APOLONIA nr. 23

APOLONIA

Revistë shkencore, profesionale dhe informative.

PËRMBAJTJA PUNIME BURIMORE SHKENCORE Zana Agani 9-27 • Krahasimi i efikasitetit të veprimit të anestezisë lokale lidokainë ndaj artikainës përmes përcaktimit të nivelit të kortizolonit në gjak Lupço Dimitrov 29-42 • Përcaktimi i fluorit jonik në qumështin e fluorizuar, me metodën seleksionuese të joneve PUNIME PROFESIONALE Etleva Droboniku, D. Hysi, L. Xhemnica 43-49 • Vlerësim i ecurisë klinike 2-vjeçare i mbushjeve në kavitetet ekstensive të klasës së ii me teknikën e laminuar RMGIC/CR dhe mbushjeve me kompozitë (CR) Biljana Andonovska, C. Dimova, T. Evrosimovski 51-58 • Nivelet indore të matriksit të metaloproteinazës te lezionet kronike periapikale Rozela Rroço, L. Rusi, Xh. Mulo, Ç. Toti, M. Rroço 59-64 • Prevalenca e veseve orale në femijët e moshës 10-12 vjeçe në klinikën stomatologjike universitare Tiranë PUNIME VËSHTRIM Hrvoje Juriq 65-76 • Sshërimi i sëmundjeve të pulpës së dhëmbëve të qumështit dhe atyre të përhershëm të sapodalur Erdem Kilic, A. Alkan 77-90 • Komplikimet e osteogjenezës distraktive: eksperienca klinike me prezentime të rasteve

91-95 • RISI, KOMENTE, PREZENTIME

APOLONIA 12 • 23, f. 3-5, Maj, 2010

APOLONIA 12 - 23, str.3-5, Maj 2010

APOLONIA

Nau~no, stru~no i informativno spisanie

SODR@INA

IZVORNI NAU^NI TRUDOVI Zana Agani 9-27 • Sporedba na efikasnosta na deluvaweto na lokalniot anestetik lidokain nasproti artikainot po obele`uvaweto na nivoto na kortizolon vo krvta Qup~o Dimitrov 29-42 • Odreduvawe na koli~inata na jonski fluor vo fluoriziranoto mleko, so jon selektivna metoda STRU^NI TRUDOVI Etleva Droboniku, D. Hisi, L. Xemnica 43-49 • Vrednuvawe na 2 godi[en klini~ki tek na ekstenzivnite kaviteti na vtora klasa so tehnika na laminirawe RMGIC/CR i polnewa so kompozit (CR) Biljana Andonovska, C. Dimova, T. Evrosimovski 51-58 • Tkivni nivoa na matriks metaloproteinazi kaj hroni~nite periapikalni lezii Rozela Ro~o, Q. Rusi, X. Muqo, ^. Toti, M. Ro~o 59-64 • Prevalenca na oralnite naviki kaj decata od 10-12 godi[na vozrast na univerzitetskata stomatolo[ka klinika vo tirana PREGLEDNI TRUDOVI Hrvoje Juri] 65-76 • Le~ewe na zaboluvawata na pulpata kaj mle~ni i mladi trajni zabi Erdem Kilic, A. Alkan 77-90 • Komplikacii kaj distrakcionata osteogeneza, klini~ko iskustvo so prikaz na slu~aevi 94-95 • NOVINI, KOMENTARI, PREZENTACII

APOLONIA 12 • 23, f. 3-5, Maj, 2010

APOLONIA 12 - 23, str.3-5, Maj 2010

APOLONIA

Professional scientific and informative journal CONTENT ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER Zana Agani 9-27 • Comparison of action efficacity of local anesthetic lidocaine vs articaine after evidence of level of cortisolon on blood Lupco Dimitrov 29-42 • The determination of the amount of the ion fluorine in the fluoridated milk with ion selective method PROFESSIONAL PAPER Etleva Droboniku, D. Hysi, L. Xhemnica 43-49 • Two years clinical evaluation of class ii extensive cavities using open sandwich technique (RMGIC/CR) compared with composite resin (CR) Biljana Andonovska, C. Dimova, T. Evrosimovski 51-58 • Tissue levels of matrix metalloproteinases in chronic periapical lesions Rozela Rroço, L. Rusi, Xh. Mulo, Ç. Toti, M. Rroço 59-64 • Prevalence of oral habits in 10-12 years -old school children in dental clinic in Tirana REVIEW PAPER Hrvoje Juric 65-76 • Treatment of pulp diseases of young milk and permanent teeth Erdem Kilic, A. Alkan 77-90 • Complications of distraction osteogenesis: clinical experiences with case reports complications of Distraction

91-95 • NEWS, COMMENTS, PRESENTATIONS

APOLONIA 12 • 23, f. 3-5, Maj, 2010

APOLONIA 12 - 23, str.3-5, Maj 2010

EDITORIALI

EDITORIAL

Të nderuar lexues të Revistës Stomatologjike Apolonia.

Procesi i përgatitjes të çdo numri të revistës paraqet një brengë dhe angazhim në vazhdimësi të stafit drejtues dhe mua si kryeredaktor. Ndërsa, botimi dhe dalja në dritë e secilit numër të revistës sonë është një kënaqësi, në rradhë të parë për të gjithë ju lexues të respektuar, për dashamirët, simpatizuesit dhe mbështetësit e Revistës Apolonia, ndërsa për stafin drejtues është një dëshmi plus se angazhimi ka rezultuar me sukses.

Botimi i këtij edicioni, është i një rëndësie të veçantë pasiqë ky numër del nga shtypi në vigjile të mbajtjes të Kongresit Ndërkombtar “Stomatologjia sot” që e organizon Shoqëria Stomatologjike Shqiptare, dhe se të gjithë pjesmarrësit e kongresit do të kenë kënaqësinë që së bashku me materialet do ta marrin edhe këtë numër të Revistës Apolonia, ku do të gjejnë një gamë të gjerë të artikujve dhe temave shkencore, profesionale dhe vështrimeve.

Te nderuar lexues mysafirë dhe pjesmarrës të kongresit. Revista Stomatologjike Apolonia, si një dritare e fortifikatës të quajtur Shkencat Mjekësore - Stomatologjike në dy dekadat e ekzistimit të vet ka luajtur rolin e lajmëtarit dhe afruesit mes botës krijuese shkencore dhe profesionale stomatologjike dhe opinionit të gjerë profesional si shfrytëzues dhe aplikues i të arriturave shkencore dhe prifesionale, të cilën gjë revista Apolonia mëton ta vazhdojë si dhe ta perfeksionojë edhe në të ardhmen. Për këtë qëllim, revista në vazhdimësi ngel e hapur për bashkpunim me të gjitha qarqet institucionale dhe shkencore dhe me të gjithë autorët pa përjashtim.

Dua të shfrytëzojë rastin që ta përurojë organizatorin e kongresit, kongresit t’i urojë

APOLONIA 12 • 23, f. 7-8, Maj 2010

Po~ituvani ~itateli na Stomatolo{koto Spisanie Apolonia.

Procesot na pripremawe na sekoj broj od spisanieto pretstavuva problem i anga`irawe vo kontinuitet za rakovodniot kolegium i za mene kako glaven urednik. A, izleguvaweto od pe~at i obelodenuvaweto na sekoj broj od na{eto spisanie e zadovolstvo, vo prv red za site vas ceneti ~itateli, za dobronamernicite, simpatizerite i podr`uva~ite na Spisanieto Apolonia, dodeka za upravuva~kiot kolegium e dokaz pove}e deka anga`iraweto rezultiralo so uspeh.

Izdavaweto na ovaa edicija e od posebna va`nost bidej}i ovoj broj izleguva vo presret na odr`uvaweto na Me|unarodniot Kongres “Stomatologijata denes”, {to go organizira Stomatolo{koto Dru{tvo na Albancite. So toa site u~esnici na kongresot }e go imaat zadovolstvoto da zaedno so materijalite }e go dibivat i ovoj broj na Spisanieto Apolonia, kade {to }e se sretnat so edna {iroka paleta na nau~ni, stru~ni i pregledni temi.

Po~ituvani ~itateli, gosti i u~esnici na kongresot. Stomatolo{koto Spisanie Apolonia, kako eden prozorec na zamokot nare~en Medicinsko-Stomatolo{ki Nauki vo dve decenii od nejzinoto postoewe ja odigra ulogata na glasnik i pribli`uva~ pome|u nau~no-stru~nata tvore~ka stomatolo{ka sredina i {irokoto profesionalno mnenie kako korisnik i primenuva~ na nau~nite i stru~nite dostignuvawa, koja uloga Spisanieto Apolonia nastojuva da i vo idnina ja prodol`i i usovr{uva. Za ovaa cel, spisanieto vo kontinuitet ostanuva otvorena za sorabotka so site institucionalni i nau~ni krugovi i so site avtori bez isklu~ok.

Sakam da ja iskoristam prilikata za da im ~estitam na organizatorite na

7

APOLONIA 12 • 23, str.7-8, Maj 2010

kongresot, na kongresot mu posakuvam uspe{no rabotewe, na u~esnicite im posakuvam da pominat ubavi momenti i na ~itatelite na na{eto spisanie im posakuvam toa {to tie bi go posakuvale za sebe samite.

punë të mbarë, pjesmarrësve t’ju dëshirojë kalim të çasteve të mira në kongres dhe lexuesve të revistës sonë t’ju dëshirojë atë të cilën do ta kishin dëshiruar ata për vetveten.

Dr. Sherif Shaqiri mr. sci Kryeredaktor

D-r [erif [a}iri m-r sci Glaven urednik

EDITORIAL Dear riders of Journal of Dentistry Apolonia.

The preparing process of each number of journal represent a continuously problem and engaging for the leading staff, and me as Editor in chief. Meanwhile, edition publication of each number of our journal is a satisfaction, first of all you readers, for benevolences, sympathizers and supporters of Journal Apolonia, while for the leading staff is a testimony plus that the engagement has resulted with success.

The edition of this issue, has a special importance because this number is edited on eve of holding of International Congress “Dentistry today”, organized by Albanian’s Stomatological Society, and all participants of the congress will have pleasure that together with congress materials to receive this number of Journal Apolonia, where will find a wide gamut of scientific, professional and review articles ant topics.

Respected readers and you participants of the congress. Journal of Dentistry Apolonia like a window of the castle named Medical and Stomatological Sciences in its twi decade of existence has play the role of messenger and approachable between scientific and professional stomatological creating world, and the wide professional opinion like user and applicationer of scientific and professional benefits, and this object Apolonia has intention to continuation and to perfection in the future. For this goal, The journal in continuously is opened for collaboration with all institutional and scientific factors, and with all authors without exception.

In that case I would like to congratulation the organizer of the congress, and I wish to the congress a good work, for participants I wish to have good moments and to enjoy in the congress, and to the readers of our journal I wish that which they would like to wish for them selves.

Dr. Sherif Shaqiri mr. sci Editor-in-Chief

APOLONIA 12 • 23, f. 7-8, Maj 2010

8

APOLONIA 12 • 23, str.7-8, Maj 2010

UDK: 615.216.2:616.31-089 IZVOREN NAU^EN TRUD (INT)

UDK: 615.216.2:616.31-089 PUNIM BURIMOR SHKENCOR (PBSH)

SPOREDBA NA EFIKASNOSTA NA DELUVAWETO NA LOKALNIOT ANESTETIK LIDOKAIN NASPROTI ARTIKAINOT PO OBELE@UVAWETO NA NIVOTO NA KORTIZOLON VO KRVTA

KRAHASIMI I EFIKASITETIT TË VEPRIMIT TË ANESTEZISË LOKALE LIDOKAINË NDAJ ARTIKAINËS PËRMES PËRCAKTIMIT TË NIVELIT TË KORTIZOLONIT NË GJAK

Z. Agani

Z. Agani

Klinika za Oralna i Maksilofacijalna Hirurgija UBC na Kosovo-Pri[tina

Klinika e Kirurgjisë Orale dhe Maksillofaciale QSU e Kosovës- Prishtinë

Apstrakt

Abstrakt

Pod bolka podrazbirame, neprijatno emocionalno do`ivuvawe kako rezultat na fizi~ka i psihi~ka trauma.

Prvata reakcija na organizmot pri stres e reakcija vo forma na alarm, kade [to impulsi se ispra]aat vo mozokot i od tuka i od senzitivnite organi se stimulira hipotalamusot vo proizvodstvo na osloboden adrenokortikotropen hormon koj stimulira osloboduvawe na adrenokortikotropniot hormon od pituitarnite jazli i ovoj potoa go stimulira adrenalniot korteks da gi osloboduva kortizolonot i drugite glukokortikoidi.

Pove]eto od hirur[kite intervencii se prosledeni so bolki za vreme i posle tretmanot a osobeno po vadeweto na tretite impaktirani ili poluimpaktirani umnici koi se tolku obi~ni [to ovie bolki se koristat kako model za vrednuvaweto na analgetskite osobini na lekovite i novite anastetici.

Istra`uvaweto e napraveno na Klinikata za Oralna Hirurgija na UKSCK, vo Pri[tina, Kosovo.

Vo ova prospepktivno klini~ko istra`uvawe se opfateni 41 pacienti so indikacija za intervencija, hirur[ko otstranuvawe na tretite poluimpaktirani ili impaktirani umnici na dvete strani od dolnata vilica.

Za hirur[kata intervencija na ednata strana od vilicata e iskoristen artikainot vo rastvor od 4% so 1:100000 epinefrin vo koli~ina od 4ml, i na drugata strana e upotreben lidokainot vorastvor od 2% so 1:100000 adrenalin vo koli~ina od 4ml.

Klu~ni zborovi: Stres, kortizol, lidokain, artikain.

Me dhembje nënkuptojmë, përjetim emocional të pakëndshëm si rezultat i traumës fizike dhe psikike.

Reagimi i parë i organizmit në stres është reaksioni në formë alarmi , ku impulset përcillen në tru dhe nga truri dhe organet sensitive stimulojnë hipotalamusin në prodhimin e hormonit lirues kortikotropin, që stimulon lirimin e hormonit adrenokortikotrop nga gjëndra pituitare e kjo pastaj stimulon korteksin adrenal që të liron Kortizolin dhe glukokortikoidet tjera.

Shumica e intervenimeve kirurgjike përcillen me dhembje të gjatë dhe pas trajtimit kirurgjik, e sidomos dhembja pas nxjerrjes së molarëve të tretë të impaktuar apo të semiimpaktuar është aq e zakonshme sa që ky intervenim shfrytëzohet si model për vlerësimin e vetive analgjetike të barërave dhe anestetikëve të rinj.

Studimi është bërë në Klinikën e Kirurgjisë Orale të QKSUK-së, në Prishtinë, Kosovë. Në këtë studim klinik prospektiv janë përfshi 41 pacientë me indikacion për intervenim, largim kirurgjik të molarëve të tretë të semiimpaktuar apo të impaktuar në të 2 anët të nofullës së poshtme.

Për intervenimin kirurgjik në njërën anë të nofullës është përdorë Artikaina në tretje 4% me 1:100.000 epinefrinë në sasi prej 4 ml përderisa Lidokaina në tretje 2% me 1:100.000 adrenalinë në sasi prej 4 ml është përdorë në anën tjetër të nofullës.

Fjalë kyçe: Stresi, Kortizoli, Lidokaina, Artikaina`

Adresa Zana Agani kmf_o@yahoo.com

APOLONIA 12 • 23, f. 9-27, Maj 2010

9

APOLONIA 12 • 23, str.9-27, Maj 2010

SPOREDBA NA EFIKASNOSTA NA DELUVAWETO NA LOKALNIOT ANESTETIK LIDOKAIN NASPROTI ARTIKAINOT PO OBELE@UVAWETO NA NIVOTO NA KORTIZOLON VO KRVTA

KRAHASIMI I EFIKASITETIT TË VEPRIMIT TË ANESTEZISË LOKALE LIDOKAINË NDAJ ARTIKAINËS PËRMES PËRCAKTIMIT TË NIVELIT TË KORTIZOLONIT NË GJAK

Voved

Hyrje Me dhembje nënkuptojmë, përjetim emocional të pakëndshëm si rezultat i traumës fizike dhe psikike.52 Sjellja ndaj dhembjes është komunikimi veprues audibil apo visibil i subjektit që vuan nga dhembja ndërsa niveli i tolerancës ndaj dhembjes është intensiteti i stimulimit që subjekti është i gatshëm ta përballojë. 5 Nëse kemi parasysh natyrën e dyfishtë të dhembjes(perceptimi i ngacmimit dhe reakcioni në ngacmim) është e qartë se cilido veprim për eliminimin e dhembjes duhet të ndikojë në njërën nga këto aspekte të dhembjes, apo në të dyjat. 1, 52 Për dallim nga përceptimi i dhembjes, reakcioni në dhembje ndryshon dukshëm, jo vetë nga personi në person por edhe te i njëjti person gjatë ditës. 1, 52 Për analgjezion lokal të indeve përdoren tretësirat e anestezisë lokale. Anestezia lokale është metoda më e sigurtë dhe më e thjeshta.

Indikohet për eliminimin e dhembjes gjatë të gjitha intervenimeve stomatologjike që përcjellen me dhembje, dhe si metodë diagnostikuese kur kemi dhembje me prejardhje jo të qartë në rajonin e kokës dhe qafës.6, 9, 52 Faktorët që ndikojnë në veprimin anestezik janë: Konstanta e disocimit –pKa, tretshmëria lipide, lidhja proteinike e anestetikut, vendi se ku aplikohet, aktiviteti vazodilatator i anestetikut, nga koncentrimi i vazokonstriktorit prezent në tretjen e anestetikut, si dhe faktorët tjerë. Pas injektimit të anestetikut lokal, efekti anestetik kalon nëpër këto faza(do të humben dhe riparaqiten sensacionet): dhembje, ftohtë, nxehtë, prekje, presion i thellë, motorika1 APOLONIA 12 • 23, f. 9-27, Maj 2010

Pod bolka podrazbirame, neprijatno emocionalno do`ivuvawe kako rezultat na 52 fizi~ka i psihi~ka trauma.

Odnesuvaweto vrz bolkata e dejstvena audibilna ili vizibilna komunikacija na subjektot koj pati od bolka a nivoto na tolerancija vrz bolkata e stimulira~kiot intenzitet koj subjektot e spremen da go .5 trpi Ako ja imame predvid dvojnata priroda na bolkata (percepcija na dopir i reakcija na dopir) vidlivo e deka sekoe dejstvo za eliminacija na bolkata treba da vlijae vo eden od aspektite na bolkata ili 1, 52 na dvete.

Za razlika od percepcija na bolkata reakcijata na bolka se razlikuva zna~ajno ne samo od lice do lice tuku i kaj istoto 1, 52 lice vo tekot na denot.

Za lokalna anelgezija na tkivata se upotrebuvaat rastvorite na lokalnata anestezija. Lokalnata anestezija e najsigurniot i najobi~en metod. Se indicira za otklonuvawe na bolkata pri site stomatolo{ki intervencii koi se prosledeni so bolka, kako i dijagnosti~ki metod koga imame bolka od nejasno poteklo vo delot na 6, 9, 52 glavata i vratot.

