούν την λατρεία τους μέχρι την Κυριακή το πρωί. Αυτή η άποψη του Διονύσιος (170 μ.Χ.), Ιουστίνος (150 μ.Χ.), Διδαχή (120 μ.Χ.), Ιγνάτιος (110 μ.Χ.), Αποκάλυψη του Ιωάννη (περίπου 110 μ.Χ.), Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο (90 μ.Χ.), Πράξεις (85 μ.Χ.), Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο (80 μ.Χ.), Α΄ προς Κορινθίους (55 μ.Χ.), Ευαγγέλιο Πέτρου (130 μ.Χ.). 299

Βλ. ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ 1958: 11 . ΑΓΟΥΡΙΔΗΣ 2011: 66: Σχετικά με τον χρόνο σταύρωσης του Ιησού οι μελετητές του βιβλικού κειμένου σε συνδυασμό με άλλες επιστήμες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι αυτή έγινε γύρω στο 30-35 μ.Χ. 300

301

Ιουστίνος, 1η Απολογία 67,7.

302

RIESENFELD 1970: 111-138.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Riesenfeld ενισχύεται αποκλειστικά και μόνο από το χωρίο των Πράξεων των Αποστόλων 20:7-12. Μια μεγάλη ομάδα μελετητών πιστεύουν ότι οι πρώτοι χριστιανοί θέλοντας να ξεφύγουν τελείως από την ιουδαϊκή παράδοση του Σαββάτου, τοποθέτησαν την ιερότητα του Σαββάτου στην Κυριακή θέλοντας να δείξουν την πλήρη αποδέσμευση τους από τον Νόμο και την μετάβαση από το «παλαιό» καθεστώς στο «καινό»303. Είναι γνωστό ότι σύμφωνα με τον Νόμο η ημέρα του Σαββάτου ήταν ημέρα αφιερωμένη στον Θεό. Για τους Εβραίους το Σάββατο ήταν ημέρα χαράς και εορτής. Έτσι, οι εβραϊκές οικογένειες από την Παρασκευή εφοδιάζονταν με όλα τα απαραίτητα αγαθά για τον εορτασμό του Σαββάτου, όπως αναφέρεται από τον συγγραφέα της Διδαχής των Αποστόλων304. Ο Τερτυλλιανός305 αναφέρει ότι το Σάββατο ήταν για τους Ιουδαίους ημέρα αναψυχής και πλουσιοπάροχου γεύματος. Επομένως, το γεύμα τους δεν λάμβανε χώρα την Παρασκευή αλλά το Σάββατο το βράδυ. Την Παρασκευή γινόταν η προετοιμασία του γεύματος (αγορά τροφίμων και μαγείρεμα). Το Σάββατο το πρωί λάμβανε χώρα η ανάγνωση και η μελέτη του Νόμου στις συναγωγές ενώ το απόγευμα λάμβανε χώρα το εορταστικό δείπνο από τα μέλη της οικογένειας μαζί με τους τυχόν καλεσμένους που είχαν. Αυτή η πρακτική άλλωστε μαρτυρείται και από τις γραπτές πηγές306. Σύμφωνα με τον Willy Rordorf η πρακτική του αρχέγονου χριστιανισμού για συνάντηση με σκοπό το κοινό δείπνο θα πρέπει να θεωρηθεί ως ένα είδος «κληρονομιάς» από τον ίδιο τον Ιησού. Ο ίδιος σημειώνει επίσης ότι οι συγκεντρώσεις των πρώτων χριστιανών την Κυριακή το βράδυ θα πρέπει να θεωρηθούν αποκλειστικά και μόνο ως συνέχεια των συναντήσεων του αναστημένου Κυρίου με τους μαθητές Του. Όπως έπρατταν αυτοί με τον Δάσκαλο τους, έτσι συνεχίζουν να πράττουν και οι μετέπειτα «μαθητές» Του με τον ίδιο307. 303

ALIKIN 2010: 40-47.

304

Διδαχή των Αποστόλων 5:20.

305

Τερτυλλιανός, Απολογία 16:11.

Βλ. ενδεικτικά: Ιωβηλαίο 50: 9-10 . Persius, 5:182-185 . Πλούταρχος, Quaestiones Convivales 4,672 A . Φίλων, Περί Βίου Θεωρητικού 30.36-37,73. 306

307

RORDORF 1962: 238.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Συνοψίζοντας όλα τα παραπάνω και με βάση τις φιλολογικές πηγές είναι σίγουρο ότι η Κυριακή ήταν αφιερωμένη στον Ιησού από τα πρώτα χρόνια του χριστιανισμού και αυτό το έδειχναν εμπράκτως τα μέλη της Εκκλησίας της Κορίνθου με την τέλεση του Κυριακού δείπνου του Κυρίου από κοινού (Α΄ Κορ 11:20) μέσα σε ένα κλίμα εορτής, χαράς, ευτυχίας, συντροφικότητας και αγαλλίασης. Ακριβώς όπως επιτάσσει η νέα πίστη, αυτή του Χριστιανισμού308. 3.2.2 Εκδοχές για τον τόπο συγκέντρωσης των μελών της εκκλησιαστικής κοινότητας της Κορίνθου Για τις πρώτες χριστιανικές κοινότητες οι ιδιωτικές οικίες των πρώτων χριστιανών ήταν σύμφωνα με τις γραπτές πηγές το πιο πιθανό μέρος για τις κοινές, εκκλησιαστικού και λειτουργικού περιεχομένου, συνάξεις τους. Αυτήν άλλωστε την πρακτική την επιβεβαιώνουν και οι πρώτες χριστιανικές φιλολογικές πηγές. Η Καινή Διαθήκη, για παράδειγμα, είναι μια από τις πιο σημαντικές πηγές που έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα, η οποία επιβεβαιώνει περίτρανα τις από κοινού συνάξεις του αρχέγονου χριστιανισμού σε ιδιωτικές οικίες. Συγκεκριμένα, το βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων και οι Επιστολές νουθεσίας του Παύλου προς τις ιδρυθείσες από αυτόν εκκλησιαστικές κοινότητες, μαρτυρούν τα σημεία συνάντησης και λατρείας των πρώτων χριστιανικών ομάδων309. Η πρακτική της συγκέντρωσης των πρώτων χριστιανικών ομάδων σε ιδιωτικές κατοικίες έχει τις ρίζες της στα χρόνια της ζωής του Ιησού. Ακόμα και για τον ίδιο τον ιδρυτή της νέας θρησκείας το σπίτι ως χώρος φαίνεται να προσφέρει ιδανικές συνθήκες για διδασκαλία, όπως μαρτυρεί το κατά Μάρκον ευαγγέλιο (Μκ 2:1 / 3:20 / 7:17 / 9:28) και όχι μόνο. Πέρα όμως από τις οικογένειες που καλωσόριζαν τον Ιησού και τους μαθητές του, στις περιοδείες που έκανε στην Παλαιστίνη, όπου του εξασφάλιζαν γεύμα και διαμονή, βλέπουμε και τις πρώτες ομάδες των οπαδών του να

308

WEISS 2001: 70-72.

309

ALIKIN 2010: 49-58.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

πραγματοποιούν σε οικίες συναντήσεις μετά τον θάνατο, την Ανάσταση και την Ανάληψη Του310. Σύμφωνα με το βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων, η πρώτη ιουδαϊκή χριστιανική κοινότητα της Ιερουσαλήμ συγκεντρώνεται τακτικά σε ιδιωτικές οικίες (Πραξ 2:46) πέρα από την συμμετοχή τους στον Ναό (Πραξ 5:42). Μάλιστα κατά τη σύλληψη του Πέτρου η κοινότητα των Ιεροσολύμων συγκεντρώθηκε στο σπίτι της Μαρίας, μητέρας του Ιωάννη Μάρκου για να προσευχηθεί (Πραξ 12:12). Κατά την δεύτερη ιεραποστολική περιοδεία του Παύλου στην Ελλάδα ο Παύλος μαζί με τον Σίλα έγιναν αποδέκτες της φιλοξενίας της νεόφυτης στον Χριστό, Λυδίας (Πραξ 16:14-15), στην περιοχή των Φιλίππων. Επίσης, μετά την θαυματουργική απελευθέρωση από την φυλακή των Φιλίππων, ο Παύλος και ο Σίλας προσκλήθηκαν στο σπίτι του δεσμοφύλακα, όπου και βαπτίσθηκε όλα τα μέλη του οίκου του κατά την διάρκεια της νύχτας. Μετά την βάπτιση ακολούθησε πλούσιο γεύμα στο οποίο έλαβαν μέρος η νεοβαφτισμένη οικογένεια του δεσμοφύλακα μαζί με τον Παύλο και τον Σίλα (Πραξ 16:31-34). Τέλος, ο Παύλος κατά την διάρκεια του τελευταίου ταξιδιού του έκανε μια στάση στην Τρωάδα και εκεί συγκεντρώθηκε σε ένα σπίτι η τοπική χριστιανική κοινότητα για να ακούσει το κήρυγμα του καθώς επίσης και για να συμμετάσχει στην Ευχαριστία (Πραξ 20:7-12). Πέρα από το βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων, που μας πληροφορεί για τις ιδιωτικές συνάξεις των πρώτων χριστιανών «κατ΄ οίκον», η επιστολογραφία του Παύλου δίνει πολύ σημαντικές πληροφορίες για αυτήν την αρχέγονη χριστιανική πρακτική311. Έτσι, ο Παύλος αναφέρεται στις «κατ’ οίκον» συγκεντρώσεις των πρώτων χριστιανών στην επιστολή προς Φιλήμονα 2, στην Α΄ Κορινθίους 4:15, στην Ρωμαίους 16:3-4 και στην Κολασσαείς 4:15312. Αρχικά, στην προς Φιλήμονα Επιστολή ο φυλακισμένος Παύλος δίδει χαιρετισμούς στον Φιλήμονα, εύπορο χριστιανό των Κολοσσών, στην Απφία και στον Άρχιππο, πρόσωπα που πιθανόν ανήκαν στο στενό 310

OSIEK / BALCH 1997: 33-35.

311

WHITE 1990: 188.

312

ZDERO 2001: 80.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

οικογενειακό περιβάλλον του πρώτου. Το σημαντικό σε αυτούς τους χαιρετισμούς έγκειται στο γεγονός ότι ο Παύλος αναφέρει ότι το σπίτι του Φιλήμονα υπήρξε κέντρο συνάθροισης των πιστών της εκκλησίας των Κολοσσών, «κατ’ οίκον εκκλησία», όπως την ονομάζει ο ίδιος (Φιλ 2). Στον επίλογο της προς Κολασσαείς επιστολής, ο Παύλος αναφέρεται σε κάποιον Νυμφάν, του οποίου το σπίτι του στην Λαοδικεία είχε μετατραπεί σε μια «κατ’ οίκον εκκλησία» (Κολ 4:15). Στην προς Ρωμαίους επιστολή ο Παύλος αναφέρεται στον όρο «κατ’ οίκον εκκλησία» προς το τέλος της επιστολής, όταν στέλνει χαιρετισμούς στον Ακύλα και Πρίσκιλλα, το σπίτι των οποίων έγινε τόπος συγκέντρωσης της Εκκλησίας της Ρώμης, όπως αναφέρει και ο ίδιος (Ρωμ 16:3-4) . Στον επίλογο της ίδιας επιστολής ο Παύλος στέλνει χαιρετίσματα στο πλήρωμα της Ρώμης από την Κόρινθο, όπου και διέμενε το διάστημα της συγγραφής της προς Ρωμαίους επιστολής και κάνει αναφορά στον Γάιο, εύπορο χριστιανό της Κορίνθου, του οποίου το σπίτι έγινε κέντρο λατρείας όλων των μελών της Εκκλησίας της Κορίνθου (Ρωμ 16:23). Τέλος, στην Α΄ προς Κορινθίους επιστολή 16:19 ο Παύλος κάνει χρήση του όρου «κατ’ οίκον εκκλησία» στον επίλογο της επιστολής του313. Συγκεκριμένα, στον στίχο 19 ο Παύλος στέλνει χαιρετίσματα στην εκκλησία της Κορίνθου από τους Ακύλα και Προσκόλλα,314 των οποίων το σπίτι τους στην Έφεσο, όπως μας μαρτυρεί ο ίδιος, έγινε τόπος συνάντησης των χριστιανών της περιοχής, για λειτουργικούς και λατρευτικούς σκοπούς, όπως εικάζεται από τους ερμηνευτές του κειμένου315. Η φράση «σὺν τῇ κατ᾿ οἶκον αὐτῶν ἐκκλησίᾳ» (Α΄ Κορ 16:19) σύμφωνα με την έρευνα μπορεί να ερμηνευθεί διττά. Δηλαδή, από την μια πλευρά ο Παύλος σε αυτό το σημείο υπονοεί σύμφωνα με τον Conzelmann, ότι ο οίκος του Ακύλα και της Πρίσκιλλας χρησιμοποιείται για να στεγάσει όλα 313

OSIEK / BALCH 1997: 33-35.

Ο WEISS 2001: 292-294 επισημαίνει ότι, το συγκεκριμένο ζευγάρι ήταν συνεργάτες του Παύλου, όπως και ο ίδιος μαρτυρεί στην προς Ρωμαίους, οι οποίοι ακολουθούσαν τον Παύλο όπου αυτός τους χρειαζόταν. Έτσι από την Κόρινθο, όπου διέμεναν, τον ακολούθησαν στην Έφεσο, όπως μας μαρτυρούν οι Πράξεις των Αποστόλων. 314

315

Ενδεικτικά: THISELTON 2011: 300 . STATON 1987: 268.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

τα μέλη της χριστιανικής κοινότητας της Εφέσου με σκοπό να ασκήσουν τα λειτουργικά και λατρευτικά τους καθήκοντα. Αυτή βέβαια η πρακτική, συνεχίζει ο ίδιος, προϋποθέτει το συγκεκριμένο ζεύγος να κατέχει μια μεγάλη οικία, ώστε να μπορεί να χωρέσει τον εκκλησιαστικό όγκο του πληρώματος της Εφέσου316. Από την άλλη πλευρά, η συγκεκριμένη φράση μπορεί να ερμηνευθεί τελείως διαφορετικά. Συγκεκριμένα, οι Orr και Walther προτείνουν ότι η φράση «σὺν τῇ κατ᾿ οἶκον αὐτῶν ἐκκλησίᾳ» είναι λάθος να ερμηνεύεται ότι συμμετείχε όλη η χριστιανική κοινότητα της Εφέσου. Αντιθέτως, με αυτήν την φράση ο Παύλος υπονοεί αποκλειστικά και μόνο τα μέλη της οικίας. Στο ερώτημα, ποια μπορούμε να συγκαταλέξουμε ως μέλη μιας οικίας τον 1ο αι. μ.Χ., η απάντηση σύμφωνα με τους ερευνητές είναι ότι ως μέλη μιας οικίας εννοούνται, αφενός, τα μέλη της οικογενείας (πατέρας, μητέρα, παιδιά και δευτέρου και τρίτου βαθμού συγγενείς) και, αφετέρου, όλοι εκείνοι οι άνθρωποι που διαμένουν στην οικία και προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στους ιδιοκτήτες της οικίας (υπηρετικό προσωπικό πάσης φύσεως και δούλοι)317. Μαρτυρίες για τις συγκεντρώσεις των χριστιανών σε ιδιωτικούς οίκους παρέχουν και τα μη κανονικά κείμενα. Για παράδειγμα οι Απόκρυφες Πράξεις του Πέτρου και του Παύλου αποτελούν σημαντική μαρτυρία για την πρακτική της συγκέντρωσης των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων. Συγκεκριμένα στις Πράξεις του Παύλου 3:5-7, ο Παύλος κηρύττει στον ιδιωτικό οίκο κάποιου Ονησίφορου, ενώ στις Πράξεις του Πέτρου 13 αναφέρεται ότι η εκκλησία της Ρώμης βρίσκεται κάτω από την προστασία κάποιου Μαρκέλλου, του οποίου το σπίτι φιλοξενεί τις συναντήσεις της κοινότητας. Μάλιστα, όταν ο Μάρκελλος βρίσκεται προσωρινά υπό την επήρεια του Σίμωνα του Μάγου, οι συγκεντρώσεις της κοινότητας λάμβαναν χώρα στο σπίτι του Νάρκισσου, που ήταν πρεσβύτερος της εκκλησίας της Ρώμης. Αναφορά στις «κατ’οίκον συγκεντρώσεις» γίνεται και στα νόθα έργα του Κλήμεντος Ρώμης, τα λεγόμενα Κλημέντια. Συγκεκριμένα, στο (νόθο) έργο του με τίτλο «Κλήμεντος τῶν του Πέτρου ἐπιδημίων κηρυγμάτων ἐπιτομὴ 316

CONZELMANN 1975: 299.

317

ORR / WALTHER 1976: 364.

Philosophia Ancilla/ Academica II

100

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

εἰς βιβλία εἴκοσι» ή «Recognitiones» 10:71318 ο συγγραφέας αναφέρει ότι κάποιος με το όνομα Θεόφιλος από την Αντιόχεια έκανε μια γενναιόδωρη προσφορά στην τοπική εκκλησία, προσέφερε δηλαδή ένα μέρος του οίκου του, για να τελούνται οι συγκεντρώσεις της κοινότητας. Μάλιστα, το μέρος αυτό του οίκου του ονομάστηκε χαρακτηριστικά από τον ίδιο «εκκλησία». Ακόμα και μέσα από τα μη κανονικά κείμενα της εκκλησιαστικής γραμματείας μαρτυρείται το γεγονός ότι οι «κατ’ οίκον» συγκεντρώσεις των πρώτων χριστιανών ήταν μια συνήθεια ευρέως διαδεδομένη στις πρώτες χριστιανικές κοινότητες της Μεσογείου319. Στα μέσα του 1ου αι. μ.Χ., επομένως, εμφανίζεται μέσα από τα εκκλησιαστικά κείμενα, στο προσκήνιο ο όρος «κατ’ οίκον εκκλησία» ως τόπος συνάθροισης του τοπικού εκκλησιαστικού πληρώματος, ο οποίος συνδέεται άμεσα με τα κοινά δείπνα των πρώτων χριστιανικών ομάδων, όπως μαρτυρούν οι γραπτές πηγές320. Με βάση τα πενιχρά αρχαιολογικά ευρήματα και την ασάφεια στο συγκεκριμένο θέμα της Καινής Διαθήκης είναι πολύ δύσκολο να αποφανθεί κανείς με σιγουριά για τον τόπο συγκέντρωσης των πρώτων χριστιανών της Κορίνθου 321. Η «διαμάχη» των μελετητών της Καινής Διαθήκης σχετικά με το τόπο που γινόταν το κοινό γεύμα των Κορινθίων και εν γένει των διαφόρων εκκλησιών στα μέσα του 1ου μ.Χ. αιώνα και μετά, καταλήγει σε τρία βασικά συμπεράσματα που αποτελούν και εκδοχές για τον τόπο συγκέντρωσης των εκκλησιών322.

Βλ. ΧΡΗΣΤΟΥ 2008: 314: Το νόθο έργο του Κλήμεντος Ρώμης «Κλήμεντος τῶν του Πέτρου ἐπιδημίων κηρυγμάτων ἐπιτομὴ εἰς βιβλία εἴκοσι» ή «Recognitiones» σύμφωνα με την λατινική παραλλαγή αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα έργα που αποδίδονται στον Κλήμεντα Ρώμης. Σωζόμενο σε δύο ελληνικά χειρόγραφα αναφέρεται σήμερα συνήθως ως Ομιλίαι. Αποτελείται από είκοσι κεφάλαια, στα οποία περιγράφονται οι οικογενειακές περιπέτειες του Κλήμεντος σε συνδυασμό με τους αγώνες του αποστόλου Πέτρου κατά του Σίμωνα του Μάγου μέσα από ένα πλήθος κηρυγμάτων. 318

319

ALIKIN 2010: 52-53.

320

THISELTON 2006: 300-301.

321

ADAMS / HORRELL 2004: 10.

322

IBITA 2012: 25.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

101

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3.2.2.1 Εκδοχή Α: Σε μη-οικιακό χώρο Από πολλούς μελετητές της Καινής Διαθήκης υποστηρίζεται η άποψη ότι τα κοινά δείπνα των πρώτων χριστιανικών ομάδων λάμβαναν χώρα σε ένα μη οικιακό χώρο. Ο στίχος, για παράδειγμα, 11.20 της Α΄ προς Κορινθίους επιστολής «συνερχομένων οὖν ὑμῶν ἐπὶ τὸ αὐτὸ οὐκ ἔστι κυριακὸν δεῖπνον φαγεῖν·» περιγράφει ένα δείπνο που μπορεί να συνέβη σε εξωτερικό και όχι σε οικιακό χώρο323. Σε μια κοινωνιολογικής ερμηνείας έρευνα της Α΄ προς Κορινθίους επιστολής, οι Bruce Malina και John Pilch εξετάζοντας τους στίχους 11,2022 προτείνουν μια εναλλακτική μορφή συγκέντρωσης, που δεν τοποθετείται σε ένα οικιακό χώρο κατ’ ανάγκη. Συγκεκριμένα, υποστηρίζουν ότι: «Ο Παύλος αναφέρει ότι η χριστιανική κοινότητα της Κορίνθου μπορούσε να τρώει και να πίνει στους ιδιωτικούς τους οίκους και να συνέρχεται για την τέλεση του Κυριακού δείπνου όχι απαραίτητα σε σπίτια των μελών της κοινότητας αλλά σε άλλα μέρη, όπως οι Ισραηλίτες που συγκεντρώνονταν για την άσκηση των λατρευτικών τους πράξεων στη Συναγωγή»324. Αυτή η άποψη τους ενισχύεται από το βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων 19:8-10, όταν ο Λουκάς εξιστορεί την επίσκεψη του Παύλου στην Έφεσο. Συγκεκριμένα, ο Παύλος, όταν έφτασε στην Έφεσο, επισκέφτηκε σύμφωνα με την συνήθη πρακτική του, την Συναγωγή των Εβραίων της πόλης. Από εκεί, όμως, εκδιώχθηκε ο Παύλος κακήν κακώς εξαιτίας της αιρετικής και βλάσφημης για αυτούς διδασκαλίας του, με αποτέλεσμα να συνεχίσει το ιεραποστολικό του έργο στην σχολή του Τύραννου, σε καθημερινή βάση325. Παράλληλα με την ερμηνεία των παραπάνω καινοδιαθηκολόγων συμφωνεί με μία μικρή παραλλαγή και ο Carlos Gil Arbiol326. Πεποίθηση του Arbiol είναι ότι το Κυριακό δείπνο, αφενός, δεν λάμβανε χώρα σε μια ιδιωτική οικία και, αφετέρου, ότι ο χώρος συγκέντρωσης των χριστιανικών 323

IBITA 2012: 25.

324

MALINA / PILCH 2006: 110.

325

BANKS 2012: 27-34.

326

CARLOS GIL ARBIOL 2008: 17-50.

Philosophia Ancilla/ Academica II

102

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

κοινοτήτων συμπεριλαμβανομένης και αυτής της Κορίνθου θα πρέπει να ήταν σε ένα ενοικιαζόμενο από τα μέλη, εξωτερικό χώρο. Αυτή την άποψη ο Arbiol την υποστηρίζει με τα εξής επιχειρήματα: α) θα ήταν ιδιαίτερα προσβλητικό για κάποιον οικοδεσπότη, εκτός και αν ήταν φτωχός, να δεχθεί να φέρουν στον οίκο του τρόφιμα, στην περίπτωση που το κοινό δείπνο γινόταν στην οικία κάποιου από τα μέλη της κοινότητας, β) ο Παύλος κάνει σαφή διαχωρισμό της «οἰκίας» και της «ἐκκλησίας». Ο διαχωρισμός αυτός, σύμφωνα με τον ίδιο, προκύπτει από τον στίχο 34 (Α΄ Κορ 11:34), όπου ο Παύλος προτρέπει όποιος πεινά να κάθεται στο σπίτι του και να μην συμμετέχει στο Κυριακό Δείπνο («εἰ δέ τις πεινᾷ, ἐν οἴκῳ ἐσθιέτω, ἵνα μὴ εἰς κρῖμα συνέρχησθε»). Αυτό συνεπάγεται ότι άλλο το δείπνο στην οικία και άλλο το δείπνο της εκκλησίας, άρα διαφορετικός χώρος για τα μέλη ενός οίκου και διαφορετικός χώρος για τα μέλη της εκκλησίας, γ) η συγκέντρωση όλης της εκκλησίας αντικατοπτρίζει εθελοντικές θρησκευτικές ομάδες, οι οποίες κατέχουν το δικό τους ξεχωριστό λατρευτικό χώρο και δ) όλα τα παραπάνω δείχνουν όχι μόνο ένα φυσικό μη-οικιακό χώρο αλλά και μια συμβολική χρησιμότητα, την οποία αποκτά ο χώρος συγκέντρωσης των οπαδών του Ιησού. Βέβαια για τους παραπάνω ισχυρισμούς υπάρχει και ο αντίλογος. Δηλαδή, πρώτον, δεν υπάρχουν πουθενά αρχαιολογικά ευρήματα που να επιβεβαιώνουν την πρακτική συγκέντρωσης των πρώτων χριστιανών σε μη ιδιωτικούς οικιακούς χώρους στην ρωμαϊκή Κόρινθο του 1ου αι. μ.Χ. Δεύτερον, δημιουργείται ένα βασικό ερώτημα με δύο σκέλη. Το Κυριακό δείπνο γινόταν μόνο, όταν συμμετείχε όλη η εκκλησία (Ρωμ 16:23) ή γινόταν σε κάθε χριστιανικό σπίτι της Κορίνθου, αποκλειστικά και μόνο από τα μέλη της οικογένειας και του ευρύτερου κύκλου της οικίας; Ανάλογα με την απάντηση οδηγούμαστε και σε διαφορετικά συμπεράσματα. Αν ισχύει το πρώτο σκέλος, τότε για τις συγκεντρώσεις της εκκλησιαστικής κοινότητας είναι πολύ πιθανό να ενοικιαζόταν ένας δημόσιος χώρος ή κάποιος μεγάλος οίκος τύπου domus που ανήκε σε εύπορο χριστιανό. Αν όμως ισχύει το δεύτερο σκέλος, τότε δεν υπάρχει νόημα να συζητούμε ως χώρο συγκέντρωσης ένα μη οικιακό, ιδιωτικό χώρο327.