Faktorite {to vlijaat vo anesteti~koto deluvawe se: Konstantata na disocijacija na-pka, lipidnata rastvorenost, proteinskata povrzanost na anestetikot, mestoto kade se aplicira, vazodilatativnata aktivnost na anestetikot, koli~inata na vazokonsriktorot vo anestetikot, kako i drugi faktori. Po iwektiraweto na lokalniot anestetik, anesteti~kiot efekt pominuva niz ovie fazi: (senzaciite }e se gubat i pak }e se pojavat) bolka, ladno, 1 toplo, dopir, dlabok pritisok, motorika.

10

APOLONIA 12 • 23, str.9-27, Maj 2010

1. Fizi~kite i hemiskite osobini na lidokainot i artikainot

Karakteristikat fizike dhe kimike të lidokainës dhe artikainës

Rëndësi të posaçme gjatë punës së përditshme, është përzgjedhja e anestetikut më të përshtatshëm në mënyrë që procedura kirurgjike dhe faza postoperative të jenë sa më pak të dhimbshme, dhe si të tillë sa më të pranueshme për pacientin.

Intervenimet kirurgjike në përgjithësi përcjellen me një stres të theksuar, qoftë nga frika për intervenim, aftësia e përballimit apo mospërballimit të dhembjes gjatë intervenimit, apo nga rrjedha dhe rezultati i vet intervenimit. Intervenimet kirurgjike në kavitetin oral për shkak të natyrës së punës por edhe dhembjes që ato bartin, ngërthejnë në vete një dozë të frikës dhe stresit.26 Reagimi i parë i organizmit në stres është reaksioni në formë alarmi , ku impulset përcillen në tru dhe nga truri dhe organet sensitive stimulojnë hipotalamusin në prodhimin e hormonit lirues kortikotropin, që stimulon lirimin e hormonit adrenokortikotrop nga gjëndra pituitare e kjo pastaj stimulon korteksin adrenal që të liron Kortizolin dhe glukokortikoidet tjera.

Pavarësisht nga sekretimi i rritur i kortizolit, organizmi nuk ka mundësi të ballafaAPOLONIA 12 • 23, f. 9-27, Maj 2010

Osobena te`ina pri sekojdnevnata rabota, e opredelbata na najpovolniot anestetik za da hirur{kata procedura i postoperativnata faza bidat pomalku bolni i so toa poprifateni za pacientot.

Hirur{kite intervencii voop{to se prosledeni so bele`en stres, bilo od strav od intervencijata, mo}ta na sovladuvawe ili nesovladuvawe na bolkata pri intervencijata ili od tekot i rezultatot na samata intervencija. Hirur{kite intervencii vo usnata praznina poradi prirodata na rabotata no i bolkite {to gi snosat, nosat so sebe i edna doza na pla{livost i 26 stres.

Prvata reakcija na organizmot pri stres e reakcija vo forma na alarm, kade {to impulsite se prosleduvaat do mozokot i od mozokot i senzitivnite organi go stimuliraat hipotalamusot vo la~ewe na oslobodeniot hormon kortikotropin, koj go stimulira osloboduvaweto na adrenokortikotropniot hormon od pituitarnite `lezdi i ovoj potoa go stimulira adrenalniot korteks za da go oslobodi kortizolot i ostanatite glukokortikoidi.

Nezavisno od povisokoto la~ewe na kortizolot, organizmot nema mo`nost da

11

APOLONIA 12 • 23, str.9-27, Maj 2010

qohet me stresorët, dhe nëse një gjendje e tillë zgjat atëherë rezultati mund të jetë vdekja.11 Sasia e kortizolit në serum ndryshon, me vlerat më të larta prezente në mëngjes, dhe më të ulëta në mbrëmje. Vlerat e ndyshuara të kortizolit në serum janë observuar në lidhje me vlerat jonormale të ACTH-së, depresionit klinik, stresit psikologjik si dhe nga ndikimi i stresorëve si hipoglikemia, sëmundjet, temperatura, trauma, intervenimi kirurgjik, frika, dhimbja etj.11 Shumica e intervenimeve kirurgjike përcillen me dhembje gjatë dhe pas trajtimit kirurgjik, e sidomos dhembja pas nxjerrjes së molarëve të tretë të impaktuar apo të semiimpaktuar është aq e zakonshme sa që ky intervenim shfrytëzohet si model për vlerësimin e vetive analgjetike të barërave dhe anestetikëve të rinj.53 Ky intervenim pra përcjellet me dhembje dhe stres. Nëse duam dhe mundohemi të zvoglojmë ndonjërën prej tyre, ne duhet ti zvoglojmë të dyja.47

se soo~uva so stresorite, i ako toa trae dolgo toga{ kako rezultat na toa 11 mo`e da sledi smrt.

Koli~inata na kortizolot vo serumot se menuva so visokite vrednosti prisatni nautro i najniskite nave~er.

Promenetite vrednosti na kortizolot vo serumot se sledeni vo vrska so nenormalnite vrednosti na ACTH, klini~kata depresija, psiholo{kiot stres kako i od vlijanieto na stresorite kako hipoglikemijata, bolestite, temperaturata, traumata, hirur{kata intervencija, stravot, 11 bolkata i drugi.

Pove}eto od hirur{kite intervencii se prosledeni so bolka vo tekot i po hirur{kiot tretman, a osobeno po vadewe na tretiot impaktiran ili poluimpaktiran molar koja e tolku voobi~aena {to ovaa intervencija se koristi kako model za vrednuvawe na analgetskite osobini na 53 lekovite i novite anestetici.

Ovaa intervencija e prosledena so bolka i stres. Ako sakame i se obiduvame da namalime edna od ovie toga{ }e gi 47 namalime dvete.

Materijal i metod

Materiali dhe metoda Studimi është bërë në Klinikën e Kirurgjisë Orale të QKSUK-së, në Prishtinë, Kosovë. Në këtë studim klinik prospektiv janë përfshi 41 pacientë me indikacion për intervenim, largim kirurgjik të molarëve të tretë të semiimpaktuar apo të impaktuar në të 2 anët të nofullës së poshtme.

Për intervenimin kirurgjik në njërën anë të nofullës është përdorë artikaina në tretje 4% me 1:100.000 epinefrinë në sasi prej 4 ml përderisa Lidokaina në tretje 2% me 1:100.000 adrenalinë në sasi prej 4 ml është përdorur në anën tjetër të nofullës.

Pacientët me të dhëna për reaksione alergjike ndaj anestetikëve lokal, me sëmundje kardiovaskulare, tireotoksikozë, nën terapi imunosupresive, diabetes mellitus, sëmundje të mëlçisë apo ndonjë sëmundje tjetër sistemike nuk janë marrë parasysh në këtë studim.

Para çdo intervenimi, pas informimit adekuat pacientët kanë nënshkruar një formular me të cilin kanë dhënë pëlqimin për intervenim dhe procedurë.

Janë marrë mostrat e gjakut para aplikimit të anestezisë, gjatë intervenimit dhe pas vendosjes së suturës së fundit(kur edhe APOLONIA 12 • 23, f. 9-27, Maj 2010

Istra`uvaweto e napraveno na klinikata na Oralna Hirurgija na UKSCK vo Pri{tina, Kosovo. Vo ova prospektivno klini~ko istra`uvawe se opfateni 41 pacienti so indikacija za intervencija, hirur{ko otstranuvawe na tretite impaktirani i poluimpaktirani molari vo dvete strani na dolnata vilica.

Za hirur{ka intervencija na ednata strana od vilicata e iskoristen artikainot vo rastvor od 4% so 1:100000 epinefrin vo koli~ina od 4ml, i na drugata strana e upotreben lidokainot vorastvor od 2% so 1:100000 adrenalin so koli~ina od 4ml.

Pacientite so podatoci za alergiski reakcii na lokalni anestetici,so kardiovaskularni bolesti, tireotoksikoza,pod imunosupresivna terapija, Diabetes mellitus, bolesti na heparot ili nekoja druga sistematska bolest ne se zemeni vo predvid vo ova istra`uvawe.

Pred sekoja intervencija, po adekvatnata informacija pacientite potpi{ale eden formular so koj dale soglasnost za intervencija i procedura.

Zemeni se mostri od krvta pred aplikacija na anestetikot,vo tekot na intervencijata i po poslednoto {iewe (koga i

12

APOLONIA 12 • 23, str.9-27, Maj 2010

pacienti është informuar për përfundim të operacionit), që të përcaktohet niveli i stres hormonit Kortizol të përcaktuar sipas RIA metodës për secilin pacient për të dy intervenimet. Mostrat e gjakut janë ruajtur dhe analizuar në Laboratorin e Endokrinologjisë në Institutin e Fiziologjisë të QKSUK. Përmes të një pyetësori pacientët pas përfundimit të intervenimit, të nesërmen, kanë shënuar vlerësimin e intensitetit të dhembjes gjatë intervenimit si dhe ndjeshmërinë e dhembjes postoperative.

Intervenimi i dytë është bërë me protokoll të njëjtë por me anestetik tjetër.

Rezultatet e fituara janë përpunuar në mënyrë statistikore. Testet e përdorura janë X2-testi, Tukey - Kramer Multiple Comparisons Test, T-testi dhe ANOVA-analiza e variacioneve.

Verifikimi i testeve është bërë për nivelin e besueshmërisë p<0.005 dhe p<0.001.

pacientot e informiran za zavr{etokot na operacija), za da se odredi nivoto na stres hormonot kortizol opredelen po RIA metodot za sekoj pacient za obete intervencii.

Mustrite na krvta se ~uvani i analizirani vo laboratorijata na endokrinologija vo institutot na fiziologija na UKSCK. So eden pra{alnik po zavr{uvawe na intervencijata pacientite utredenta bele`ele vrednosti na intenzitetot na bolkata vo tekot na intervencija i ~uvstvoto na postoperativna bolka.

Vtorata intervencija e napravena so ist protokol no so drug anestetik. Dobienite rezultati se obraboteni na statisti~ki na~in. Upotrebenite testovi se X2-testot, Tukey-Kramer Multiple Comparisons testot, T-testot i ANOVA-analiza na variacii. Verifikacija na testovite e napravena za nivoto na doverlivosta p<0.005 i p<0.001.

Rezultati i diskusija

Rezultatet dhe diskutimi Struktura e pacientëve sipas gjinisë ka qenë, 23 ose 56.1% femra dhe 18 ose 43.9% meshkuj. Me X2-test nuk kemi fituar dallim me sinjifikancë të rëndësishme statistikore sipas gjinisë (X2-testi = 0.61, p>0.05) Këto të dhëna janë paraqitur grafikisht në diagramin 1.

Strukturata na pacientite po pol bila, 23 `eni ili 56.1% i 18 ma`i ili 43.9%. So X2-testot ne dobivme promena so zna~itelna statisti~ka signifikacija po pol (X2-testot=0.61, p>0.05).

Ovie podatoci se prezentirani grafi~ki vo diagram 1.

Diagrami 1. Struktura e të hulumtuarëve sipas gjinisë Diagram 1. Struktura na istra`uvanite po pol

Sipas grup moshës mbi 90% e rasteve kanë qenë 20-29 vjeç. Pacienti më i ri ishte 18 vjeç dhe më i vjetri 37 vjeç. Mosha mesatare e të hulumtuarëve ishte 24.5 vjeçe (devijimi standard ± 3.3 vjet ). Kjo është e pasqyruar në diagramin 2.

APOLONIA 12 • 23, f. 9-27, Maj 2010

Spored vozrasta nad 90% od slu~aite bea od 20-29 godini. Najmladiot pacient be{e 18 godi{en a najstariot 37 godi{en.

Srednata vozrast be{e 24.5 godini. (standardna devijacija ± 3.3 godini). Ova e prezentirano vo diagram 2

13

APOLONIA 12 • 23, str.9-27, Maj 2010

Diagrami 2. Struktura e të hulumtuarëve sipas grup-moshës Diagram 2.Struktura na istra`uvanite po grupna vozrast

Gjithashtu edhe autori S.F. Malamed 30, në një studim klinik bën vlerësimin e efikasitetit të anestetikut lokal artikainë 4%, krahasuar me lidokainën 2% dhe vëren se nuk ka dallim statistikor sinjifikant mes dy anestetikëve në bazë të moshës, gjinisë, racës dhe peshës. Në studimin e tij moshat mesatare të subjekteve në të dy grupet(me artikainë dhe lidokainë) ishin 36.2 dhe 36.5.

Bazuar në vlerat normale të kortizolit në gjak(mëngjez 260-720 nmol/L dhe mbrëmje 50-350 nmol/L) kemi fituar distribuimin e rasteve me vlera normale dhe të rritura të kortizolit në gjak. Të gjitha intervenimet në materialin tonë klinik janë bërë paradite.

Vlerat e kortizolit janë matur para intervenimit dhe dhënies së anestetikut (ekstraksionit të molarit të tretë), gjatë intervenimit dhe pas intervenimit, te aplikimi i lidokainës ose artikainës. Të gjithë pacientëve iu janë nxjerrë të dy molarët, njëri me aplikimin e anestezionit lokal lidokainë dhe tjetri me anestezion lokal artikainë, me pauzë kohore në mes të dy intervenimeve prej së paku një muaji.

Te rastet te të cilat është aplikuar lidokaina si anestetik lokal: para intervenimit kortizoli ka qenë i rritur te 12 ose 29.3% të rasteve. Gjatë intervenimit në 17 ose 41.5% të rasteve dhe pas intervenimit te 15 ose 36.6% e të gjitha rasteve (Tab. 1).

APOLONIA 12 • 23, f. 9-27, Maj 2010

Istotaka i avtorot S.F.Malamed.na edno klini~ko istra`uvawe go pravi vrednuvaweto na efikasnosta na lokalniot anestetik 4% artikain sporeden so 2% lidokain i zabele`uva deka nema statisti~ka signifikantna promena me|u dvata anestetici vrz osnova na vozrast, pol, rasa i te`ina. Vo negovoto istra`uvawe srednite vozrasti na subjektite vo dvete grupi(so artikain i lidokain) bea 36.2 i 36.5 Osvrnuvaj}i se na normalnite vrednosti na kortizol vo krvta(nautro 260-720nmol/l i nave~er 50-350 nmol/l) dobivme distribucija na slu~ai so normalna i povi{ena vrednost na kortizolot vo krvta. Site intervencii von na{iot klini~ki materijal se izvedeni predpladne. Vrednostite na kortizol se izmereni pred itervencijata i davaweto na anestetikot (ekstrakcija na tretiot molar), vo tekot i po intervencijata, kaj aplikacija na artikain i lidokain. Na site pacienti im se vadeni dvata molari, edniot so lokalniot anestetik lidokain a drugiot so anestetikot artikain, so vremenska pauza od eden mesec pome|u dvete intervencii Kaj slu~aite kade {to e upotreben lidokainot kako anestetik: pred intervencijata kortizolot e poka~en kaj 12 ili 29.3% na slu~aite. Za vreme na intervencijata kaj 17 ili 41.5% od slu~aite i po intervencijata kaj 15 ili 36.6% od site slu~ai.(tab. 1)

14

APOLONIA 12 • 23, str.9-27, Maj 2010

Tabela 1 Struktura e vlerave të kortizolit në gjak te anestezia me lidokainë Tabela 1 Struktura na vrednostite na kortizol vo krvta kaj anestezijata so lidokain

Te rastet te të cilat është aplikuar Artikaina si anestetikë lokal: para intervenimit kortizoli ka qenë i rritur te 4 ose 9.8% të rasteve. Gjatë intervenimit në 14 ose 34.1% të rasteve dhe pas intervenimit te 8 ose 19.5% të të gjitha rasteve (Tab. 2).

Kaj slu~aite kade {to e apliciran artikainot kako lokalen anestetik: pred intervencijata kortizolot e poka~en kaj 4 ili 9.8% na slu~aite.vo tek na intervencijata kaj 14 ili 34.1% od slu~aite i po intervencijata kaj 8 ili 19.5% od site slu~ai (tab. 2)

Tabela 2 Struktura e vlerave të kortizolit në gjak te anestezia me artikainë Tabela 2 Struktura na vrednostite na kortizol vo krvta kaj anestezijata so artikain

Në diagramin 4 është prezentuar struktura e vlerave të rritura të kortizolit në gjak te aplikimi i Lidokainës ose Artikainës, para, gjatë ose pas intervenimit, ekstraktimit të molarit të tretë. Nuk kemi fituar dallim sinjifikant në strukturën e vlerave të rritura të kortizolit sipas anestetikut (X2-testi=2.74, p>0.05).

APOLONIA 12 • 23, f. 9-27, Maj 2010

Vo diagramot 3 e prezentirana strukturata na poka~enite vrednosti na kortizol vo krvta kaj aplikacija na lidokain i artikain, pred vo tek i po intervencijata,ekstrakcijata na tretiot molar. Ne dobivme zna~ajna promena vo struktura na poka~enite vrednosti na kortizolot po anestetikot (X2.testot=2.74,p>0.05).

15

APOLONIA 12 • 23, str.9-27, Maj 2010

Diagrami 3. Struktura e vlerave të rritura të kortizolit te aplikimi i Lidokainës dhe Artikainës Diagram 3. Struktura na poka~enite vrednosti na kortizol vo krvta kaj aplikacija na lidokain i artikain

Këtë dallim të vlerave të kortizolit sipas anestetikut para, gjatë dhe pas intervenimit, e shpjegojmë me faktin që, intervenimi i parë gjithmonë ka qenë me aplikimin e Lidokainës si anestetik lokal, ndërsa i dyti me aplikimin e Artikainës. Pra, pacientët gjatë intervenimit të dytë kanë qenë të njoftuar me natyrën e punës, dhe pak a shumë të përgatitur për intervenimin që do ti nënshtrohen, dhe pikërisht kjo i shpjegon vlerat e ulta të kortizolit në gjak para intervenimit te pacientët tek të cilët nxjerrja kirurgjike e molarit të tretë është bërë nën anestezinë lokale artikainë.

Ovaa razlika na vrednostite na kortizolot po anestetik, pred, za vreme i po intervencijata go objasnuvame so faktot deka prvata intervencija bila sekoga{ so aplikacija na lidokain kako lokalen anestetik, a vtorata so aplicirawe na artikain i pacientite za vreme na vtorata intervencija bile zapoznaeni so prirodata na rabota, i pomalku ili pove}e spremni za intervencijata {to }e im se napravi i vsu{nost ova gi objasnuva niskite vrednosti na kortizolot vo krvta pred intervencijata kaj pacientite kaj koi hirur{koto vadewe na tretiot molar e napraveno so lokalniot anestetik artikain.

Tab. 3 Vlerat e kortizolit në gjak te aplikimi i lidokainës si anestetik lokal Tab. 3 Vrednostite na kortizol vo krvta kaj aplicirawe na lidokain kako lokalen anestetik

APOLONIA 12 • 23, f. 9-27, Maj 2010

16

APOLONIA 12 • 23, str.9-27, Maj 2010

Siç theksuam më lartë, vlerat e kortizolit në gjak janë matur para intervenimit (ekstraksionit të molarit të tretë), gjatë intervenimit dhe pas intervenimit. Te aplikimi i lidokainës si anestetik lokal vlera mesatare e kortizolit në gjak para intervenimit ishte 580.6 nmol/L (SD ± 165.7 nmol/L). Vlera minimale 294.6 dhe maksimalja 862.6 nmol/L. Gjatë intervenimit vlera mesatare e kortizolit në gjak ishte 697.7 nmol/L (SD ± 187.5 nmol/L). Vlera minimale 342.9 dhe maksimalja 1064.2 nmol/L. Pas intervenimit vlera mesatare e kortizolit në gjak ishte 648.8 nmol/L (SD ± 139.8 nmol/L).