327

IBITA 2012: 26.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

103

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3.2.2.2 Εκδοχή Β: Σε οικιακό χώρο «κατ’ οίκον εκκλησία» Τα πρώτα χρόνια της λατρείας του Χριστού από τις κατά τόπους χριστιανικές κοινότητες παρατηρείται το φαινόμενο να γίνονται δομικές προσαρμογές της εκάστοτε οικίας, που προοριζόταν για την τέλεση του κοινού δείπνου, με σκοπό να μπορεί η οικία να συγκεντρώσει την εκάστοτε χριστιανική ομάδα. Με τις έρευνες που έγιναν επί του συγκεκριμένου θέματος, οι ερευνητές συμφωνούν στο ότι το μέγεθος της χριστιανικής κοινότητας είναι μάλλον, αυτό που καθορίζει και τον χώρο που θα λάμβανε χώρα η χριστιανική λατρεία των οπαδών του Ιησού, κατά τόπους. Είναι απόλυτα λογικό και φυσιολογικό να θεωρηθεί ότι, όταν το μέγεθος της εκκλησιαστικής κοινότητας της Κορίνθου μεγάλωνε, τότε θα ήταν αδύνατο να συγκεντρωθεί αυτό το πλήθος σε ένα μικρό ιδιωτικό, οικιακό χώρο, πόσο, μάλιστα, όταν υπήρχε η ανάγκη να συγκεντρωθεί «η εκκλησία όλη», όπως αναφέρεται στον επίλογο της προς Ρωμαίους για τον οίκο του Γάϊου στην Κόρινθο (Ρωμ 16:23). Σε αυτήν την περίπτωση δύο τινά θα μπορούσαν να είχαν συμβεί. Είτε να συγκεντρωνόταν όλη η εκκλησιαστική κοινότητα σε μία μεγάλων διαστάσεων οικία «domus» ή «villa urbanae-rusticae», όπως στην περίπτωση της Κορίνθου από τον Γάιο, είτε να ενοικιαζόταν μια μεγάλη αίθουσα δημόσια ή ιδιωτική από τους εύπορους χριστιανούς της κοινότητας της Κορίνθου. Αυτό άλλωστε θα βοηθούσε στην καλύτερη εξυπηρέτηση των αναγκών της τοπικής αυτής εκκλησίας. Παρόλα ταύτα οι Osiek και Balch ισχυρίζονται ότι δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι οι πρώτες χριστιανικές ομάδες προτίμησαν ως τόπο συγκέντρωσης τους ιδιωτικές οικίες. Μάλιστα οι συγκεκριμένοι επιστήμονες υποστήριξαν, με βάση τις επιστολές του Παύλου που αναφέρονται ειδικά στον όρο «κατ’ οίκον εκκλησία» (Φιλ 2 / Α΄ Κορ 14:23 / 16:19 / Ρωμ 16:3-5,23 / Κολ 4:15), ότι οι συγκεντρώσεις των πρώτων χριστιανικών ομάδων θα πρέπει να γινόταν σε μια πολυτελή domus. Έτσι, θα ήταν δυνατόν ένας πλούσιος πάτρωνας, όπως για παράδειγμα στην Κόρινθο ο Γάϊος, να θέσει την χριστιανική κοινότητα της πόλης του υπό την προστασία του πλούσιου οίκου του328. Παρόλα ταύτα δεν υπάρχει 328

OSIEK / BALCH 1997: 33-35.

Philosophia Ancilla/ Academica II

104

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

συμφωνία μεταξύ των ερευνητών για το πού τελούνταν τα κοινά δείπνα της πρώτης χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου329. Αυτό συμβαίνει εξαιτίας της έλλειψης σαφών αρχαιολογικών ευρημάτων στην Κόρινθο, αφενός, και, αφετέρου, εξαιτίας της μη λεπτομερούς περιγραφής των «κατ’ οίκον εκκλησιών» από τον Λουκά και τον Παύλο. Μάλιστα, είναι πολύ δύσκολο να εξαχθούν βέβαια συμπεράσματα, διότι πολλές φορές τα αρχαιολογικά ευρήματα της Κορίνθου δεν επιβεβαιώνουν μια «κατ’ οίκον» συγκέντρωση των χριστιανών της Κορίνθου, γεγονός που δυσχεραίνει ακόμα περισσότερο την έρευνα330. Εν πάση περιπτώσει, η ιστορική, φιλολογική και θεολογική έρευνα, παράλληλα με την αρχαιολογική σκαπάνη καταλήγουν σε δύο ομάδες απόψεων για το χώρο τέλεσης των Κυριακών Δείπνων των Κορινθίων, οι οποίες και εξετάζονται παρακάτω. 3.2.2.2.1 «Villa» - «Domus» ως «κατ’ οίκον εκκλησία» Κατά την διάρκεια των ανασκαφών της αρχαίας Κορίνθου, βρέθηκαν έξι βίλλες, μερικές μάλιστα με τραπεζαρίες, οι οποίες παρουσιάστηκαν αναλυτικά στο τέλος του πρώτου κεφαλαίου. Αυτές βρίσκονται στις τοποθεσίες: Αναπλογά, Κοκκινόβρυση, Ναός Ε, Νότια Βασιλική, Αρχαίο Θέατρο και στο κτήμα Παναγία331. Σύμφωνα με τον Murphy-O’ Connor από όλες τις παραπάνω οικίες η μόνη που τοποθετείται στα χρόνια του Παύλου είναι η βίλλα της Αναπλογάς332. Πρόκειται για ένα ενδεικτικό ιδιωτικό κτίσμα παρόμοιο με τις πολυτελείς βίλλες της Πομπηίας, Ηρακλείου και Όστιας. Σε αυτή την οικία, όπως προαναφέρθηκε, βρέθηκαν πολυτελή ψηφιδωτά δάπεδα προδίδοντας τη σπουδαία οικονομική αλλά και κοινωνική θέση του ιδιοκτήτη της333.

329

IΒΙΤΑ 2012: 232-233.

330

ESLER 2000: 701-707.

331

WISEMAN 1978: 72.

332

MURPHY-O’ CONNOR 1983: 153-161.

333

GROBEL MILLER 1972: 332-354.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

105

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Από όλη την παραπάνω περιγραφή της συγκεκριμένης βίλλας ο Murphy-O’Connor καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η βίλλα της Αναπλογάς πρέπει να θεωρείται ως πρότυπο για την μελέτη της «κατ’ οίκον εκκλησίας». Αυτήν την άποψη την στηρίζει με τα εξής επιχειρήματα: α) αρχικά ο Παύλος στο τέλος της προς Ρωμαίους επιστολής 16:23 στέλνει χαιρετισμούς από τον Γάιο (εύπορο πάτρωνα της Κορίνθου), του οποίου το σπίτι θα πρέπει να ήταν αυτών των διαστάσεων της βίλλας Αναπλογάς, διότι, όχι μόνο φιλοξενεί τον ίδιο αλλά και όλη την εκκλησία της Κορίνθου, β) στην Α΄ Κορινθίους επιστολή ο Παύλος, όταν αναφέρει για τα χαρίσματα της προφητείας και της γλωσσολαλιάς, κάνει αναφορά στη συγκέντρωση όλης της χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου σε ένα μέρος (Α΄ Κορ 14:23). Επομένως, σύμφωνα με τον Murphy-O’Connor, μόνο μια τέτοιων διαστάσεων οικία, όπως η βίλλα της Αναπλογάς, θα μπορούσε να συγκεντρώσει το σύνολο της εκκλησίας, δηλαδή ολόκληρη την 334 εκκλησία . Ο Murphy-O’ Connor λαμβάνοντας υπόψη την βίλλα της Αναπλογάς ως πρότυπο οικίας επιχειρεί να προσδιορίσει τον αριθμό των ατόμων που μπορούσαν να φιλοξενηθούν σε μια κατ΄ οίκον συγκέντρωση της «εκκλησίας όλης» για την τέλεση των κοινών τους δείπνων. Με βάση την έρευνά του, στο τρικλίνιο της Αναπλογάς θα μπορούσαν να στεγαστούν το πολύ εννέα άτομα (συνήθης αριθμός των ελληνορωμαϊκών δείπνωνσυμποσίων) σε ανακλινόμενη στάση. Αυτός ο αριθμός είναι πολύ μικρός σε σχέση με ολόκληρη την εκκλησία που αναφέρει ο Παύλος. Για αυτό τον λόγο εκτός από το τρικλίνιο, που χρησίμευε ως χώρος συγκέντρωσης των κοινών δείπνων των Κορινθίων, θα πρέπει να χρησιμοποιούνταν και ο εξωτερικός περίστυλος χώρος του αιθρίου. Με βάση τα αρχιτεκτονικά δεδομένα του αιθρίου της βίλλας της Αναπλογάς στην Κόρινθο ο Murphy-O’ Connor καταλήγει ότι το αίθριο της συγκεκριμένης βίλλας θα μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες περίπου σαράντα ανθρώπων. Αυτή η υπόθεση όμως προϋποθέτει την παντελή έλλειψη οποιωνδήποτε διακοσμητικών στοιχείων, όπως μεγάλων αντικειμένων πλαστικής ή κεραμικής διακόσμησης ή ακόμα και τεχνητών σιντριβανιών, που ως συνήθως συμπεριλαμβάνονταν στα αίθρια των ρωμαϊκών επαύλεων. Επομένως, σαράντα μέλη περίπου στο αίθριο και 334

MURPHY-O’ CONNOR 1983: 153-161.

Philosophia Ancilla/ Academica II

106

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

άλλα εννέα στο τρικλίνιο καταλήγουμε στο ότι η βίλλα της Αναπλογάς, αν ήταν μια «κατ’ οίκον εκκλησία», θα μπορούσε να στεγάσει περίπου πενήντα άτομα σε μια «κατ’ οίκον» χριστιανική συγκέντρωση335. 3.2.2.2.2 Κρίσιμα ερωτήματα Σύμφωνα με τον David Horrell υπάρχει μια σειρά από λόγους για να αναρωτηθεί κανείς, αν η παραπάνω εκδοχή του Murphy-O’ Connor προσφέρει ασφαλή συμπεράσματα στην έρευνα των «κατ’ οίκον εκκλησιών». Αυτοί οι λόγοι θα μπορούσαν να είναι οι εξής: Πρώτον, η αρχαιολογική έρευνα σήμερα αμφισβητεί την χρονολόγηση του ψηφιδωτού δαπέδου του τρικλινίου της οικίας της Αναπλογάς στο τελευταίο τέταρτο του 1ου αι. μ.Χ., όπως θεωρούσε ο Murphy-O’ Connor. Μάλιστα, με τα σημερινά δεδομένα αυτό χρονολογείται γύρω στα μέσα του 2ου αιώνα μ.Χ. Επομένως, το ψηφιδωτό δάπεδο του τρικλινίου δεν χρονολογείται στα χρόνια του Παύλου (1ος αι. μ.Χ.) αλλά σε μια δεύτερη φάση ανοικοδόμησης, γεγονός που κάνει άγνωστη την αρχική μορφή του τρικλινίου και της ακριβούς χρονολόγησης του. Δεύτερον, η βίλλα της Αναπλογάς δεν έχει ανασκαφεί πλήρως, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να ταυτοποιηθούν με βεβαιότητα όλοι οι χώροι της. Για παράδειγμα το τρικλίνιο θα μπορούσε να μην χρησίμευε ως τρικλίνιο αλλά εξαιτίας του μεγάλου μεγέθους του να χρησίμευε ως αίθουσα υποδοχής των καλεσμένων πριν το δείπνο. Τρίτον, υπάρχει η πιθανότητα η βίλλα της Αναπλογάς να βρισκόταν εκτός των ορίων των τειχών της πόλης κατά τον πρώτο μεταχριστιανικό αιώνα. Αν ισχύει αυτή η περίπτωση, τότε δεν ομιλούμε για μια βίλλα (domus) αλλά για μια αγροικία (villa rustica). Αυτό το ενδεχόμενο αλλάζει τελείως το τοπίο. Διότι αυτό που για τον Murphy-O’ Connor αποτελεί χώρο γεύματος (τρικλίνιο), θα μπορούσε να είναι ένας μεγάλος αποθηκευτικός χώρος της αγροικίας. Τέταρτον, ο Horrell αναφέρει ότι είναι πολύ παρακινδυνευμένο να εξαχθούν συμπεράσματα για τον τόπο συγκέντρωσης της κοινότητας της Κορίνθου και εν γένει όλων των κοινοτήτων της Μεσογείου, αν πρώτα δεν 335

MURPHY-O’ CONNOR 1983: 153-161 . OSIEK / BALCH 1997: 202.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

107

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

δούμε με κοινωνικοοικονομικούς όρους αυτό το φαινόμενο της από κοινού συγκέντρωσης των πρώτων χριστιανών336. Σύμφωνα με τον Justin Meggitt οι χριστιανοί της Κορίνθου δεν θα πρέπει να προσδιορίζονται ως άτομα μιας πλούσιας ελίτ. Αντιθέτως, η έρευνα συμφωνεί ότι και ο Παύλος και οι πρώτοι χριστιανοί337 μοιράζονται την απόλυτη φτώχεια της συντριπτικής πλειοψηφίας των πολιτών της αχανούς ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Τα στοιχεία, που δείχνουν κάποιο υψηλό κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο των πρώτων χριστιανών, ακόμα και στην Κόρινθο, είναι ελάχιστα σε αντίθεση με τα στοιχεία που υποστηρίζουν την άποψη της απόλυτης φτώχειας των πρώτων χριστιανών338. Αυτή η μελέτη του Meggitt αμφισβητεί την βεβαιότητα του Murphy-O’ Connor ότι οι χριστιανοί κατά πλειοψηφία είχαν στην κατοχή τους οικίες, τύπου Αναπλογάς. Ακόμα και η οικία του Γάιου που αναφέρεται στην προς Ρωμαίους 16:23 ότι φιλοξενεί την εκκλησία όλη δεν θα πρέπει να συνδέεται σε καμία περίπτωση με το τεράστιο μέγεθος της βίλλας της Αναπλογάς. Συμπερασματικά, σύμφωνα με τον Horrell, είναι παρακινδυνευμένο να λαμβάνεται ένα τέτοιο σπίτι, όπως αυτό της Αναπλογάς, ως πρότυπο ως ένα «τυπικό σπίτι», όπως το ονομάζει ο Murphy-O’ Connor για την μελέτη των «κατ’ οίκον εκκλησιών» του αρχέγονου χριστιανισμού. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η εκδοχή του Murphy-O’ Connor κατά βάση στερείται επιχειρημάτων339.

336

HORRELL 2004: 349-360.

Σύμφωνα με τον MEGGITT 1998: 153-154,179 η χαμηλή κοινωνικοοικονομική κατάσταση του Παύλου και των πρώτων χριστιανών μαρτυρείται κυρίως μέσα από το βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων και συγκεκριμένα από το κεφάλαιο 18:1-4, όπου περιγράφεται η επίσκεψη και η διαμονή του Παύλου στην Κόρινθο. Εκεί περιγράφεται πώς ο Παύλος μύησε στον χριστιανισμό το ζεύγος Ακύλα και Πρίσκυλλας, οι οποίοι και ήταν τεχνίτες σκηνών. Αυτό σχετίζεται άμεσα με το ότι ο απόστολος κατά τους δεκαοκτώ μήνες που διέμεινε στην Κόρινθο έβγαζε τα προς το ζην μέσω της τέχνης της σκηνοποιίας. 337

338

MEGGITT 1998: 153-154,179.

339

HORRELL 2004: 349-360.

Philosophia Ancilla/ Academica II

108

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3.2.2.2.3 «Insula» ως «κατ᾽ οίκον Εκκλησία» Με βάση τα παραπάνω ο Horrell προτείνει μια εντελώς διαφορετική προοπτική από τον Murphy-O’ Connor. Αντί δηλαδή της οικίας τύπου «domus» προτείνει τα διαμερίσματα (insulae) ως χώρο συγκέντρωσης των πρώτων χριστιανών της Κορίνθου. Ο Horrell προτείνει τα διαμερίσματα ως τόπο συγκέντρωσης των πρώτων χριστιανών της Κορίνθου για δύο λόγους: α) αφενός, τα διαμερίσματα των πολυκατοικιών ανταποκρίνονται στην κοινωνική και οικονομική κατάσταση των πρώτων χριστιανών της Κορίνθου, αφού ήταν τόπος κατοικίας των μεσαίων και κατωτέρων κοινωνικών στρωμάτων και, β) αν υποθέσουμε ότι οι πρώτοι χριστιανοί ως επί των πλείστων προέρχονταν από τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα, τότε μάλλον αυτοί θα έπρεπε να ήταν τεχνίτες ή έμποροι, όπως το ζευγάρι που φιλοξένησε τον Παύλο στην Κόρινθο, οι Ακύλας και Πρίσκιλλα, οι οποίοι ήταν τεχνίτες σκηνών, σκηνοποιοί (Πραξ 18:2). Μάλιστα, τους δεκαοκτώ μήνες που ο Παύλος διέμενε στην Κόρινθο για να κηρύξει τον λόγο του Κυρίου, εργαζόταν μαζί με τους, αφού και αυτός γνώριζε την τέχνη της σκηνοποιίας (Πραξ 18:3). Όπως είναι γνωστό από τα αρχαιολογικά ευρήματα και τις γραπτές πηγές, οι τεχνίτες-έμποροι διέμεναν με τις οικογένειες τους σε διαμερίσματα τα οποία βρίσκονταν πάνω από τους χώρους εργασίας τους (1ος και 2ος όροφος). Αυτός ο χώρος για τον Horrell ήταν πιθανώς προορισμένος για τις «κατ’ οίκον» συγκεντρώσεις των πρώτων χριστιανικών ομάδων της Κορίνθου. Με βάση τον παραπάνω συλλογισμό του Horrell, οι «κατ’ οίκον εκκλησίες» της Κορίνθου ίσως να τοποθετούνται στο συγκρότημα των κτηρίων που ήρθε στο φως την δεκαετία του 1980 από τους αρχαιολόγους της Κορίνθου υπό την διεύθυνση του Charles Williams340. Αυτή η ομάδα έφερε στο φως μια σειρά κτηρίων ανατολικά του δρόμου του Θεάτρου. Τα κτήρια αυτά αναφέρονται με τους αριθμούς 1,3,5 και 7. Βέβαια η ιστορία αυτών των κτηρίων είναι ιδιαίτερα πολύπλοκη, διότι έχουν υποστεί πολλαπλές αλλοιώσεις και φθορές. Μάλιστα, οι Williams και

340

HORRELL 2004: 360-369.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

109

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ζερβός διέκριναν οκτώ φάσεις ανοικοδόμησης των συγκεκριμένων κτηρίων341. Ο Horrell πιστεύει ότι τα κτήρια 1 και 3 έχουν σημαντικό ενδιαφέρον για την έρευνα του342. Αυτά τα δύο κτήρια έχουν ένα παρόμοιο αρχιτεκτονικό σχέδιο. Δηλαδή το ισόγειο του καθενός κτηρίου αποτελείται από δύο δωμάτια, το βόρειο και το νότιο. Στο βόρειο δωμάτιο και των δύο κτηρίων βρέθηκε σειρά κλιβάνων καθώς επίσης και μεγάλες ποσότητες οστών ζώων, γεγονός που κάνει τους William και Ζερβό να πιστεύουν ότι αυτά τα δωμάτια στο ισόγειο και των δύο κτηρίων χρησιμοποιήθηκαν για εμπορικούς σκοπούς. Πιθανόν να ήταν εργαστήρια τεχνιτών συνδυασμένα με εμπορικά καταστήματα. Οι συγκεκριμένοι αρχαιολόγοι κάνουν αναφορά σε κάποιο είδος κουζίνας κρεοπωλείου, όπου στο ένα δωμάτιο γινόταν η προπαρασκευή φαγητού (βόρειο δωμάτιο) ενώ στο άλλο δωμάτιο γινόταν η πώληση του μαγειρεμένου κρέατος (νότιο δωμάτιο). Αυτά τα καταστήματα προφανώς εξυπηρετούσαν τις ανάγκες της γειτονιάς, αλλά πιθανολογείται ότι εξυπηρετούσαν και τις ανάγκες των θεατών του θεάτρου για φαγητό. Αυτά τα κτήρια έχουν την ένδειξη ενός δεύτερου και πιθανώς ενός τρίτου ορόφου343. Πιθανολογείται ότι στο δεύτερο όροφο, υπήρχαν οι ιδιωτικές οικίες των εμπόρων. Αυτές οι οικίες μετρούσαν εμβαδό γύρω στα 12-15 τ.μ. Σε αυτές τις οικίες – δωμάτια υποθέτει ο Horrell ότι γινόταν η συνάντηση των πρώτων χριστιανών της Κορίνθου για την τέλεση των κοινών τους δείπνων. Βέβαια το μόνο σίγουρο είναι ότι αυτά τα διαμερίσματα δεν θα μπορούσαν να φιλοξενήσουν την «εκκλησία όλη», όπως γράφεται στις επιστολές του Παύλου (Ρωμ 16:23 . Α΄ Κορ 14:23). Σύμφωνα με τις Βλ. WILLIAMS / ΖΕΡΒΟΣ 1988: 95-146: Τα κτήρια 1 και 3 εικάζουν ότι πιθανόν η πρώτη τους φάση να χρονολογείται στις αρχές του 1ου αι. μ.Χ., ενώ μετά το μεγάλο σεισμό θα πρέπει να ανακατασκευάστηκαν, γύρω στο 70 μ.Χ. Τα κτήρια 5 και 7 χρονολογούνται πιθανόν στην εποχή των Φλαβίων και λίγο νωρίτερα. Δηλαδή κάπου στο 58-65 μ.Χ. 341

342

HORRELL 2004: 360-369.

343

WILLIAMS / ΖΕΡΒΟΣ 1988: 95-146.

Philosophia Ancilla/ Academica II

110

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

αρχαιολογικές έρευνες, τέτοιου είδους διαμερίσματα θα μπορούσαν να φιλοξενήσουν πολύ μικρό αριθμό ατόμων σε αντίθεση με την χωρητικότητα των οικιών τύπου «domus». Αυτή η υπόθεση, μάλιστα, ενισχύεται από το δεδομένο ότι η χωρητικότητα αυτών των δωματίων θα μίκραινε εξαιτίας των τραπεζιών και των καθισμάτων που θα χρειαζόταν η κοινότητα για την σωστή τέλεση του ευχαριστιακού δείπνου του Κυρίου τους344. Τέλος, ο Horrell στην προσπάθεια του να στηρίξει την εκδοχή του διαμερίσματος ως τόπο συγκέντρωσης των πρώτων χριστιανών χρησιμοποιεί ένα απόσπασμα από το βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων. Το σημείο που χρησιμοποιεί είναι εκεί που ο Παύλος βρίσκεται στην Τρωάδα και κηρύττει όλο το βράδυ σε μια από τις πολλές χριστιανικές κοινότητες ενώ λίγο πριν το ευχαριστιακό γεύμα, κάποιος Εύτυχος κουρασμένος πέφτει από τον τρίτο όροφο της οικίας που ήταν συγκεντρωμένοι (Πραξ 20:7-9). Το γεγονός της πτώσης του Εύτυχου από το τρίτο πάτωμα αποκαλύπτει κατά τον Horrell ότι το συγκεκριμένο γεύμα, αφενός, έγινε στο διαμέρισμα κάποιου χριστιανού που διέμενε σε μια πολυκατοικία και, αφετέρου, αυτός ο τόπος συνάντησης (δηλαδή σε διαμέρισμα πολυκατοικίας), που επιβεβαιώνουν οι Πράξεις των Αποστόλων, δε θα λάμβανε χώρα μόνο στην περιοχή της Τρωάδας, όπου και περιγράφεται, αλλά και στα διαμερίσματα των πολυκατοικιών της Κορίνθου (όπως τα κτήρια ανατολικά του Θεάτρου)345.

3.3 Το μέγεθος της χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου Όσον αφορά την σύσταση της χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου είναι λογικό να θεωρηθεί ότι είχε ως μέλη εθνικούς και Ιουδαίους. Βέβαια και οι δύο διαφορετικές εθνικές και θρησκευτικές ομάδες ενώνονταν στο πρόσωπο του Ιησού με το βάπτισμα, όπως ακριβώς παρήγγειλε και ο ιδρυτής της νέας πίστης (Μτ 28:19). Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι στην 344

HORRELL 2004: 360-369.

345

SCHOWALTER 2010: 334-335.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

111

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

πρώτη χριστιανική κοινότητα της Κορίνθου οι εθνικοί πιθανώς να ήταν πολυπληθέστεροι από τους Ιουδαίους, όπως φαίνεται εμμέσως στην Α΄ Κορινθίους 8:7 / 12:2. Βέβαια τα πρόσωπα των Ακύλα, Πρίσκιλλα, Λούκιου, Ιάσωνα, Σωσίπατρου και Κρίσπου, που αναφέρονται από τον Παύλο στην επιστολογραφία του, ανήκουν στην ομάδα των Ιουδαίων (Ρωμ 16:21 / Πραξ 17:1 / 18:2 / 18:8 / Α΄ Κορ 1:1 / 1:14 / 16:19) με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να αποφανθούμε με βεβαιότητα ότι οι εθνικοί ήταν πολυπληθέστεροι από τους Ιουδαίους Χριστιανούς της Κορίνθου. Η ιουδαϊκή παρουσία άλλωστε υπονοείται έντονα και από τον Παύλο έμμεσα, όταν στην Α΄ Κορινθίους 7:18-19 μιλάει για το πεπερασμένο θρησκευτικό καθεστώς του εβραϊκού Νόμου. Την παρουσία μάλιστα των Ιουδαίων στην Κόρινθο την επιβεβαιώνουν και άλλες γραπτές μαρτυρίες, όπως αυτή του Φίλωνα346 και του Ιώσηπου347. Σε αυτές τις μαρτυρίες προστίθεται και η μαρτυρία του συγγραφέα των Πράξεων, Λουκά (Πραξ 18:4), ο οποίος αναφέρει το γεγονός της άφιξης του Παύλου στην Κόρινθο και την επίσκεψη του στην τοπική ιουδαϊκή συναγωγή348. Παράλληλα με τις γραπτές μαρτυρίες η αρχαιολογική σκαπάνη στον χώρο της Κορίνθου, ειδικά δε επί της οδού Λεχαίου και στα 1897, έφερε στο φως επιγραφές, μία από τις οποίες έχει ιδιαίτερη σπουδαιότητα. Στη συγκεκριμένη ακρωτηριασμένη επιγραφή349 δεξιά και αριστερά, γράφεται η φράση «…ΓωΓΗ ΕΒΡ…», δηλαδή, σύμφωνα με τους μελετητές, συναγωγή Εβραίων. Αυτή η αρχαιολογική μαρτυρία επιβεβαιώνει με σιγουριά την παρουσία όχι μόνο των Εβραίων στην Κόρινθο αλλά και του χώρου, όπου συνέρχονταν για να λατρέψουν τον Θεό τους (εικ.22). Επομένως, το περιεχόμενο της επιγραφής ταυτίζεται πλήρως με το βιβλίο των Πράξεων

346

Philo, Legat 281.

347

Josephus, War 3,539-540.

348

HORRELL / ADAMS 2004: 10-11.

Βλ. DEAN MERITT 1931: 78-79. Λευκή μαρμάρινη επιγραφή ακρωτηριασμένη δεξιά και αριστερά στην οποία γράφεται με κεφαλαία γράμματα της κοινής ελληνιστικής γλώσσας η φράση: «…ΓωΓΗ ΕΒΡ…» με ύψος 22εκ. πλάτος 93εκ και πάχος 42εκ. Το ύψος των γραμμάτων κυμαίνεται από 65 έως 95 χιλιοστά. Η επιγραφή χρονολογείται με βάση το «στυλ» των γραμμάτων κατά τον 2ο αιώνα μ.Χ. 349

Philosophia Ancilla/ Academica II

112

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

των Αποστόλων σχετικά με την παρουσία του Παύλου στην συναγωγή της Κορίνθου παρόλο που αυτή χρονολογείται αρκετά χρόνια αργότερα από την περίοδο της άφιξης και της διαμονής του Παύλου στην Κόρινθο350. Παρά την δυσκολία να ορισθεί ο αριθμός των μελών της πρώτης χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου από τους μελετητές, ο Murphy-O’ Connor επιχειρεί να δώσει έναν κατά προσέγγιση αριθμό των μελών της κοινότητας. Συγκεκριμένα, αναφέρει ότι η λύση της οριοθέτησης των μελών της κορινθιακής κοινότητας των πρώτων χριστιανών βρίσκεται στα λεγόμενα του Λουκά και του Παύλου. Στις Πράξεις των Αποστόλων ο Λουκάς αναφέρει τα ονόματα των Ακύλα και Πρίσκιλλας (Πραξ 18:2), το όνομα του Ιούστου (Πραξ 18:7), του Κρίσπου (Πραξ 18:8) και του Σωσθένη (Πραξ 18:17). Στη Α΄ Κορινθίους ο Παύλος αναφέρει τα ονόματα του Κρίσπου, του Γάιου και του Στεφανά, που βάφτισε ο ίδιος (Α΄ Κορ 1:14-16). Στο τέλος της ίδιας επιστολής ο Παύλος εκτός από τον Αππολώ (Α΄ Κορ 16:12) συγχαίρει και τα μέλη της αντιπροσωπίας που έφεραν το γράμμα από την Κόρινθο (Α΄ Κορ 7:1) στον Παύλο στην Έφεσο (Α΄ Κορ 16:8), δηλαδή τον Στεφανά, τον Φουρτουνάτο και τον Αχαϊκό (Α΄ Κορ 16:17). Στο τελευταίο κεφάλαιο της προς Ρωμαίους επιστολής ο Παύλος στέλνει χαιρετισμούς από κάποια μέλη της κορινθιακής εκκλησίας στην αντίστοιχη εκκλησία της Ρώμης. Αυτά τα μέλη τα οποία και κατονομάζει ο Παύλος είναι: ο Λούκιος, ο Ιάσωνας, ο Σωσίπατρος, ο Τέρτιος, ο Γάιος, ο Έραστος και ο Κούαρτος (Ρωμ 16:21-24). Επομένως από την Καινή Διαθήκη απορρέει ότι δεκαέξι άτομα ήταν σίγουρα μέλη της εκκλησίας της Κορίνθου. Συνεχίζοντας την συλλογιστική του πορεία ο Murphy-O’ Connor αναφέρει ότι ο Ακύλας και η Πρίσκιλλα ήταν παντρεμένοι, από αυτήν την πληροφορία υποθέτουμε ότι και τα υπόλοιπα δεκατέσσερα άτομα είχαν επίσης συζύγους. Συνολικά δεκαπέντε παντρεμένα ζευγάρια, δηλαδή τριάντα άτομα στο σύνολο τους. Αυτός ο αριθμός είναι ο ελάχιστος αριθμός των ατόμων της κορινθιακής κοινότητας. Ο Παύλος δίδει επίσης μια πολύ σημαντική πληροφορία, η οποία χρησιμοποιείται από τον Murphy-O’Connor για τον καθορισμό κατά προσέγγιση των ατόμων της εκκλησίας της Κορίνθου. Στην αρχή της Α΄ Κορινθίους ο Παύλος βάφτισε όλο τον οίκο του Κρίσπου και του Στεφανά 350

DEAN MERITT 1931: 78-79.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

113

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

(Α΄ Κορ 1:14-17). Αυτό σημαίνει ότι εκτός από το ζεύγος, βάφτισε και όλους αυτούς που διέμεναν στο σπίτι του Κρίσπου και του Στεφανά, δηλαδή παιδιά, συγγενείς και το υπηρετικό προσωπικό. Επομένως, ο κύκλος των μελών της χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου πολλαπλασιάζεται. Ένας ενδεικτικός αριθμός θα μπορούσε να είναι το λιγότερο πενήντα με εξήντα άτομα-μέλη, με βάση την Καινή Διαθήκη351. Βέβαια είναι πολύ δύσκολο να εκτιμηθεί με ακρίβεια το μέγεθος της χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου, σημειώνει ο Horrell. Ο ίδιος αναφέρει ότι μετρώντας τα ονόματα μπορεί να υποτεθεί ένα ελάχιστο όριο μελών της χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου. Πέρα από αυτά τα ονόματα που αναφέρονται από τον Παύλο και τον Λουκά υπάρχει μια πληθώρα ανώνυμων μελών, όπως τα παιδιά, οι συγγενείς, οι υπηρέτες και οι σκλάβοι των αναφερομένων από τον Παύλο και τον Λουκά μελών της πρώτης χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου, ενώ θα μπορούσαν να είναι και άλλοι πολλοί, των οποίων τα ονόματα παραλείπονται από τους παραπάνω συγγραφείς. Προφανώς ούτε ο Λουκάς ούτε και ο Παύλος είχαν ως προτεραιότητα να δώσουν λίστες με τα ονόματα των μελών των εκκλησιών που ίδρυαν. Αντιθέτως, τα ονόματα, που αναφέρουν και οι δύο, μνημονεύονται κατά περίσταση. Επιπλέον, συνεχίζει ο Horrell, είναι δύσκολο να ορισθεί ο αριθμός των μελών, όταν συγκεντρωνόταν ολόκληρη η εκκλησία, δηλαδή η εκκλησία των Κεγχρεών και όλης εν γένει της Αχαΐας. Αυτό δε σημαίνει ότι η άποψη του Murphy-O’ Connor είναι εσφαλμένη. Αντιθέτως, αυτή δίνει κάποιες ασφαλής εξηγήσεις και θέτει αν μη τι άλλο την αριθμητική βάση των μελών της κοινότητας της Κορίνθου έτσι, όπως προκύπτει από το κείμενο της Καινής Διαθήκης. Σύμφωνα με τον Horrell, η πρόταση του MurphyO’Connor δεν θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο για περαιτέρω μελέτη και αυτό γιατί τα στοιχεία είναι ανεπαρκή από πλευράς φιλολογικών πηγών και αρχαιολογικών ευρημάτων352.

351

MURPHY-O’ CONNOR 1983: 153-161.

352

HORRELL / ADAMS 2004: 11-12.

Philosophia Ancilla/ Academica II

114

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Τρόπος τέλεσης των κοινών δείπνων από την πρώτη χριστιανική κοινότητα της Κορίνθου

4.1 Εισαγωγή Είναι σαφές ότι οι χριστιανοί της Κορίνθου θα είχαν άφθονες ευκαιρίες να παρευρεθούν σε επίσημα γεύματα σε ιδιωτικούς οίκους και να δειπνήσουν στις εγκαταστάσεις των ναών. Τέτοια επίσημα γεύματα σε ιδιωτικούς οίκους σύμφωνα με τις έρευνες θα αποτελούσαν ελκυστικούς κοινωνικά χώρους για τους χριστιανούς της Κορίνθου να δειπνήσουν. Άλλωστε αυτά τα δείπνα είχαν ένα θεσμικό χαρακτήρα, ο οποίος επιτάσσει την συμμετοχή των πολιτών σε αυτά ως δείγμα κοινωνικής ευημερίας και συνοχής των πολιτών μιας πόλης. Τα δείπνα-συμπόσια στον ελληνορωμαϊκό κόσμο αποτελούσαν τον πυρήνα των κοινωνικών δεσμών μιας πόλης. Ο John Fotopoulos αναφέρει ότι η ιδέα της κοινωνίας ήταν ένα ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο των επίσημων δείπνων, ένα στοιχείο που επίσης αναφέρεται από τον Παύλο σχετικά με τα γεύματα που συνδεόταν με παγανιστικές θεότητες στην Α΄ Κορινθίους Επιστολή 10:14-22. Η συμμετοχή σε ένα επίσημο γεύμα σε λατρευτικά πλαίσια ενεργοποιούσε την «κοινωνία» με τις παγανιστικές θεότητες, αφενός, και, αφετέρου, με τους συμποσιαστές μεταξύ τους, μια «κοινωνία», η οποία ήταν ασύμβατη με την «κοινωνία» που ενεργοποιούνταν στο Κυριακό Δείπνο με τον Ιησού Χριστό και τους αδελφούς χριστιανούς (Α΄ Κορ 10:21). Για αυτό το λόγο και ο Παύλος ασκεί μια απαγορευτική πολιτική προς τους χριστιανούς της πόλης. Για τους χριστιανούς της Κορίνθου σύμφωνα με τον Παύλο ένα ήταν το δείπνο, αυτό με τον Ιησού Χριστό353.

353

FOTOPOULOS 2006: 253-255.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

115

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ο Παύλος εκφράζεται λεπτομερώς σχετικά με τον τρόπο τέλεσης των κοινών δείπνων, μέσα από μια σειρά επιπλήξεων προς τους Κορίνθιους για την μη σωστή εφαρμογή αυτών στην πράξη (Α΄ Κορ 11:17-34).Έτσι, τα κοινά δείπνα των Κορινθίων οργανώνονταν με τέτοιο τρόπο, που καμία ομοιότητα δεν είχαν με τα αναμνηστικά δείπνα προς τιμήν του Κυρίου τους. Επίσης, ο Παύλος δηλώνει φανερά ότι δεν μπορεί να επαινέσει τις εκκλησιαστικές συναθροίσεις των Κορινθίων διότι αυτές οι συναθροίσεις δεν έχουν ως στόχο την πρόοδο της εκκλησίας αλλά ακριβώς το αντίθετο (Α΄ Κορ 11:17). Μέσα από αυτόν τον έμμεσο διάλογο Κορινθίων και Παύλου, όπως προκύπτει από την επιστολή, αναδεικνύονται σημαντικά στοιχεία σχετικά με την οργάνωση και την λειτουργία των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων σε σχέση με τα κοινά τους δείπνα. Πολύ σημαντικό είναι να αναφερθούν σε αυτό το σημείο, τρεις σημαντικές εννοιολογικές αντιθέσεις που φαίνονται στον παύλειο λόγο, σχετικά με τις συναθροίσεις των πρώτων χριστιανικών ομάδων της Κορίνθου. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον Bradley Blue για τον Παύλο: α) ο οίκος ή οικία δεν έχει καμία σχέση με την «κατ’οίκον» εκκλησία, β) το λεγόμενο «ἴδιον δεῖπνον» είναι εντελώς αντίθετο από το λεγόμενο «κυριακόν δεῖπνον» και τέλος γ) οι «ἔχοντες» είναι μια ομάδα ανθρώπων αντίθετη από τους «μή ἔχοντες»354. Με την βοήθεια των παραπάνω διακρίσεων – αντιθέσεων θα επιχειρηθεί η εξέταση του τόπου, του χρόνου, του τρόπου τέλεσης αλλά και των κοινωνικών προβλημάτων που ανέκυψαν κατά την διάρκεια των κοινών δείπνων των πρώτων χριστιανών της Κορίνθου, όπως προκύπτει από την Α΄ προς Κορινθίους επιστολή.

4.2 Εκδοχές για τον τρόπο τέλεσης των κοινών ευχαριστιακών δείπνων με βάση την Α΄ Κορινθίους Επιστολή Οι εκδοχές του τρόπου τέλεσης των κοινών γευμάτων της πρώτης χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου ήταν οι εξής: α) πρώτα γινόταν η 354

BLUE 1991: 221-239.

Philosophia Ancilla/ Academica II

116

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

«κλάση» του ευχαριστιακού άρτου, έπειτα ο ευχαριστιακός οίνος και, τέλος, γινόταν το από κοινού γεύμα β) πρώτα γινόταν το γεύμα, έπειτα η «κλάση» του άρτου και στο τέλος η πόση του οίνου και γ) πρώτα τελούσαν την «κλάση» του άρτου, έπειτα το κοινό τους γεύμα και στο τέλος έπιναν τον οίνο, ακριβώς, όπως μαρτυρείται μέσα από τα συγκεκριμένα χωρία της Καινής Διαθήκης355. Η τρίτη αυτή εκδοχή θα θεωρηθεί και η επικρατέστερη. Η πρώτη εκδοχή, αυτή της «κλάσης του άρτου – πόσης του οίνου – βρώσης του κοινού γεύματος» δεν έχει επικρατήσει, διότι οι μελετητές της Α΄ Κορινθίους επιστολής πιστεύουν ότι δεν υπάρχει καμία περίπτωση να τελούνταν τα κοινά δείπνα των πρώτων χριστιανών με αυτόν τον τρόπο. Αυτή η πρακτική έρχεται σε αντίθεση από την πρακτική που αντικατοπτρίζει το ίδιο το κείμενο. Συγκεκριμένα στην Α΄ Κορινθίους 11:25 ο Παύλος αναφέρει ότι η πόση του οίνου γινόταν «μετὰ τὸ δειπνῆσαι». Ο χρονικός σύνδεσμος «μετά» που χρησιμοποιεί ο Παύλος κάνει φανερό ότι η πόση του οίνου έπονταν του κοινού γεύματος της κοινότητας. Επομένως, η υποτιθέμενη αυτή πρακτική δεν υποστηρίζεται επειδή δεν συμφωνεί με τα λεγόμενα του Παύλου356. Σχετικά με την δεύτερη πρακτική αυτή του «γεύματος – βρώσης του άρτου – πόσης του οίνου» από την κοινότητα της Κορίνθου, ο Stuhlmacher παρουσιάζει μια πολύπλοκη επιχειρηματολογία σχετικά με αυτή την πρακτική. Σύμφωνα με τον ίδιο, στην έναρξη του κοινού γεύματος θα πρέπει να διαβάζονταν από τον επικεφαλή της κοινότητας η επιστολή του ιδρυτή και διδάσκαλου της κορινθιακής Εκκλησίας, Παύλου. Η εκφώνηση της Α΄ Κορινθίους επιστολής γινόταν με σκοπό να υπενθυμίζονται στα μέλη της κοινότητας οι προτροπές και οι απαγορεύσεις του Παύλου για ένα «ἐν Χριστῷ» βίο. Έπειτα, ακολουθούσε ο χαιρετισμός των κοινωνών του γεύματος μεταξύ τους, ο οποίος γινόταν με το λεγόμενο «ιερό φιλί». Αυτό το «ιερό φιλί», ή καλύτερα το χαρακτηριζόμενο από τον ίδιο τον Παύλο ως «φιλήματι ἁγίω» (Α΄ Κορ 16:20), αποτελεί αντικείμενο προτροπής του

355

IBITA 2012: 255.

356

MARSHALL 2010: 111.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

117

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

αποστόλου στα μέλη της κοινότητας της Κορίνθου, όπως προκύπτει από τον επίλογο της Α΄ Κορινθίους επιστολής του 357. Η σημασία αυτού του «ιερού» φιλιού, όπως υποστηρίζεται από πολλούς ερμηνευτές, αντικατοπτρίζει την επιθυμία του Παύλου να υπάρχει στα πνευματικά του τέκνα η ειρήνη, η ομόνοια, η ένωση, η χαρά και η αγάπη. Ο ασπασμός αυτός πριν από το Κυριακό δείπνο επιβεβαιώνει και επισφραγίζει αυτήν την αγαπητική σχέση των μελών μεταξύ τους και κατά προέκταση και την σύνδεση τους με τον αρχηγό της πίστης τους, Ιησού Χριστό358. Έπειτα, σύμφωνα με τον Stuhlmacher λάμβανε χώρα η ευλογία του άρτου και του οίνου υπό την μορφή ευχαριστιακού ύμνου ή προσευχής προς τον Θεό, όπως ακριβώς αναφέρεται από τον Παύλο στην Α΄ Κορινθίους 10:16-17. Στη συνέχεια, λάμβανε χώρα το κοινό δείπνο από τα μέλη της κοινότητας. Μόλις τελείωνε και το «κανονικό» γεύμα άρχιζε το λεγόμενο δείπνο του Κυρίου. Τότε λάμβανε χώρα η διπλή πράξη από τα μέλη της κοινότητας, δηλαδή η βρώση του ευχαριστιακού άρτου και η πόση του ευχαριστιακού οίνου στο τέλος. Οι Κορίνθιοι μεταλάμβαναν την «σάρκα και το αίμα» του Ιησού, όπως αναφέρει και ο Παύλος (ενδεικτικά Α΄ Κορ 10:16 . Α΄ Κορ 11:23-25). Αυτή η πρακτική άλλωστε ήταν και το σήμα κατατεθέν των κοινών χριστιανικών δείπνων των πρώτων χριστιανών του 1ου αιώνα μ.Χ., που έκανε τα δείπνα τους να διαφέρουν από κάθε άλλο δείπνο οποιασδήποτε θρησκευτικής ομάδας της τότε εποχής. Το γεύμα τελείωνε με ένα καταληκτικό ύμνο – προσευχή στον ερχόμενο και πάλι Κύριο Ιησού Χριστό, το «Μαραναθὰ» όπως αναφέρει ο Παύλος στον επίλογο της επιστολής του (Α΄ Κορ 16:22)359, το οποίο και ερμηνεύεται με τη φράση «ο Κύριος έρχεται (κατά τη Δευτέρα Έλευσή του)». Ο Παύλος άλλωστε αυτή την πίστη επιδίωκε να εδραιώσει σε κάθε μέλος της όποιας εκκλησίας και ίδρυε360. Σύμφωνα πάντως με τον Klinghardt, δεν υπάρχουν σοβαρές σοβαρές που να επιβεβαιώνουν μια τέτοια πρακτική, δηλαδή ότι της βρώσης και της 357

STUHLMACHER 1987: 1-35.

358

MOFFATT 1938: 279-280.

359

STUHLMACHER 1987: 1-35.

360

THISELTON 2000: 1351.

Philosophia Ancilla/ Academica II

118

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

πόσης του άρτου και του οίνου προηγούνταν το «κανονικό» γεύμα. Ο ίδιος πιστεύει ότι η εκδοχή της «βρώσης του άρτου – του γεύματος – και της πόσης του οίνου» είναι η επικρατέστερη από όλες τις εκδοχές, διότι, αφενός, προκύπτει από την πρακτική που παρέδωσε ο Παύλος στους Κορινθίους (Α΄ Κορ 11:23-26) και, αφετέρου, αυτή η πρακτική βρισκόταν πλησιέστερα στην ελληνορωμαϊκή πρακτική του δείπνου361. Η πλειονότητα των ερευνητών συμφωνεί με την πρόταση του Klinghardt ενισχύοντας την άποψή του με μια σειρά επιχειρημάτων. Συγκεκριμένα, όσοι εξειδικεύουν την έρευνά τους στην δομή και την λειτουργία των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι πολλά χαρακτηριστικά των πρώτων χριστιανικών εκκλησιών αποτελούν ένα «δάνειο» από τις λειτουργικές κοινωνικές δομές του ελληνορωμαϊκού περιβάλλοντος362. Οι πρώτοι χριστιανοί πριν εισέλθουν στην νέα πίστη και στο νέο τρόπο ζωής, όπως φαίνεται από τις παύλειες επιστολές, ζούσαν με βάση τις κοινωνικές δομές και το κοσμοείδωλο του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού363. Έτσι, οι χριστιανοί της Κορίνθου φαίνεται να τελούσαν τα κοινά γεύματα τους, με βάση τον ελληνορωμαϊκό τρόπο τέλεσης των γευμάτων, αυτό του δείπνου/cena και του συμποσίου/convivium. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα, διότι ο Παύλος επικρίνει την στάση των Κορινθίων να είναι διηρημένοι σε δύο κατηγορίες κατά την διάρκεια του δείπνου, στους «ἔχοντες» και στους «μη ἔχοντες» (Α΄ Κορ 11:18). Πρόκειται για μια κοινωνική διάκριση, η οποία ίσχυε στα ελληνορωμαϊκά συμπόσια. Συνεχίζει λέγοντας ότι αυτό είχε ως αποτέλεσμα να πεινούν τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα, την στιγμή που τα ανώτερα κοινωνικά μέλη της κοινότητας είχαν παραδοθεί στην άκρατη οινοποσία, δηλαδή στο δεύτερο μέρος ενός ελληνορωμαϊκού δείπνου364. Σύμφωνα με τα παραπάνω οι μελετητές καταλήγουν στο εξής συμπέρασμα σχετικά με τον τρόπο τέλεσης των κοινών δείπνων: επειδή η

361

IBITA 2012: 256.

362

KOBEL 2011: 141-143.

363

FERGUSON 1993: 1-3.

364

HORLSEY 1998: 157-159 . SMITH 2003: 173-207.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

119

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

βρώση του ευχαριστιακού άρτου ανήκει στη πρακτική της βρώσης των τροφών του πρώτου μέρους του δείπνου-συμποσίου σύμφωνα με το ελληνορωμαϊκό τυπικό των γευμάτων, χωρίστηκε από τους πρώτους χριστιανούς της Κορίνθου από τον ευχαριστιακό οίνο365. Επομένως αυτοί τελούσαν το κοινό τους γεύμα ως εξής: α) πρώτο μέρος: βρώση του άρτου (σώμα Κυρίου) και έπειτα το κανονικό γεύμα τους, β) δεύτερο μέρος: πόση του οίνου από το κοινό ποτήρι (αίμα Κυρίου). Αυτή η άποψη (κοινός τρόπος τέλεσης του χριστιανικού δείπνου με το ελληνορωμαικό δείπνο) ενισχύεται και από τον Lampe ο οποίος πιστεύει ότι τα κοινά γεύματα των Κορινθίων έχουν μεγάλη ομοιότητα ως προς τον τρόπο τέλεσης τους με τα ερανικά γεύματα που τελούνταν από Έλληνες και Ρωμαίους. Όπως έχει αναλυθεί, τα ερανικά γεύματα ήταν τα γεύματα των μεσαίων και κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων, στα οποία υπήρχε έντονος ο χαρακτήρας της κοινοκτημοσύνης, ακριβώς, όπως έπρεπε να υπάρχει και στα μέλη της εκκλησίας του Χριστού. Ο παρακάτω πίνακας366 δείχνει τις ομοιότητες αυτές που παρατηρούνται από τον Lampe ανάμεσα στα ερανικά και στα κοινά γεύματα των χριστιανών της Κορίνθου:

ΕΡΑΝΙΚΑ ΓΕΥΜΑΤΑ

ΚΟΙΝΑ ΔΕΙΠΝΑ ΚΟΡΙΝΘΙΩΝ

Κοινά δείπνα των μεσαίων και Κοινά δείπνα των πρώτων κατώτερων κοινωνικών τάξεων χριστιανών όλων των κοινωνικών τάξεων Αρχικά πρώτα λάμβανε χώρα το Οι πλούσιοι χριστιανοί έτρωγαν δείπνο πρώτοι (σύμφωνα με τον στίχο 11:21 της Α΄ Κορινθίους Επιστολής)

365

WINTER 2001: 150 . SMITH 2003: 173-207 . ALIKIN 2010: 104-108.