Vlera minimale 360.5 dhe maksimalja 933.9 nmol/L. Me analizën e variatit(ANOVA) kemi fituar dallim me sinjifikancë të rëndësishme statistikore sipas vlerave të kortizolit në gjak para, gjatë dhe pas intervenimit (F= 12.88, p<0.0001) (Diagrami 4).

Kako {to potenciravme pogore, vrednostite na kortizol vo krvta se izmereni pred intervencijata (vadeweto na tretiot molar), za vreme i po intervencijata. Kaj apliciraweto na lidokain kako lokalen anestetik, srednata vrednost na kortizolot vo krvta pred intervencijata be{e580.6 nmol/L (SD=165.7 nmol/L). Minimalnata vrednost 294.6 i maksimalnata 862.6 nmol/L.Za vreme na intervencijata srednata vrednost na kortizolot vo krvta be{e697.7 nmol/L. Minimalnata vrednost 342.9 nmol/L i maksimalnata 1064.2 nmol/L. Po ntervencijata srednata vrednost na kortizolot vo krvta be{e 648.8 nmol/L (SD=139.8 nmol/L). Minimalnata vrednost 360.5 dodeka maksimalnata 933.9 nmol/L. So analiza na varijacija (ANOVA) dobivme razlika so zna~itelna statisti~ka signifikantnost po vrednostite na kortizolot vo krvta, pred za vreme i po intervencijata (F=12.88,p>0.0001)(Diagram 4).

Diagrami 4 Vlerat mesatare të kortizolit në gjak te ekstraksioni i molarit të tretë me lidokainë Diagram 4 Srednite vrednosti na kortizolot vo krvta kaj ekstrakcija na tretiot molar so lidokain So testot na Tukey-Kramer napravivme Me testin e Tukey – Kramerit kemi bërë sporedba na razlikite na srednite krahasimin e diferencave të mesatareve me vrednosti so {to dobivme razlika so ç’rast kemi fituar dallim me sinjifikancë të visoka statisti~ka zna~ajnost pome|u lartë statistikore në mes të vlerave të kortizolit vrednostite na kortizolot vo krvta pred i në gjak para vs. gjatë intervenimit (p<0.001), gjithashtu edhe para vs. pas intervenimti za vreme na inervencijata(r<0.001), isto (p<0.05), ndërsa gjatë vs. pas intervenimit di- taka pred i po intervencijata (r<0.05) (Tab. 4).

ferenca e mesatareve nuk ka qenë sinjifikante (p>0.05) (Tab. 4).

APOLONIA 12 • 23, f. 9-27, Maj 2010

17

APOLONIA 12 • 23, str.9-27, Maj 2010

Tabela 4 Tukey - Kramer Multiple Comparisons Test Tabela 4 Tukey-Kramer Multiple Comparisons Test

Te aplikimi i Artikainës si anestetik lokal vlera mesatare e kortizolit në gjak para intervenimit ishte 559.6 nmol/L (SD ± 142.5 nmol/L). Vlera minimale 321.4 dhe maksimalja 994.6 nmol/L. Gjatë intervenimit vlera mesatare e kortizolit në gjak ishte 668.4 nmol/L (SD ± 163.1 nmol/L). Vlera minimale 372.3 dhe maksimalja 1020.2 nmol/L. Pas intervenimit vlera mesatare e kortizolit në gjak ishte 617.7 nmol/L (SD ± 172.9 nmol/L).

Vlera minimale 131.1 dhe maksimalja 1118.7 nmol/L. Me analizën e variantit(ANOVA) kemi fituar dallim me sinjifikancë të rëndësishme statistikore sipas vlerave të kortizolit në gjak para, gjatë dhe pas intervenimit (F= 10.24, p<0.0001) (Tab. 5 dhe Diagrami 4).

Kaj aplikacija na artikainot kako lokalen anestetik srednata vrednost na kortizolot vo krvta pred intervencijata be{e 559.6 nmol/L (SD=142.5 nmol/L). Minimalnata vrednost 321.4 nmol/L i maksimalnata 994.6 nmol/L. Za vreme na intervencijata srednata vrednost na kortizolot vo krvta be{e 668.4 nmol/L (SD=163.1 nmol/L).

Minimalnata vrednost 372.3 i maksimalnata 1020.2 nmol/L. Po intervencijata srednata vrednost na kortizolot vo krvta be{e 617.7 nmol/L (SD=172.9 nmol/L). Minimalnata vrednost 131.1 nmol/L i maksimalnata 1118.7 nmol/L. So variantnata analiza (ANOVA) dobivme razlika so statisti~ka zna~ajna po vrednostite na kortizolot vo krvta pred, za i po intervecijata (F=10.24, r<0.0001) (Tab. 5 i Diagram 4)

Tabela 5 Vlerat e kortizolit në gjak te aplikimi i artikainës si anestetik lokal Tabela 5 Vrednostite na kortizol vo krvta kaj aplikacija na artikain kako lokalen anestetik

APOLONIA 12 • 23, f. 9-27, Maj 2010

18

APOLONIA 12 • 23, str.9-27, Maj 2010

Diagrami 4. Vlerat mesatare të kortizolit në gjak te ekstraksioni i molarit të tretë me artikainë Diagram 4 Srednite vrednosti na kortizol vo krvta kaj ekstrakcija na tret molar so artikain

Te grupi me Artikainë me testin e Tukey – Kramerit kemi bërë krahasimin e diferencave të mesatareve me ç’rast kemi fituar dallim me sinjifikancë të lartë statistikore në mes të vlerave të kortizolit në gjak para vs. gjatë intervenimit (p<0.001), gjithashtu edhe para vs. pas intervenimti (p<0.05), ndërsa gjatë vs. pas intervenimit diferenca e mesatareve nuk ka qenë sinjifikante (p>0.05) (Tab.6).

Vo grupata so artikain so testot na Tukey-Kramer napravivme sporedba na razlikite na srednite vrednosti so {to dobivme razlika so visoka statisti~ka signifikantnost pome|u vrednostite na kortizolot vo krvta pred i za vreme na intervencijata (r<0.001), istotaka pred i po intervencijata(r<0.05), a za vreme i po intervencijata razlikata na srednite vrednosti ne be{e signifikantna ( p>0.05) (Tab. 6)

Tabela 6 Tukey - Kramer Multiple Comparisons Test te aplikimi i artikainës Tabela 6 Tukey-Kramer Multiple Comparisons Test kaj aplikacija na artikain

Në diagramet 5, 6 dhe 7 kemi prezentuar rezultatet e testimit të vlerave mesatare të kortizolit në gjak te aplikimi i lidokainës dhe artikainës si anestetik lokal në tri momente; para, gjatë dhe pas ekstraksionit të molarit të tretë.

Vlerat mesatare të kortizolit në gjak para intervenimit nuk kanë treguar dallim me sinjifikancë të rëndësishme statistikore sipas anestetikëve (T-testi=1.136, p>0.05), (Diag.5).

APOLONIA 12 • 23, f. 9-27, Maj 2010

Vo diagramite 5, 6 i 7 gi prezentiravme rezultatite na srednite vrednosti na kortizolot vo krvta kaj aplikacija na lidokain i artikain kako lokalen anestetik vo tri momenti: pred, za vreme i po ekstrakcija na tret molar.

Srednite vrednosti na kortizolot vo krvta pred intervencijata ne poka`aa razlika so zna~ajna statisti~ka zna~ajnost po anesteticite (T-testot=1.136, p>0.05) (Diag. 5)

19

APOLONIA 12 • 23, str.9-27, Maj 2010

Diagrami 5. Krahasimi i vlerave mesatare të krotizolit në gjak para intervenimit sipas anestetikut Diagram 5. Sporedba na srednite vrednosti na kortizolot vo krvta pred intervencijata po anestetici

Po ashtu vlerat mesatare të kortizolit në gjak gjatë intevenimit nuk kanë treguar dallim me sinjifikancë të rëndësishme statistikore sipas anestetikëve (T-testi = 1.22, p>0.05) (Diag. 6).

Istotaka srednite vrednosti na kortizolot vo krvta za vreme na intervencijata ne poka`ale razlika so zna~ajna statisti~ka signifikantnost po anestetici (T-testot=1.22, p>0.05) (Diag. 6)

Diagram 6.

Sporedba na srednite vrednosti na kortizolot vo krvta za vreme na intervencijata po anestetici

Diagrami 6 Krahasimi i vlerave mesatare të kortizolit në gjak gjatë kohës së intervenimit pas anestetikëve

Diagram 7.

Sporedba na srednite vrednosti na kortizol vo krvta po intervencijata po anestetici

Diagrami 7.

Krahasimi i vlerave mesatare të kortizolit në gjak pas intervenimit sipas anestetikut

APOLONIA 12 • 23, f. 9-27, Maj 2010

20

APOLONIA 12 • 23, str.9-27, Maj 2010

Siç shihet në Diagramin 7 vlerat mesatare të kortizolit në gjak pas intervenimit nuk kanë treguar dallim me sinjifikancë të rëndësishme statistikore sipas anestetikëve (T-testi=1.27, p>0.05).

Autorët C. M. Hill dhe R. V. Walker 9 në një studim klinik e kanë bërë matjen e vlerave të kortizolit në pështymë, një ditë para intervnimit , në ditën e intervenimit dhe një ditë pas intervenimit, me qëllim të vlerësimit të stresit gjatë ekstrakcionit kirugjik të molarit të tretë nën anetezi lokale. Në këtë studim ata konstatojnë ngritje të nivelit të kortizolit në ditën e intervenimit dhe zbritje e nivelit të kortizolit pas intervenimit.

Të njejtit autorë9 kanë bërë edhe përcaktimin e vlerave të kortizolit në pështymë te pacientët që i nënshtrohen ekstrakcionit kirurgjik të molarit të tretë nën anestezi lokale apo të përgjithshme, një ditë para intervenimit, në ditën e intervenimit dhe një ditë pas intervenimit.

Vlerat e fituara për pacientët që i nënshtrohen intervenimit nën anestezi lokale, të shprehura me vlerat mesatare te SD, nmol/L ishin: një ditë para intervnimit 24, 6+/- 14,9, në ditën e intervenimit 26,8+/- 14,4 dhe një ditë pas intervenimit 20,7+/-11,1. Ndërsa vlerat e fituara për pacientët që i nënshtrohen intervenimit nën anestezi të përgjithshme , të shprehura me vlerat mesatare te SD, nmol/L ishin: një ditë para intervenimit 23,5+/- 12,8, në ditën e intervenimit 36,2+/- 15,1 dhe një ditë pas intervenimit 23,6+/-14,2. Në grupin me anestezi të përgjithshme, nuk kanë vërejtur dallim sinjifikant në vlera të kortizolit në pështymë të marra para intervenimit me vlerat e kortizolit pas intervenimit. Te grupi me anestezi të përgjithshme koncentrimi i kortizolit në pështymë në ditën e intervenimit ishte më i lartë se sa një ditë para apo një ditë pas intrevenimit.

Te grupi me anestezi lokale edhe pse nuk ka pasur dallim sinjifikant në mes të dy vlerave, para dhe pas intervenimit, është vërejtur që vlerat e kortizolit në pështymë te ky grup, në ditën e intervenimit janë më të larta krahasuar me vlerat e kortizolit në pështymë tek grupi që i nënshtrohen intervenimit nën anestezi të përgjithshme. Gjithashtu te grupi me anestezi lokale pas intervenimit vlerat e kortizolit në pështymë tregojnë trend APOLONIA 12 • 23, f. 9-27, Maj 2010

Kako {to se gleda vo Diagram 7 srednite vrednosti na kortizolot vo krvta po intervencijata ne poka`ale razlika so zna~ajna statisti~ka signifikantnost po anestetici (T-testot=1.27, p>0.05).

Avtorite C.M Hill i R.V.Walker na edno klini~ko istra`uvawe gi izmerile vrednostite na kortizol vo pluva~kata, eden den pred intervencijata, so cel na vrednuvawe na stresot za vreme na hirur{kata ekstrakcija na tretiot molar pod lokalna anestezija. Vo ovoj trud tie konstatiraat poka~uvawe na nivoto na kortizolot na denot na intervencijata i sni`uvawe na nivoto na kortizolot po intervencijata.

9 Istite avtori , gi opredelile i vrednostite na kortizol vo pluva~kata kaj pacientite kaj {to e izvr{ena hirur{ka ekstrakcija na tretiot molar pod lokalna ili op{ta anestezija, eden den pred intervencijata, denta na intervencijata i eden den po intervencijata.

Dobienite vrednosti za pacientite koi se podlo`eni na intervencijata pod lokalna anestezija, izrazeni so sredni vrednosti na SD, nmol/L bea: eden den pred intervencijata 24, 6+/- 14.9, na denot na intervencijata 26,8+/- 14,4 i eden den po intervencijata 20,7 +/- 11,1.A dobienite vrednosti za pacientite koi se podlo`eni na intervencijata pod op{ta anestezija, izrazeni so srednite vrednosti na SD, nmol/L bea: den pred intervencijata 23.5+/12,8, denta na intervencijata 36,2+/- 15,1 i eden den po intervencijata 23,6+/- 14,2.

Vo grupata so op{ta anestezija, ne zabele`ale signifikantna promena vo vrednostite na kortizol vo pluva~kata zemeni pred intervencijata so vrednostite na kortizol po intervencijata. Kaj ovaa grupa koncentracijata na krtizol vo pluva~kata denta na intervencijata bila povisoka otkolku eden den pred ili po intervencijata.

Kaj grupata so lokalna anestezija iako nemalo signifikantna razlika pome|u dvete vrednosti pred i po intervencijata, e zabele`ano deka vrednostite na kortizol vo pluva~kata vo ovaa grupa,za vreme na intervencijata se po visoki sporedeno so vrednostite na kortizol vo pluva~ka kaj grupata sprovedena so op{ta anestezija.

Istotaka kaj grupata so lokalna anestezija po intervencijata vrednostite na kortizol vo pluva~ka poka`uvaat trend na

21

APOLONIA 12 • 23, str.9-27, Maj 2010

të uljes më të shprehur se sa te grupi me anestezi të përgjithshme.

Autorët gjithashtu konkludojnë se anestezia lokale ëshë metodë e preferuar e kontrollit të dhembjes për pacientët që nuk shprehin preferenca të forta për formën e anestezisë (lokale apo të përgjithshme). 9 Autori G. Chamani 16 në një hulumtim klinik e bën matjen e kortizolit në pështymë gjatë trajtimeve të ndryshme dentale (ekzaminimeve dentale, trajtimeve endodontike, restaurimeve dentale dhe ekstarktimit të dhëmbëve) me aplikimin e lidokainës 2% me 1:80.000 epinefrinë. Për sa i përket ekstraktimit të dhëmbëve vlerat e fituara për matjet që janë bërë 10 minuta para fillimit të procedurës (Mean+/-SD 17,41 +/-17,64), 10 minuta pasiqë është ulur pacienti (Mean+/-SD 14,92 +/-5,94), në fund të procedurës (Mean+/-SD 16,38 +/-10,02), dhe 15 minuta pas përfundimit të procedurës (Mean+/-SD 19,61 +/-13.07) tregojnë se niveli i kortizolit në pështymë nuk është rritur pas dhënjes së anestezisë lokale dhe gjatë ekstraktimit por është rritur në fund të ekstraktimit dhe pas 15 minutave pas përfundimit të procedurës. Këto të dhëna përputhen me të dhënat e studimit të autorëve Morse et al 41 dhe Miller et al 40, tek të cilët vërehet një rritje e theksuar e nivelit të kortizolit në pështymë pas përfundimit të ekstraktimit. Sipas autorit Morse et al 41 niveli i kortizolit tek pacientët që i nënshtrohen ekstraktimit tregon rritje në 80% të rasteve.

Kjo e dhënë sipas autorit shpjegohet me stresin e prodhuar për shkak të ekstraktimit, e që është më e madhe se sa te procedurat rutinore dentale. 41 Prej të gjitha rastet te të cilat është aplikuar Lidokaina si anestetik lokal 61% kanë deklaruar se kanë pasur pak dhembje pas intervenimit, 4.9% dhembje mesatare dhe 34.1% nuk kanë pasur dhembje pas intervenimit. Ndërsa, prej të gjitha rasteve te të cilat është aplikuar Atrikaina si anestetik lokal 22% kanë deklaruar se kanë pasur pak dhembje pas intervenimit, 2.4% dhembje mesatare dhe 75.6% nuk kanë pasur dhembje pas intervenimit. Me X2-test kemi fituar dallim me sinjifikancë të lartë statistikore në paraqitjen e dhembjes sipas anestetikut (X2-testi = 12.6, p<0.001) ( Tab. 7 ).

APOLONIA 12 • 23, f. 9-27, Maj 2010

poizrazeno sni`uvawe otkolku kaj onie pod op{ta anestezija.

Avtorite istotaka zaklu~uvaat deka lokalnata anestezija e preferirana metoda na kontrola na bolkata za pacientite koi ne izrazuvaat jaki preferenci za forma na anestezijata(lokalna 9 ili op{ta).

Avtorot G. Chamani na edno klini~ko istra`uvawe go meri kortizolot vo pluva~kata za vreme na razli~nite stomatolo{ki tretmani(dentalnite egzaminacii, endodontskite tretmani, dentalnite restavracii i ekstrakcija na zabi) so aplikacija na 2%lidokain so 1:80000 epinefrin.{to se odnesuva do ekstrakcija na zabite dobienite vrednosti za merewata {to se izvr{eni 10 min. pred po~etokot na procedurata (Mean+/-SD 17,41 +/- 17,64), 10 po odsednuvawe na pacientot (Mean+/-SD 14,92 +/- 5,94),na krajot na procedurata (Mean+/-SD 16,38 +/- 10.02), i 15 minuti po zavr{uvawe na procedurata (Mean+/-SD 19.61 +/- 13.07) poka`uvaat deka nivoto na kortizolot vo pluva~kata ne e poka~ena po davaweto na lokalnata anestezija i za vreme na ekstrakcijata no poka~ena e po zvr{uvawe na ekstrakcijata i po 15 minuti po zavr{etokot na procedurata.

Ovie podatoci se sovpa|aat so podatocite na istra`uvawata na Morse et.al., i Miller et.al. kaj koi se zabele`uva edno zna~itelno poka~uvawe na nivoto na kortizol vo pluva~ka po zavr{uvawe na ekstrakcijata. Po avtorot Morse et.al. nivoto na kortizol kaj pacientite podlo`ni na ekstrakcija poka`uva poka~uvawe kaj 80% 41 od slu~ai.

Ovoj podatok spored ovoj avtor se objasnuva so stresot proizveden poradi ekstrakcija, i koj e povisok otkolku kaj ostanatite rutinski dentalni proceduri.

Kaj site slu~ai kaj {to bil apliciran lidokainot kako lokalna anestezija 61% se izrazile deka imale bolki po intervencijata, 4.9%imale sredni bolki, a 34.1% deka nemale bolki po intervencijata. A od site slu~ai kaj {to bil apliciran artikainot kako lokalen anestetik 22%se izrazile deka imale malku bolki po intervencijata, 2.4% sredni bolki a 75.6% nemale bolki po intervencijata. So x2-testot dobivme razlika so visoka statisti~ka signifikanca vo prikazot na bolkata po anestetikot (x2-testot=12.6, r<0.001). (Tab. 7)

22

APOLONIA 12 • 23, str.9-27, Maj 2010

Tabela 7 Dhembja pas intervenimit te aplikimi i anestetikëve lokalë Tabela 7 Bolkata po intervencijata kaj aplikacija na lokalni anestetici

Në një studim klinik të autorit Malamed 30, ku bën krahasimin e dhimbjes postoperative, në bazë të të dhënave subjektive të pacientëve tek të cilët është aplikuar artikaina 4%, dhe lidokaina 2% për intervenimet kirurgjike orale, konstaton se prej grupit me Artikainë në mostrën prej 882 pacientëve vetëm 13% kanë përjetuar dhimbje postoperative, ndërsa të grupi me Lidokainë, në një mostër prej 443 pacientëve, 12 % kanë përjetuar dhimbje postoperative.

Na edno klini~ko istra`uvawe na avtorot Malamed, kade {to pravi sporedba na postoperativnite bolki vrz osnova na subjektivnite podatoci na pacientite kaj {to e apliciran artikainot 4% i lidokainot 2% za hirur{ki oralni intervencii, konstatira deka od grupata so artikain vo mostrata od 882 pacienti samo 13%pretrpele postoperativni bolki, a kaj grupata so lidokain od 443 pacienti, 12% pretrpele postoperativni bolki.

Zaklu~ok

Përfundim Në bazë të rezultateve tona përfundojmë se: 1. Nuk kemi dallim sinjifikant në mes rasteve sipas gjinisë, moshës dhe vendbanimit tre faktorë që mund të kenë ndikim në sensacionin e dhembjes 2. Te grupi me Lidokainë, sipas analizës së variantit (ANOVA) egziston dallim me sinjifikancë statistikore sipas vlerave të kortizolit në gjak para, gjatë dhe pas intervenimit (F= 12.88, p<0.0001) 3. Te grupi me Lidokainë sipas testit të Tukey – Kramerit egziston dallim me sinjifikancë të lartë statistikore në mes të vlerave të kortizolit në gjak para vs. gjatë intervenimit ( p<0.001), gjithashtu edhe para vs. pas intervenimti ( p<0.05), ndërsa gjatë vs. pas intervenimit diferenca e mesatareve nuk ka qenë sinjifikante ( p>0.05) APOLONIA 12 • 23, f. 9-27, Maj 2010

Po na{ite rezultati zaklu~uvame deka: 1. Nema signifikantna razlika pome|u slu~aite po pol, vozrasta i naselba, tri faktori koi mo`at da vlijaat vo senzacija na bolkata 2. Kaj grupata so lidokain, po analiza na variance (ANOVA) postoi razlika statisti~ka signifikantnost po vrednostite na kortizol vo krvta pred, za vreme i po intervencijata(F=12.88, r<0.0001) 3. Kaj grupata so lidokain po testot na Tukey-Kramer postoi so visoka statisti~ka signifikantnost pome|u kortizolot vo krvta pred i za vreme na intervencija (r<0.001), isto taka pred i po intervencijata (r<0.05), a za vreme i po intervencijata razlikata na srednite vrednosti ne bila signifikantna (r<0.05)

23

APOLONIA 12 • 23, str.9-27, Maj 2010

4. Te grupi me Artikainë, sipas analizës së variantit( ANOVA) kemi fituar dallim me sinjifikancë statistikore sipas vlerave të kortizolit në gjak para, gjatë dhe pas intervenimit (F= 10.24, p<0.0001) 5. Te grupi me Artikainë me testin e Tukey – Kramerit egziston dallim me sinjifikancë të lartë statistikore në mes të vlerave të kortizolit në gjak para vs. gjatë intervenimit ( p<0.001), gjithashtu edhe para vs. pas intervenimti (p<0.05), ndërsa gjatë vs. pas intervenimit diferenca e mesatareve nuk ka qenë sinjifikante (p>0.05) 6. Në strukturën e vlerave të rritura të kortizolit sipas anestetikut nuk ka dallim sinjifikant (X2-testi=2.74, p>0.05).

7. Vlerat mesatare të kortizolit në gjak para intevenimit (T-testi = 1.136, p>0.05) gjatë intevenimit (T-testi = 1.22, p>0.05) si dhe pas intevenimit (T-testi = 1.27, p>0.05) nuk kanë treguar dallim me sinjifikancë të rëndësishme statistikore sipas anestetikëve 8. Me X2-test kemi fituar dallim me sinjifikancë të lartë statistikore në paraqitjen e dhembjes sipas anestetikut ( X2-testi = 12.6, p<0.001)

4. Kaj grupata so artikain po analiza na variance (ANOVA) dobivme razlika so statisti~ka signifikantnost po vrednostite na kortizol vo krvta pred, za vreme i po intervencijata (F=10.24, r<0.0001) 5. Kaj grupata so artikain so testot na Tukey-Kramer postoi razlika so visoka statisti~ka signifikantnost pome|u vrednostite na kortizol vo krvta pred i za vreme na intervencijata (r<0.001), istotaka pred i po intervencijata (r<0.05), a za vreme i po intervencijata razlikata na srednite vrednosti ne bila signifikantna ((r<0.05).

6. Vo strukturata na poka~enite vrednosti na kortizol po anestetikot nema signifikantna razlika (X2-testot=2.74, p>0.05).

7. Srednite vrednosti na kortizol vo krvta pred intervencijata (T-testot=1.136, p>0.05), za vreme na intervencijata (T-testot=1.27, p>0.05) ne poka`uvale razlika so zna~ajna statisti~ka signifikantnost po anestetici.

8. So X2-testot dobivme razlika so visoka statisti~ka signifikantnost vo prikazot na bolkata po anestetikot (x2-testot=12.6, (r<0.001).

UDC: 615.216.2:616.31-089 ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER (OSP)

COMPARISON OF ACTION EFFICACITY OF LOCAL ANESTHETIC LIDOCAINE VS ARTICAINE AFTER EVIDENCE OF LEVEL OF CORTISOLON ON BLOOD ABSTRACT The word pain describes an unpleasant sensation due to physical and psychological trauma.

The first reaction of the organism to stress resembles an alarm, whereas the impulses are emitted to the brain and from the brain and sensory organs they stimulate the Hypothalamus into producing the corticotropine hormone, that stimulates the discharge of the hormone adrenocorticotrope from the pituitary center, and this further stimulates the adrenal cortex to discharge the Cortisole and other glucocorticoids.

Most surgical interventions are accompanied by pain during and after the surgical treatment.

Particularly, pain after extraction of third impacted or semiimpacted molars is so common, that this intervention is used as a model for evaluation of analgetic drugs and new anesthetics.

The study was conducted in the Clinic of Oral Surgery in QKSUK in Prishtina, Kosova. 41 patients with indications for intervention, surgical extraction of third impacted or semiimpacted molars on both sides of the lower jaw were included in this prospective study.

A 4% Articaine with 1:1 000 000 epinefrine in the amount of 4 ml was applied for a surgical intervention on one side of the jaw and on the other side of the jaw Lidocaine 2% with 1:1 000 000 adrenaline in the amount of 4 ml was applied.

Key words: Stress, cortizole, lidocaine, articaine APOLONIA 12 • 23, f. 9-27, Maj 2010

24

APOLONIA 12 • 23, str.9-27, Maj 2010

Literatura 1. Abubaker A.O., Benson K.J., "Oral and maxillofacial surgery secrets"., Hanley&Belfus, NC./Philadelphia, (2001), 2. Alejandro Sierra Rebolledo, Esther Delagado Molina, Leonardo Berini Aytes, Cosme Gay Escoda: Comparative Study of the anesthetic Efficacy of 4% articaine versus 2% lidocaine in inferior alveolar nerve block during surgical extraction of impacted third molars., Med. Oral Patol Oral Cir Bucal 2007; 12: EI 39-44 3. Banks, P.,1970. The adenocortical response to oral surgery. Br.J.Oral Surgery.,8:32-44 4. Bartlett SZ. Clinical observation on the effect of injections of local anaesthetics preceded by aspiration. Oral Surg 1972;33:520-525.

5. Bell W. E., "Orofacial pains, classifications , diagnosis , management"., fourth edition, Mosby Year book, St louis (1989), 6. Bennett, C.R.; Monheim's Local Anesthesia and pain control in dental practice. 7th ed.

The C.v. Mosby Company, St Louis and Toronto, 1984 7. Berini-Aytés L,Gay-Escoda C.Anestesia Odontológica.2nd ed.Madrid: Ediciones Avances Medico-Dentales,S.L.;2000.

8. Brickley M R, Shepherd J P. An investigation of the rationality of lower third molar removal based on USA National Institutes of Health criteria. Br Dent J 1996; 180: 249-254.

9. C.M. Hill, R.V. Walker: Salivary cortisol determination and self rating scales in the assessment of the stress in patints undergoing the extraction of the wisdom teeth, November 10 2001 Volume 191, no.9, pages 513-515 10. Comfort MB, Tse AS, Tsang AC, McGrath C A study of the comparative efficacy of three common analgesics in the control of pain after third molar surgery under local anaesthesia. Aust Dent J. 2002 Dec;47(4):327-30.

11. Creager J.G., "Human anatomy and Physiology", WCB, Wm, C. Brown Publishers, (1992) 12. Daublander M, Muller R, Lipp MD. The incidence of complications associated with local anesthesia in dentistry. AnesthProg 1997;44:132-41 13. Dionne RA. New approaches to preventing and treating postoperative pain. J.Am.Dent Assoc 1992;123:26-34.

14. Enrichue Ensaldo Carrasco, Eduardo Ensaldo Carrasco, Dr. Ricardo Rivas Munoz, Dr. Eduardo Ensaldo Fuentes, Dr. Samuel Adler Schiller. "Estudio Clinico comparative entre articaina y lidocaina", Vol IX, No 6, Noviembre-Diciembre, 2003, pp212-218, Revista ADM. 15. Fred L. Bunch, Gerald D. Allen dhe Niels B. Jorgensen,: Analysis of blood cortisol levels in oral surgery patients given various levels of intravenous medication,; Loma Linda University School of Dentistry, Loma Linda, California 92354, USA 16. G. Chamani, A. Gholamhoseinian, A Hedajat: Salivary Cortisol Response to Different Dental Treatments in Kermanian Patients, J. Med. Sci., 6 (1) : 55-58, January-March , 2006 17. Haas DA, Harper DG, Saso MA, Young ER. Comparison of articaine and prilocaine anesthesia by infiltration in maxillary and mandibular arches. Anesth Prog 1990; 37:230-237.

18. Haas DA, Lennon D. A 21 year retrospective study of reports of paresthesia following local anesthetic administration. J Can Dent Assoc 1995;61:319-330.

19. Haveles E. B., "Dental Drug References", DELMAR's , Thomson Learning, (2000).

20. Isen DA. Articaine: Pharmacology and clinical use of a recently approved local anesthetic.Dent Today 2000;19:72-77.

APOLONIA 12 • 23, f. 9-27, Maj 2010

25

APOLONIA 12 • 23, str.9-27, Maj 2010

21. Jacob w. Local anaesthesia and vasoconstrictive additional components. Newslett Int Fed Dent Anesthesiol Soc 1989;2:1-3.

22. Jacobs w, Ladwig B, Cichon P, Oertel R, Kirch w. Serum levels of articaine 2 % and 4 % in children. Anesth Prog 1995;42:113-115.

23. Jastak JT, Yagiela JA, Donaldson D. Local anesthesia of the oral cavity. 1st ed. Philadelphia, Saunders, 1995.

24. Koch G, Poulsen S. Pediatric dentistry, a clinical approach. 1st ed. Copenhagen, Munksgaard,2001.

25. Kucher Z., The objective measurement of pain in orofacial surgery, Acta Stomatologica Naissi, Volume 19, Number 41, March 2003 26. L.J. Peterson, Principles of management of impacted teeth. In: L.J. Peterson, E. Ellis III and J.R. Hupp et al., Editors, Contemporary Oral and Maxillofacial Surgery (ed al,Mosby-Year Book, St Louis, MO (1998), 27. Lucio Montebugnoli, , Carlo Prati, .; Circulatory dynamics during dental extractions in normal, cardiac and transplant patients:, JADA, Vol.133, April 2002.

28. Lucio Montebugnoli, Dora Servidio,; Romina Andrea Miaton,., Carlo Prati,.; Heart Rate variability, A sensitive parameter for detecting abnormal changes during a stressful dental procedure; JADA, Vol.135, December 2004 29. Maccoll S, Young ER. An allergic reaction following injection of local anesthetic: A case report. J Can Dent 1989;55:981-984.

30. Malamed S F, Gagnon S, Leblanc D. Articaine hydrochloride: a study of the safety of a new amide local anesthetic. J Am Dent Assoc 2001;132:177-184.

31. Malamed SF, Gagnon S, Leblanc D. A comparison between articaine HCL and lidocaine HCL in pediatric dental patients. Am Acad Ped Dent 2000;22:307-311.

32. Malamed SF, Gagnon S, Leblanc D. Efficacy of articaine: A new amide local anesthetic.

JAm Dent Assoc 2000;131:635-642.

33. Malamed SF. Handbook of local anaesthesia. 4th ed. St. Louis, Mosby; 1997.

34. Matsamura K, Miura K, Takata Y, Abe I, Fujishima M: Changes in Blood pressure and autonomic nervous system in dental treatment with use of local anesthesia. Cardiovasc Rec Rep 2000; 21: 35-39 35. Matsamura K, Miura K, Takata Y, et al: Changes in blood preasure and heart rate variability during dental surgery. Am. J Hypertens 1998; 11: 1376-1380 36. Mehra P, Caiazzo A, Maloney P. Lidocaine Toxicity. Anesth Prog 1998;45:38-41 37. Mestre Aspa R., I Carrera Grano L., Berini Aytes C., Gay Escoda.: "Pulse oxymetry monitorization during lower third molar extraction". Oral Surgery, Oral Medicine, Oral Pathology, Oral Radiology, and Endodo. Volume 102, Issue 2 38. Michael Miloro,Editor; G. E. Ghali, Peter E. Larsen, Peter D. waite,Associate Editors "Peterson's Principles Of Oral And Maxillofacial Surgery", Bc Decker Inc Hamilton, London, Second Edition 2004 39. Mikesell P, Nusstein J, Reader A, Beck M, weaver J."A comparison of articaine and lidocaine for inferior alveolar nerve blocks" Endod. 2005 Apr;31(4):265-70.

40. Miller, C.S., J.F. Dembo, D.A.Falace, A.L. Kaplan and K.Y. Lexington, 1995. Salivary cortisol response to dental treatment of varying stress. Oral. Surg. Oral. Med.Oral.

Pathol., 79:436-440.

41. Morse, B.S., D.R. Morse, G.R.Schacterle, M.L. Furst and K.Bose, 1981. Stress relaxation and saliva; A pilot study involving endodontic patients. Oral. Surg.Oral.Med.Oral.

Pathol., 52:308-313.

APOLONIA 12 â&#x20AC;˘ 23, f. 9-27, Maj 2010

26

APOLONIA 12 â&#x20AC;˘ 23, str.9-27, Maj 2010

42. Oertel R, Ebert U, Rahn R, Kirch w. The effect of age on the pharmacokinetics of the local anesthetic drug articaine. Regional Anesth Pain Med 1999;24:524-528.

43. Oertel R, Rahn R, Kirch w. Clinical pharmacokinetics of articaine. Clin Pharmacokinet 1997;33:417-425.

44. Oertel R, Richter K. Plasma protein binding of the local anaesthetic drug articaine and its metabolite articainic acid. Pharmazie 1998;53:646-647.

45. Oliveira PC, Volpato MC, Ramacciato JC, Ranali J"Articaine and lignocaine efficiency in infiltration anaesthesia: a pilot study". Br Dent J. 2004 Jul 10;197(1):45-6; discussion 33.

46. Ørjan Johansen, Comparison of articaine and lidocaine used as dental local anesthetics, Project Thesis 10. semester ( H-99) May 2004, Section of Dental Pharmacology and Pharmacotherapy,Institute of Clinical Dentistry,Faculty of Dentistry,University of Oslo 47. Perovic J., Jojic B., "Oralna Kirurgija", Nau?na Knjiga, Beograd 1992 48. Rahn R, Hauzeneder w, Flanze Lahn R.," Efficiency of a 2% epinephrine-free Articain solution (Ultracain 2%) for dental local anesthesia" Dtsch Stomatol. 1991;41(10):379-82.

49. Ruprecht S, Knoll-Køhler E. Vergleichende Untersuchung äquimolarer Lösungen von Lidocain und Articain zur Anästhesie. Schweiz Monatsschr Zahnmed 1991;101:1286-1290.Septocaine Product Monograph, 2003.

50. Strichartz GR, Ritchie JM. The action of local anesthetics on ion channels of excitable tissues.Handbook of Experimental Pharmacology, Vol.81. Berlin, Springer-Verlag, 1987.

51. Sveen K. Effect of the addition of a vasoconstrictor to local anesthetic solution on operative and postoperative bleeding, analgesia, and wound healing. Int J Oral Surg 1979;8:301-306.

52. Todorovic Lj., Petrovic V., Avramovic K., Satjcic Z. "Anestezija u stomatologiji", Zavod za udzbenike i nastavna sredstva, Beograd 1990, 53. Todorovic Lj., Petrovic V., Jurisic M., Vracar-K. V., "Oralna Kirurgija", Nauka, Beograd 2002 54. Tsuchihashi T, Takata Y, Kurokawa H, Miura K, Maruoka Y, Kayijama M, Fujishima M, : Blood pressure response during dental surgery;, Hypertens Res. 1996 Sep; 19 (3); 189-94 55. Tucker GT, Mather LE: Properties, absorption, and disposition of local anesthetic agents, in Cousins MJ, Bridenbaugh PO (eds): Neural Blockade in Clinical Anesthesia and Management of Pain (ed 3). Philadelphia, PA, Lippincott-Raven, 1998 56. Vree TB, Gielen MJ " Clinical pharmacology and the use of articaine for local and regional anaesthesia"., Best Pract Res Clin Anaesthesiol. 2005 Jun;19(2):293-308.

APOLONIA 12 • 23, f. 9-27, Maj 2010

27

APOLONIA 12 • 23, str.9-27, Maj 2010

UDK: 637.12.054:546.16]:616.314-002-084 616.314-002-084:[637.12.054:546.16 IZVOREN NAU^EN TRUD (INT)

UDK: 637.12.054:546.16]:616.314-002-084 616.314-002-084:[637.12.054:546.16 PUNIM BURIMOR SHKENCOR (PBSH)

ODREDUVAWE NA KOLI^INATA NA JONSKI FLUOR VO FLUORIZIRANOTO MLEKO, SO JON SELEKTIVNA METODA

PËRCAKTIMI I FLUORIT JONIK NË QUMËSHTIN E FLUORIZUAR, ME METODËN SELEKSIONUESE TË JONEVE

Q. Dimitrov

L. Dimitrov

JZU Zdrvstven dom - Skopje

IPSH, Shtëpia e Shëndetit – Shkup

Apstrakt

Abstrakt Numri më i madh i shteteve në botë në vitin 1995 nga ana e Organizatës Shëndëtsore Botërore ishin ranguar me nivel të ulët të kariesit me ndihmën e të dhënave bazuar në matjen mesatare të KEP për moshën 12-vjeçare. Mirëpo gjithsesi kariesi ende mbetet si smundja me e përhapur duke ndikuar te një numër i konsiderueshëm i fëmijëve dhe të rriturve.