366

IBITA 2012: 259.

Philosophia Ancilla/ Academica II

120

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Διάλειμμα

------

Πρόποση προς τιμή του οικοδεσπότη της οικίας που φιλοξενεί το γεύμα – -----συμπόσιο

Ύμνοι, σπονδές προς τις θεότητες Ευχαριστήριος ύμνος ή προσευχή με έμφαση στον Διόνυσο προς τον Ιησού και βρώση του ευχαριστιακού άρτου

Έπειτα λάμβανε χώρα το δεύτερο Μετά την βρώση του άρτου γινόταν μέρος του δείπνου (άφιξη το κανονικό γεύμα όπου κάποιοι καλεσμένων που είχαν αργήσει = χριστιανοί έμειναν πεινασμένοι πεινασμένοι)

Το κρασί άρχιζε να αναμιγνύεται Ευλογία του οίνου στους κρατήρες με το νερό Πόση του ευχαριστιακού οίνου από το κοινό ποτήρι προφανώς με την συνοδεία ύμνων, τραγουδιών, Κοινή πόση από όλους με την διδασκαλίας, προφητειών, συνοδεία από τραγούδια, αποκαλύψεων, γλωσσολαλιάς (με συζητήσεις, μουσική, χορός κ.α μετάφραση) όπως μαρτυρείται στην Α΄ Κορινθίους 12 / 14:26-32

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

121

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Από τον παραπάνω παραλληλισμό του Lampe είναι προφανής η ομοιότητα που έχουν τα δείπνα των πρώτων χριστιανών της Κορίνθου με τα ερανικά γεύματα των Ελλήνων. Τα δύο αυτά γεύματα διαφέρουν μόνο ως προς το διάλειμμα που πραγματοποιούνταν στον ερανικό γεύμα από τους συμμετέχοντες και ως προς την πρόποση που έκαναν προς τιμήν του οικοδεσπότη της οικία που λάμβανε χώρα το ερανικό γεύμα367. Ένα δεύτερο και πολύ σημαντικό επιχείρημα είναι αυτό που απορρέει από την Καινή Διαθήκη σχετικά με την τέλεση των κοινών γευμάτων. Συγκεκριμένα, ο Παύλος «παραδίδει», όπως λέει και ο ίδιος, την πρακτική της τέλεσης του ευχαριστιακού δείπνου, όπως ακριβώς την «παρέλαβε» από τον Κύριο (Α΄ Κορ 11:23). Σε αυτό το σημείο ανακοινώνει στους Κορίνθιους ότι το ευχαριστιακό δείπνο, που τους προτρέπει να τελούν, δεν είναι μια πρακτική δική του αλλά μια πρακτική που ο ίδιος ο Ιησούς παρέδωσε στους μαθητές Του την ημέρα του Μυστικού Δείπνου «εἰς τήν ἐμὴν ἀνάμνησιν», όπως σημειώνει ο ίδιος (Α΄ Κορ 11:24 / Λκ 22:19-20). Άλλωστε, ο Παύλος συνεχώς σημειώνει ότι το ευαγγέλιο του Ιησού που διδάσκει δεν είναι πράξη δική του αλλά παράδοση και παραγγελία από τον ίδιο τον Ιησού (Γαλ 1:11-12). Ο Παύλος απλά κάνει πράξη την «βούληση» του Ιησού368. Στο κατά Λουκά ευαγγέλιο 22:19-20 περιγράφεται η τέλεση του Μυστικού Δείπνου του Κυρίου από τον ίδιο τον Ιησού, λίγο πριν την Σταύρωση Του, ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που παραδίδεται από τον Παύλο στους Κορινθίους στην Α΄ Κορινθίους επιστολή 11:23-25. Φανερώνεται έτσι μια ιστορική συμμαρτυρία του Παύλου και του Λουκά, πράγμα απολύτως φυσιολογικό, αφού ο Λουκάς ως μαθητής του Παύλου κάνει άμεση χρήση των πληροφοριών του για την ζωή του Ιησού, προκειμένου να συγγράψει το Ευαγγελιό του369. Στο κατά Λουκάν ευαγγέλιον 22:19-20 μαρτυρείται η πρακτική που χρησιμοποίησε ο Ιησούς σχετικά με την βρώση του άρτου και την πόση του οίνου στον Μυστικό Δείπνο: ο Ιησούς πρώτα «ἔκλασε τὸν ἄρτο» και «μετὰ τὸ δειπνῆσαι» «ἔλαβε τὸ ποτήριον». Έτσι, και ο Παύλος παραγγέλλει στους Κορίνθιους να τελούν το δείπνο αρχίζοντας από την κλάση του άρτου και 367

LAMPE 1991: 2 . LAMPE 1994: 36-49

368

HAYS 2011: 195-197.

369

FITZPATRICK 1993: 195 . WEISS 2001: 71-78.

Philosophia Ancilla/ Academica II

122

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

«μετὰ τὸ δειπνῆσαι» να πίνουν τὸ ποτήριον με τον οίνο, «εἰς τὴν ἐμήν ἀνάμνησιν» (Α΄ Κορ 11:23-25). Το σημαντικό επιχείρημα των ερευνητών για την τέλεση των δείπνων είναι η φράση του Παύλου και του Λουκά στην περιγραφή του γεύματος του Κυρίου με τους μαθητές Του. Άλλωστε, αυτό το δείπνο αποτελεί για τον Παύλο το «πρότυπο» δείπνο για όλες τις εκκλησίες που ίδρυε. Όπως προαναφέρθηκε, η φράση «μετὰ τὸ δειπνῆσαι» είναι κομβικής σημασίας για την έρευνα των δείπνων της χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου. Ο χρονικός σύνδεσμος «μετά» είναι το στοιχείο που κάνει τους ερευνητές να καταλήξουν με βεβαιότητα στην πρακτική τέλεσης του δείπνου με την εξής σειρά: : «βρώση άρτου – γεύμα – πόση οίνου». Έτσι, πριν «τὸ δειπνῆσαι» γινόταν η κλάση του άρτου, ενώ «μετὰ τὸ δειπνῆσαι» γινόταν η πόση του οίνου. Μέσα από τα λεγόμενα του Λουκά και του Παύλου σχετικά με τα δείπνα των πρώτων χριστιανών ελαχιστοποιούνται οι πιθανότητες λάθους στην πρακτική τέλεσης που προτείνουν οι ερευνητές. Ο παρακάτω πίνακας συνοψίζει τους λόγους παραδοχής της εκδοχής «βρώση άρτου – γεύμα – πόση οίνου» 370: Λόγοι παραδοχής της εκδοχής «βρώση άρτου – γεύμα – πόση οίνου» I.

Η ιερή παράδοση που ο ίδιος ο Χριστός έδωσε στους μαθητές του κατά την διάρκεια του Μυστικού Δείπνου λίγο πριν σταυρωθεί (Λουκ 22:19-20 / Μαρκ 14:22-24 / Ματθ 26:26-28 / Α΄ Κορ 11:23-25)

II.

Υπάρχουν πολλά κοινά σημεία με την πρακτική τέλεσης των ελληνορωμαϊκών δείπνων

III.

Προκύπτει από τα λεγόμενα του Λουκά και του Παύλου (Λουκ 22:19-20 / Α΄ Κορ 11:23-25)

370

BARRETT 1968: 267-268 . WEISS 2001: 71-78.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

123

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ο πίνακας που ακολουθεί παρακάτω αποσκοπεί στην κατά χρονική σειρά ανάδειξη των πράξεων που σχετίζονται με την ίδρυση του Ευχαριστιακού δείπνου του Κυρίου και την παράδοσή του από τον Ίδιο στους μαθητές και μέσω αυτών στις πρώτες χριστιανικές κοινότητές (Λκ 22:19-20 / Μκ 14:22-24 / Μτ 26:26-28). Έτσι, η Marilou Ibita371 κάνοντας μια αφηγηματολογική ανάλυση στο κείμενο του Παύλου και του Λουκά σχετικά με την ίδρυση και την παράδοση του Ευχαριστιακού δείπνου στην Κόρινθο συνοψίζει τα συμπεράσματα της σχετικά με την ίδρυση και την παράδοση του δείπνου του Κυρίου στους Κορινθίους από τον Παύλο με τα εξής βήματα:

Βήματα

Βήμα 1ο

Πράξεις για την ίδρυση και την παράδοση του Ευχαριστιακού Δείπνου του Κυρίου, στην Κόρινθο με βάση την αφήγηση των Παύλου και Λουκά (Επιστολές, Πράξεις, Ευαγγέλιο Λουκά ) Ο Ιησούς πράττει το μυστήριο του Ευχαριστιακού Δείπνου με τους μαθητές Του και το παραδίδει σε αυτούς και κατά προέκταση σε όλους τους οπαδούς Του (Λουκ 22:19-20 / Μαρκ 14:22-24 / Ματθ 26:26-28).

Βήμα 2ο

Ο Παύλος ισχυρίζεται ότι παρέλαβε την τακτική του Ευχαριστιακού Δείπνου από τον Κύριο (Α΄ Κορ 11:23).

Βήμα 3ο

Η παράδοση αυτή αναπτύσσεται σε όλο τον χριστιανικό κόσμο εξαιτίας του Παύλου (Ενδεικτικά: Πραξ 2:46 / 20:7).

Βήμα 4ο

Ο Παύλος επισκέπτεται την Κόρινθο και ιδρύει την εκκλησία της Κορίνθου (Πραξ 17:1-17).

371

IBITA 2012: 407-408.

Philosophia Ancilla/ Academica II

124

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Βήμα 5ο

Ο Παύλος μαζί με τους Κορίνθιους εορτάζει το Κυριακό Δείπνο372.

Βήμα 6ο

Ο Παύλος φεύγει από την Κόρινθο (Πραξ 18:18).

Βήμα 7ο

Οι Κορίνθιοι συνεχίζουν να συνέρχονται για την τέλεση του Κυριακού Δείπνου (Α΄ Κορ 11:18).

Βήμα 8ο

Μέσα στα κοινά δείπνα παρατηρούνται σχίσματα και διαιρέσεις από τα μέλη (Α΄ Κορ 11:18-19).

Βήμα 9ο

Ο Παύλος πληροφορείται τις αταξίες των Κορινθίων στο Κυριακό Δείπνο (Α΄ Κορ 11:18 από το ρήμα «ἀκούω»).

Βήμα 10ο

Ο Παύλος γράφει από την Έφεσο την Α΄ Κορινθίους Επιστολή για να συμμορφώσει τους Κορίνθιους (Α΄ Κορ 16:17-19).

Βήμα 11

Μέσα από την επιστολή του ο Παύλος δίδει ηθικά παραγγέλματα στους Κορίνθιους για έναν εν Χριστώ βίο (Α΄ Κορ 11:11,16 ).

Βήμα 12ο

Ο Παύλος επιπλήττει τους Κορίνθιους για τις διαιρέσεις και τα σχίσματα που παρατηρούνται στο Κυριακό Δείπνο (Α΄ Κορ 11:17).

Βήμα 13ο

Ο Παύλος διαχωρίζει το Κυριακό Δείπνο από το ιδιωτικό δείπνο (Α΄ Κορ 11:21-22,34).

Βήμα 14ο

Ο Παύλος παραδίδει το Ευχαριστιακό Γεύμα στους Κορίνθιους (Α΄ Κορ 11:23-25 ).

Βλ. IBITA: 406-408. Αυτό φαίνεται από την Α΄ Κορινθίους επιστολή 11:23-25, όταν ο Παύλος επιπλήττει τους Κορίνθιους για την απρεπή συμπεριφορά τους κατά την διάρκεια του Κυριακού Δείπνου. Από αυτήν την αναφορά του Παύλου φαίνεται ότι οι Κορίνθιοι είχαν επίγνωση της ιερότητας του Κυριακού Δείπνου. 372

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

125

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Βήμα 15ο

Ο Παύλος εξηγεί την σπουδαιότητα του Ευχαριστιακού δείπνου στους Κορίνθιους (Α΄ Κορ 11:26-32).

Βήμα 16ο

Ο Παύλος τους ενημερώνει ότι όλα τα υπόλοιπα περί των κοινών γευμάτων τους θα τα κανονίσει όταν ξανάεπισκεφτεί την Κόρινθο (Α΄ Κορ 11:34).

Βήμα 17ο

Οι Κορίνθιοι έλαβαν την επιστολή373.

Βήμα 18ο

Οι Κορίνθιοι συμμορφώθηκαν με τις ηθικές προτροπές του Παύλου και διόρθωσαν τα κακώς κείμενα374.

Βήμα 19ο

Ο Παύλος επισκεπτόμενος την Κόρινθο για δεύτερη φορά έδωσε επιπλέον διαταγές και προτροπές (Α΄ Κορ 11:34).

4.3 Απαγορεύσεις και προτροπές του Παύλου σχετικά με την βρώση ειδωλόθυτων Οι οδηγίες του Παύλου για τα ειδωλόθυτα στην Α΄ Κορινθίους επιστολή 8:1-11:1 περιλαμβάνουν διάφορες πιθανές εκδοχές στις οποίες θα μπορούσαν να προσφερθούν ειδωλόθυτα φαγητά στους χριστιανούς της Κορίνθου: α) στον περίβολο ενός παγανιστικού ναού (ἐν εἰδωλείω, Α΄ Κορ 8:1-13), β) στην τράπεζα μιας θεότητας (τράπεζα δαιμονίων, Α΄ Κορ 10:14-22), γ) σε ένα δείπνο κατόπιν προσκλήσεως, το οποίο διοργανώνονταν από έναν παγανιστή (εἴ τις καλεῖ ὑμᾶς τῶν ἀπίστων Α΄ Κορ 10:27-11:1), και δ) στο «macellum»/αγορά κρεάτων και ιχθύων (ἐν μακέλλῳ Α΄ Κορ 10:25)375. Η έρευνα έχει δείξει ότι οι χριστιανοί της Κορίνθου θα πρέπει να είχαν πολλές ευκαιρίες συμμετοχής σε επίσημα ελληνορωμαϊκά δείπνα είτε στους

373

Βλ. IBITA 2012: 406: Το 17ο βήμα αποτελεί εικασία της έρευνας.

374

Βλ. IBITA 2012: 406: Το 18ο βήμα αποτελεί εικασία της έρευνας.

375

FOTOPOULOS 2006: 361.

Philosophia Ancilla/ Academica II

126

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ιδιωτικούς οίκους είτε στο χώρο των περιβόλων των ναών376. Αν οι χριστιανοί της Κορίνθου προσκαλούνταν σε δείπνο από κάποιον παγανιστή οικοδεσπότη, η όμορφη επίπλωση που υπήρχε στις βίλλες των υψηλόβαθμων μελών της πόλης, οι πολυτελείς εγκαταστάσεις των τραπεζαριών και κυρίως η επιθυμία για κοινωνική ανάδειξη θα καθιστούσε τους χώρους αυτούς πολύ ελκυστικά μέρη για να δειπνήσουν377. Σε ένα ιδιωτικό οίκο τα τρόφιμα μπορούσαν να είχαν αγοραστεί από την αγορά (macellum), αφού προηγουμένως είχαν θυσιαστεί σε κάποιους από τους πολλούς ναούς της αγοράς ή μπορούσαν να είχαν θυσιαστεί στον ιδιωτικό βωμό της οικίας του οικοδεσπότη, όπως προαναφέρθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο378. Οι σπονδές οίνου, που προσφέρονταν σε κάποια θεότητα, συνοδευόμενες από ύμνους ήταν ένα διαδομένο στοιχείο των επίσημων δείπνων, είτε προσφέρονταν ιερόθυτα είτε όχι. Φαίνεται πως σε αυτήν ακριβώς την συνήθεια των προσφερόμενων σπονδών μπορεί να αναφέρεται ο Παύλος όταν λέει: «οὐ δύνασθε ποτήριον Κυρίου πίνειν καὶ ποτήριον δαιμονίων· οὐ δύνασθε τραπέζης Κυρίου μετέχειν καὶ τραπέζης δαιμονίων» (Α΄ Κορ 10:21). Η αποφυγή των σπονδών που προσφέρονταν στο Διόνυσο και τις άλλες παγανιστικές θεότητες, τις οποίες ο Παύλος χαρακτηρίζει ως «δαιμόνια» (Α΄ Κορ 10:20), θα ήταν ακόμη δυσκολότερη για τους χριστιανούς της Κορίνθου από την αποφυγή των ειδωλόθυτων στα επίσημα δείπνα379. Επιπλέον, η περιρρέουσα ατμόσφαιρα σίγουρα ασκούσε τρομερή πίεση στους χριστιανούς της ρωμαϊκής Κορίνθου για τη συμμετοχή σε τέτοια δείπνα. Οι Κορίνθιοι χριστιανοί, άλλωστε, ιδίως οι απελεύθεροι και οι απελεύθερες, θα αναζητούσαν ευκαιρίες να καταξιωθούν και να ανελιχθούν κοινωνικά. Επίσης, οι προσκλήσεις σε επίσημα γεύματα παρείχαν την ευκαιρία στους ελεύθερους πολίτες της ρωμαϊκής Κορίνθου να κατακλίσουν δειπνώντας μαζί με άλλους, ένα προνόμιο που δεν προσφέρονταν σε πολλούς άλλους στην πόλη. Ακόμη, η άρνηση από έναν

376

FOTOPOULOS (β) 2006: 37-56.

377

FOTOPOULOS 2006: 370-371.

378

GOOCH 1993: 29-31.

379

HURD 1965: 115-149.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

127

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

χριστιανό να φάει οποιαδήποτε τρόφιμα προσφέρονταν από τον οικοδεσπότη ή να επιδιώξει ειδική τροφή σε ένα επίσημο δείπνο θα εμφανίζονταν ως προσβλητική σύμφωνα με τα ήθη της εποχής. Τα εκπληκτικά τρόφιμα και οι προκλητικές μορφές διασκέδασης σε ένα επικείμενο δείπνο σίγουρα αποτελούσαν θέλγητρο και για τους χριστιανούς380. Τα επίσημα ελληνορωμαϊκά δείπνα αποτελούσαν επίσης ευκαιρίες για ρητορικές επιδείξεις και κοινωνικές συνομιλίες. Φιλόσοφοι, ρήτορες και παιδαγωγοί μπορούσαν όλοι να αποτελούν μέρος της ψυχαγωγίας στα συμπόσια. Οι ίδιοι οι χριστιανοί της Κορίνθου παρουσιάζονται να σαγηνεύονται ιδιαίτερα με τη ρητορική επίδειξη μετά την επίσκεψη του Απολλώ στην Κόρινθο (Α΄ Κορ 3:4-6). Η επιθυμία για κοινωνική ανέλιξη, η αναγκαιότητα των κοινωνικών σχέσεων στην Κόρινθο, η αγάπη για τη ρητορική και το άφθονο κρασί, που διευκόλυνε τη συνομιλία και την διάθεση, θα λειτουργούσαν ως παρακινήσεις για την κατάκλιση είτε σε κάποιον ναό είτε σε κάποιο τρικλίνιο ενός ιδιωτικού οίκου. Η διασκέδαση με την συντροφιά των κοριτσιών και των εταιρών μπορούσε εύκολα να οδηγήσει σε σεξουαλικές σχέσεις, ένα θέμα που δεν φαίνεται να αναφέρεται συμπτωματικά από τον Παύλο (Α΄ Κορ 10:7-14). Στο Α΄ Κορινθίους επιστολή 6:9-11 ο Παύλος υπενθυμίζει στους χριστιανούς της Κορίνθου τι ήταν μερικοί από αυτούς: «ἢ οὐκ οἴδατε ὅτι ἄδικοι βασιλείαν Θεοῦ οὐ κληρονομήσουσι; μὴ πλανᾶσθε· οὔτε πόρνοι οὔτε εἰδωλολάτραι οὔτε μοιχοὶ οὔτε μαλακοὶ οὔτε ἀρσενοκοῖται, οὔτε πλεονέκται οὔτε κλέπται οὔτε μέθυσοι, οὐ λοίδοροι, οὐχ ἅρπαγες βασιλείαν Θεοῦ οὐ κληρονομήσουσι». Ο Παύλος δείχνει επίσης ότι μερικοί Κορίνθιοι παραμένουν ακόμη τέτοιοι κατά την διάρκεια της σύνταξης της Α΄ Κορινθίους επιστολής. Οι προτροπές «φεύγετε τὴν πορνείαν» (Α΄ Κορ 6:18) και «φεύγετε ἀπὸ τῆς εἰδωλολατρείας» (Α΄ Κορ 10:14), στα χρονικά περιθώρια πιθανόν ενός δείπνου, είναι χαρακτηριστικές381. Μέλημα του Παύλου, όπως προκύπτει και από την επιστολή του, ήταν η αποκοπή των χριστιανών της Κορίνθου από τέτοιου είδους συνήθειες, κατά τις οποίες αναβίωνε ο προχριστιανικός τρόπος ζωής τους. Ο απόστολος 380

FOTOPOULOS 2006: 372.

381

FOTOPOULOS 2006: 372.

Philosophia Ancilla/ Academica II

128

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

θέλει να εισάγει ένα νέο χριστιανικό τρόπο ζωής χρησιμοποιώντας την απαγορευτική - διαλλακτική του ρητορική δεινότητα με σκοπό να αποτρέψει τους Κορίνθιους από τέτοιου είδους πρακτικές για χάρη της δόξας του Θεού.

4.4 Κοινωνικά προβλήματα της εκκλησιαστικής κοινότητας της Κορίνθου, κατά την διάρκεια των κοινών τους γευμάτων και η επίλυση τους από τον Παύλο (Α΄ Κορινθίους 11:17-22) Παρόλη τη μετέπειτα απουσία του Παύλου από την Κόρινθο, η εκκλησία άρχισε να δίδει ορατά δείγματα πνευματικού σφρίγους. Ο λόγος του Κυρίου Ιησού Χριστού ενεργεί σαν «μαγιά», όπου και αν διαδίδεται, με αποτέλεσμα να αρχίζει η ζύμωση. Το παλαιό κοσμοείδωλο συγκρούεται με το νέο, με αποτέλεσμα να παρατηρείται μια κοινωνικού περιεχομένου κρίση ταυτότητας στους ανθρώπους εκείνης της περιόδου. Όμως το παλαιό δύσκολα πεθαίνει και το καινούργιο μπορεί να επικρατήσει μόνο μετά από απρόβλεπτες ιστορικές συγκυρίες. Οι νέες ιδέες διαστρεβλώνονται με αποτέλεσμα να δημιουργούνται παρεξηγήσεις και αμφιβολίες, διαφωνίες και προσωπικές αντιθέσεις, σχίσματα και κλίκες. Όλα αυτά τα προβλήματα, τα οποία προέκυψαν στην Κόρινθο, ανάγκασαν τον Παύλο να επέμβει από την Έφεσο, γράφοντας την Α΄ προς Κορινθίους επιστολή382. Έτσι, ο Παύλος στην Α΄ Κορινθίους 11:17-22 μεταξύ των πολλών άλλων θεμάτων ασχολείται και με τα κοινωνικά προβλήματα που ανέκυψαν κατά την διάρκεια των εκκλησιαστικών συναθροίσεων των μελών της χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου. Ο Παύλος δηλώνει ότι δεν μπορεί να επαινέσει τις συναθροίσεις των Κορινθίων, εφόσον αυτές δεν έχουν ως επίκεντρο την πρόοδο της εκκλησίας (Α΄ Κορ 11:17). Συγκεκριμένα, είχε ακούσει ότι στις συναντήσεις τους είχαν αναφανεί σχίσματα και εν μέρει είχε λόγο να το πιστεύει, διότι τέτοια περιστατικά ήταν στην φύση των ανθρώπων εκείνης της εποχής. Δηλαδή οι άνθρωποι είχαν ως κύριο μέλημα τους να αποδειχτούν και άξιοι αλλά και ανώτεροι από τους άλλους. Αυτό το «κυνήγι» της κοινωνικής καταξίωσης, όμως, 382

WEISS 2011: 322-323.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

129

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

δημιούργησε κοινωνικά προβλήματα στην κοινότητα της Κορίνθου, τα οποία ουδεμία σχέση είχαν με τον χαρακτήρα της νέας τους πίστης. Για αυτό το λόγο και ο Παύλος ασκεί έντονη κριτική σε αυτές τις διαιρέσεις και τις φατρίες, ενώ επιδιώκει μέσα από την επιστολή του να θυμίσει στους χριστιανούς ότι η νέα πίστη προς τον Χριστό προϋποθέτει όχι μόνο αλλαγή της θρησκευτικής τους ταυτότητας αλλά μια εν γένει αλλαγή του εαυτού τους383. Οι πράξεις των χριστιανών της Κορίνθου είχαν ως αποτέλεσμα και την μη σωστή λειτουργία του Κυριακού Δείπνου, εξαιτίας του εγωιστικού και κοσμικού τρόπου σκέψης τους. Δηλαδή, αντί να αρχίσουν το δείπνο τους με την συνήθη τακτική της «κλάσης του άρτου» και να κλείσουν αυτή την σύναξη τους με την περιαγωγή του ποτηρίου, κηρύττοντας έτσι τον θάνατο του Κυρίου (Α΄ Κορ 11:26), έτρωγε ο καθένας ξεχωριστά με αποτέλεσμα «ὃς μέν πεινᾶ ὃς δε μεθύει» (Α΄ Κορ 11:21). Η ερμηνευτική ανάλυση της Α΄ Κορινθίους 11:17-22, που ακολουθεί με επίκεντρο τις επιπλήξεις του Παύλου σε βάρος των Κορινθίων, αποσκοπεί στην ανάδειξη των κοινωνικής φύσεως προβλήματων που ανέκυψαν στην συγκεκριμένη κοινότητα και που αποτέλεσαν την κύρια αιτία συγγραφής της ίδιας επιστολής384. 4.4.1 Ερμηνευτική ανάλυση της Α΄ Κορινθίους (11:17-22) (Α΄ Κορ. 11,17) : «Τοῦτο δὲ παραγγέλλων οὐκ ἐπαινῶ ὅτι οὐκ εἰς τὸ κρεῖττον, ἀλλ᾿ εἰς τὸ ἧττον συνέρχεσθε» Ο Παύλος με αυτόν τον στίχο αρχίζει τον λόγο του σχετικά με τις αταξίες των Κορινθίων στα κοινά τους δείπνα. Από τις λέξεις, που χρησιμοποιεί, φαίνεται η οργή και συνάμα η στεναχώρια του λόγω της αλλοίωσης του χαρακτήρα των κοινών δείπνων από τα μέλη της εκκλησίας της Κορίνθου. Για αυτό τον λόγο και ο Παύλος δεν φείδεται των αποδοκιμασιών του έναντι των προσβλητικών προς το Κυριακό δείπνο εισαγόμενων συνηθειών. Επίσης, ο Παύλος τους ενημερώνει ότι η

383

COLLINS 2008: 109-111.