Qëllimi i hulumtimit tonë ishte të caktohet sasia e fluorit në formë joni në qumështin e fluorizuar,me metodën seleksionuse të joneve.

Hulumtimet janë bërë në Institutin e Veterinarisë dhe Fakultetin Farmakologjik në Shkup, për nevojat e hulumtimeve, është shfrytëzuar qumështi i lopës dhe i dhenve ,pasiqë këto dy lloje qumështash më shpesh përdoren në ushqim te na,ndërsa në anën tjetër janë më të shpeshta në ushqimin e fëmijëve kur kanë nevojë për mbrojtje kariogjene.

Gjatë hulumtimeve shfrytëzuam fluor me koncentrim përafërsisht 2ppm në gjendje jonike,i përfituar prej NaF 4,4 mg/l.

Analiza e rezultateve për praninë e fluorit të lirë në qumështin e fluorizuar,është optimale,në kufijtë e përshkruar në literaturën botërore dhe shumë lehtë inkorporohet në substancat e forta të dhëmbit.

Në bazë të analizave të kryera bio-kimike mund të nxjerrim këto konkluzione: Qumështi paraqet medijatorë të përshtatshëm për marrjen e fluorideve në organizmin e njeriut.

Sasia e fluorit rezidual (të lirë) në qumësht në sasi të njejtë ka dallime që varet prej llojit të qumështit.Qumështi i lopës përmban përqindje më të madhe të fluorit rezidual,në dallim prej qumështit të dhenve.

Sasia e fluorit rezidual (të lirë) është në korelacion me përqindjen e materieve të thata dhe yndyrës së qumështit (qumështi i lopës 3,1ppm dhe i dhenve 2,2ppm).

Në bazë të rezultateve të fituara për sasinë e fluorit rezidual, në qumështin e fluorizuar, preferojmë që në vendin tonë të fillohet me fluorizimin e qumështit dhe aplikimi i organizuar në vazhdimësi,që do të sjellte dukshëm në reduktimin e kariesit tek fëmijët.

Fjalë kyçe: Fluori në formë joni, metoda seleksionuese, qumështi i fluorizuar.

Najgolemiot broj zemji vo svetot vo 1995 godina od strana na Svetska zdravstvena organizacija bea rangirani so nisko nivo na karies, so pomo{ na podatoci zasnovani na prose~no izmeren KEP za 12 godi{na vozrast. No sepak, kariesot seu{te ostanuva edna od najrasprostranetite bolesti vlijaej}i na zna~itelen broj deca i vozrasni Celta na na{eto ispituvawe be{e da se odredi koli~inata na jonskiot fluor vo fluoriziranoto mleko, so jon selektivnata metoda.

Ispituvawata se praveni vo Veterinarniot institut i Farmakolo{kiot fakultet vo Skopje, za potrebnite ispituvawa, koristeno e kravjo i ov~o mleko, zo{to ovie dve mleka se naj~esto zastapeni vo ishranata kaj nas, a od druga strana najdostapni na decata vo periodot koga im e potrebna antikariogena za{tita.

Pri ispituvawata koristevme koncentracija na fluor od pribli`no 2 ppm vo jonska sostojba, dobien od NaF 4,4 mg na l.

Analizata na rezultatite na prisustvoto na sloboden fluor vo fluoriziranoto mleko, e optimalna, vo granicite opi{ani vo svetskata literatura i lesno se inkorporira vo tvrdite zabni supstanci.

Vrz osnova na izvr{enite biohemiski ispituvawa mo`e da se donesat slednite zaklu~oci: Mlekoto pretstavuva dobar medijator za vnesuvawe na fluoridi vo organizmot na ~ovekot.

Koli~inata na rezidualniot (slobodniot) fluor vo mlekoto pri ista vnesena koli~ina se razlikuva vo zavisnost od vidot na mlekoto. Kravjoto mleko sodr`i pogolem procent na rezidualen fluor vo odnos na ov~oto mleko.

Koli~inata na rezidualniot (slobodniot) fluor korelira so procentot na suvite materii i maslenosta na mlekoto (kravjo 3,1 ppm, ov~o 2,2 ppm).

Vrz osnova na dobienite rezultati za koli~inata na rezidualniot fluor, vo fluoriziranoto mleko, prepora~uvame: vo na{ata zemja da se otpo~ne so fluorizacija na mleko i kontinuirana organizirana primena, koja bi dovela do zna~itelna redukcija na kariesot, kaj decata.

Klu~ni zborovi: Jonski Fluor, selektivna metoda, fluorizirano mleko

Adresa Lup~o Dimitrov Ul. Hristo Smirnenski 4/10 1000 Skopje Tel. 070 264 126

APOLONIA 12 • 23, f. 29-42, Maj 2010

29

APOLONIA 12 • 23, str.29-42, Maj 2010

ODREDUVAWE NA KOLI^INATA NA JONSKI FLUOR VO FLUORIZIRANOTO MLEKO, SO JON SELEKTIVNA METODA

PËRCAKTIMI I FLUORIT JONIK NË QUMËSHTIN E FLUORIZUAR, ME METODËN SELEKSIONUESE TË JONEVE

Voved

Hyrje Sipas definicionit,kariesi dentar paraqet një sëmundjë iverzibile të pjesëve të kalcifikuara të dhëmbit,që karakterizohet me demineralizim të pjesës inorganike dhe destruksion te pjesës organike të dhëmbit.

Kariesi dentar është sëmundje multifaktoriale e cila te bakteriet kariogjene përmes produkteve të tyre shkakton tretje të substancës së fortë të dhëmbit që më tej rezulton me humbjen e strukturës së dhëmbit, dhimbje, dhe në fund mund të shkaktojnë edhe humbjen e dhëmbit.

Etiologjia e kariesit dentar është multikauzale, ndërsa përhapja e sëmundjes është njësoj sikur në vendet e zhvilluara ashtu edhe në vendet e pazhvilluara.

Vend qendror në këtë program preventiv ndaj kariesit dental kanë fluoridet.Efektet që kanë fluoridet në reduktimin e paraqitjes së kariesit,ngadalsimin e përparimit të lezionit egzistues si dhe nxitjen e procesit të remineralizimit,janë të njohura dhe të dokumentuara.

Qëllimi i hulumtimit tonë ishte të përcaktohet sasia e fluorit jonik në qumshtin e fluorizuar, me metodën seleksionuese të joneve.

Materiali dhe metoda Për arritjen e qëllimit u furnizuam me dy lloje qumështi: qumësht lope dhe të dhenve.

Qumështin e lopës të pasterizuar dhe të paketuar në tetrapak e morëm nga qumështorja e Shtipit. Sasia e yndyrës ishte 3.2% (e dhënë nga prodhuesi) dhe materie të thata 6.3% (e dhënë nga prodhuesi). Qumështi i tillë ishte i pasuruar me NaF prej 4.4 mg natrimum florid që i përgjigjet 2-3 mg fluorit jonik.

Pasurimi ishte bërë me tretjen prej 1 litër qumësht, pa përdorimin e energjisë termike me temperaturë të qumështit prej 25°C. APOLONIA 12 • 23, f. 29-42, Maj 2010

Po definicija dentalniot karies pretstavuva ireverzibilno zaboluvawe na kalcificiranite delovi na zabot, koe se karakterizira so demineralizacija na anorganskiot i destrukcija na organskiot del od zabot.

Dentalniot karies e multifaktoralno zaboluvawe kaj koe kariogenite bakterii preku nivnite produkti doveduvat do rastvarawe na tvrdata zabna supstanca {to ponatamu rezultira so gubewe na zabnata struktura, bolka i na krajot mo`e da dovede do gubewe na zabot.

Etiologijata na zabniot karies e multikauzalna, a rasprostranetosta na zaboluvaweto e podednakva kako vo nerazvienite, taka i vo razvienite zemji.

Centralno mesto vo ovaa karies preventivna programa nesomneno imaat fluoridite. Efektot {to go ima fluorot vo reducirawe na pojavata na karies, zabavuvawe na progresijata na postoe~kata lezija kako i stimulirawe na procesot na remineralizacija se dobro poznati i dokumentitani.

Celta na na{eto ispituvawe be{e da se odredi koli~inata na jonskiot fluor vo fluoriziranoto mleko, so jon selektivnata metoda.

Materijal i metod Za ostvaruvawe na postavenata cel bea obezbedeni dva vida na mleko: kravjo i ov~o.

Kravjoto mleko be{e zemeno od [tipskata mlekara, pasterizirano, pakuvano vo tetrapak pakuvawa. Negovata maslenost iznesuva{e 3.2% (podatok od proizvoditelot) i suvi materii 6.3% (podatok od proizvoditelot). Vakvoto mleko be{e zbogateno so NaF od 4,4mg natrium fluorid {to odgovara na 2-3mg jonski fluor.

Zbogatuvaweto be{e izvr{eno so rastvorawe vo 1 litar mleko bez upotreba na termi~ka energija. Temperaturata na mlekoto 25°C.

30

APOLONIA 12 • 23, str.29-42, Maj 2010

Qumështi i deles u muar nga qumështorja e Shtipit pa u pasterizuar, i paketuar në ambalazhë PVC. Yndyr shmëria e tij ishte 6.3% (e dhënë nga prodhuesi), materie të thata 8.2% (e dhënë nga prodhuesi).

Matjet u realizuan me anë të metodës spektrofotometrike, e cila zakonisht përdoret për të përcaktuar parametrat e këtij lloji.

Pasurimi u krye me NaF prej 4.4 mg, me fluor jonik prej 2.5 mg. Pasurimi u realizua me tretje në një litër qumësht pa përdorur energji termike. Temperatura e qumështit ishte 25°C. Fluorizimi i qumshtit të pasterizuar është kryer me shtimin e tretjes ujore në qumësht ashtu që me proporcion fiks arrihet deri te koncentrimi i dëshiruar i flourideve në qumësht. Ai është i përshtatshëm për zgjedhjen e koncentrimit të tretjes ujore të NaF ashtu që me 1 ml të tretjes mund të trajtohet 1 l qumësht. Me trajtimin e tillë sasia e ujit që i shtohet qumështit është e vogël (0.1%). Shtimi i NaF në qumësht në formë të ngurtë, edhe pse është i mundshëm, nuk rekomandohet pasi është shumë vështirë të kontrollohet, përmban pluhur toksik dhe rrezik për punë.

Ky problem zvogëlohet kur shtohet në mënyrë të kontrolluar tretja ujore në laborator.

Qumështi i fluorizuar është i prodhuar me koncentrime të ndryshme të fluorideve që tu përgjigjen përdorimeve të ndryshme, por rëndom vlera është 5ppmF. Me porsinë e prodhimit të këtillë, tretja ujore e NaF bëhet me tretjen 11.06 gr NaF dhe ujë të destiluar.

Sasia e fluorideve të lira në të dy llojet e qumështit ishte përcaktuar me elektrodë jonseleksionuese.

Hulumtimet ishin kryer me elektrodë jon-selektive. Me qëllim që të fitohen të dhëna të vlefshme (relevante), për çdo hulumtim shfrytëzoheshin elektroda të reja për fluor.

Elektroda jon-selektive përbëhet prej dy elektrodave të vendosura në dy enë të veçanta, prej të cilave njëra enë është enë ku kalibrohet elektroda me TISAB II, ena tjetër është e zhytur në qumështin që eksperimentohet (hulumtohet). Elektrodat zhyten deri në mesin e gjatësisë së tyre (rekomandim i prodhuesit).

Lëshohet rrymë me intensitet të vogël pastaj rritet gradualisht.

Skaji tjetër i elektrodës është i lidhur me kompjuterin me programin përkatës. Në ekran drejtëpërdrejtë lexohen vlerat e fluorit në formë joni.

APOLONIA 12 • 23, f. 29-42, Maj 2010

Ov~oto mleko be{e zemeno od [tipskata mlekara bez da bide pasterizirano, pakuvano vo PVC ambala`a.

Negovata maslenost iznesuva{e 6.3% (podatok od proizvoditelot), suvi materii 8.2% (podatok od proizvoditelot).

Merewata se vr{eni so spektrofotometarska metoda, koja voobi~aeno se koristi za odreduvawe na vakvi parametri. Zbogatuvaweto be{e izvr{eno so NaF od 4,4 mg so jonski fluor od 2,5 mg. Zbogatuvaweto be{e izvr{eno so rastvorawe vo 1 litar mleko, bez upotreba na termi~ka energija.

Temperaturata na mlekoto be{e 25°C. Fluoriziraweto na pasteriziranoto mleko e izvr{eno so dodavawe na voden rastvor na natrium fluorid vo mlekoto pri {to vo fiksen razmer se postignuva baranata koncentracija na fluoridi vo proizvodot. Toj e prikladen za izbor na koncentracija od voden rastvor na NaF takov da 1ml od rastvorot bara da bide tretirano 1 litar mleko. So ovaa postapka koli~inata na vodata dodadena vo mlekoto e mala (0.1%) i zanemarliva. Dodavaweto na cvrstiot natrium fluorid vo mlekoto, kako vozmo`en, ne se prepora~uva zatoa {to e mnogu te{ko da se kontrolira i poseduva toksi~en prav, rizi~en za rabota.

Ovoj problem se namaluva zna~itelno koga se dodava vo labaratorija mnogu vnimatelno kontroliran voden rastvor.

Fluoriziranoto mleko e proizvedeno so razli~ni koncentracii na fluoridi koi odgovaraat na razli~ni potrebi, no voobi~aena vrednost e 5 ppmF. Po nara~ka za proizvodstvo na ovoj proizvod, vodeniot rastvor NaF se pravi so rastvorawe 11.06 gr od NaF i destilirana voda.

Koli~inata na slobodnite (nevrzani) fluoridi vo dvata vida na mleko be{e odredena so jon selektivna elektroda.

Ispituvawata bea vr{eni so jon selektivna elektroda. So cel da se dobijat relevantni podatoci, za sekoe ispituvawe bea koristeni novi jon selektivni elektrodi za F. Jon selektivna elektroda se sostoi od dve elektrodi smesteni vo dva zasebni sada od koi edniot e sad vo koj se kalibrira elektrodata so TISAB II, a drugata e potopena vo mlekoto koe se ispituva. Potopuvaweto na elektrodite odi do polovina od nivnata dol`ina (preporaka na proizvoditelot). Se pu{ta struja so ja~ina najprvin pomala, a potoa se zgolemuva.

Drugiot kraj od elektrodite direktno e vrzan so kompjuter so sodvetna programa.

Na ekranot direktno se ~itaat vrednostite na fluorot vo jonska sostojba.

31

APOLONIA 12 • 23, str.29-42, Maj 2010

Tretja TISAB II i përmban këta komponentë: Acid etanoik 1.4%,natrium etanoat 8.2%,natrium klorid 5.8%,acid cikloheksidiamin tetraacetik (CDTA) 0.4%, ujë i dejonizuar 84.2%.Të dhënat mund të gjenden në Orion Research Inc. NaCl dhe etanoat natriumi janë komponentë më të mëdhenj që e rregullojnë forcën jonike të mostrave (ose standarteve) për kërkimin e vlerave matëse.

Domosdoshmëria e standartizimit të forcës jonike që të lidhet me funksionin e koncentrimit fluorid, do të shfrytëzohet koeficient aktiv i cili do të jetë fiks dhe konstant.

Në këta kushte përgjigja e elektrodës po ashtu do të jetë e paraqitur në koncentrimin e fluorit në mënyrë të njëjtë siç e bën aktiviteti i fluoridit dhe mund të shfrytëzohet për matjen e koncentrimit të fluoridit.

Derisa zgjat kjo procedurë duhet: I) Elektrodat të jenë të lara me ujë të destiluar ose me ujë të dejonizuar,e pastaj të terura, që të mos dëmtohen senzorët në elektrodat fluoride.

II) Të gjitha tretjet (mostrat standarte) duhet të jenë me temperaturë konstante prej 25°C +/- 0.5 °C gjatë matjes.

III) Tretjet duhet përzier derisa të arrihet një përzierje e njëtrajtshme.Nëse përzierja vazhdon,gjatë kohës së matjes,nuk duhet të ketë vlerësim të njejtë për krejt tretjen.Në të kundërtën,baraspeshë mund të ketë ne momentin e hulumtimit, ndërsa përzierja të ndërpritet para se të regjistrohet rezultati. Koha e njëtrajtshmërisë së tretjes është në kundërshtim relativ me koncentrimin e fluorideve në qumësht.Kjo do të ishte 1-2 min me 2-5 ppmF në qumësht duke shfrytëzuar elektrodë të re.

Elektrodat e vjetra bëjnë zgjatime progresive.

Nëse matjet nuk e japin koncentrimin ne milivolt atëhere matjet duhet përsëritur.

Përciellja laboratorike të fluorideve në produkte është e kënaqshme.Teknika seleksionuese e joneve është precize dhe e mundshme për të u realizuar.

APOLONIA 12 • 23, f. 29-42, Maj 2010

TISAB II rastvorot gi sodr`i slednite komponenti: Etanoi~na kiselina 1.4%, natrium etanoat 8.2%, natrium hlorid 5.8%, cikloheksidiamin tetraceti~ka kiselina (CDTA) 0.4% , de-jonizira~ka voda 84.2%. Podatocite se dostapni od Orion Research Inc. Natrium hlorid i natrium etanoat se najgolemite komponenti koi ja reguliraat jonskata sila na mostrite (ili standardi) za barawe vrednosti za merewe.

Neophodnosta za standardizacija na jonskata sila da se povrze so funkcijata na fluoridnata koncentracija }e se koristi aktiven koeficient koj }e bide fiksen i konstanten. Pod ovie uslovi odgovorot na elektrodata isto taka }e bide iznesen na fluoridnata koncentracija na istiot na~in kako {to toa go pravi fluoridnata aktivnost i mo`e da bide iskoristen za merewe na fluoridnata koncentracija.

Dodeka ovaa procedura se odviva, potrebno e: I) Elektrodite da bidat isprani so destilirana ili de-jonizirana voda, a potoa dobro isu{eni, za da ne se o{tetat senzorite na fluoridnite elektrodi.

II) Site rastvori (standardni mostri) da bidat so konstantna temperatura od 25°+/-0.5°C koga se pravat merewata III) Rastvorite da se me{aat do dostigawe ramnote`a na sostojbata. Ako me{aweto prodol`uva za vreme na mereweto, ne treba da ima ednakva ocenka za celiot rastvor. Alternativno, ramnote`a mo`e da ima do momentot na ispituvawe, a me{aweto da se sopre pred rezultatot da se zapi{e. Ramnote`noto vreme e obratno relativno so koncentracijata na fluoridite vo mlekoto. Toa tipi~no bi bilo 1-2 min so 2-5 ppmF vo mlekoto, koristej}i nova elektroda. Starite elektrodi pravat progresivni izdol`uvawa. Ako izbri{anite merewa ne davaat ispi{ana koncentracija vo milivolt koli~ina, toga{ merewata ka`uvaat ista procedura. Toga{ procedurata na merewe se povtoruva.

Laboratoriskoto sledewe na fluoridite vo produktite zadovoluva. So jon selektivnata elektrodna tehnika e precizno i lesno izvodlivo.

32

APOLONIA 12 • 23, str.29-42, Maj 2010

Rezultati

Rezultatet Përcjellja e qumështit të fluorizuar bëhej dy muaj radhazi,një herë në javë.

Së pari ishte analizuar qumështi i lopës i pregatitur për konsum prej qumështores së Shtipit.

Isleduvawata na fluoriziranoto mleko se odvivaa vo dva posledovatelni meseci edna{ nedelno.

Najprvin be{e ispituvano kravjo mleko, pripremano za konsumacija, zemeno od [tipskata mlekara.

Tabela1. Fluor në qumështin e fluorizuar të lopës.

Tabela 1. Fluor vo fluorizirano kravjo mleko

Tabela2. Fluor në qumështin e fluorizuar të dhenve.

Tabela 2. Fluor vo fluorizirano ov~o mleko

Grafiku 1 – Grafikon 1

Grafiku 2 – Grafikon 2

APOLONIA 12 • 23, f. 29-42, Maj 2010

33

APOLONIA 12 • 23, str.29-42, Maj 2010

Prej paraqitjes tabelare shihet se koncentrimi i fluorit rezidual është me vlera të ndryshme te mostrat e ndryshme, ashtu që koncentrimi më i ulët i fluorit të lirë te qumështi i lopës është: 2.7 ppm, ndërsa më i lartë: 3.5 ppm. Te qumështi i dhenve koncentrimi më i vogël është:1.9 ppm,ndërsa më i lartë: 2.4 ppm.Me analizën e vlerave mesatare të fluorit arritëm në përfundim se te qumështi i lopës përqendrimi i fluorit është: 3.1ppm,ndërsa tek qumështi i dhenve është: 2.2 ppm.

Od tabelarniot prikaz se gleda deka koncentracijata na rezidualniot fluor e so razli~ni vrednosti kaj poedini mostri, pri {to najniskata koncentracija na slobodniot fluor kaj kravjoto mleko e 2,7 ppm, a najvisokata 3,5 ppm. Kaj ov~oto mleko pak najmalata koncentracija e 1,9 ppm, a najvisokata 2,4 ppm. So analiza na prose~nite fluorni vrednosti konstatirame deka tie kaj kravjoto mleko iznesuvaat 3,1 ppm, a kaj ov~oto mleko se so ne{to pomala vrednost i iznesuvaat 2,2 ppm.

Diskusija

Diskutimi Prej analizave të shumta që janë kryer deri më sot,qartë konstatohet se me qumështin e fluorizuar të përdorur si mediator për transportin e fluorideve mundësohet reduktimi i kariesit sidomos te fëmijët parashkollorë dhe shkollorë.

Prej hulumtimeve të kryera në bashkëpunim me Institutin e Veterinarisë të Shkupit, arritëm në konstatimin se qumështi i fluorizuar është medium i përshtatshëm për preventivën e kariesit dentar. Kjo bazohet në faktin se qumështi është ushqim që e përdorin gjeneratat të cilat kanë nevojë për element përkatës të fluorit për procesin e mineralizimit të indeve të forta të dhëmbit,që të arrihet rezistencë më e madhe ndaj kariesit dentar.

Shfrytëzimi i qumështit të fluorizuar si medium i mundshëm në preventivën ndaj kariesit dentar, për së pari herë është rekomanduar prej pediatrit suedez Ziegler40 në vitin 1956.Baza e hulumtimeve të tija ishte shtimi i fluorit në qumsht në sasi prej: 1ml F /1 l (1 ppmF),në raste kur uji i fluorizuar për pije nuk mundej të përdorej.Por më vonë u konstatua se sasia prej 1 ml fluorid nuk është e mjaftueshme për një efekt të kënaqshëm për mbrojtjen ndaj kariesit dentar,për atë shkak ishte rekomanduar që të rritet sasia e fluorit në qumësht.

Përparsia e aplikimit të tillë në krahasim me profilaksën me tableta,krypë ose çamçakëza ishte me rëndësi.

Prej atëhere karakteristikat inhibuese të qumështit të fluorizuar qenë objekt i shumë studimeve.

Hulumtimet e deritanishme na tregojnë se qasja e fluorideve në qumështin e fluorizuar është e lartë. Gjatë përdorimit të qumështit të APOLONIA 12 • 23, f. 29-42, Maj 2010

Od golemiot broj na ispituvawa koi do denes se izvr{eni, jasno proizleguva konstatacijata deka so fluorizacijata na mleko upotrebeno kako medijator za prenos na fluoridi se ovozmo`uva redukcija na karies, osobeno vo predu~ili{na i u~ili{na vozrast.

Od ispituvawata koi bea napraveni vo sorabotka so Veterinarniot Institut vo Skopje, dojdovme do konstatacija: fluoriziranoto mleko e dobar medium za prevencija na zabniot karies. Ova se temeli na faktot deka mlekoto e hrana koja ja upotrebuvaat generacii na koi im e potreben soodveten element za da se upotrebi vo procesot na mineralizacija za tvrdite zabni tkiva za da se postigne pogolema otpornost na zaben karies, a toa e fluorot.

Koristeweto na fluoriziranoto mleko kako mo`en medium za prevencija na dentalen karies be{e za prv pat pred 40 lo`eno od {vedskiot pedijatar Ziegler vo 1956 god. Osnova na negovite opi{ani ispituvawa e dodavaweto na fluoridi vo doza od 1ml F na litar (1ppm F) vo mleko, vo slu~aj kade fluoriziranata voda za piewe ne e mo`no da se primeni. No podocna se konstatira deka vakvata koli~ina na fluoridot vo mlekoto ne e dovolna da obezbedi zadovolitelen karies protektiven efekt, poradi toa be{e predlo`eno da se zgolemi koncentracijata na fluorot vo mlekoto.

Prednosta na ovoj na~in na primena vo sporedba so fluoridnata profilaksa so tableti, sol ili gumi za xvakawe bila mnogu zna~ajna.

Ottoga{ karies inhibitornite karakteristiki na fluoriziranoto mleko bea predmet na mnogu ispituvawa.

Mnogu skore{ni ispituvawa ni poka`uvaat deka dostapnosta na fluoridite e visoka vo fluoriziranoto mleko. Pri

34

APOLONIA 12 • 23, str.29-42, Maj 2010

pasterizuar,pothuajse të gjitha fluoridet në qumësht mbeten për një kohë të gjatë prej disa ditësh nëse qumështi ruhet në temperaturë nën 6°C.Me përpunimin me teknologjinë UHT të qumështit të fluorizuar humbja e fluorideve është tejet minimale.

Reduktimi i përgjithshëm i kariesit prej 35% është vërejtur te fëmijët e moshës 6-9 vjeçe, gjatë kohës së hulumtimit prej 3.5 vjet, me qumësht të ngopur me 3.5 ppm fluor.

Tentimet e Imammura-s në Jokohama në vitin 1959 me pasurimin e 2-2.5 mg fluor në qumësht ka rezultuar me reduktim të kariesit pej 33.8% pas 5 vitesh.Observimi i molarit të gjashtë te këta fëmijë pas një kohe të shkurtër ka rezultuar me reduktim të kariesit prej 14.4 deri në 19.6%.

Vlerat e fituara të fluorideve të lira të prezentuara nga Imammura përputhen me vlerat e mostrave të qumështit që na i analizuam (2 deri në 2.5 ppmF),ndërsa janë pak më të vogla prej atyre që i ka preferuar Russof (3.3 ppmF).Duke marë parasysh faktin se Imammura ka arritur reduktim të kariesit prej 33.8%, shpresojmë që edhe me konsumimin e qumështit tonë të fluorizuar të arrijmë një përqindje të lartë të reduktimit të kariesit dentar.

Pakhomov32 1995 ka përdorur nëpër çerdhe dhe shkolla 180-200 ditë gjatë vitit në kontinuitet nga 200 ml qumësht të fluorizuar që ka përmbajtur 1mg F. Pas përdorimit trevjeçar tek fëmijët të moshës 6 vjeçe ka arritur reduktim të kariesit prej 40% në krahasim me grupin kontrollues (p<0.001%).

Prodhimi i qumështit të fluorizuar kërkon edhe aplikimin e komponentëve të fluorit në sasi të caktuar,që do të rezultojë si produkt me koncentrim konstant të fluorideve. Përqendrimi i duhur i fluorideve në produktet e qumshtit varet prej dozës së fluorideve,që u ndahet fëmijëve për tu furnizuar me sasi optimale e propozuar nga Organizata Botërore e Shëndetësisë38 (1994), e ranguar prej 0-5 mg fluor në ditë duke ju përmbajtur moshës së fëmijëve dhe koncentrimin e fluorideve në rezervat lokale ujore.

Duke ju përmbajtur kalkulimeve të koncentrimit të fluorideve duhet pasur parasysh patjetër edhe sasinë e qumështit të fluorizuar të konsumuar çdo ditë nga fëmija.Sasia e APOLONIA 12 • 23, f. 29-42, Maj 2010

koristewe na pasterizirano mleko, re~isi site fluoridni dodatoci ostanuvaat dostapni trajni, nad nekolku dena koga e skladirano pod 6°C. Ultravisokata obrabotka so UHT na fluoridiziranoto mleko gi pravi podnoslivi nekoi gubitoci na fluoridnata dostapnost.

Sevkupnata karies redukcija zabele`ana kaj deca od 6-9 godi{na vozrast, za vreme na tri i pol godi{no ispituvawe so mleko zasiteno so 3.5 ppm F bila zabele`ana 35% .

Vo Jokohama obidite na Imammura 1959 god. da dodade 2-2.5mg F vo mlekoto rezultirale so karies redukcija posle 5 god. so 33,8%. Razgleduvaweto samo na prviot traen molar kaj ovie deca posle kratok vremenski period dal redukcija od 14.4-19.6%.

Dobienite vrednosti na slobodnite fluoridi, prezentirani od strana na Imammura se sovpa|aat so vrednostite na fluoridite vo mostrite na mleko koi gi ispituvavme (2-2,5 ppm), a se ne{to pomali od onie {to gi prepora~al Russof (3,3 ppm).

Zemajki vo predvid faktot deka Imammura kaj konsumentite na ova mleko postignal redukcija na karies od 33,8%, o~ekuvame konsumiraweto na na{eto fluorizirano mleko da obezbedi isto taka visok procent na redukcija na zaben karies.

32 Pakhomov 1995 god. dostavuval vo gradinkite i u~ili{tata kontinuirano 180-200 dena vo godinata fluorizirano mleko od 200ml koe sodr`i 1mg F. Posle trigodi{na konsumacija kaj 6.5 god. deca, na{ol redukcija od 40% vo odnos na kontrolnata grupa (p<0.001).

Proizvodstvoto na fluorizirano mleko vklu~uva i vgraduvawe na fluorni komponenti vo mlekoto so soodvetna koli~ina, koja }e rezultira vo konstanten produkt so barana fluoridna koncentracija. Baranata fluoridna koncentracija vo produktite e diktirana od dozata na fluoridi, koi se delat na decata prima~i, za da se snabdat so optimalnata koli~ina propi{ana od ekspertite38 na Svetskata zdravstvena organizacija (1994), rangirana od 0 do 5 mgF na den pridr`uvaj}i se na godinite na decata i koncentracijata na fluoridi vo lokalnite vodeni rezervi.

Vo presmetkite pridr`uvaj}i se na fluoridnata koncentracija neophodno e da se misli na koli~inata na fluoriranoto mleko konzumirano dnevno od sekoe dete. Konzumiranata koli~ina varira: na

35

APOLONIA 12 • 23, str.29-42, Maj 2010

konsumuar ndryshon,p.sh:Në Angli fëmijët rëndom marrin nga 189 ml qumësht në ditë në shkollë, ndërsa në Kinë fëmijët parashkollorë marrin nga 250 ml në ditë.

Doza e përcaktuar dhe e dërguar prej 0.5 mg fluoride në ditë për fëmijë të të dyja fushave, koncentrimi i fluorideve që duhet të konsumojë një fëmijë me qumësht është 2 ppm – 2.65 ppm.

Sipas të dhënave të marra (nga Ministria për punë dhe kujdes social) fëmijët në kopshte tek na marrin qumësht vetëm katër herë në javë 150-200 ml, (njëlloj si në Angli). Prandaj koncentrimi i fluorit rezidual në qumësht duhet të jetë përafërsisht sikurse ai në Angli, ndërsa më e vogël se ai që përdoret në Kinë.

Natrium fluoridi në përgjithësi i shtohet qumshtit si tretje ujore e koncentruar, duke shfrytëzuar sasi fikse të vëllimit. Mënyrën e tillë të aplikimit të fluorit në qumësht e aplikuam edhe ne në hulumtimet tona.

Pas përcaktimit të fluorit në qumësht, duke shfrytëzuar teknikën elektro kimike standarde, duke shfrytëzuar katodë seleksionuese të joneve dhe zbutës TISAB (më vonë e sqaruar në këtë kapitull),sasia e përgjithshme e fluorideve të lira plus qasja e fluorideve prej disa komplekseve përcaktohet automatikisht.

Fluoridet e jonizuara në qumështin e fluorizuar në sasi më së shumti 2-5 ppmF (me shtim të NaF), është e përshtatshme për përcaktimin e mesatares elektro-kimike,duke shfrytëzuar elektroda seleksionuese të joneve në bashkëpunim me elektrodë karakteristike bashkë me jonometër.Jonometrat tregojnë sa është furnizimi,koncentrimi direkt i shprehur në prodhimin e energjisë në milivolt, si koncentrim që shfaqet në kompjuter.

Fluoridet të përcaktuara në qumështin e fluorizuar bëhen me metodë direkte duke shfrytëzuar zbutës adekuat dhe kushtet TISAB,ndërsa në përmasa vëllimore 1:1 në të dy egzemplarët dhe standardet rekomandohen për përdorim kushtet TISAB.E standartizon forcën jonike dhe vlerën pH të mesit (tretjes) dhe lufton me jonet që do të interferonin në mënyrë tjetër.Qëllimi i teknikës është të kalibrohet instrumenti duke shfrytëzuar standarte fluoride që përmbajnë TISAB II që përfshijnë rezeveprimin e matjes që të realizohet (për shembull në rastin e mësipërm standardet fluAPOLONIA 12 • 23, f. 29-42, Maj 2010

pr. vo Anglija decata voobi~aeno primaat 189ml mleko na den vo u~ili{teto, me|utoa vo Kina predu~ili{nite deca primaat 250 ml na den.

Prepora~anata i ispratenata prepi{ana doza od 0.5mg fluoridi na den za dete od obete oblasti koncentracijata na fluoridite vo mlekoto bara sekoe dete da konzumira od 2 ppm do 2.65 ppm.

Spored dobienite podatoci (od Ministerstvoto za trud i socijala) decata vo detskite gradinki kaj nas dobivaat mleko samo 4 pati vo nedelata vo koli~ina od 150 - 200 ml, (sli~no kako vo Anglija).

Zatoa koncentracijata na rezidualniot fluor vo mlekoto treba da bide so pribli`no isto nivo so koncentracija na fluoridi vo mlekoto vo Anglija, a pomala od ona koja se koristi vo Kina.

Natrium fluoridot generalno se dodava vo mlekoto vo forma na koncentriran voden rastvor, koristej}i fiksni volumenski soodnosi. Takvata postapka na vnesuvawe na fluorot vo mlekoto be{e koristena i pri na{ite ispituvawa.

Po odreduvaweto na fluorot vo mlekoto, koristej}i standardni elektrohemiski tehniki, upotrebuvaj}i jonska selektivna katoda i TISAB ubla`uva~ (podocna objasnet vo ova poglavje), celosnata suma od slobodni fluoridi plus fluoridnata dostapnost od nekoi kompleksi se procenuva avtomatski.

Jonizira~kite fluoridi vo fluorizirano mleko proizvedeno so sodr`ina najmnogu 2-5 ppmF (so dodavawe natrium fluorid) e pogodno za odreduvawe na elektrohemiski prosek, upotrebuvaj}i fluoridna jon selektivna elektroda vo sorabotka so karakteristi~na elektroda zaedno so jon metar. Jon metrite poka`uvat kakva e snabdenosta na direktnata koncentracija izrazena vo milivolti proizvedena energija kako koncentracija prika`ana na kompjuter.

Fluoridite odredeni vo fluoriziranoto mleko se izveduvaat so direkten metod koristeni soodvetni ubla`uva~i i uslovi TISAB (toplotna jonska sila regulirana so ubla`uva~) dodeka vo volumenski razmer 1:1 vo dvata primeroci i standardi se prepora~uva za upotreba vo toj kontekst. Ja standardizira jonskata mo} i pH vrednosta na sredinata i se spravuva so jonite koi{to bi interferirale na poinakov na~in. Osnovata na tehnikata e da go kalibrira instrumentot koristej}i

36

APOLONIA 12 • 23, str.29-42, Maj 2010

oride mund të ishin 1 ppmF dhe 10 ppmF) dhe pastaj drejtohet në mënyrë direkte me masën e kampionit të fluorizuar të qumështit, duke e përdorur sasinë adekuate të TISAB. Fluori i lirë në qumështin e fluorizuar që ne e hulumtojmë me metodën seleksionuese të joneve,është tregues i sigurtë se qumështi është mediator mjaft i mirë për bartjen e fluorit jonik tek indet e forta të dhëmbit.

Prania e fluorit jonik prej qumështit të fluorizuar në pështymë (saliva) në zgavrën e gojës dukshëm bën ndryshimin e balancimit të mikroflorës.Si rezultat i saj bakteriet acidogjene nuk mund ta shprehin efektin e vet plotësisht,ndërsa në anën tjetër në masë të madhe përmirësohet rezistenca e indeve të forta të dhëmbit ndaj nokseve kariogjene,duke i falënderuar pranisë se fluorapatitit në rrjetin kristalor të emajlit dhe dentinës.

Sipas studimeve in-vitro përmbatja e fluorideve në dhëmbët e ekstraktuar të njeriut,në emajl dhe dentinë si dhe tek dhëmbët e qumështit është i rritur,nëqoftëse dhëmbët janë në konatkt më të gjatë me qumësht të fluorizuar. Kjo tregon se inkorporimi i fluorit në substancat e forta të dhëmbit është më i madh nëse konsumohet qumësht i fluorizuar për një kohë më të gjatë (Light23 1968, Konikoff22 1977).

Në vitin 1995 Pakhomov32 ka hulumtuar dy grupe fëmijësh të moshës parashkollore dhe shkollore. Një grup i fëmijëve ka konsumuar 200 ml qumësht në ditë që ka përmbajtur 1 mg Fluor (NaF) në peridhë prej 180-200 ditë në vit. Ndërsa grupi i dytë i fëmijëve ka konsumuar 200 ml qumësht të pafluorizuar, poashtu në periudhë prej 180-200 ditë.

Rezultatet u referohen fëmijëve të moshës 6.5 vjeçe tri vite pas pjesëmarrjes në projekt.Reduktimi i kariesit te fëmijët që kanë përdorur qumësht të fulorizuar ka qenë 40% (p<0.001) krahasuar me grupin kontrollues.

Ndryshim të madh në interes të promovimit për përhapje të përdorimit të qumështit të fluorizuar është paraqitur në vitin 1971 kur Edgar Wilfred Borrow4 nga Ferma Padwell, Cowplain, Portsmouth U.K. i cili ka krijuar edhe një fondacion mirëbërës për këtë qëllim.