384

WEISS 2011: 322-323.

Philosophia Ancilla/ Academica II

130

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

λανθασμένη στάση που έχουν κατά την διάρκεια του Κυριακού δείπνου, όχι μόνο δεν τους ωφελεί αλλά αντιθέτως αυτό που πετυχαίνουν είναι να συναθροίζονται για το χειρότερο, δηλαδή να βλάπτονται πνευματικά385. Η αποτυχία των κορινθιακών συναθροίσεων δεν έγκειται στο ότι υπήρχε απουσία των μελών από αυτές τις συγκεντρώσεις αλλά στο γεγονός ότι κάποια από τα μέλη δεν μπορούσαν να κατανοήσουν ότι στην νέα πίστη δεν υπάρχουν διακρίσεις, ούτε φυλετικές (Ιουδαίοι και εθνικοί), ούτε κοινωνικές (ελεύθεροι και δούλοι), ούτε οικονομικές (πλούσιοι και φτωχοί)386. (Α΄ Κορ. 11,18) : «πρῶτον μὲν γὰρ συνερχομένων ὑμῶν ἐν ἐκκλησίᾳ ἀκούω σχίσματα ἐν ὑμῖν ὑπάρχειν, καὶ μέρος τι πιστεύω» Σε αυτό το στίχο ο Παύλος αρχίζει να εμβαθύνει στην προβληματική που εισήγαγε στον προηγούμενο στίχο. Η ανησυχία του Παύλου φαίνεται από την φράση «ἀκούω σχίσματα387 ἐν ὑμῖν ὑπάρχειν», η οποία επιβεβαιώνεται από την αμήχανη φράση «μέρος τι πιστεύω»388. Ο Παύλος σε αυτό το σημείο αναφέρεται σε σχίσματα τα οποία αφορούσαν τα κοινά δείπνα των μελών της κοινότητας, όταν οι Χριστιανοί της Κορίνθου συνέρχονταν για την τέλεση τους. Έτσι, προκύπτουν δύο ομάδες στις οποίες κατατάσσονταν τα μέλη ανάλογα με το κοινωνικό τους στάτους και με την οικονομική τους ευχέρεια: οι «ἔχοντες» και οι «μη ἔχοντες»389. Από αυτό το σημείο ο Παύλος μας ενημερώνει σχετικά με την αιτία του «εἰς τὸ ἧττον συνέρχεσθε» (Α΄ Κορ 11:17.).

385

COLLIER 2009: 9-10.

386

FEE 1987: 536.

Βλ. NAYLOR 2004: 290: Δεν είναι η πρώτη φορά που εντοπίζουμε την λέξη «σχίσματα» στην επιστολή του Παύλου, αφού ο ίδιος την ανέφερε και στην αρχή της επιστολής του (Α΄ Κορ 1:10). Βέβαια σε εκείνο το σημείο ο Παύλος εννοούσε τις διαιρέσεις του συνόλου, αφενός, των μελών της εκκλησίας της Κορίνθου και τη διχογνωμία, αφετέρου, ως προς το κύρος και τη θέση κάποιου πνευματικού ηγέτη. Εν τοιαύτη περιπτώσει ομιλούμε για θεολογικής κυρίως σημασίας σχίσματα. 387

388

FEE 1987: 537.

389

NAYLOR 2004: 290.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

131

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

(Α΄ Κορ. 11,19): «δεῖ γὰρ καὶ αἱρέσεις ἐν ὑμῖν εἶναι, ἵνα οἱ δόκιμοι φανεροὶ γένωνται ἐν ὑμῖν» Ο Παύλος εδώ απαντάει μόνος του σχετικά με την βεβαιότητα του για τα κοινωνικά προβλήματα που ανέκυψαν κατά την διάρκεια των κοινών δείπνων των Κορινθίων. Η απάντηση του «δεῖ γὰρ καὶ αἱρέσεις ἐν ὑμῖν εἶναι» μπορεί να ερμηνευτεί διττά. Δηλαδή, είτε ότι ο Παύλος ειρωνεύεται εμμέσως πλην σαφώς τους Κορίνθιους για αυτές τους τις πράξεις είτε ότι αυτές οι πράξεις τους θα σηματοδοτήσουν μια κρίση εσχατολογική από τον Θεό για αυτούς390. Στην ουσία ο Παύλος λέγει ότι τώρα θα φανούν αυτοί που πραγματικά αγαπούν τον Κύριο και αυτοί που αντί του Κυρίου αγαπούν κάθε τι υλικό. Αυτή η φράση του, περί θείας δικαιοσύνης και κρίσης των μη πιστών στο θείο θέλημα του Υψίστου, ίσως έχει τις ρίζες της στην εβραϊκή αποκαλυπτική γραμματεία391. Έτσι για τον Παύλο αυτού του είδους οι διαιρέσεις ως μόνο στόχο έχουν να προσφέρουν ενώπιον του Θεού μια καθαρή αποκάλυψη εκείνων που πραγματικά τάσσονται υπέρ του Χριστού392. (Α΄ Κορ. 11,20): «συνερχομένων οὖν ὑμῶν ἐπὶ τὸ αὐτὸ οὐκ ἔστι κυριακὸν δεῖπνον φαγεῖν» Σε αυτό το σημείο ο Παύλος αναφέρει ότι με τα προβλήματα που υπάρχουν στο εσωτερικό της Εκκλησία βεβηλώνεται η ίδια η ιερότητα του δείπνου του Κυρίου. Ο σκοπός της συγκέντρωσης είναι να εορτάσουν το Δείπνο του Κυρίου γύρω από ένα εορταστικό τραπέζι γεμάτο από τρόφιμα στο οποίο θα γευματίσουν όλοι ανεξαιρέτως. Οι διαιρέσεις και οι φατρίες όχι μόνο δεν εξυπηρετούν αυτό τον σκοπό, αλλά αντιθέτως κρίνονται ως ιδιαίτερα επιζήμιες ειδικά, όταν χάνεται η παράμετρος της ισότητας και της κοινοκτημοσύνης μεταξύ των μελών. Από μια εορτή, δηλαδή, γίνεται ένα γεύμα, το οποίο μπορούμε να το συγκαταλέξουμε στα κοινά γεύματα του ελληνορωμαϊκού κόσμου και αυτό, διότι το συστατικό στοιχείο, το οποίο 390

FEE 1987: 538-539 . BARRETT 1968: 262.

391

HEYS 2011: 294.

392

FEE 1987: 539.

Philosophia Ancilla/ Academica II

132

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

χαρακτηρίζει το Κυριακό γεύμα που είναι η ενότητα των μελών, χάνεται393. Συμπερασματικά, αυτό που επιθυμεί ο Παύλος να καταστεί κατανοητό στους Κορινθίους είναι ότι επειδή συνέρχονται προς τέλεση του Κυριακού Δείπνου δεν σημαίνει ότι το πράττουν κατ’ ουσία σωστά. (Α΄ Κορ. 11,21): «ἕκαστος γὰρ τὸ ἴδιον δεῖπνον προλαμβάνει ἐν τῷ φαγεῖν, καὶ ὃς μὲν πεινᾷ, ὃς δὲ μεθύει». Σε αυτόν το στίχο γίνεται φανερή η κατάσταση που επικρατεί στα κοινά δείπνα των Κορινθίων που είναι αποτέλεσμα των διαιρέσεων που εμφανίστηκαν. Συγκεκριμένα οι δύο ομάδες αυτές των «εχόντων» και των «μη εχόντων» έφτασαν στο σημείο να τρώνε στο κοινό δείπνο του Κυρίου η καθεμία διαφορετική ποσότητα και ποιότητα τροφής ως αποτέλεσμα της κοινωνικής και οικονομικής διαίρεσης των μελών του δείπνου394. Σε αυτό τον στίχο μπορούν να σημειωθούν τρεις βασικοί παράμετροι: πρώτον, ο Παύλος με τα λεγόμενα του θέλει να δείξει τον ακραίο ατομικισμό και εγωισμό που επικρατεί στα μέλη της κοινότητας της Κορίνθου. Δεύτερον, από τα λεγόμενα του Παύλου γίνεται κατανοητό ότι το κοινό γεύμα δεν ήταν ίσο για όλους. Των κοινωνικών και οικονομικών διαιρέσεων ακολούθησε και η διατροφική διαίρεση στα μέλη της κοινότητας. Τέλος, σημειώνει ο Theissen395, ότι η ομάδα των «εχόντων» όχι μόνο έτρωγε ένα πλούσιο γεύμα, αλλά συγκριτικά με την ομάδα των «μη εχόντων» αυτό συνηθιζόταν και σε διαφορετική χρονική στιγμή. Αυτό άλλωστε φαίνεται, όταν ο Παύλος λέγει ότι, όταν οι φτωχοί έφταναν στην κοινή τράπεζα για να φάνε, δεν έβρισκαν τίποτε από τα φαγητά με αποτέλεσμα να πεινούν την στιγμή που οι πλούσιοι είχαν παραδοθεί στην μέθη του άκρατου οίνου396.

393

FITZMYER 2008: 433-434.

394

GARLAND 2003: 540-542.

395

ΤHEISSEN 1982: 152-153.

396

FEE 1987: 541-543.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

133

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

(Α΄ Κορ. 11,22): «μὴ γὰρ οἰκίας οὐκ ἔχετε εἰς τὸ ἐσθίειν καὶ πίνειν; ἢ τῆς ἐκκλησίας τοῦ Θεοῦ καταφρονεῖτε καὶ καταισχύνετε τοὺς μὴ ἔχοντας; τί ὑμῖν εἴπω; ἐπαινέσω ὑμᾶς ἐν τούτω; οὐκ ἐπαινῶ» Η κατάσταση που περιέγραψε ο Παύλος τον γεμίζει με τέτοια αγανάκτηση με αποτέλεσμα να απευθύνει μια σειρά ρητορικών ερωτημάτων στα μέλη της κοινότητας της Κορίνθου. Ο σκοπός αυτών των ερωτημάτων από τον Παύλο ήταν να φέρει σε τέτοια δύσκολη θέση το πλήρωμα της κορινθιακής εκκλησίας, όταν θα διάβαζε την επιστολή του, μήπως και συνετιστούν και σταματήσουν να πράττουν αυτήν την βεβήλωση από ντροπή397. Το πρώτο ερώτημα του Παύλου είναι ειρωνικό, διότι σίγουρα δεν μπορεί να υφίσταται στην πραγματικότητα, ότι, δηλαδή, δεν έχουν σπίτια να φάνε το ιδιωτικό τους γεύμα. Στην ουσία ο Παύλος προτρέπει τους Κορινθίους να κρατήσουν στις οικίες τους τις προσωπικές τους πρακτικές σχετικά με το γεύμα. Συνεχίζοντας την επικριτική του στάση τους λέγει ότι στην περίπτωση που δεν έχουν σπίτια για να φάνε και να πιούνε, τότε κάτι άλλο συμβαίνει. Και αυτό το άλλο το ονομάζει ο Παύλος με την λέξη «καταφρόνηση» δηλαδή περιφρόνηση και της εκκλησίας του Θεού από την μια και εξευτελισμό των «μη εχόντων» από την άλλη. Για τον Παύλο το πρόβλημα αρχίζει από την περιφρόνηση των μελών της εκκλησίας που προέρχονται από τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα. Αυτή η στάση των πλουσίων όμως έχει μια διπλή συνέπεια για την εκκλησία. Από την μια, δηλαδή, οξύνονται οι κοινωνικές αντιθέσεις με αποτέλεσμα να διασπάται η συνοχή της κοινότητας και, από την άλλη, βεβηλώνεται το Κυριακό Δείπνο και κατά προέκταση και το ίδιο το σώμα του Χριστού, δηλαδή η Εκκλησία (Α΄ Κορ 12:17). Τα άλλα δύο ερωτήματα που ακολουθούν είναι προέκταση του δευτέρου ερωτήματος και είναι ερωτήματα επίπληξης και έμμεσης τιμωρίας από τον Παύλο για αυτήν την απρεπή στάση τους στο δείπνο του Κυρίου398. 4.4.2 Το παλαιό και το νέο κοινωνικό κοσμοείδωλο Σύμφωνα με την παραπάνω ερμηνευτική ανάλυση των συγκεκριμένων στίχων φαίνεται ξεκάθαρα το κοινωνικό πρόβλημα που ανέκυψε στα κοινά 397

OSTER 1995: 268.

398

FEE 1987: 543-545.

Philosophia Ancilla/ Academica II

134

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

δείπνα των Κορινθίων. Η ρίζα αυτών των κοινωνικών προβλημάτων έγκειται στο γεγονός ότι οι Κορίνθιοι δεν μπορούσαν τόσο εύκολα να αποτάξουν τον παλαιό τρόπο σκέψης τους και να συνηθίσουν τον νέο, χριστιανικό τρόπο σκέψης. Δεν ήταν εύκολο για αυτούς που για τόσα χρόνια είχαν συνηθίσει να είναι διηρημένοι σε κοινωνικές κάστες από την μια στιγμή στην άλλη να ενωθούν πλούσιοι και πένητες γύρω από μια κοινή τράπεζα τροφών. Για τον Παύλο κάτι τέτοιο ήταν αυτονόητο, για αυτό άλλωστε οργίζεται και με αυτές τις νοσηρές πρακτικές των Κορινθίων κατά την διάρκεια των κοινών τους γευμάτων, όμως για τους πλούσιους Κορίνθιους, κυρίως, μια τέτοια πρακτική ήταν τόσο αδιανόητη όσο και εξευτελιστική. Όπως προκύπτει από τα λεγόμενα του Παύλου, εντός των δείπνων δημιουργήθηκαν δύο ομάδες μελών, οι έχοντες και οι μη-έχοντες. Αυτή η διαίρεση έχει να κάνει με κοινωνικά κριτήρια, τα οποία ήταν απόλυτα λογικά για το ελληνορωμαϊκό κοσμοείδωλο και τελείως ανήκουστα για το χριστιανικό κοσμοείδωλο, έτσι όπως το αντιλαμβάνεται ο Παύλος σύμφωνα με το Ευαγγέλιο του Κυρίου. Επομένως μέλημα του Παύλου, όπως φαίνεται, ήταν να αλλάξει τον τρόπο σκέψης τους και να τους εισάγει σε έναν νέο τρόπο σκέψης τελείως διαφορετικό από το παλαιό. Στην ουσία ο Παύλος έπρεπε να καταφέρει να αλλάξει από τα πλούσια μέλη της κοινότητας την λανθασμένη για αυτόν, αντίληψη της κοινωνίας που είχαν. Και αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με μια καθοριστικής σημασίας επέμβαση του Παύλου, όπως και κάνει. Σύμφωνα με το Petersen η κοινωνικοποίηση των Κορινθίων λαμβάνει χώρα σε δύο στάδια. Το πρώτο στάδιο, η λεγόμενη πρωτογενής κοινωνικοποίηση, εξελίσσεται μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον, όπου το παιδί κοινωνικοποιείται για πρώτη φορά. Εν συνεχεία, αρχίζει η δευτερογενής κοινωνικοποίηση, κατά την οποία το άτομο κοινωνικοποιείται μέσα από το διευρυμένο κοινωνικό σύνολο της πόλης που ζει. Έτσι το άτομο αποκτά μια συμπεριφορά και ένα τρόπο σκέψης ανάλογο με τους θεσμούς της εκάστοτε κοινωνίας που ζει. Στην περίπτωση λοιπόν των Κορινθίων, ο Παύλος με την επέμβαση του προσπαθεί να αλλάξει την δευτερογενή κοινωνικοποίηση των Κορινθίων, έτσι ώστε να οριστούν οι χριστιανοί Κορίνθιοι εκ νέου, με βάση το χριστιανικό τρόπο

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

135

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ζωής και όχι τον ελληνορωμαϊκό. Ο Παύλος λοιπόν επέχει θέση παράγοντα αλλαγής για την ζωή και την δράση των χριστιανών της Κορίνθου399. Αυτό το οποίο θέλει να δείξει ο Παύλος στους Κορίνθιους είναι ότι δεν μπορούν κα συνεχίσουν τις πρακτικές του ελληνορωμαϊκού δείπνου στα κοινά τους δείπνα. Όπως εξηγεί και ο ίδιος, το Κυριακό Δείπνο δεν είναι ένα κοινό καθημερινό δείπνο, όπως τα δείπνα που έπρατταν στους οίκους τους. Επομένως, ο χαρακτήρας του ήταν περισσότερο πνευματικός και συμβολικός παρά υλιστικός. Για αυτό άλλωστε ο ίδιος ο Παύλος προτρέπει τους έχοντες, όταν πεινούν να τρώνε στα σπίτια τους και όχι κατά την διάρκεια του κοινού δείπνου της εκκλησιαστικής κοινότητας, διότι, αν είναι στο κοινό δείπνο του Κυρίου να συμπεριφέρονται με αυτόν τον τρόπο που συμπεριφέρονται στα ιδιωτικά τους δείπνα, τότε οι συγκεντρώσεις τους αντί να τους ωφελήσουν πνευματικά, τους βλάπτουν ανεπανόρθωτα. Αυτήν άλλωστε την διαφορά προσπαθεί ο Παύλος να δώσει να καταλάβουν οι Κορίνθιοι. Αν τα ανώτερα κοινωνικά μέλη της κοινότητας καταλάβουν το βαθύ νόημα των λατρευτικών συνάξεων τους, τότε θα σταματήσουν οι διχασμοί και οι φατρίες εντός του πληρώματος της εκκλησίας400. Για να καταστεί αυτό κατανοητό στα μέλη της κοινότητας της Κορίνθου, τα οποία ακόμα «κουβαλούσαν» το παλαιό τρόπο ζωής τους, ο Παύλος αναγκάζεται να κάνει ένα σαφή διαχωρισμό. Αυτός δεν είναι άλλος από την διαφορά του Κυριακού Δείπνου με το λεγόμενο «ἴδιον δεῖπνον». Αυτός ο διαχωρισμός, αν γινόταν κατανοητός στα μέλη της κοινότητας, τότε θα σταματούσαν να υφίστανται αυτές οι κοινωνικές ανισότητες, αφού αυτές εμφανίστηκαν λόγω της παρανόησης του χαρακτήρα των κοινών εκκλησιαστικών δείπνων από τους Κορίνθιους και κυρίως από αυτούς που προέρχονταν από τα ανώτερα κοινωνικά και οικονομικά στρώματα της πόλης401. Ο Παύλος προτρέπει τους εύπορους Κορίνθιους, οι οποίοι παρανόησαν τον χαρακτήρα των από κοινού δείπνων τους, να τρώνε στα σπίτια τους, όπως θέλουν, όποτε θέλουν και όσο θέλουν τηρώντας τις πρακτικές ενός απλού ή επίσημου, ιδιωτικού δείπνου (με βάση το ελληνορωμαϊκό τρόπο 399

PETERSEN 2008: 90-175.

400

GARLANT 200: 554-555.

401

IBITA 2012: 495-505.

Philosophia Ancilla/ Academica II

136

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

παράθεσης γεύματος). Είναι προφανές ότι ένας εύπορος Κορίνθιος είχε τη δυνατότητα να τελέσει ένα πλουσιοπάροχο γεύμα για αυτόν και τον οίκο του σε αντίθεση με έναν φτωχό Κορίνθιο του οποίου το γεύμα ήταν τελείως απλό και απέριττο. Αυτή η πρακτική που τηρούνταν σε ένα ιδιωτικό δείπνο σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσε να ισχύει και στο κοινό γεύμα της χριστιανικής κοινότητας402. Επομένως, όπως προκύπτει από την παραπάνω συλλογιστική πορεία, το «ἴδιον δεῖπνον» είχε ένα κοσμικό χαρακτήρα, αφού έφερε ακόμα την παλαιά παράδοση του ελληνορωμαϊκού γεύματος – συμποσίου. Επίσης, ήταν προορισμένο για τους έχοντες, για αυτούς που ήταν κοινωνικά καταξιωμένοι και είχαν μια οικονομική ευχέρεια να τελούν τέτοια δείπνα κοινωνικής επίδειξης, με σκοπό την απόλυτη προσήλωση τους στα υλικά αγαθά. Αυτό, άλλωστε, το φανερώνουν και τα ίδια τα λεγόμενα του Παύλου που λέει ότι στο κοινό δείπνο συμβαίνει ο πτωχός να πεινά και ο πλούσιος να μεθά (Α΄ Κορ 11:21). Επομένως από αυτό που λέγει ο Παύλος γίνεται κατανοητό ότι το «ἴδιον δεῖπνον» ήταν το δείπνο των υλικών απολαύσεων και των κοινωνικών ανισοτήτων403. Αντιθέτως το Κυριακό Δείπνο είχε έναν τελείως διαφορετικό χαρακτήρα από τα ιδιωτικά γεύματα των πλουσίων. Το Κυριακό Δείπνο δεν ήταν το δείπνο των απολαύσεων, του κοινωνικού κύρους και της οικονομικής επίδειξης των πλουσίων αλλά το δείπνο της ισότητας, της κοινοκτημοσύνης, της ένωσης, της αγάπης και της ομόνοιας. Ήταν το γεύμα της Εκκλησίας του Θεού, αφού με αυτό το γεύμα το πλήρωμα ενωνόταν συμβολικά με τον ίδιο τον ιδρυτή αυτού του γεύματος, τον Ιησού. Άλλωστε, όπως λέγει και ο Παύλος με την πράξη των κοινών γευμάτων της βρώσης του άρτου και της πόσης του οίνου, του σώματος και του αίματος του Κυρίου δηλαδή, τα μέλη της εκκλησίας συμμετέχουν στον θάνατο του Κυρίου (Α΄ Κορ 11:26), μέχρι Αυτός να ξαναέρθει κατά την Δευτέρα έλευση Του. Στα κοινά δείπνα των Κορινθίων σύμφωνα με την παύλεια θεολογία, δεν χωρούν κοινωνικές ανισότητες και διχασμοί των μελών. Στο Κυριακό

402

HORRELL 1996: 86-88.

403

ORR / WALTHER 1976: 270.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

137

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Δείπνο του Κυρίου δεν υπάρχουν έχοντες και μη, δεν υπάρχουν κοινωνικά κριτήρια, ούτε κοινωνικές κάστες. Όλα τα μέλη ανεξαρτήτως της θέσης τους στην κοινωνία είναι ίσα, αφού ενώπιον του Κυρίου όλοι είμαστε ίσοι. Όλα τα μέλη είναι αδέρφια μεταξύ τους, μια σχέση η οποία ορίζεται από τον ίδιο τον Ιησού404. Επίσης, αυτό που θέλει να δείξει ο Παύλος είναι ότι το Κυριακό Δείπνο, εκτός του ότι χωράει τους πάντες, αποτελεί μια γιορτή για τα μέλη της κοινότητας, ως μια συμβολική ένωση με τον Ιησού. Αυτή η πράξη έχει ως αποτέλεσμα τα μέλη να βρίσκονται υπό την προστασία του Κυρίου προς αποφυγή κάθε κακού. Αντιθέτως όταν δεν επικρατεί αυτό το κλίμα, όπως αναφέρει ο Παύλος (Α΄ Κορ 11:30-32), τα δεινά θα πολλαπλασιάζονται στους Κορίνθιους, με σκοπό ο Θεός να τους συνετίσει παιδαγωγικά405. Ο παρακάτω πίνακας406 συνοψίζει τις κοινωνικές ανισότητες αλλά και το αποτέλεσμα αυτών κατά την διάρκεια του Κυριακού Δείπνου: Κοινωνικές ανισότητες

Αποτέλεσμα

ἔχοντες

μεθύει

μη - ἔχοντες

πεινᾶ

Στην ουσία αυτές οι κοινωνικές ανισότητες με τα αποτελέσματα τους κατά την διάρκεια του Κυριακού Δείπνου δεν είναι τίποτα άλλο από τη συνέχεια μιας υφιστάμενης ελληνορωμαϊκής παράδοσης. Τα πλούσια και τα πτωχά μέλη της εκκλησιαστικής κοινότητας λειτουργούν ανάλογα ακόμη και στο νέο δείπνο, αυτό του Κυρίου. 404

PETERSEN 2008: 95-170.