Autorët kanë vërejtur se përqindja e fluorideve të lira në llojet e ndryshme të qumështit është e ndryshme gjatë konsumimit APOLONIA 12 • 23, f. 29-42, Maj 2010

fluoridni standardi sodr`ej}i TISAB II koi go opfa}aat dometot na merata za da bide napraveno (na pr. vo pogorniot slu~aj fluoridnite standardi mo`ea da bidat 1ppmF i 10ppmF) i potoa se upravuva direktno so merata na fluoriziraniot mle~en primerok, koristej}i ja soodvetnata suma na TISAB. Slobodniot fluor vo fluoriziranoto mleko koe nie go ispituvavme so jon selektivnata metoda, e cvrst dokaz deka mlekoto e izvonreden medijator za prenesuvawe na jonski fluor do tvrdite zabni supstanci.

Osven toa prisustvoto na jonski fluor od fluoriziranoto mleko donesen vo salivata i usnata praznina zna~itelno go menuva balansot na mikroflorata. Kako rezultat na toa, acidogenite bakterii ne go izrazuvaat svojot efekt vo celost, a od druga strana zna~itelno e podobrena otpornosta na tvrdite zabni supstanci kon kariogenite noksi, blagodarenie na prisustvoto na fluorapatitot vo kristalnata re{etka na emajlot i dentinot.

Spored in vitro studiite fluoridnata sodr`ina vo ekstrahiranite ~ove~ki zabi, vo emajlot i vo dentinot, a se razbira i vo mle~nite zabi, se zgolemuva, dokolku zabite se vo podolg kontakt so fluoriziranoto mleko. Ova doka`uva deka inkorporacijata na F vo tvrdite zabni supsranci e pogolema, dokolku periodot na izlo`enost na zabite so fluorizirano mleko e 23 22 podolg. (Light 1968, Konikoff 1977) 32 Pakhomov 1995 ispituval dve grupi deca od predu~ili{na i u~ili{na vozrast.

Ednata grupa deca dobivala dnevno 200 ml mleko koe sodr`elo 1 mg F (NaF) vo period od 180-200 dena vo godinata. Drugata grupa deca dobivala nefluorizirano mleko 200 ml. Za period od 180-200 dena vo godinata.

Rezultatite se odnesuvat na {est i pol godi{ni deca posle tri godini od u~esto vo ovoj proekt. Redukcijata na pa|awe na karies prevalenca kaj fluorirano mleko bila pribli`no 40% (p< 0,001) sporedeno so grupata koja upotrebuvala nefluorizirano mleko.

Golema promena vo interes i promocija na ra{irena upotreba na fluorizirano mleko za prevencija na decata od karies se pojavila vo 1971 koga Edgar Wil4 fred Borrow od Paduel Farm, Cowplain, Portsmouth, U.K. objavil i vostanovil dobrorvorna fondacija za taa namena.

Avtorite zabele`ale deka procentot na slobodnite fluoridi vo mlekoto kaj

37

APOLONIA 12 • 23, str.29-42, Maj 2010

të sasisë së njejtë të qumështit. Ashtu që qumështi me përqindje më të lartë të yndyrave lidh më tepër jone fluoridi.

Rezultatet që ne i kemi fituar korespondojnë me të dhënat që i ka dhënë fondacioni Borrow4 P.sh. Me fluorizimin e qumështit të dhenve me yndyrë 6.3% regjistruam nivel më të ulët të fluorit rezidual (2.2 ppm), në krahasim me qumështin e lopës (3.1 ppm) me yndyrë 3.5%.

Prej rezultateve të fituara nga qumështi i fluorizuar i dhenve dhe i lopës pa dyshim shihet se egziston fluori rezidual,i cili lehtë mund të inkorporohet në indet e forta të dhëmbit dhe në lëngjet e tjera indore.

Roli i qumështit si mediator në një anë sjell furnizim optimal me fluor i cili do inkorporohej në substancat e forta të dhëmbit, ndërsa në anën tjetër qumështi është burim me vlera të larta ushqyese dhe energjetike.

Lidhshmëria e këtyre dy komponentëve është e shfrytëzuar në më shumë vende të botës dhe ka dhënë përqindje të lartë të reduktimit të kariesit.Karakteristika e qumështit të fluorizuar për inhibimin e kariesit dental ka qenë lëndë për hulumtime të shumta.

Rusoff34 në hulumtimet e veta ka shfrytëzuar qumësht me koncentrim prej 3.5 ppm deri tani në Maqedoni nuk është shfrytëzuar qumështi i fluorizuar prandaj skemi mundësi që rezultatet e fituara ti krahasojmë me rezultatet e Rusoff-it34. Koncentrimi i fluorit në qumështin e fluorizuar që e përfituam na ishte përafërsisht me vlera të njejta (3.1 ppm) tek qumështi i lopës,dhe diç më pak tek qumështi i dhenve.

Mendimi ynë është se qumështi i lopës siguron përqindje më të madhe të fluorideve dhe prandaj propozojmë fluorizimin e qumshtit të lopës. Edhe nji shkas i propozimit tonë për qumështin e lopës është se tek ne qumështi i dhenve ka qasje të vogël dhe më pak konsumohet.

Pakhomov32 në vitin 1995 në çerdhe dhe në shkolla ka shpërndarë qumësht të fluorizuar nga 200 ml me koncentrim prej 1 mg fluor në një peridhë prej 180-200 ditë në vit.Pas përdorimit trevjeçar tek fëmijët 6.5 vjeç te dhëmbët e qumshtit ka arritur një reduktim të kariesit prej 40% (p<0.001), në krahasim me grupin kontrollues. Vlerat për dhëmbët permanent kanë dhënë rezultat prej 89% të reduktimit të kariesit (p<0.001), APOLONIA 12 • 23, f. 29-42, Maj 2010

razli~ni vidovi e razli~en, pri vnesuvawe na ista koli~ina fluoridi vo zavisnost od toa za kakvo mleko se raboti. Pri {to mlekoto so pogolem procent na masti vrzuva pogolem del od vnesenite fluoridi.

Dobienite rezultati od na{ite isleduvawa korespondirat so podatocite4 izneseni od ~lenovite na Borrow fondacijata. Imeno, pri isti koli~ini na vneseni fluoridi kaj ov~oto mleko kako rezultat na negovata pogolema maslenost (6,3%) registriravme ponisko nivo na rezidualen fluor (2,2 ppm), za razlika od kravjoto mleko (3,1 ppm), ~ija maslenost iznesuva{e 3,5%.

Od dobienite rezultati ostvareni kaj fluoriziranoto ov~o i kravjo mleko, nesomneno se gleda deka postoi rezidualen fluor, koj lesno mo`e da se vgradi vo tvrdite zabni supstanci, a i vo ostanatite tkivni te~nosti.

Vakvata medijatorna uloga na mlekoto, od edna strana doveduva do optimalna snabdenost so fluor koj bi se vgradil vo tvrdite zabni supstanci, a od druga strana mlekoto kako izvor na hranliva i energetska vrednost.

Povrzanosta na ovie dve komponenti e iskoristena vo pove}e zemji vo svetot i dala mnogu visok procent na redukcija na zabniot karies. Karies inhibitornite karakteristiki na fluoriziranoto mleko bile predmet na mnogu ispituvawa.

34 Rusoff kaj svoite ispituvawa koristel mleko so koncentracija od 3,5 ppm.

Dosega vo Makedonija ne e primeneta fluorizacija na mleko, pa nemame mo`nost da gi komparirame dobienite rezultati od 34 strana na Rusoff . Koncentraciite na fluorot vo fluoriziranoto mleko koi nie gi dobivme se pribli`no so isti vrednosti (3,1 ppm kaj kravjoto mleko, a ne{to pomali kaj ov~oto mleko). Na{a preporaka e deka kravjoto mleko obezbeduva povisok procent na slobodni efektivni fluoridi i zatoa prepora~uvame fluorizacijata da se vr{i na kravjo mleko.

U{te edna dodatna pri~ina za na{a preporaka na kravjo mleko e faktot {to ov~oto mleko kaj nas ne e dostapno na pazarot i mnogu pomala e konsumacijata na ov~o mleko. 32 Pakhomov 1995 vo gradinkite i u~ili{tata delel fluorizirano mleko po 200 ml so koncentracija od 1 mg F za period od 180-200 dena vo godinata. Po trigodi{na primena dobil redukcija kaj 6,5 godi{ni deca kaj mle~na denticija pribli`no 40 % (p < 0,001) sporedeno so kontrolnata grupa.

38

APOLONIA 12 • 23, str.29-42, Maj 2010

krahasuar me grupin kontrollues. Këtu reduktimi është i shprehur sipas sipërfaqeve (dmft dhe DMFT).

Deri më sot të gjitha studimet e botuara për efektin e reduktimit të kariesit me qumësht të fluorizuar kanë arritur rezultate prej 15-60% në denticionin e parë dhe 30-85% në denticionin permanent (të përhershëm), që tregon një reduktim të mirëfilltë (p<0.001),në krahasim me grupet kontrolluese që kanë përdorur qumësht të pafluorizuar.

Hulumtimet të cilat ishin kryer për koncentrimin e fluorit rezidual në qumështin e fluorizuar të lopës dhe të dhenve,padyshim tregon se fluori jonik është prezent në të dy llojet e qumështit.

Të dhënat kryesisht janë në përputhshmëri (korelacion) me ata të literaturës botërore, edhe pse aty flitet shumë pak për fluorin jonik,ndërsa më shumë për fluoridet organike ose joorganike.

Prej hulumtimeve arritën në përfundim se qumështi i dhenve lidh me vete më shumë fluor jonik dhe krijon fluoride pasi që është më i pasur me materie të thata, për dallim nga qumështi i dhenve, qumështi i lopës është më i varfër me materie të thata por më i pasur me fluor jonik.

Ky konstatim bën që të arsyetojë përdorimin e qumështit të fluorizuar në ushqimin e përditshëm sidomos tek fëmijët,me çka mbrohen nga kariesi dental.Përodimi i rregullt dhe në kontinuitet është i indikuar prej rezultateve të fituara në këtë hulumtim, padyshim do të sjellë në mënyrë të konsiderueshme reduktimin e kariesit dental tek fëmijët. Në anën tjetër prezenca e fluorit jonik në organizëm jo vetëm tek fëmijët por edhe tek të rriturit do të mundësojë remineralizim më të shpejtë dhe më efikas tek lezionet karioze që tashmë kanë filluar.

Rezultatet e hulumtimeve tona na japin të drejtë të rekomandojmë përdorimin e qumështit të fluorizuar për të gjithë grupmoshat, sidomos te fëmijët gjatë procesit të odontogenezës.

Në bazë të eksperiencës pozitive në shumë shtete,ku është etabluar programi për fluorizimin e qumështit janë arritur rezultate të lakmueshme,rekomandojmë që edhe në vendin tonë menjëiherë të fillojë fluorizimi i qumështit në disa institute parashkollore që

APOLONIA 12 • 23, f. 29-42, Maj 2010

Vrednostite za trajnata denticija poka`ale redukcija od 89% (p < 0,001) sporedeno so kontrolnata grupa. Ovde redukcijata e izrazena po povr{ini (dmft i DMFT).

Do denes site studii objaveni za efektite od redukcijata na karies so fluorizirano mleko gi dostignuvaat vrednostite od 15-60% vo prvata denticija i od 30-85% vo trajnata denticija, {to poka`uva zna~ajna redukcija od (p < 0,001) vo odnos na kontrolnite grupi so nefluorizirano mleko.

Ispituvawata koi bea vr{eni za koncentracijata na rezidualniot fluor vo fluorizirano mleko od kravjo i ov~o poteklo, nedvosmisleno poka`aa deka jonski fluor e prisuten vo dvata vida na mleko.

Podatocite voglavno korelirat so onie koi ni se dostapni od svetskata literatura, iako vo nea mnogu malku se zboruva za jonski fluor, a se poveke za organski ili neorganski fluoridi.

Od ispituvawata konstatiravme deka ov~oto mleko vrzuva poveke jonski fluor i stvara fluoridi bidejki e pobogato so suvi materii. Za razlika od ov~oto, kravjoto mleko e posiroma{no so suvi materii, zatoa e pobogato so jonski fluor.

Od ovaa konstatacija se nametnuva opravdanosta na primenata na fluoriziranoto mleko vo sekojdnevnata ishrana, osobeno na decata, so {to se prevenira dentalniot karies. Redovnata kontinuirana primena indicirana od dobienite rezultati vo ova istra`uvawe nesomneno }e dovede do zna~ajna redukcija na kariesot kaj decata. Od druga strana prisustvoto na jonski fluor vo organizmot ne samo kaj deca tuku i kaj vozrasni }e ovozmo`i pobrza i poefikasna remineralizacija na veke zapo~natite kariozni lezii.

Rezultatite od na{ite istra`uvawa ni davaat za pravo da prepora~ame upotreba na fluorizirano mleko vo ishranata na site vozrasti, osobeno kaj deca vo procesot na odontogenezata na zabite.

Vrz osnova na steknatite pozitivni iskustva vo pove}e zemji, kade e etabliran program na fluorizacija na mlekoto i so postignati zavidni rezultati prepora~uvame, vo na{ata zemja vedna{ da se otpo~ne so fluorizacija na mlekoto vo po~etokot so nekolku predu~ili{ni ustanovi, za da

39

APOLONIA 12 • 23, str.29-42, Maj 2010

më vonë të përfshihen të gjitha institutet parashkollore.

podocna se opfatat site deca od predu~ili{nite ustanovi.

Zaklu~ok

Përfundim Në bazë të hulumtimeve të kryera biokimike me ndihmën e elektrodave seleksionuese të joneve me të cilat e përcaktonim koncentrimin e fluorit të lirë tek qumështi i dhenve dhe i lopës, mund të përfundojmë: 1. Qumështi paraqet mediator më të mirë për pranimin e fluorideve në organizëm.

2. Sasia e fluorit rezidual (të lirë) në qumësht,me sasi të njejtë ndryshon prej llojit të qumështit. Qumështi i lopës përmban përqindje më të madhe të fluorit rezidual prej qumështit të dhenve.

3. Sasia e fluorit rezidual (të lirë) përputhet me përqindjen e materieve të thata dhe yndyrshmërisë së qumështit (qumështi i lopës 3.1 ppm,ndërsa ai i dhenve 2.2 ppm).

4.Në bazë të rezultateve të fituara për sasinë e fluorit rezidual, në qumështin e fluorizuar, rekomandojmë: në vendin tonë të fillojë fluorizimi i qumështit dhe përdorimi i organizuar dhe me kontinuitet që do të sjelël reduktimin e ndjeshëm të kariesit dental tek fëmijët.

Vrz osnova na izvr{enite biohemiski ispituvawa pri koj so pomo{ na jon selektivnata elektroda so koja ja odreduvavme koncentracijata na slobodniot fluor kaj ov~o i kravjo mleko, mo`e da se donesat slednite zaklu~oci: 1.Mlekoto pretstavuva dobar medijator za vnesuvawe na fluoridi vo organizmot na ~ovekot.

2. Koli~inata na rezidualniot (slobodniot) fluor vo mlekoto pri ista vnesena koli~ina se razlikuva vo zavisnost od vidot na mlekoto. Kravjoto mleko sodr`i pogolem procent na rezidualen fluor vo odnos na ov~oto mleko.

3.Koli~inata na rezidualniot (slobodniot) fluor korelira so procentot na suvite materii i maslenosta na mlekoto (kravjo 3,1 ppm, ov~o 2,2 ppm).

4.Vrz osnova na dobienite rezultati za koli~inata na rezidualniot fluor, vo fluoriziranoto mleko, prepora~uvame : vo na{ata zemja da se otpo~ne so fluorizacija na mleko i kontinuirana organizirana primena, koja bi dovela do zna~itelna redukcija na kariesot , kaj decata.

UDC: 637.12.054:546.16]:616.314-002-084 616.314-002-084:[637.12.054:546.16 ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER (OSP)

THE DETERMINATION OF THE AMOUNT OF THE ION FLUORINE IN THE FLUORIDATED MILK WITH ION SELECTIVE METHOD Abstract A large number of countries around the world in 1995 were rotated with a low level caries by WHO. Information was based on the average measured KEP for 12 years of age. Still the caries is one of the collective diseases affecting both children and adults.

The question permanently asked is: How to decrease the KEP with children and adults?

Researches, both clinical and laboratory have shown that fluorides are most effective in caries prevention, especially when a very low level of fluorides is permanently kept.

How to achieve this: – by fluoridation of drinking water – by fluoridation of milk Since the fluoridation of water is expensive and bulk process, and on the other hand changes the quality in the collective systems of water supply, the alternative is milk.

Milk as transfer of fluorides to the mouth cavity.

APOLONIA 12 • 23, f. 29-42, Maj 2010

40

APOLONIA 12 • 23, str.29-42, Maj 2010

The structure and the features of the milk enables joining of the added fluorides. Is there any fluoride left? Could this free fluoride be incorporated in the hard tooth substances ? If it was incorporated what would be the reduction of the caries?

Researches were made in the premises of the Veterinary Institute and the Faculty of Pharmacology in Skopje .

Milk used in researches: cow and sheep milk because these two kinds are most frequently consumed in everyday life, and on the other hand, it is the most available to kids when anti caries prevention is needed.

Concentrations of flour minimal, consummation regular, keeps low level of fluids in the mouth cavity.

The concentration of fluoride has been determined by ion selective electrode, specially used for fluoride.

Examination of the cow milk who is in ordinary use , appear presence on F in mark (0,015 ppm) . Cow milk fluoridation with NaF appear middle 3,1 ppm, opposite sheep milk who is fluoridation of thesame mark middle 2,2ppm.

The results from the investigations showed statistically significant presence of fluoride in the fluoridated milk. The analyses of the results of the presence of free fluoride in the fluoridated milk has been optimal, in the limits described in the world literature and have easily incorporated in the hard tooth substance.

Based on the obtained results one can expect fluoridated milk to be used in everyday consummation, particularly by children, the outcome of a longer continuous consumption will result in a significant decrease of KEP. Key words: Fluoridation of milk, residual fluor, ion selective electrode

APOLONIA 12 â&#x20AC;˘ 23, f. 29-42, Maj 2010

41

APOLONIA 12 â&#x20AC;˘ 23, str.29-42, Maj 2010

Literatura 1. Allen LH. National influences on linear growth, ageneral revie; Europ J of Clinicaj Naturation: 48 (Suppl 1) S 75-8; 1994.

2. Community Dental Health Monographies Series No. 12 School Of Dental Science, University Of Melbourne, Australia 2006 3. Bassett R, Acosta JS. Composition of Milk Product; . In Wong NP et. Al. eds, Fundamentals of Dairy Chemistry 3 ed. New York, Van National Reinhold Co. 39-79; 1988.

4. Backer Dirks O. The benefits of watter fluoridation; Caries Res (Suppl) 8; 2-15.1974.

5. Borrow E W, Davis JS. The Fluoridation of milk and its methodology; Food Trade Review 46; 557-63.1975.

6. Bowen WH, Pearson SK., Effect of milk on cariogenesis; Caries Reasech: 27; 461-66.1993.

7. Caldera R, et. Al. Maternal-foetal transfer of fluoride in pregnant women; Biology of the Neonatale 54; 263-69.1988.

8. Cutres TW et. al., Uptace of dietary F from milk into the developing teeth of shep; J of Dental Res. 74; 564.1995.

9. Duff E. Total and ionik fluoride in milk; Caries Res. 15; 406-8.1981.

10. Dequeker J. Calcified tissues: Structure-Function Relationships; In: Nordin BEC, et. Calcium in Human Biology; Heidelberg, Springer-Verlag; 219-20.1988.