405

PERKINS 2012: 145-147.

406

IBITA 2012: 518.

Philosophia Ancilla/ Academica II

138

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ο Παύλος, όμως, θέλοντας να τραβήξει μια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον παλαιό και στο νέο τρόπο ζωής, τον ειδωλολατρικό και το χριστιανικό, έναντι του υπάρχοντος τρόπου σκέψης των Κορινθίων, οριοθετεί την εκκλησία του Θεού σε σχέση με τον κόσμο. Για τον Παύλο, κόσμος και εκκλησία αποτελούν δύο διακριτές πραγματικότητες, που η καθεμιά έχει τα δικά της χαρακτηριστικά. Πριν την έλευση του Ιησού όλοι οι άνθρωποι ανήκαν στον κόσμο, σε μια κοσμική κοινωνία δηλαδή. Μετά την έλευση του Ιησού και την ίδρυση της εκκλησίας όποιος εισέρχεται εκουσίως σε αυτή φεύγει από τον κόσμο και ζει σε ένα άλλο τελείως διαφορετικό περιβάλλον, στο οποίο επικρατούν άλλες συνθήκες και άλλος τρόπος ζωής. Αυτό θέλει να δείξει στους Κορίνθιους ο Παύλος, ότι δεν είναι δυνατόν να βρίσκονται ως μέλη στην εκκλησία του Θεού και να πράττουν σαν να είναι μέλη της κοσμικής κοινωνίας, ακόμη. Η κοσμική κοινωνία δέχεται και τις διακρίσεις και τις ανισότητες των ανθρώπων μεταξύ τους σε αντίθεση με την εκκλησιαστική κοινωνία στην οποία επικρατεί η ενότητα, η ισότητα, η κοινοκτημοσύνη και η αγάπη. Η κοσμική κοινωνία δέχεται την διάκριση των ανθρώπων σε πλούσιους και φτωχούς δέχεται την διάκριση να είναι κάποιος κοινωνικά ανώτερος ή κατώτερος. Αντιθέτως, για την εκκλησία του Θεού όλοι είναι ίσοι όλοι είναι αδέρφια μεταξύ τους407.

407

IBITA 2012: 495-505.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

139

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Σύμφωνα με τα παραπάνω ισχύει ο ακόλουθος πίνακας408:

Κομική κοινωνία

Ἔχοντες

Διακρίσεις

Εκκλησία

Ανώτεροι

Άνθρωποι

Μη - ἔχοντες

Εκκλησία

Ισότιμος

Όλοι Αδέρφια μεταξύ τους

Κατώτεροι

Έτσι όπως απορρέει σύμφωνα με όλα τα παραπάνω ο Παύλος με την επιστολή του στους Κορινθίους θέλει να θέσει τα πράγματα υπό νέα βάση. Για τον Παύλο ο κόσμος γίνεται εκκλησία του Θεού. Οι άνθρωποι που υπήρξαν μέλη της κοσμικής κοινωνίας της Κορίνθου τώρα με την αποδοχή της νέας πίστης μεταφέρονται από την κοσμική ανθρώπινη κοινωνία των ανισοτήτων και των διακρίσεων στην ουράνια εκκλησιαστική κοινωνία του Θεού, μια κοινωνία ισότητας, ενότητας και αγάπης409.

408

IBITA 2012: 499.

409

IBITA 2012: 526-529.

Philosophia Ancilla/ Academica II

140

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Η εκκλησία του Θεού αντικατοπτρίζει έναν τελείως διαφορετικό χώρο όπου κάθε τι υλικό φεύγει και την θέση του παίρνει κάθε τι συμβολικό και πνευματικό. Πλέον τα μέλη της εκκλησίας δεν ενώνονται μόνο μεταξύ τους, αλλά ενώνονται και με τον Κύριο τους, μέσα σε μια αγαπητική και σωτηριώδη για αυτούς, σχέση. Το παλαιό κοσμοείδωλο στην ουσία φανερώνει την αδυναμία της πραγματικής ένωσης των ανθρώπων μεταξύ τους σε αντίθεση με το νέο χριστιανικό κοσμοείδωλο που διδάσκει ο Παύλος που φανερώνει μια πραγματική κοινωνία με κέντρο τον Ιησού Χριστό410. Όπως προκύπτει, οι επίγειες συνάξεις των Κορινθίων με σκοπό την τέλεση του δείπνου του Κυρίου στην ουσία αντικατοπτρίζουν την επουράνια συνάντηση των μελών της εκκλησιαστικής κοινότητας με τον Ιησού. Για αυτό το λόγο και ο Παύλος επιπλήττει τους Κορίνθιους. Διότι με τις νοσηρές πρακτικές τους δείχνουν την πνευματική τους στασιμότητα και όχι την πρόοδο τους, ενώ, σημειωτέον, βεβηλώνουν και την ιερότητα του δείπνου, που ο ίδιος, όπως λέγει, παρέλαβε από τον Κύριο (Α΄ Κορ 11:23). Ο επαναπροσδιορισμός των κοινών δείπνων από τον Παύλο, στην Α΄ προς Κορινθίους επιστολή είχε ως σκοπό την σωστή λατρεία του Θεού, αφενός, από τα μέλη της κοινότητας και την υπενθύμιση για μια «εν Χριστῷ ζωή» από τους Κορίνθιους, αφετέρου. Μια ζωή, όπου η αγάπη και η ισότητα και η ενότητα θα κυριαρχεί. Αυτό που επιζητούσε ο Παύλος από τους Κορίνθιους, ήταν να τους προτρέψει σε ένα κοινό γεύμα, έτσι, όπως ορίζεται από την πίστη προς τον Χριστό. Διότι το Κυριακό Δείπνο ορίζεται καθαρά και μόνο από την κοινωνία της εκκλησίας του Υψίστου411.

410

GLEN 1965: 139-152.

411

IBITA 2012: 526-529.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

141

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Το θέμα των κοινών δείπνων του αρχέγονου χριστιανισμού αποτέλεσε πηγή μελέτης για πολλούς ερευνητές, όπως ιστορικούς, θεολόγους, κοινωνιολόγους, οι οποίοι ερευνούν την ιστορική πορεία των εκκλησιών που ίδρυσε ο Παύλος. Η παρουσία του Ιησού στον κόσμο είναι βέβαιο ότι προκάλεσε μεγάλη αναταραχή στα μέχρι τότε δεδομένα και αυτό γιατί η αποδοχή του λόγου Του από τους ανθρώπους σήμαινε μια αλλαγή όχι μόνο του τρόπου ζωής τους αλλά και του ίδιου τους του εαυτού. Το ευαγγέλιο του Ιησού, όπου και αν διαδίδονταν διαμέσου των αποστόλων και κυρίως διαμέσου του Αποστόλου Παύλου, προκάλεσε βαθύ ρήγμα στην κοινωνία εξαιτίας του «επαναστατικού» μηνύματος του για μια αλλαγή στάσης ζωής. Οι άνθρωποι του 1ου αι. μ.Χ., που έγιναν αποδέκτες της νέας πίστης έπρεπε να καταβάλουν μεγάλη προσπάθεια να «πετάξουν» από πάνω τους τον παλαιό τρόπο ζωής τους και να συνηθίσουν σε κάτι νέο, το οποίο πολλές φορές συγκρουόταν με τους παγιωμένους θεσμούς μιας παγανιστικής κοινωνίας. Οι ερευνητές σήμερα επισημαίνουν την δυσκολία αυτής της αλλαγής που ζητεί ο Παύλος. Σύμφωνα με αυτούς το παλαιό κοσμοείδωλο συγκρούεται με το νέο, με αποτέλεσμα να παρατηρείται μια κοινωνιολογικού περιεχομένου κρίση ταυτότητας στους ανθρώπους εκείνης της περιόδου. Μελετώντας λοιπόν την πρακτική των κοινών δείπνων των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων οι ερευνητές χρησιμοποιούν τις γραπτές πηγές που περιγράφουν αυτήν την πρακτική όπως για παράδειγμα η Καινή Διαθήκη με έμφαση στο βιβλίο των Πράξεων αλλά και της επιστολογραφίας του Παύλου που αντικατοπτρίζουν τον βίο και τα προβλήματα της πρώτης εκκλησίας. Σημαντικά ερωτήματα προκύπτουν μέσα από την έρευνα σχετικά με τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανών, όπως για τον τόπο, τον χρόνο, τον τρόπο τέλεσης τους καθώς επίσης και για τα προβλήματα που ανέκυψαν κατά την διάρκεια της τέλεσης τους. Η παρούσα εργασία αποτελεί στην ουσία μια έκθεση των απόψεων των ερευνητών που προσπαθούν να δώσουν απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα χρησιμοποιώντας την εκκλησιαστική κοινότητα της Κορίνθου ως παράδειγμα στην έρευνα τους

Philosophia Ancilla/ Academica II

142

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

και αξιοποιώντας τα σχετικά με τα δείπνα αρχαιολογικά ευρήματα. Αφού ο Παύλος μόνο στην Α’ Κορινθίους αναφέρεται στα κοινά δείπνα των πρώτων χριστιανών εξαιτίας των πολλών κοινωνικών προβλημάτων που ανέκυψαν σε αυτά. Έτσι λοιπόν: Αρχικά έγινε μια εισαγωγή σχετικά με την περιοχή της Κορίνθου η οποία αποτελεί και το αντικείμενο της μελέτης της παρούσας εργασίας. Παρουσιάστηκαν γεωγραφικά και ιστορικά στοιχεία της πόλης από την προϊστορική ακόμα εποχή μέχρι και την περίοδο της κατάληψης της από την κραταιά Ρώμη. Αναλύθηκαν συνοπτικά οι τομείς της ανάπτυξης της καθώς επίσης έγινε μια παρουσίαση της κοινωνίας της αλλά και των θρησκειών που λάμβαναν χώρα σε αυτήν. Αυτό το εισαγωγικό κεφάλαιο αποτελεί την βάση της εργασίας χάρις του οποίου αποκτούμε μια γνώση σχετικά με την πόλη της Κορίνθου και την κοινωνίας της μέσα στην οποία γεννήθηκε και αναπτύχθηκε η πρώτη χριστιανική κοινότητα από τον Παύλο. Στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρήθηκε να γίνει μια αναφορά στους τύπους και στους χώρους των οικιών Ελλήνων και Ρωμαίων, με έμφαση στους χώρους όπου πραγματοποιούνταν τα δείπνα και τα συμπόσια του ελληνορωμαϊκού κόσμου (δηλαδή τους ανδρώνες των ελληνικών και τα τρικλίνια των ρωμαϊκών οικιών). Αυτή η παράθεση των τύπων των οικιών αλλά και του χώρου γευματισμού Ελλήνων και Ρωμαίων με βάση τις γραπτές πηγές και τα αρχαιολογικά ευρήματα μας βοηθάει να γνωρίσουμε τον πιθανό τόπο που θα πρέπει να λάμβαναν χώρα τα κοινά δείπνα των πρώτων χριστιανών της Κορίνθου. Όπως είναι γνωστό από την Καινή Διαθήκη αλλά και από τα αρχαιολογικά ευρήματα, οι συγκεντρώσεις των πρώτων χριστιανών κατά τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες λάμβαναν χώρα μέσα σε ιδιωτικούς οίκους που ανήκαν στα μέλη της κοινότητας, στις λεγόμενες «κατ’ οίκον εκκλησίες». Επομένως η γνωριμία με τις οικίες της των πρώτων μεταχριστιανικών χρόνων αποτελεί την βάση για την μελέτη των «κατ’ οίκον εκκλησιών». Το εν λόγω κεφάλαιο κλείνει με την παρουσίαση πέντε οικιών που βρέθηκαν στην Κόρινθο. Άλλωστε, μια από αυτές, που τοποθετείται από τους επιστήμονες στα χρόνια του Παύλου, θα αποτελέσει πηγή έρευνας για την μελέτη των «κατ’ οίκον εκκλησιών» (Βίλλα Αναπλογάς).

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

143

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάστηκαν τα χαρακτηριστικά στοιχεία των δείπνων και των συμποσίων που λάμβαναν χώρα στον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Μετά από μια συνοπτική παρουσίαση των τύπων των γευμάτων επιχειρήθηκε να γίνει μια αναλυτική έκθεση της φύσης και του χαρακτήρα των συμποσίων Ελλήνων και Ρωμαίων με σκοπό να γνωρίσουμε σε βάθος αυτήν την ελληνορωμαϊκή πρακτική παράθεσης δείπνου-συμποσίου η οποία αποτελεί και βάση για πολλούς ερευνητές του τρόπου τέλεσης των κοινών δείπνων των Κορινθίων. Πολλοί επιστήμονες επισημαίνουν ότι ο «λανθασμένος» τρόπος τέλεσης των κοινών γευμάτων των Κορινθίων όπως προκύπτει από την Α΄ Κορινθίους (11:17-34) αντικατοπτρίζει την τάση των πρώτων χριστιανών να είναι ακόμα προσκολλημένοι στο παλαιό καθεστώς παράδοσης ενός γεύματος. Το τρίτο κεφάλαιο επιχειρεί να απαντήσει σε δυο βασικά ερωτήματα. Αυτά σχετίζονται: α) με τον ακριβή τόπο και β) με τον ακριβή χρόνο των συγκεντρώσεων της πρώτης χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου. Σχετικά με τον τόπο συνάντησης των πρώτων χριστιανών της Κορίνθου οι ερευνητές προσπαθούν να συνδέσουν τα σχετικά με τις συγκεντρώσεις των πρώτων χριστιανών χωρία της Καινής Διαθήκης με τα αρχαιολογικά ευρήματα, ενώ σχετικά με τον χρόνο των συγκεντρώσεων τους οι ερευνητές αλιεύουν πληροφορίες από την Καινή Διαθήκη, τις φιλολογικές μαρτυρίες που αναφέρονται σε αυτήν την πρακτική αλλά και από την εκκλησιαστική γραμματεία του 2ου αι. μ.Χ. Τέλος, στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στον τρόπο τέλεσης των κοινών δείπνων από τα μέλη της κοινότητας της Κορίνθου καθώς επίσης και στα κοινωνικά προβλήματα που ανέκυψαν κατά την διάρκεια αυτής της πρακτικής. Μέσα από την ερμηνευτική ανάλυση των χωρίων 11:17-22 της Α΄ προς Κορινθίους επιστολής γίνονται κατανοητά όλα τα προβλήματα της κοινότητας της Κορίνθου. Με βάση όλα τα στοιχεία που παρουσιάστηκαν σε όλα τα κεφάλαια της παρούσας εργασίας είμαστε σε θέση να εξάγουμε κάποια βασικά συμπεράσματα σχετικά με την πρακτική των κοινών δείπνων του αρχέγονου χριστιανισμού της Κορίνθου. Αρχικά όσον αφορά τον χρόνο τέλεσης των κοινών δείπνων της πρώτης χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου είμαστε βέβαιοι μέσα από τις γραπτές πηγές τόσο των συγγραφέων της Καινής Διαθήκης του 1ου αι. μ.Χ. (Παύλου, Ιωάννη και

Philosophia Ancilla/ Academica II

144

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Λουκά) όσο και των συγγραφέων του 2ου αι. μ.Χ. (Πλίνιου, Ιουστίνου, Ιγνάτιου, Ευσέβιου, Τερτυλλιανού, Επιστολής Βαρνάβα, Διδαχή των Αποστόλων, Ευαγγέλιο Πέτρου και Κλήμη Αλεξανδρείας) ότι οι κοινές συγκεντρώσεις των πρώτων χριστιανών με σκοπό την τέλεση του γεύματος, λάμβαναν χώρα το βράδυ της Κυριακής. Από μερίδα της σύγχρονης έρευνας υποστηρίζεται ότι η τέλεση του εορταστικού κοινού γεύματος από τους χριστιανούς της Κορίνθου έχει τις ρίζες της στις αντίστοιχες πρακτικές των Ελλήνων, των Ρωμαίων αλλά και των Ιουδαίων. Σε αυτό συνηγορεί το ιστορικό δεδομένο ότι όλος ο παγανιστικός ελληνορωμαϊκός κόσμος τελούσε τα δείπνα-cena και τα συμπόσια-convivia το βράδυ της ίδιας κεντρικής εορταστικής τους ημέρας. Την ίδια πρακτική ακολουθούσαν και οι Ιουδαίοι, οι οποίοι, σύμφωνα με τον Νόμο, τελούσαν εορταστικά γεύματα το βράδυ της ιερής τους ημέρας, του Σαββάτου. Ήταν επόμενο λοιπόν αυτά τα ήθη να επικρατήσουν και στους χριστιανούς, οι οποίοι για τους ίδιους προαναφερόμενους λόγους όρισαν την Κυριακή το βράδυ ως χρόνο συγκέντρωσής τους για την τέλεση του δείπνου του Κυρίου. Άλλωστε, αυτή η ημέρα, χαρακτηριζόμενη και ως «ἡμέρα Κυρίου», είχε για τους ιδίους ξεχωριστή αναστάσιμη σημασία. Όσον αφορά τον τόπο συγκέντρωσης των πρώτων Χριστιανών, δηλαδή τις «κατ’ οίκον εκκλησίες», η έρευνα δεν έχει αποφανθεί με βεβαιότητα για αυτό. Επομένως, μόνο υποθέσεις μπορούν να διατυπωθούν. Με βάση τις αναφορές στην επιστολογραφία του Παύλου στον όρο «κατ’ οίκον εκκλησία» οι μελετητές του κειμένου της Καινής Διαθήκης προσπαθούν να προσδιορίσουν τον τύπο της οικίας που θα μπορούσε να φιλοξενήσει μια τέτοιου είδους «κατ’ οίκον» συγκέντρωση με σκοπό την τέλεση του κοινού δείπνου του Κυρίου. Ο Murphy O’ Connor εξετάζοντας τις οικίες που έχουν βρεθεί στην Κόρινθο λαμβάνει ως πρότυπο οικίας για τις «κατ’ οίκον» συγκεντρώσεις των πρώτων χριστιανών της Κορίνθου την βίλλα της Αναπλογάς. Η συγκεκριμένη βίλλα είναι το μοναδικό εύρημα οικίας που τοποθετείται στα χρόνια του Παύλου (1ος αι. μ.Χ.). Λαμβάνοντας υπόψη του ο O’ Connor τα λεγόμενα του Παύλου σχετικά με τον οίκο του Γάιου που φιλοξενεί τον ίδιο αλλά και την «εκκλησία όλη» (Ρωμ 16:23) της Κορίνθου συμπεραίνει ότι μόνο μια οικία τύπου domus ήταν σε θέση να φιλοξενήσει το πλήρωμα της εκκλησίας της Κορίνθου όπως αυτή της Αναπλογάς.

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

145

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Βέβαια σε αυτό το πόρισμα του O’ Connor υπάρχουν σύμφωνα με τον David Horrell μια σειρά από λόγους για να αναρωτηθεί κανείς, αν η παραπάνω εκδοχή του προσφέρει ασφαλή συμπεράσματα στην έρευνα των «κατ’ οίκον εκκλησιών». Έτσι, λοιπόν, ο Horrell αμφισβητεί την παραπάνω εκδοχή χρησιμοποιώντας μια σειρά από επιχειρήματα που δείχνουν ότι το να λαμβάνεται η βίλλα της Αναπλογάς ως πρότυπο για την μελέτη των «κατ’ οίκον» συγκεντρώσεων των πρώτων χριστιανών της Κορίνθου είναι αρκετά παρακινδυνευμένο. Ο ίδιος λαμβάνοντας υπόψη την κοινωνική – οικονομική κατάσταση των πρώτων χριστιανών προτείνει ως τόπο συγκέντρωσης τα διαμερίσματα (insulae) των πολυκατοικιών, κάτι που μαρτυρεί, όπως υποστηρίζει και ο ίδιος, το βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων 20:7-8 (πτώση Εύτυχου από το τρίτο πάτωμα). Μάλιστα ο Horrell με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα της Κορίνθου ισχυρίζεται ότι τα κοινά δείπνα των πρώτων χριστιανών θα πρέπει να τελούνταν στα διαμερίσματα των πολυκατοικιών που βρέθηκαν ανατολικά του θεάτρου. Σχετικά με το μέγεθος της πρώτης χριστιανικής κοινότητας, που στην ουσία είναι και αυτό που καθορίζει και τον τύπο της οικίας που χρησιμοποιούνταν για τις «κατ’ οίκον» συγκεντρώσεις των μελών της εκκλησίας της Κορίνθου, ο Murphy O’ Connor κάνει μια προσπάθεια να το προσεγγίσει αποκλειστικά και μόνο από το βιβλίο της Καινής Διαθήκης, με βάση, συγκεκριμένα, τα ονόματα που χρησιμοποιούνται από τον Παύλο και τον Λουκά. Βέβαια και σε αυτήν την πρακτική ο Horrell επισημαίνει ότι τα ονόματα της κοινότητας της Κορίνθου που αναφέρονται από τον Παύλο και τον Λουκά δε μπορούν να μας οδηγήσουν σε ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με το μέγεθος της κοινότητας. Και αυτό, διότι ο Παύλος και ο Λουκάς δεν είχαν ως μέλημα τους να μας δώσουν ένα κατάλογο ονομάτων των μελών των εκκλησιών που ίδρυαν. Τα ονόματα των Χριστιανών της Κορίνθου, που αναφέρονται από τον Παύλο και τον Λουκά, αναφέρονται αποκλειστικά και μόνο γιατί διαδραμάτισαν κάποιο ρόλο στην ζωή της πρώτης εκκλησίας. Επομένως η πρόταση του O’ Connor αποτελεί μια βάση και όχι ένα ασφαλές συμπέρασμα σχετικά με το μέγεθος της κοινότητας. Όσον αφορά στο τρόπο τέλεσης των κοινών δείπνων από τους χριστιανούς της Κορίνθου, παρουσιάστηκαν τρεις εκδοχές, από τις οποίες επικρατέστερη είναι εκείνη που υποστηρίζει η πλειονότητα των μελετητών της Καινής Διαθήκης. Δηλαδή, το κοινό γεύμα των πρώτων χριστιανών τελούνταν με την εξής σειρά: πρώτα η βρώση του ευχαριστιακού άρτου,

Philosophia Ancilla/ Academica II

146

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

έπειτα η βρώση του κανονικού γεύματος και, τέλος, η πόση του ευχαριστιακού οίνου. Αυτή η εκδοχή είναι επικρατέστερη, διότι, αφενός, ομολογείται από το κείμενο της Καινής Διαθήκης (ευαγγέλιο Λουκά και Α΄ Κορινθίους επιστολή) και, αφετέρου, έχει μεγάλη συνάφεια με τον τρόπο τέλεσης των δείπνων- συμποσίων που τελούνταν σε όλο τον ελληνορωμαϊκό κόσμο αλλά και από τους Ιουδαίους. Άλλωστε, όπως έχει αναφερθεί, ο Lampe είναι αυτός που υποστηρίζει ότι τα κοινά γεύματα των Κορινθίων έχουν μεγάλη ομοιότητα στον τρόπο τέλεσης τους με τα ερανικά γεύματα που λάμβαναν χώρα από Έλληνες και Ρωμαίους. Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι θα πρέπει να δεχτούμε ως πρότυπο των γευμάτων των πρώτων χριστιανών τα ερανικά γεύματα του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Μια ομάδα ερευνητών ωστόσο ισχυρίζεται ότι οι χριστιανικές κοινότητες λειτουργούσαν ως ένας θρησκευτικός θίασος. Η λατρεία του Ιησού είναι αυτή που καθορίζει και τα γεύματα των οπαδών της όπως συνέβαινε και στους θρησκευτικούς θιάσους των παγανιστικών θεοτήτων. Πολλοί μελετητές επίσης ισχυρίζονται ότι τα γεύματα των πρώτων χριστιανών δεν ήταν κάτι το εντελώς καινούργιο αλλά μια συνέχεια των γευμάτων των Ιουδαίων έχει ασφαλή επιχειρήματα. Με βάση όλα τα παραπάνω οι ερευνητές ισχυρίζονται ότι τα δείπνα των πρώτων χριστιανών έχουν τις ρίζες τους αφενός στην ιουδαϊκή παράδοση του γεύματος του Σαββάτου και αφετέρου στην ελληνορωμαϊκή πρακτική τέλεσης ενός δείπνου / συμποσίου. Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι θα είναι λάθος να αναλύσουμε τις ελληνορωμαϊκές αλλά και τις ιουδαϊκές πρακτικές γεύματος σε μια κοινή βάση και παράλληλα με την χριστιανική πρακτική ενός κοινού γεύματος, διότι όπως προκύπτει και από την Α΄ Κορινθίους επιστολή, ο Παύλος είναι αυτός που προτρέπει στο κορινθιακό εκκλησίασμα παύση του παλαιού καθεστώτος (είτε ελληνορωμαϊκού είτε ιουδαϊκού) και αλλαγή προς το νέο, το καινό (χριστιανικό). Τέλος, σχετικά με τα κοινωνικά προβλήματα, που ανέκυψαν κατά την διάρκεια των κοινών τους συνάξεων εξάγεται το συμπέρασμα ότι αυτά προέκυψαν εξαιτίας της εμμονής ορισμένων μελών (κυρίως αυτών που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα) να συμπεριφέρονται σύμφωνα με το παλαιό καθεστώς και να μην συμμορφώνονται στο νέο

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

147

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

καθεστώς που ορίζει η πίστη προς τον Ιησού Χριστό. Στο ελληνορωμαϊκό κόσμο οι διαχωρισμοί των ανθρώπων σε τάξεις-κάστες κοινωνικές ήταν ένα σύνηθες φαινόμενο. Όταν όμως αυτός ο κόσμος γίνεται εκκλησία, τότε οι κάθε είδους διαχωρισμοί παύουν να υφίστανται. Ο κόσμος των κοινωνικών αντιθέσεων παύει να υφίσταται εντός της εκκλησίας και οι άνθρωποι από ανώτεροι και κατώτεροι γίνονται ίσοι και αδέρφια μεταξύ τους, αφού όλοι ενώνονται ως μέλη σε ένα σώμα σε αυτό του Ιησού Χριστού (Α΄ Κορ 12:27). Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος στον κατηχητικό του λόγο για το Πάσχα ( P.G. 59:792) μας μεταφέρει μέσα σε λίγες γραμμές όλη την θεολογία του Παύλου σχετικά με το πώς θα πρέπει να συμπεριφέρονται οι χριστιανοί της Κορίνθου αλλά και όλοι οι χριστιανοί εντός της εκκλησίας. Συγκεκριμένα αναφέρει: «Οὐκοῦν εἰσέλθετε πάντες εἰς τήν χαράν τοῦ Κυρίου ὑμῶν˙ καί πρῶτοι καί δεύτεροι τόν μισθόν ἀπολαύετε. Πλούσιοι καί πένητες μετ’ ἀλλήλων χορεύσατε˙ ἐγκρατεῖς καί ράθυμοι τήν ἡμέραν τιμήσατε˙ νηστεύσαντες καί μή νηστεύσαντες, εὐφράνθητε σήμερον.Ἡ τράπεζα γέμει, τρυφήσατε πάντες. Ὁ μόσχος πολύς, μηδείς ἐξέλθη πεινῶν. Πάντες ἀπολαύσατε τοῦ συμποσίου τῆς πίστεως˙ πάντες ἀπολαύσατε τοῦ πλούτου τῆς χρηστότητος. Μηδείς θρηνείτω πενίαν˙ ἐφάνη γάρ ἡ κοινή Βασιλεία».

Philosophia Ancilla/ Academica II

148

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. Αρχαίες Πηγές ΑΘΗΝΑΙΟΣ. (1954). Δειπνοσοφισταί: Αρχαίο κείμενο. Μετάφρ. Ε. Φωτιάδης. Αθήνα: Ι.Ν.Ζαχαρόπουλος ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ. (1993). Εκκλησιάζουσαι. Μετάφρ. Τ. Ρούσος και η φιλολογική ομάδα Κάκτου. Αθήνα: Κάκτος CICERO (2011). Against Verres 2.1.53 – 86. Μετάφρ. I. Gildenhard. UK: Open Book Publishers ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ.ΚατάΝεαίρας,Λόγος.http:el.wikisource.org/wiki/Κατά_Ν εαίρας/ 23/05/2014 ΕΥΡΙΠΙΔΗ.(1913). Βάκχες. Μετάφρ. Π. Πρεβελάκη. Oxford: Gilbert Murray publishing HORACE. (1914). Μετάφρ. C. Bennett. Loeb Classical Library. London and New York: Heinemann and Macmillan ΘΟΥΚΙΔΙΔΗΣ. (1975). Ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου. Μετάφρ. Φ. Παππάς. Βιβλιοθήκη Φέξη Αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Αθήνα: Πάπυρος LUCIAN. (1925). Μετάφρ. A. Harmon. Τόμος 8ος. Loeb Classical Library. London and New York: Heinemann and Macmillan MARCUS TERENTIUS VARRO. (2010). De Rustica. Penelope.uchicago.edu /Thayer /e /roman/ texts/Varro/De rustica/3.html/ 10/3/2014 ΞΕΝΟΦΩΝΤΑΣ. (1939). Απομνημονεύματα: Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια. Μετάφρ. Κ. ΒΑΡΝΑΛΗΣ. Αθήνα: Ζαχαρόπουλος ΞΕΝΟΦΩΝΤΑΣ. (1997). Οικονομικός: Εισαγωγή – Μετάφραση. Μετάφρ. Μ. Κεκροπούλου. Αθήνα: Ενάλιος ΞΕΝΟΦΩΝΤΑΣ. (2002). Ελληνικά, Α’, Β’, Γ’ : Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια. Μετάφρ. Γ. Ράπτης. Θεσσαλονίκη: Ζήτρος ΞΕΝΟΦΩΝΤΑΣ. (1975). Συμπόσιο: Αρχαίο Κείμενο – Μετάφραση – Σχόλια. Μετάφρ. Α. Διαμαντόπουλος. Αθήνα: Άγρα

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

149

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΟΜΗΡΟΣ. (2009). Ιλιάς: Μετάφραση – Σχόλια. Μετάφρ. Ν. Καζαντζάκης και Ι. Κακρίδης. Αθήνα: Εστία ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ. (2006). Κορινθιακά. Μετάφρ. Φ. Πέτρου. Αθήνα: DeAgostini Hellas ΠΕΤΡΩΝΙΟΣ. (1996). Σατυρικόν: Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια. Μετάφρ. Γ. Μερακλής. Αθήνα: Πατάκης PETRONIUS. (1982). Cena Trimalchionis. Μετάφρ. M. Smith. USA: Clarendon press ΠΛΑΤΩΝΑΣ. (1994). Συμπόσιο: Κείμενο - Μετάφραση – Ερμηνεία. Δωδέκατη Έκδοση. Μετάφρ. Ι. Συκουτρής. Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας ΠΛΑΤΩΝΑΣ. (2002). Πολιτεία: Εισαγωγικό σημείωμα – Μετάφραση – Ερμηνευτικά σημειώματα. Μετάφρ. Ν. Σκουτερόπουλος. Αθήνα: Πόλις ΠΛΑΤΩΝΑΣ. (1997). Επιστολή Ζ’. Εισαγωγή – Μετάφραση – Σημειώσεις. Μετάφρ. Η. Κορμπέτη. Αθήνα: Στιγμή ΠΛΑΤΩΝΑΣ. (1988). Νόμοι. Μετάφρ. Β. Μοσκόβης. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ. (1947). Ηθικά: Κείμενο – Μετάφραση. Μετάφρ. Κ. Δεσποτόπουλος. Αθήνα: Ίκαρος ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ. (2007). Παράλληλοι Βίοι: Κίμων – Λούκουλος. Κείμενο – Μετάφραση. Μετάφρ. Γ. Ράπτης. Αθήνα: Ζήτρος ΣΤΡΑΒΩΝΑΣ. (2003). Γεωγραφικά: Περί της ιστορίας της γεωγραφίας. Μετάφρ. Μ. Σταματέλου. Αθήνα: Γεωργιάδης ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ, Π. (1998). Η Καινή Διαθήκη μετά συντόμου ερμηνείας. Τεσσαρακοστή Έκδοση. Αθήνα: Αδελφότης θεολόγων «ο Σωτήρ» VITRUVIUS. (2000). Περί Αρχιτεκτονικής: Μετάφραση – Σχόλια. Τόμος 1ος. Βιβλία 1-5. Μετάφρ. Π. Λέφας. Αθήνα: Πλέθρον VITRUVIUS. (2000). Περί Αρχιτεκτονικής: Μετάφραση – Σχόλια. Τόμος 2 . Βιβλία 6-10. Μετάφρ. Π. Λέφας. Αθήνα: Πλέθρον ος

Philosophia Ancilla/ Academica II

150

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Λεξικά – Εγκυκλοπαίδειες ΛΥΠΟΥΡΛΗΣ Δ. / ΣΕΤΑΤΟΣ Μ. / ΤΣΑΝΤΣΑΝΟΓΛΟΥ Κ. (1998). Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών Α.Π.Θ. Ίδρυμα Τριανταφυλλίδη. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης MURRAY, J. / W. SMITH (1985). A dictionary of Greek and Roman Antiquities. USA: Harper and Brothers publishing ΠΑΣΣΑΣ, Ι. (1972). Νεώτερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό. Τόμος 16ος. Αθήνα: Ήλιος Β. Βοηθητική Βιβλιογραφία 1. Υπομνήματα BARRETT, C. (1968). A commentary on the First Epistle to the Corinthians. Black’s New Testament Commentaries. UK: Adam & Charls Black publishing BRUCE, F. (1998). The Book of Acts. Grand Rapids: Eerdmans CONZELMANN, H. (1975). First Corinthians: A Commentary on the First Epistle to the Corinthians. Hermeneia: A Critical and Historical Commentary on the Bible. USA: Augsburg Fortress Publications COLLIER, C.(2009). Proclaiming the Lord’s Death: An exegesis of 1st Corinthians 11:17-34 in light of Greco – Roman Banquet. USA: Liberty University Press FEE, G. (1987). The First Epistle to the Corinthians. New International Commentary on the New Testament. Grand Rapids: Eerdmans FITZMYER, J. (2008). First Corinthians: A new translation with introduction and commentary. Τόμ.32: The Anchor Yale Bible. USA: Yale University Press GARLAND, D. (2003). First Corinthians: An exegetical commentary on the New Testament. USA: Baker Academic publishing HAYS, R. (2011). Interpretation of First Corinthians. USA: Westminster John Knox Press

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

151

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

HORSLEY, R. (1998). First Corinthians. Abingodon New Testament Commentaries. USA: Abingdon Press HURD, J. (1965). The Origins of First Corinthians. UK: The Camelot Press publications MACGREGOR, G. (1954). The Acts of the Apostles: Introduction and Exegesis. Τόμος 9. The Interpreter’s Bible in twelve volumes. USA: Abingdon Press MALINA, B. / J. PILCH (2006). Social – Science commentary on the letters of Paul. USA: Fortress Press MOFFATT, J. (1938). The First Epistle of Paul to the Corinthians. The Moffatt New Testament Commentary. London: Hodder & Stoughton Limited NAYLOR, P. (2004). Study commentary on the 1 Corinthians.UK: Evangelical Press ORR, W. / J. WALTER (1976). 1ST Corinthians: A new translation, introduction with a study of the life of Paul notes and commentary. New York: The Anchor Bible Doubleday PERKINS, P. (2012). First Corinthians. Paideia: Commentaries on the New Testament. USA: Baker Academic publishing STATON, K.(1987). First Corinthians. USA: Wipf and Stock publishers THISELTON, A. (2006). 1ST Corinthians: A Shorter Exegetical and Pastoral Commentary. USA: William Eerdmans Publishing Company THISELTON, A. (2000). The First Epistle to the Corinthians: A commentary on the Greek texts. The New International Greek Testament Commentary. USA: William Eerdmans Publishing Company ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ, Π. (1955). Υπόμνημαν εις τας Πράξεις των Αποστόλων. Αθήνα: Αδελφότης θεολόγων «Ζωή»

Philosophia Ancilla/ Academica II

152

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2. Μελέτες, Άρθρα (α) ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ AΓΟΥΡΙΔΗΣ, Σ. (2011). Ιστορία χρόνων της Καινής Διαθήκης. Θεσσαλονίκη: Πουρναράς BLANC, H. (2004). Εισαγωγή στην ιδιωτική των Αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων. Μετάφρ. Α. Μουστάκα. Αθήνα: ΜΙΕΤ BOARDMAN, J. / GRIFFIN, J. / O. MURRAY (1996). Η Ελλάδα και ο Ελληνιστικός κόσμος. Μετάφρ. Α. Τσοτσόρου – Μουστάκα. Αθήνα: Νεφέλη ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΥ, Ι. (1996). Οδηγός Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη: Καπνόν

Αρχαιολογικού

Μουσείου

ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ, Α. (1973). Εκκλησιαστική ιστορία και Χριστιανικά μνημεία Κορινθίας. Τόμος 1ος. Αθήνα: Ο Παν DALBY, A. (2000). Σειρήνια δείπνα. Μετάφρ. Ε. Πατρικίου. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης DATIENNE, M. (2007). Βίαιες ευγενείς γυναίκες. Στο έργο των M. Detiene – J. Vernant, Θυσία και Μαγειρική στην Αρχαία Ελλάδα. Μετάφρ. Π. Σκαρσούλη. Αθήνα: Δαίδαλος ΖΑΡΜΑΚΟΥΠΗ, Μ. (2010). Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός των ρωμαϊκών επαύλεων γύρω από τον κόλπο της Νάπολης. Αρχαιολογία & Τέχνες 114: 50-58 HELLMANN, M.C. (2010). Η αρχαιολογία της Ελληνικής κατοικίας χθες και σήμερα. Μετάφρ. Φ. Κοκκίνη. Αρχαιολογία & Τέχνες 114: 6-15 HELLMANN, M.C. (2003). Η αρχαία Ελληνική αρχιτεκτονική. Μετάφρ. Μ. Λεβεντοπούλου. Αθήνα: Δαίδαλος – Ζαχαρόπουλος ΚΑΙΜΑΙΚΗΣ, Δ. (2000). Οι εορτές του Ισραήλ. Εισήγηση στο Η΄ Πανελλήνιο λειτουργικό Συμπόσιο στελεχών Ιερών Μητροπόλεων. Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου «Το χριστιανικό εορτολόγιο» (Βόλος 15 – 19 Ιουλίου 1999). Βόλος 245-249 ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΣ, Ι. (2010). Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη. Γ ‘Έκδοση. Θεσσαλονίκη: Πουρναράς

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

153

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΚΑΡΚΟΠΙΝΟ, Ζ. (1971). Η καθημερινή ζωή στην Ρώμη στο απόγειο της Αυτοκρατορίας. Μετάφρ. Κ. Παναγιώτου. Αθήνα: Ωκεανίς – Παπαδήμας ΚΑΡΥΔΗ – WALTER, Ε. (1996). Το Ελληνικό σπίτι – Ο εξευγενισμός της κατοικίας στα ύστερο – κλασσικά χρόνια. Αθήνα: Εν Αθήναις Βιβλιοθήκη ΚΟΛΟΜΠΟΒΑ, Κ. / Ε. ΟΖΕΡΤΑΙΚΑ (1980). Η καθημερινή ζωή στην Αρχαία Ελλάδα. Μετάφρ. Γ. Ζωϊδης. Αθήνα: Παπαδήμας ΚΥΡΚΟΥ, Θ. (2010). Η έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου στην Νικόπολη. Αρχαιολογία & Τέχνες 114: 67-75 ΜΟΤΣΙΑΣ, Χ. (1982). Τι έτρωγαν οι αρχαίοι Έλληνες; Αθήνα: Κάκτος ΜΠΟΛΙΑΚΗ, Ε. (2003). Ορφισμός, Αρχαία Ελληνική Θρησκεία και Χριστιανισμός. Άρθρο στο περιοδικό Θεολογία. Τόμ. 74. Τεύχ. 2ο. MULLER – WIENER, W. (1995). Η αρχιτεκτονική στην αρχαία Ελλάδα. Μετάφρ. Μ. Σμιτ – Δούνα. Θεσσαλονίκη: University Studio Press NEVETT, L. (2010). Πέρα από την Αρχιτεκτονική: Οι αρχαιοελληνικές κατοικίες ως κοινωνικοί χώροι. Μετάφρ. Ε. Οικονόμου. Αρχαιολογία & Τέχνες 113: 8-18 ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ, Ν. (1993). Αρχαία Κόρινθος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών ΡΑΓΚΟΣ, Μ. (1893). Ιστορία της Αρχαίας Κορίνθου, Ισθμού, Ακροκορίνθου, Κεγχρεών, Τείχους, Λεχαίου, Ακροπόλεως. Αθήνα: Α. Κωνσταντινίδης SEWELL, J. (2010). Το αρχαίο Ελληνικό σπίτι και η προσαρμογή του από τους Ρωμαίους. Μετάφρ. Α. Ροβάτσου. Αρχαιολογία & Τέχνες 114: 38-49 ΣΙΓΑΝΙΔΟΥ, Μ. (1982). Η αρχαία ιδιωτική κατοικία στην Πέλλα. Αρχαιολογία & Τέχνες 2: 32-36 ΣΠΑΘΑΡΗ, Ε. (2010). Κορινθία – Αργολίδα. Αθήνα: Έσπερος TRUMPER, M. (2010). H κατοικία στην Υστεροελληνική Δήλο. Μετάφρ. Ε.Σιουμπάρα. Αρχαιολογία & Τέχνες 114: 16-27 ΤΣΑΛΑΜΠΟΥΝΗ, Α. (2008). «Ἐν τῆ κλάση τοῦ ἄρτου»: η εμφάνιση του Αναστάντος στην Εμμαούς (Λκ. 24,13-35) ως τύπος των ευχαριστιακών συνάξεων της πρώτης Εκκλησίας. Θεολογία τομ. 80, τευχ. 4ο: 187-210

Philosophia Ancilla/ Academica II

154

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΦΙΛΑΡΕΤΟΣ, Γ. (1907). Δείπνα και συμπόσια των Αρχαίων Ελλήνων. Αθήνα: Α. Κωνσταντινίδης FOTOPOULOS, J. (2006). Τα θυσιαστήρια δείπνα στην Ρωμαϊκή Κόρινθο: Μια κοινωνικό – ρητορική ανάλυση της Α’ Κορ. 8:11-11:1. Μετάφρ. Μ. Γκουτζιούδης. Θεσσαλονίκη: Πουρναράς ΦΟΥΡΙΩΤΗΣ, Α. (1973). Κορινθία η Ιστορία Α’ 582 – 370 π.Χ. Αθήνα: Κορινθιακή Βιβλιοθήκη ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ,Λ.(1958). Ιστορία της εποχής της Καινής Διαθήκης. Αθήνα: Ιδιωτική Έκδοση ΧΑΤΖΑΡΑΣ, Χ. (2003). Οι Έλληνες και τα συμπόσια τους: Διατροφή – Λόγος – Φιλοσοφία. Θεσσαλονίκη: Δίον ΧΡΗΣΤΟΥ, Π. (2008). Ελληνική Πατρολογία, Περίοδος Διωγμών. Τόμος Β. Τρίτη Έκδοση. Θεσσαλονίκη: Κυρομάνος WALSH, P. (2000). Η Ρωμαϊκή Μυθιστοριογραφία, τα σατυρικά του Πετρωνίου και οι μεταμορφώσεις του Απουλήιου. Μετάφρ. Σ. Παναγιωτάκης. Αθήνα: ΜΙΕΤ (β) ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ABBOTT, F. / A. JOHNSON (1926). Municipal administration in the Roman Empire. USA: Princeton University Press ADAMS, E. / D. HORRELL (2004). The scholarly quest for Paul’s church at Corinth: A critical survey. Στο έργο των ADAMS, E. / D. HORRELL, Christianity at Corinth: The quest of Pauline church. USA: Westminster John Knox Press ALDRETE, G. (2004). Daily life in the Roman city, Rome, Pompeii and Ostia. London: Greenwood Press ALIKIN, V. (2010). The earliest history of the Christian gathering: Origins, development and content of the Christian gathering in the first to third centuries. Boston: Brill publications ANDERSON, J. (2013). Roman Architecture in Provence. UK: Cambridge University Press

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

155

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ANDERSON, J.(1967). Corinth: Temple E Northwest. Hesperia 36. American School of classical studies at Athens BANK, R. (2012). Paul’s idea of community: The early house churches in their cultural settings. USA: Grand Rapids publications BARR – SHARRAR, B. (1988). The Hellenistic home. Έργο του D. REEDER, Hellenistic Art in the Walters Art Gallery. USA: Princeton University Press BARRETT, (2004). Christianity at Corinth . Στο έργο των ADAMS, E. / D. HORRELL, Christianity at Corinth: The quest of Pauline church. USA: Westminster John Knox Press BEARD, M. (2008). Pompeii, the life of a Roman town. UK: Profile Books Ltd BELL – DINSMOOR, W. (1950). The architecture of Ancient Greece: An account of its historic development. Third Edition. London: Batsford Ltd BLUE, B. (1991). The house church at Corinth and the Lord’s supper: Famine, food, supply and the present distress. Bristol: Criswell Theological Review 5.2 BLUE, B. (1994). Acts and the house church. Στο έργο των GILL, D. / C. GEMPF, The book of Acts in the first century setting. USA: Eerdmans publishing BOOKIDIS, N. (2005). Religion in Corinth: 146 BC to 100 AD. Στο έργο των SCHOWALTER, D. / S. FRIESEN, Urban religion in Roman Corinth: Interdisciplinary approaches.USA: Harvard University Press BRADLEY, K. (1998). The Roman family at dinner. Στο έργο των NIELSEN, I. / H. SIGIMUND – NIELSEN, Meals in a social context: Aspects of the communal meals in the Hellenistic world. Oxford: Aarhus University Press BURCIA, M. / G. DAUGHERTY (2007). To be a Roman, topics in Roman culture. USA: Bolchazy – Carducci publishing BURKET, W. (1978). Greek Religion. London: Harvard University Press CAHILL, N. (2002). Households and city organization at Olynthus. USA: Yale University Press

Philosophia Ancilla/ Academica II

156

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

CARR – RIDER, B. (1916). The Greek house: Its history and development from the Neolithic period to the Hellenistic Ages. UK: Cambridge University Press CHEUNG, A. (1999). Idol food in Corinth: Jewish background and Pauline legacy. Journal for the Study of New Testament. Supplement series 176: 27 – 36. CIVITELLO, L. (2011). Cuisine and culture: A history of food and people. Third Edition. USA: John Wiley and Son’s Ltd CLARKE, J. (1991). The houses of Roman Italy 100 BC – 250 AD: Ritual, space and decoration. California: University of California Press CLINTON, K. (2007). The mysteries of Demeter and Kore. Στο έργο του D. Ogden, A companion to the Greek religion. USA: Blackwell Publishing COLLINS, R. (2008). The power of images in Paul. USA: Liturgical Press CONOLLY, P. Pompeii: The Roman world. Second Edition New York: Oxford University Press CORNELL, T. / K. LAMAS (1995). Urban society in Roman Italy. London: University College London Press CORNER, S. (2014). Symposium. Στο έργο του T. HUBBARD, A companion to Greek and Roman sexualities. UK: Blackwell publishing COUTSOUMPOS, P. (2005). Paul and the Lord’s Supper: A socio – historical investigation. New York: Peter Lang publishing COWELL, F. (1961). Everyday life in Ancient Rome. New York: Batsford publishind D’ARMS, J. (1981). Commerce and social standing in Ancient Rome. UK: Harvard University Press D’ ARMS, J. (1991). Slaves at Roman convivial. Στο έργο του W. SLATER, Dining in a classical context. USA: The University of Michigan Press DAVIDSON, J. (2007). Time and greek religion. Στο έργο του D. Ogden, A companion to the Greek religion. USA: Blackwell Publishing DILLON, M. / L. GARLAND (2005). Ancient Rome: From early Republic to the Assassination of Julius Caesar. New York: Routledge publishing

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

157

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

DIXON, S. (2004). Conflict in the Roman family. Στο έργο των RAWSON, B. / P. WEAVER, The Roman family in Italy, status, sentiment, space. Second Edition. Oxford: Clerendon Press DONAHUE, J. (2004). The Roman community at table. USA: The University of Michigan Press DOZIER – CURTIS, A. (2003). Education, conviviality and the formation of Roman readers. Berkeley: University of California Press DUNBADIN, K. (2003). The Roman Banquet: Images of conviviality. UK: The University of Cambridge Press DUNBADIN, K. (1999). Triclinium and Stibadium. Στο έργο του W. SLATER, Dining in a classical context. USA: The University of Michigan Press DUNBADIN, K. (1998). Ut Graeco more biberetur: Greeks and Romans on the dining couch. Στο έργο των Στο έργο των NIELSEN, I. / H. SIGIMUND – NIELSEN, Meals in a social context: Aspects of the communal meals in the Hellenistic world. Oxford: Aarhus University Press DUPONT, F. (1989). Daily life in Ancient Rome. UK: Blackwell publishing EARL, M. (2008). The Satyricon of Petronius, genre, wandering and style. Portugal: Simoes and Linhares Press ELLIA, O. (1961). Il portico dei triclini del Pagus Maritimus di Pompeii. Στο έργο των WILHELMINA, M. / J. FEEMSTER, The gardens of Pompeii: Herculaneum and the villas destroyed by Vesuvius. USA: University of Michigan Press ENGELS, D. (1990). Roman Corinth: An alternative model for the classical city. Chicago: The University of Chicago Press ESLER, P. (2000). The early Christian world. USA: Routledge publishing FAAS, P. (2003). Around the Roman table. Oxford: Macmillan Press FEHR, B. (1990). Entertainers at the symposium: The Akletoi in the Archaic period. Στο έργο του O. MURRAY, Sympotica: A symposium on the symposion. Oxford: Clarendon Press

Philosophia Ancilla/ Academica II

158

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

FERGUSON, E. (1993). Backgrounds of early Christianity. Second Edition. USA: Eerdmans publishing FITZPATRICK, P. (1993). In breaking of bread. UK. Cambridge University Press FLACIERE, R. (1974). Daily life in Greece at the time of Pericles. UK: Weidenfeld and Nicolson FOTOPOULOS, J. (2006). The New Testament and early Christian literature in Greco– Roman context: Studies in honor of David Aune. UK: Brill publications FREED, E. (2005). The Apostle Paul and his letters. UK: Equinox Publishing Ltd FYFE, T. (1965). Hellenistic Architecture: An Introduction Story. Rome: “L’Erma” di Bretscneider GARLAND, R. (1998). Daily life of the Ancient Greeks. London: Greenwood press GARNSEY, P. (1999). Food and society in classical antiquity. UK: Cambridge University Press GATES, C. (2003). Ancient cities: The archaeology of urban life in the ancient near East and Egypt, Greece and Rome. USA: Routledge Publishing GEHRING, R. (2009). House church and mission: The importance of households structures in early Christianity. USA: Hedrickson publishers GILL, D. / C.GEMPL. (1994). The Book of Acts in its Graeco-Roman Setting.USA: Eerdmans publishing GLEN, S. (1965). Pastoral problems in the first Corinthians. UK: The Epworth press GOLD, B. / J. DONAHUE (2005). Roman dining: A special issue of American Journal of philology. USA: The John Hopkins University Press GOOCH, P. (1993). Dangerous food: 1 Corinthians 8-10 in its context. Canada: Wilfid Laurier University Press GOWERS, E. (1993). The loaded table: Representations of food in Roman literature. Oxford: Clarendon Press

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

159

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

GRAHAM, J. / D. ROBINSON (1938). Excavations at Olynthus: The Hellenistic House. USA: John Hopkins University Press HALES, S. (2003). The Roman house and social identity. USA: Cambridge University Press HERMANSEN, G. (1982). Ostian: Aspects of Roman city life. Canada: The University of Alberta Press HINDS, K. (2010). Everyday life in the Romans Empire. USA: Marshall Cavendish Benchmark HORELL, D. (1996). The social ethos of the Corinthian correspondence: Interests and ideology from 1 Corinthians to the 1 Clement. UK: T & T Clarke HORELL, D. (2004). Domestic space and Christian meetings at Corinth: Imagining new contexts and buildings East of the Theatre. Άρθρο στο περιοδικό New Testament Studies, Volume 50, Issue 03: 192 -203 IBITA, M. (2012). If anyone hungers, he / she must eat in the house: A narrative – critical – socio – historical and grammatical – philological analysis of the story of the Lord’s Supper in Corinth (1 Cor: 11:17-34). Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή. Katholieke Universiteit Leuven. Faculty of Theology and Religious Studies. Leuven JEFFENS, J. (1999). The Greco-Roman world of the New Testament Era: Exploring the background of Early Christianity. USA: Inter Vasity Press KENT, S. (1990). Domestic architecture and the use of space: An interdisciplinary cross – cultural study. UK: Cambridge University Press KLAUCK – JOSEF, H. (2000). The religious context of early Christianity: A guide to Greco – Roman religions. Edinburgh: T & T Clark KLOPPENBORG, J. / R. ASCOUGH (2011). Greco – Roman associations texts, translations and commentary: Attica, central Greece, Macedonia, Thrace. UK: Hubert and co publishing KOBELL, E. (2011). Dining with John: Communal meals and identity formation in the fourth Gospel and its historical and cultural context. USA: Brill publications

Philosophia Ancilla/ Academica II

160

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

KRAEMER – SHEPARD, R. (2004). Women’s religion in Greco – Roman World: A sourcebook. New York: Oxford University Press LAMPE, P. (1991). The Corinthian dinner party: Exegesis of cultural context. Affirmation 4. Σελ: 1-15 LAMPE, P. (1998). The Eucharist: Identify with Christ on the cross. Interpretation 48. Σελ:36-49 LAURENCE, R. (1994). Roman Pompeii, space and society. London: Routledge Publishing LISSARRAGUE, F. (1990). Around the Krater: An aspect of banquet imagery. Στο έργο του O. MURRAY, Sympotica: A symposium on the symposion. Oxford: Clarendon Press LING, R. (1997). The insula of the menander at Pompeii. Oxford: Clarendon Press LIPPOLIS – BALDINI, I. (2007). Private space in Late Antique cities: Laws and buildings procedures. Στο έργο των L. LAVAN / OZGENEL, L. /A. SARANTIS, Housing in Late Antiquity from palaces to shops. Boston: Brill publications LISLE, R. (1955). The cults of Corinth. Maryland: John Hopkins University Press LYNN – BUDIN, S. (2004). The Ancient Greeks: New perspectives. California: ABC - Clios MAHAFFY, J. (1879). Social life in Greece, from Homer to Menander. Fourth Edition. Oxford: Macmillan and co Press MARSHALL, H. (2010). Last Supper and Lord’s Supper. USA: Authentic Media Publishing MASZAK – SZEGEDY, A. (1987). The aesthetics of the Greek banquet. New Jersey: Princeton University Press MATTUSEH, C. (2003). Corinthian Bronze. Στο έργο των WILLIAM, C. / N. BOOKIDIS, Corinth, the Centenary 1896 – 1996. Athens: The American school of classical studies at Athens

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

161

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

McMICHAEL, R. (2010). Eucharist: A guide for the perplexed. USA: T & T Clark McMULLEN, R. (1984). Cristianity in the Roman Empire: (AD 100-400). USA: Yale University Press McMULLEN, R. (1981). Paganism in the Roman Empire. USA: Yale University Press McKAY, A. (1975). Houses villas and palaces in the Roman world. UK: Thames and Hudson MEGGITT, J. (1998). Paul, poverty and survival. Scotland: T & T Clark MIDDLETON, H. (2002). Ancient Greek homes: People in the past. USA: Heinemann Educational Books MILLER – GROBEL, S. (1972). A mosaic floor from a Roman villa at Anaploga: Exploration and restoration. The journal American school of classical studies at Athens. Hesperia 54: 332 – 354 MOURITSEN, H. (2011). The families of Roman slaves and Freedmen. Στο έργο του B. RAWSON, Families in the Greek and Roman families. UK: Blackwell publishing MURPHY O’ – CONNOR, J. (1983). St. Paul’s Corinth: Texts and Archaeology. USA: Michael Clazier publishing MURRAY, O. (1990). Sympotic History. Στο έργο του O. MURRAY, A symposium on the symposion. Oxford: Clarendon Press NEVETT, L. (2005). Between urban and ritual: House – form and social relations in Attic villages and Deme centers. Στο έργο των AULT, B. / L. NEVETT, Ancient Greek houses and households: Chronological regional and social diversity. Philadelphia: University of Pennsylvania Press NEVETT, L. (1999). Households society in Ancient Greek world. UK: Cambridge University Press OLCH – STERN, W. / D. HADJILA / THIMME, Z. (2007). Kenchreai eastern port of Corinth. Boston: Brill publications OSIEK, C. / D. BALCH (1997). Families in the New Testament world: Households and house churches. USA: Westminster John Knox Press

Philosophia Ancilla/ Academica II

162

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

PARKINS, H. (2005). Roman Urbanism, beyond the consumer city. Second Edition. USA: Taylor and Francis PELLIZER, E. (1990). Outlines of morphology of sympotic entertainers. Στο έργο του O. MURRAY, Sympotica: A symposium on the symposion. Oxford: Clarendon Press PERCIVAL, J. (1988). The Roman Villa: An historical tradition. London: Book Club Associates PETERSEN, N. (2008). Rediscovering Paul: Philemon and the sociology of Paul’s narrative world. USA: Wipf and Stock publishers PIERRE – ADAM, J. (2005). Roman building, materials and techniques. UK: Taylor and Francis POMEROY, S. / S. BRUSTEIN / DONLAN, W. / TOLBERT – ROBERTS, J. (2004). A brief history of Ancient Greece, politics, society and culture. New York: Oxford University Press RARDROF, W. (1962). Geschichte des Ruhe- und Gottesdiensttages im altestenChristentum. Zurich: Zwingli Verlag REISENFELD, H. (1970). The Sabbath and the Lord’s day in Judaism, the preaching of Jesus and Early Christianity. Philadelphia: Fortress ROBERTSON, D. (1974). Greek and Roman Architecture. London: Cambridge University Press ROLLER, M. (2006). Dining posture in Ancient Rome: Bodies, values and status. New Jersey: Princeton University Press ROSLER, W. (1990). Mnymosyne in the Symposion. Στο έργο του O. MURRAY, Sympotica: A symposium on the symposion. Oxford: Clarendon Press ROTHAUS, R. (2000). Corinth: The first city of Greece, an urban history of Late antique cult and religion. The Netherlands: Brill publications SABA, S. (2011). Greek cities and families. Στο έργο του B. ROWSON, A companion to families in the Greek and Romans world. UK: Blackwell Publishing

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

163

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

SAKELLARIOU, M. / N. FARAKLAS (1971). Corinthia – Cleonaea. Athens: Athens Center of Ekistics SANDERS, G. (2005). Archaeological evidence for early Christianity and the end of Hellenic religion in Corinth. Στο έργο των SCHOWALTER, D. / S. FRIESEN, Urban religion in Roman Corinth: Interdisciplinary approaches. USA: Harvard University Press SANSONE, D. (2004). Ancient publishing

Greek civilization. Oxford: Blackwell

SCHNELLE, U. (2005). Apostle Paul: His life and theology. USA: Baker Academic SCHIMITT – PANTEL, P. (1990). Sacrificial meal and symposion: Two models of civic Institutions in the Archaic city. Στο έργο του O. MURRAY, Sympotica: A symposium on the Symposion. Oxford: Clarendon Press SCHOWALTER, D. (2010). Seeking shelter in Roman Corinth: Archaeology and placement of Paul’s communities. Στο έργο των FRIESEN, S. / WALTERS, J. / D. SCHOWALTER, Corinth in Context: Comparative studies on religion and society. Boston: Brill publications SCRANTON, R. (1957). Corinth results of excavations by the American School of classical studies at Athens: Mediaeval architecture in the central area of Corinth. Τόμος 16ος. USA: Princeton University Press SCULLION, S. (2007). Festivals. Στο έργο του D. Ogden, A companion to the Greek religion. USA: Blackwell Publishing SEAR, F. (1983). Roman Architecture. New York: Cornell University Press SEWELL, J. (2011). The formation of Roman urbanism 338 – 200 BC: Between contemporary foreign influence and Roman tradition. USA: Portsmouth - Rhodeislands SHEAR, T. (1930). Corinth: The Roman Villa.USA: Harvard University press SLANE- WARNER, K. (2003). Corinth’s Roman pottery. Στο έργο των WILLIAM, C. / N. BOOKIDIS, Corinth, the Centenary 1896 – 1996. Athens: The American school of classical studies at Athens

Philosophia Ancilla/ Academica II

164

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

SMITH, D. (2003). The Banquet in the early Christian world: From symposion to Eucharist. Minneapolis: Fortress Press SM ITH, D. (1981). Meals and Morality in Paul and his world. Στο Society of Biblical Literature, Seminar Paper 20. USA: Scholar Press SPIVEY, N. / M. SQUIRE (2004). Panorama of the classical world. USA: Getty publications STILLWELL, R. / R. SCRANTON / S.E. FREEMAN (1941). Corinth results of excavations by the American School of classical studies at Athens: Architecture. Τόμος 1ος. Μέρος 2ο. USA: Princeton University Press STILLWELL, R. / H. FOWLER (1932). Corinth results of excavations by the American School of classical studies at Athens: Introduction, topography, architecture. Τόμος 1ος. USA: Princeton University Press STUHLMACHER, P. (1987). Das neutestamentiche zeugnis vom herrenmahl. Άρθρο στο Zeitschrift fur Theologie and Kichre. Τεύχος 84: 22 – 35 STURGEON, M. (2003). Sculpture at Corinth. Στο έργο των WILLIAM, C. / N. BOOKIDIS, Corinth, the Centenary 1896 – 1996. Athens: The American school of classical studies at Athens THEISSEN, G. (2004). Social stratification in the Corinthian community: A contribution to the sociology of early Hellenistic Christianity. Στο έργο των ADAMS, E. / D. HORRELL, Christianity at Corinth: The quest of Pauline church. USA: Westminster John Knox Press TREGGIAR, S. (1926). Roman freedman during the Late Republic. UK: Clarendon Press ΤROMP, J. (2008). Night and Day in Acts 20:7, in Jesus, Paul and Early Christianity. Leiden: Brill Publications TRUMPER, M. (2011). Space and social relationships in the Greek Oikos af the Classical and Hellenistic periods. Στο έργο του B. RAWSON, A companion to families in the Greek and Roman worlds. UK: Blackwell Publishing LTd TRUMPER, M. (2005). Modest housing in Late Hellenistic Delos. Στο έργο των AULT, B. / L. NEVETT, Ancient Greek houses and households:

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

165

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Chronological regional and social diversity. Philadelphia: University of Pennsylvania Press VERNANT – PIERRE, J. (1995). The Greeks. Chicago: The University of Chicago Press WALLACE – HADRILL, A. (1994). Houses and society in Pompeii and Herculaneum. New Jersay: Princeton University Press WEIBERG, S. (1960). Corinth results of excavations by the American School of classical studies at Athens: The Southeast buildings – The twin Basilicas – The Mosaic house. Τόμος 1ος. Μέρος 4ο. USA: Princeton University Press WHITE, M. (1990). Building God’s house in the Roman world: Architectural adaptation among pagans, Jews and Christians. USA: John Hopkins University Press WIEDEMANN, T. / J. GARDNER (2013). Representing the body of the slaves. USA: Frank Cass publishers WELBORN, L. (2011). An end to Enmity: Paul and the “Wroncooer of Seond Corinthians. Germany: Walter de Gruyter Gmbh & Co publishing WIEGANT. T. (1904). Priene: ergebnisse er ausgrabungen und untersuchungen in den jahren 1895-1898. Germany: Royal Museum of Berlin WILLIANS, C. / Η. ΖΕΡΒΟΣ (1988). Corinth 1987: South of Temple “E” and East of the Theater. Hesperia 51: 151 – 163 WILLIAMS, C. (2005). Roman Corinth: The final years of Pagan cult facilities. Στο έργο των SCHOWALTER, D. / S. FRIESEN, Urban religion in Roman Corinth: Interdisciplinary approaches.USA: Harvard University Press WILKINS, J. / S. HILL (2006). Food in the Ancient world. USA: Blackwell publishing WINTER, B. (2001). After Paul left Corinth: The influence of secular ethics and social change. USA: Eerdmans publications WISEMAN, J. (1978). The land of the Ancient Corinthians. Τόμος 50. Studies Mediterranean archaeology. USA: University of California Press

Philosophia Ancilla/ Academica II

166

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

WISS, J. (2001). Ο αρχέγονος Χριστιανισμός: Η ιστορία της περιόδου 30 150 μ.Χ. Μετάφρ. Σ. Αγουρίδης, Ζ. Πλιάκου, Θ. Σωτηρίου, κ.ά. Δεύτερη Έκδοση. Αθήνα: Άρτος Ζωής YARDLEY, J. (1991). The symposium in Roman elegy. Στο έργο του W. SLATER, Dining in a classical context. USA: The University of Michigan Press ZDERO, R. (2001). Letters to the house church movement: Real letters, real people, real issues. USA: Xulon Press 3. Ηλεκτρονικές Διευθύνσεις http://www.kairatos.com.gr/aggeia.htm http://www.jewishvirtuallibrary.org/festivals_in_Israel http://www.ascsa.edu.gr/ el_gr/Default. Aspx

about

Corinth/

tabit/120/language

http://el.wikipedia.org/wiki/Εσσαίοι http://www.cyclopaidia.de/opussectile

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

167

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

εικ.1: Χάρτης της αρχαίας Κορίνθου (Πηγή: http://www.welcometohosanna.com/PAULS_MISSIONARY_JOURNEYS/2mi ssion_6.html)

Philosophia Ancilla/ Academica II

168

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 2: Σπίτια τύπου με «παστάδα» (Πηγή: http://www.proprofs.com/flashcards/story.php?title=ancientcities-final)

ΕΙΚΟΝΑ 3: Κάτοψη τριών οικιών της Ολύνθου (Πηγή: http://www.proprofs.com/flashcards/story.php?title=ancientcities-final)

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

169

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 4: Κατόψεις οικιών με «προστάδα», Πριήνη. (Πηγή: http://sites.davidson.edu/csa/house-comparison/screen-shot2013-04-22-at-3-41-33-pm/)

Philosophia Ancilla/ Academica II

170

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 5: Οικία με «περιστύλιο», Δήλος. (Πηγή: http://www.tmth.gr/sciencerelated/64-arxaia-ellinikitechnology/353-arxaia-katoikia-b)

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

171

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 6: Κάτοψη ελληνικής έπαυλης δομημένη σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά του Βιτρουβίου (Περί Αρχιτ.6,7,1-7) (Πηγή: http://edidaskalia.blogspot.gr/2013/12/blog-post_1564.html)

Philosophia Ancilla/ Academica II

172

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 7: Στηρίγματα διακοσμημένα με γλυπτές κεφαλές λεόντων και ταύρων. Οικία Τριαίνης, Δήλος. (Πηγή: http://lemonodaso.exblog.jp/i106/2/)

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

173

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 8: Κατόψεις οικιών, «μέση οικία», νησίδα Χαλκών, Δήλος. (Πηγή: http://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2011/07/1142.pdf)

Philosophia Ancilla/ Academica II

174

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 9: Κατόψεις εξελικτικής πορείας των ρωμαϊκών κατοικιών, a= πρόχειρη στρογγυλή καλύβα, b= καλύβα σε σχήμα τετράγωνης κατοικίας, c=αρχαϊκός τύπος οικίας με υποτυπώδες αίθριο, d= οικία με αίθριο, e=οικία με αίθριο και περιστύλιο. (Πηγή: https://www.studyblue.com/notes/note/n/roman-artmidterm/deck/5882409)

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

175

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 10: Κάτοψη οικίας με «αίθριο» άνευ περιστυλίου. (Πηγή: http://ancientandold.blogspot.gr/2009_09_01_archive.html)

Philosophia Ancilla/ Academica II

176

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 11: Τετράρριχτη στέγη στον χώρο του «αιθρίου». (Πηγή: http://www.viaavgvsta.anonai.com/VVTLL2fr.html)

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

177

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 12: Casa di Meleagro, Πομπηία, μαρμάρινο τραπέζι «cartibulum» στο αίθριο. (Πηγή: http://www.aeria.phil.unierlangen.de/photo_html/topographie/italien/pompeji/haeuser/melea02.h tml)

Philosophia Ancilla/ Academica II

178

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 13: Τοιχογραφία από «τρικλίνιο» στην οικία «Casa dei Casti Amanti», Πομπηία. (Πηγή: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pompeii__Casa_dei_Casti_Amanti_-_Banquet.jpg)

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

179

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 14: Μακέτα που δείχνει την μη-στεγασμένη στοά που χρησιμεύει για εξωτερικό κήπο της οικίας «hortus». ( Πηγή: http://www.ancient.eu/article/77/)

Philosophia Ancilla/ Academica II

180

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 15: Κάτοψη Ρωμαϊκής οικίας με περιστύλιο. (Πηγή: http://historiadaarte.pbworks.com/w/page/18413936/Villae%20e%20Dom us)

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

181

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 16: Τρικλίνιο, «triclinium» από την οικία «Casa de Cryptoporticus», Πομπηία. (Πηγή: http://blogs.getty.edu/iris/reclining-and-dining-and-drinking-inancient-rome/)

Philosophia Ancilla/ Academica II

182

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 17: Κάτοψη μέσω μακέτας, οικοδομικόυ τετράγωνου, «insula», στην Όστια. (Πηγή: http://www.ostia-antica.org/regio3/10/10-3.htm)

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

183

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 18: Τρισδιάστατο μοντέλο «ανδρώνα», μιας τυπικής αρχαίας ελληνικής οικίας. (Πηγή: http://www.helleniccollege.gr/news.php?content=article_all&sch=gimlic&sy=20112012&artid=101)

Philosophia Ancilla/ Academica II

184

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 19: Υπαίθριο «τρικλίνιο» από την οικία «Casa di Gemmarius», Πομπηία. (Πηγή: http://www.pompeiiinpictures.com/pompeiiinpictures/R1/1%2011%2016. htm)

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

185

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Philosophia Ancilla/ Academica II

186

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 20: Σχηματική παράσταση των θέσεων ενός τρικλινίου. (Πηγή: http://tweedlandthegentlemansclub.blogspot.gr/2011/09/tricliniumroman-dining-room.html)

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

187

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ΕΙΚΟΝΑ 21: Ανάγλυφη επιτύμβια στήλη με σκηνή «νεκρόδειπνου», Θεσσαλονίκη Ανατολικό νεκροταφείο. (Πηγή: http://odysseus.culture.gr/h/4/gh430.jsp?obj_id=8153)

Philosophia Ancilla/ Academica II

188

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

EIKONA 22: Ακροτηριασμένη επιγραφή στον αρχαιολογικό χώρο της Κορίνθου, οδός Λεχαίου. (Πηγή: http://www.ascsa.edu.gr/pdf/uploads/hesperia/147835.pdf)

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

189

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Philosophia Ancilla/ Academica II

190

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ὁ σύλλογος «σὺν Ἀθηνᾷ» ἱδρύθηκε στὴν Καβάλα τὸ Σεπτέμβριο τοῦ 2012 μὲ σημεῖο ἀναφορᾶς του τὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ φιλοσοφία καὶ κύριους στόχους του: 1) τὴν προώθηση τοῦ ὀρθολογισμοῦ καὶ τῆς ἐπιστήμης καὶ 2) τὴν καλλιέργεια τῆς πολιτικῆς ἠθικῆς. Σὲ σχέση μὲ τὴ Δημόσια Ἐκπαίδευση τῆς χώρας μας, ἰδίως τὴν Τριτοβάθμια, ἀποβλέπει στὴν ἐκλαΐκευση τῆς ἐπιστημονικῆς γνώσης καὶ τὴ διαθεσιμότητά της στὴν κοινωνία. Μέλη του εἶναι κυρίως ἐπιστήμονες, ὄχι μόνον τῶν λεγόμενων ἀνθρωπιστικῶν σπουδῶν. Στὶς προγραμματικές του δραστηριότητες ἐντάσσονται: 1) τὰ σὲ ἑβδομαδιαία βάση μαθήματα ἀρχαίων ἑλληνικῶν καὶ ἀρχαίας ἑλληνικῆς φιλοσοφίας, ποὺ παρέχονται στὸ κτίριο «Πυθαγόρας» τοῦ Δήμου Καβάλας, 2) τὶς σὲ μηνιαία βάση Διαλέξεις πρὸς τὸ εὐρὺ κοινό, ποὺ δίνονται κατὰ κύριο λόγο στὴν αἴθουσα «Βασίλης Βασιλικὸς» τῆς Δημοτικῆς Βιβλιοθήκης Καβάλας καὶ 3) τὰ σὲ ἐτήσια βάση πανελλήνια Συνέδριά του, τὸ πρῶτο τῆς Πολιτικῆς Φιλοσοφίας (2527/04/2014) καὶ τὸ δεύτερο τῆς Ἐπιστημολογίας (22-24/05/2015), ὑπὸ τὴν αἰγίδα τοῦ Δήμου Καβάλας. Ιστοχώρος: https://synathena.wordpress.com

Philosophia Ancilla/ Academica II

Το Ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων Χριστιανικών κοινοτήτων

191

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Η ιδέα για τις Εκδόσεις Σαΐτα ξεπήδησε τον Ιούλιο του 2012 με πρωταρχικό σκοπό τη δημιουργία ενός χώρου όπου τα έργα νέων συγγραφέων θα συνομιλούν άμεσα, δωρεάν και ελεύθερα με το αναγνωστικό κοινό. Μακριά από το κέρδος, την εκμετάλλευση και την εμπορευματοποίηση της πνευματικής ιδιοκτησίας, οι Εκδόσεις Σαΐτα επιδιώκουν να επαναπροσδιορίσουν τις σχέσεις Εκδότη-ΣυγγραφέαΑναγνώστη, καλλιεργώντας τον πραγματικό διάλογο, την αλληλεπίδραση και την ουσιαστική επικοινωνία του έργου με τον αναγνώστη δίχως προϋποθέσεις και περιορισμούς. Ο ισχυρός άνεμος της αγάπης για το βιβλίο, το γλυκό αεράκι της δημιουργικότητας, ο ζέφυρος της καινοτομίας, ο σιρόκος της φαντασίας, ο λεβάντες της επιμονής, ο γραίγος του οράματος, καθοδηγούν τη σαΐτα των Εκδόσεών μας. Σας καλούμε λοιπόν να αφήσετε τα βιβλία να πετάξουν ελεύθερα!

Philosophia Ancilla/ Academica II

192

Χρήστος Α. Ψάλτης

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Η παρούσα μονογραφία, με τον τίτλο «Το ελληνορωμαϊκό και τα κοινά δείπνα των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων» και με το συνδυασμό των επιστημών της Αρχαιολογίας, της Φιλολογίας, της Κοινωνιολογίας, της Ιστορίας και της Θεολογίας, διερευνά το ζήτημα των κοινών δείπνων από μέρους των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων, που ίδρυσε ο Απόστολος Παύλος. Πρωτογενή πληροφόρηση αντλούμε από την Καινή Διαθήκη και συγκεκριμένα από την Α΄ Προς Κορινθίους Επιστολή, όπου από τον πρωτοκορυφαίο των Αποστόλων γίνεται σαφής αναφορά στην αρχέγονη αυτή πρακτική των χριστιανών του Α΄ αι. μ.Χ. Γι’ αυτό το λόγο, η αρχαία Κορίνθος επιλέγεται στοχευμένα ως το αντικείμενο της παρούσας έρευνας, η οποία αποσκοπεί στην παρουσίαση των θέσεων της βιβλιογραφίας ως προς τον τόπο, το χρόνο και τον τρόπο συγκέντρωσης των πρώτων χριστιανών, για τα κοινά τους δείπνα, καθώς επίσης και ως προς τα ανακύπτοντα κοινωνιολογικής φύσεως ζητήματα. Έπεται η σύνθεση όλων των απόψεων και τελικά η οπτική γωνία του ίδιου του συγγραφέα.

Philosophia Ancilla/ Academica II

ISBN: 978-618-5147-72-3