11.Early R. Milk Powders in: Early Red; The Technology of Dairy Products. London , Blackie & Son Ltd 167-196. 1992.

12. Ekenbacks SB, Linder L E, Lonnies H. Effect of four deutal varnishes on the colonization of cariogenik bacteria on exposed sound root surface; Caries Res. 34, 70-4. 2000.

13. Ekstrand J, et. al. Distibution of fluoride to human brest milk. Caries Res. 18 ; 93-5. 1984.

14. FAO/WHO Fats and Oils in Human Nutrition; Report of a joint expert consultation, FAO/WHO Rome October 1993 Food and Agrriculture Organisation of the United Nations, Rome , 30.

15. Flynn A. Minerals and Trace elements in milk; Advances in Food and Nutrition Res. 36; 209-48.1993.

16. Forestier F et al. Passage transplacentaire du fluor; Journal de Gynecologie Obstetrique et Biologie de la Reproduction, 19; 171-75.1990.

17. Fomon S J , and Ekstrand J. Fluoride in: Nutrition Infants; St. Louis, Mosby, 299-310.1993.

18. Hambraeus L . Milk composition in animals and humans: Nutritional aspects. Dairy products in human healty and nutrition; Procecdings of the 1-st. World Congres, Searrano Rios et al. eds. Rotterdam AA. Balkema. 13-23.1994.

19. Hamilton J R. Biochemical effect of fluoride on oral bacteria; J Dent Res. 1990. 69; (special issue) 660-7 1990.

APOLONIA 12 â&#x20AC;˘ 23, f. 29-42, Maj 2010

42

APOLONIA 12 â&#x20AC;˘ 23, str.29-42, Maj 2010

UDK: 616.314-74:615.46 STRU^EN TRUD (ST)

UDK: 616.314-74:615.46 PUNIM PROFESIONAL (PP)

VLERËSIM I ECURISË KLINIKE 2-VJEÇARE I MBUSHJEVE NË KAVITETET EKSTENSIVE TË KLASËS SË II ME TEKNIKËN E LAMINUAR RMGIC/CR DHE MBUSHJEVE ME KOMPOZITË (CR)

VREDNUVAWE NA 2 GODI{EN KLINI^KI TEK NA EKSTENZIVNITE KAVITETI NA VTORA KLASA SO TEHNIKA NA LAMINIRAWE RMGIC/CR I POLNEWA SO KOMPOZIT (CR)

E. Droboniku, D. Hysi, L. Xhemnica

E. Droboniku, D. Hisi, L. Xemnica

Klinika Stomatologjike Universitare; Universiteti i Tiranës Fakulteti i Mjekësisë

Univerzitetska Stomatolo{ka Klinika, Univerzitet vo Tirana Medicinski Fakultet

Abstrakt:

Apstrakt

Qëllimi i këtij studimi është të krahasojë ecurinë klinike 2-vjeçare të mbushjeve të kavitetit të klasës së dytë të realizuar me teknikën e laminuar (open sandwich) RMGIC/CR (glass-ionomer rezin modifikuar/kompozit) dhe kompozit (CR).

Gjatë një periudhe 2 vjeçare u morën në studim një total prej 154 mbushjesh nga të cilat 74 mbushje me teknikën e laminuar ku si glass-ionomer u përdor Photac Fil dhe 80 mbushje të realizuara me Filtek Suprem.

Kriteret e vlerësimit të mbushjeve: sensitiviteti postoperator, forma anatomike, dekolorimi margjinal, kontakti interproksimal, kariesi sekondar, adaptimi margjinal.

Nga ekzaminimi klinik dhe radiologjik pas 2 vjetësh u morën këto rezultate: – 2(dy) mbushje RMGIC/CR dhe 1(një) mbushje me CR patën probleme endodontike – 18(tetëmbëdhjetë) mbushje me CR dhe 2 (dy) mbushje me RMGIC shfaqën sensitivitet postoperator javën e parë. Pas javës së tretë vetëm 4(katër) mbushje me kompozitë vazhduan të shfaqnin sensitivitet ndaj të ftohtit dhe në kafshim. Pas dy vjetësh sensitiviteti ishte i pranishëm në 1(një) mbushje .

– 3 mbushje me CR patën karies sekondar.

Nuk u vunë re dekolorime.

– 1 mbushje me RMGIC/CR kishte frakturë të kompozitës – 2 mbushje me CR frakturë të mureve te kavitetit.

– 3 mbushje me CR dhe 2 mbushje RMGIC/CR kishin humbur kontaktin interproksimal pas 2 vjetësh .

– 3 mbushje me CR dhe 2 mbushje RMGIC/CR kishin probleme me adaptimin margjinal.

Nga rezultatet e marra del se teknika e laminuar është një alternativë e mirë në kavitetet ekstensive të klasës së dytë.

Fjalë kyçe: Glass-ionomer, rezin kompozitë, kavitet, mbushje, karies.

Selta na ovoj trud e da se sporeduvaat 2 godi{nite klini~ki zbidnuvawa na polneweto na kaviteti od vtora klasa realizirani so tehnika na laminirawe (open sandwich) RMGIC/CR/glas-jonomer modificiran kompozit) i kompozit CR. Dol` ovie 2 godini bea studirani vkupno 154 polnewa od koi 74 polnewa so tehnika na laminirawe kade kako glas jonomer e upotreben Photac Fil i 80 polnewa (realizirani so Filtek Supreme).

Kriterium za vrednuvawe na polnewata: postoperativniot senzibilitet, anatomskata forma, marginalnata dekoracija, sekundarniot karies, marginalnata adaptacija.

Od klini~koto i radiolo{koto ispituvawe po dve godini se dobija ovie rezultati: - Dve polnewa so RMGIC/CR i edno polnewe so CR imaa endodontski problemi - 18 polnewa so CR i 2 polnewa so RMGIC/CR poka`aa postoperativen senzibilitet prvata nedela. Posle 4-ta nedela samo 4 polnewa so kompozit prodol`ija da poka`uvaat senzitivnost pri xvakawe i na ladno.

Posle dve godini senzitivnosta be{e prisutna samo kaj edno polnewe.

- 3 polnewa so CR imaa sekundaren karies - nemaa dekoloracija.

- 1 polnewe so RMGIC/CR ima{e fraktura na kompozitot.

- 2 polnewe so CR imaa fraktura na xidovite na kavitetot.

- 3 polnewa so CR i 2 polnewa so RMGIC/CR imaa problemi so marginalnata adaptacija.

Od dobienite rezultati proizleguva deka tehnikata na laminirawe e dobra alternativa za ekstenzivnite kaviteti od vtora klasa.

Klu~ni zborovi: Glas-jonomer, akrilaten kompozit, kavitetot, polnewe, karies.

Adresa Etleva Droboniku Klinika Stomatologjike Universitare; Universiteti i Tiranës Fakulteti i Mjekësisë

APOLONIA 12 • 23, f. 43-49, Maj 2010

43

APOLONIA 12 • 23, str.43-49, Maj 2010

VREDNUVAWE NA 2 GODI{EN KLINI^KI TEK NA EKSTENZIVNITE KAVITETI NA VTORA KLASA SO TEHNIKA NA LAMINIRAWE RMGIC/CR I POLNEWA SO KOMPOZIT (CR)

VLERESIM I ECURISË KLINIKE 2-VJEÇARE I MBUSHJEVE NË KAVITETET EKSTENSIVE TË KLASËS SË II ME TEKNIKËN E LAMINUAR RMGIC/CR DHE MBUSHJEVE ME KOMPOZITË (CR)

Voved

Hyrje Rezinat kompozite me bazë Bis-GMA u përdorën për herë të parë për mbushje në dhëmbë anterior në fillim të viteve ‘60.1 Duke parë suksesin e tyre në mbushjet e dhëmbëve frontalë u bënë përpjekje për përdorimin e këtyre materialeve në kavitetet posteriore, dhe në fillim të viteve ‘70 kompozitat posteriore filluan të zëvendësojnë amalgamin.

Rezultatet klinike të mbushjeve aproksimale me kompozitë krahas sukseseve treguan edhe një sërë problemesh të lidhura me tkurrjen e kompozitës gjatë polimerizimit. Tkurrja e polimerizimit çon në rritje të presionit të tkurrjes në mbushje duke çuar në debondim, frakturë kohezive të mbushjes ose mureve të dhëmbit.2 Në thellësi të kaviteteve ekstensive box të klasës së dytë kjo tkurrje çon në humbje të adaptimit margjinal dhe prezencë të kariesit sekondar.3 Shumë teknika janë përdorur për të eleminuar problemin e tensionit të tkurrjes dhe për të përmirësuar adaptimin margjinal të mbushjeve të klasës së dytë me kompozit.

Glass-ionomer çimentot u përdoren për herë të parë në fillim të viteve 70 . Çlirimi i joneve fluor, adezioni me strukturën e dhëmbit me anë të një reaksioni jon-shkëmbyes dhe biokompatibiliteti shumë shpejt rritën interesin për përdorimin klinik të tyre.4 Këto materiale që nga prezantimi i tyre i parë kanë pësuar shumë ndryshime në përbërje duke përmirësuar ndjeshëm vetitë e tyre megjithatë përsëri qëndrueshmëria mekanike dhe estetika mbetën ende problem.

APOLONIA 12 • 23, f. 43-49, Maj 2010

Kompozitni akrilati so baza Bis-GMA bea upotrebeni za prv pat za polnewe na 1 anteriorni zabi vo po~etok na '60 godini.

Gledaj}i go nivniot uspeh vo polnewa na predni (frontalni) zabi, bea napraveni obidi za upotrebuvawe na ovie materijali vo posteriorni kaviteti i vo po~etok na '70 god., posteriornite kompoziti po~naa da gi zamenuvaat amalgamite.

Klini~kite rezultati od aproksimalnite polnewa so kompozit pokraj uspesite poka`aa i edna paleta problemi na kontrakcija na kompozitot pri polimerizacija.

Kontrakcijata prim polimerizacijata doveduva do poka~uvawe na pritisokot na kontrakcijata pri polneweto, so {to doveduva do debondirawe, kohezivna fraktura na 2 polneweto ili na zidovite od zabite.

Vo dlabo~ina na esktenzivnite kaviteti od vtora klasa, ovaa kontrakcija doveduva do gubewe na marginalnata adaptacija 3 i postoewe na sekundaren karies.

Mnogu tehniki se upotrebeni za da se eliminira problemot so kontraktivniot pritisok i za da se podobri marginalnata adaptacija na polnewata od vtora klasa so kompozit.

Glas-jonomer cementite za prv pat bea upotrebeni na po~etok od 70-te god. Osloboduvawe na jonite na fluor, relacijata so strukturite na zabite so joni-razmenuva~i i nivniot biokompatibilitet, mnogu brzo go zgolemija vnimanieto za nivna kli4 ni~ka upotreba.

Ovie materijali u{te od prvata nivna prezentacija se podlo`eni na mnogu promeni kako na sostavot, podobruvaj}i gi osobinite, me|utoa povtorno nivnata mehani~ka i estetska izdr`livost ostanuvaat problem.

44

APOLONIA 12 • 23, str.43-49, Maj 2010

Koncepti i teknikës së laminuar ku GIC është i ekzpozuar në kavitetin oral rekomandohet në pacientë me rrezik të lartë kariesi (Knibbs 1992; Davidson 1994; van Dijken 1994) Në teknikën e laminuar (sandwich i hapur) glass-ionomer çimentoja është përdorur si zëvendësues dentine. Ai zëvendëson gjysmën e murit aproksimal që mungon duke filluar nga muri gingivar dhe pjesa tjetër sipërfaqsore e mbushjes realizohet me kompozit, pra një pjesë e konsiderueshme e kompozitit zëvendësohet nga glass-ionomeri.5 Në këtë teknikë glass-ionomeri mbulon shumicën e dentinës së ekspozuar ose të gjithën duke u shtrirë deri në periferi të kavitetit për të izoluar mirë zonën cervikale duke minimizuar efektet negative të tkurrjes së polimerizimit të kompozitës.

Qëllimi i këtij studimi është të krahasojë ecurinë klinike 2-vjeçare të mbushjeve në kavitetet ekstensive të klasës së dytë të realizuar me teknikën sandwich të hapur RMGIC/CR dhe kompozit CR.

Konceptot na tehnikata na laminirawe kade GIC e eksponiran na oralen kavitet se prepora~uva kaj pacienti so visok karies rizik (Knibbs 1992, Davidson 1994, Van Dijren 1994). Vo tehnikata na laminirawe (otvoren sendvi~) glas jonomer cementot e upotrebuvan kako zamena na dentitot. Toj zamenuva pola od aproksimalniot zid koj nedostasuva po~nuvaj}i od gingivalniot zid i drugiot povr{inski del na polneweto i se realizira so kompozit, taka {to golem del 5 od kompzitot se zamenuva so glas jonomer.

So ovaa tehnika glas jonomerite go pokrivaat pogolemiot del od dentinot koj e eksponiran ili cel, protegaj}i do periferijata na kavitetot za da se izolira ubavo cervikalnata regija minimiziraj}i gi negativnite efekti na kontrakcijata pri polimerizacija na kompozitite.

Cel na ovoj trud e da se sporeduva klini~koto dvegodi{no isleduvawe za polnewata na ekstenzivnite kaviteti od vtora klasa koi se realizirani so sendvi~ otvorena tehnika RMGIC/CR i CR kompozit.

Materijal i metod

Materiali dhe metoda Për një periudhë 2-vjeçare u morën në studim një total prej 154 mbushje të realizuara në kavitete ekstensive të klasës së dytë nga të cilat 74 mbushje me teknikën e laminuar ku si glassionomerë u përdor Photac Fil dhe 80 mbushje të realizuara me Filtek Supreme.

Mbushjet u kryen në 86 pacientë (50 femra, 36 meshkuj me moshë 16-60 vjeç). Në një pacientë u kryen 1-4 mbushje.

Kryem hapjen e kavitetit dhe pastrimin e masës karioze. Në të gjitha kavitetet muri gingivar lokalizohej nën lidhjen smalt-çimento.

Kryem bizotim të lehtë të mureve të kavitetit.

Mbushjet me teknikën e laminuar u realizuan duke izoluar mirë fushen operatore.

Përdorëm glass-ionomer të kapsuluar, matrica metalike dhe kunja plastike.

Përgatitja e glass-ionomerit u bë duke respektuar instruksionin e prodhuesit. Kapsulat u aktivizuan nëpërmjet aktivatorit, përzierja u realizua në amalgamator për 15 sek dhe vendosja në kavitet u bë nëpërmjet aplikatorit.

APOLONIA 12 • 23, f. 43-49, Maj 2010

Za eden dve godi{en period se zedoa na ispituvawe 154 polnewa realizirani na ekstenzivni kaviteti od vtora klasa od koi 74 polnewa so tehnika na laminirawe kade kako glas jonomer e upotrebuvan Photak Fil i 80 polnewa realizirani so Filtek Supreme.

Polnewata se ostvarija na 86 pacienti (50 `eni, 36 ma`i na vozrast od 16-60 godini). Na eden pacient se izvr{ija 1-4 polnewa.

Napravivme otvorewe na kavitet i ~istewe na karioznata lezija. Na site kaviteti gingivalniot zid se lokalizira{e pod emajlovo cementnata granica. Vr{ime lesno bondirawe na zidovite na kavitetot.

Polnewata so tehnikata na laminirawe bea realizirani so dobro izolirawe na operativnoto pole. Upotrebivme kapsuliran glas jonomer, metalna matrica i plasti~ni kol~iwa.

Podgotovkata na glas jonomerot se pravi so preporaka na proizvoditelot.

Kapsulite se aktiviraa so pomo{ na aktivatorot, me{aweto se ostvari vo amalgamator za 15 sekundi i stavaweto na kavitet se pravi so pomo{ na aplikator.

45

APOLONIA 12 • 23, str.43-49, Maj 2010

Photak Fil nuk ka nevojë për acidim të dentinës. Polimerizimi u krye për 40 sek. RMGIC u vendos në trashësi 2-3 mm. Tepricat e çimentos nga muret e kavitetit që ato të ekspozoheshin ndaj acidit të kompozitës u hoqën me frezë . Muret e kavitetit dhe sipërfaqa e glass-ionomerit u aciduan për 15 sek, u shpërlanë me ujë dhe u thanë. U aplikua bondi duke e shpërndarë në mënyrë uniforme në kavitet dhe u fotopolimerizua . Kompoziti u vendos në shtresa .

U bë heqja e tepricave, modelimi dhe lustrimi i mbushjes.

Në kavitetet aproksimale që u mbushën me kompozit materiali u vendos duke respektuar instruksionin e prodhuesit.

Për vlerësimin e mbushjeve u përdorën kriteret e mëposhtëme: 1. Sensitiviteti postoperator (një javë dhe katër javë) 2. Forma anatomike 3. Dekolorimi margjinal 4. Kontakti interproksimal 5. Kariesi sekondar 6. Adaptimi margjinal Kontrolli i mbushjeve u krye 1vit dhe 2 vjet pas aplikimit të tyre.

Vlerësimi i mbushjeve u realizua me anë të egzaminimit klinik dhe radiologjik ndërsa kontakti interproksimal u kontrollua me anë të fillit dentar.

Photak Fil nema potreba za nagrizuvawe na dentinot so kiselina, polimerizacijata se vr{i za 40 sekundi.

RMGIC se stava{e vo debelina od 2-3mm. Vi{okot na cementot od zidovite na kavitetot se otstrani so svrdlo. Zidovite od kavitetot i povr{inata na kavitetot se nagrizuva za 15 sekundi, se plaknat so voda i se su{at.

Se aplicira bondot pokrivaj}i gi site povr{ini na kavitetot i se fotopolimerizira. Kompozitot se aplicira{e na sloevi. Se napravi otstranuvawe na vi{ocite, modelirawe i polirawe na polneweto.

Vo aproksimalnite kaviteti koi se polnea so kompozit materijalot se aplicira{e spored upatstvata na proizvoditelot.

Za vrednuvawe na polnewata se upotrebija dolenavedenite kriteriumi: 1. Postoperativnata senzitivnost (edna i ~etiri nedeli) 2. Anatomskata forma 3. Marginalna dekoloracija 4. Interproksimalen kontakt 5. Sekundaren karies 6. Marginalna adaptacija Kontrola na polnewata se izvr{i posle edna i dve godini, od nivnata aplikacija.

Vrednuvaweto na polnewata se realizira{e so pomo{ na klini~kiot i radiolo{kiot pregled, dodeka interproksimalniot kontakt se kopntrolira{e so pomo{ na dentalni lenti.

Tabela 1 - Tabela 1

Tabela 2 - Tabela 2

Rezultati

Rezultatet Nga ekzaminimi klinik dhe radiologjik pas 2 vjetësh u morën këto rezultate : – 2 mbushje RMGIC/CR dhe 1 mbushje me CR shfaqën probleme endodontike

APOLONIA 12 • 23, f. 43-49, Maj 2010

Od klini~kite i radiolo{kite ispituvawa posle dve godini se dobija ovie rezultati: - 2 polnewa RMGIC/CR i edno polnewe so CR poka`aa endodontski problemi,

46

APOLONIA 12 • 23, str.43-49, Maj 2010

– 18 mbushje me CR dhe 2 mbushje me RMGIC shfaqën sensitivitet postoperator javën e parë .

– Në javën e katërt vetëm 4 mbushje të mëdha me kompozit vazhduan të shfaqnin sensitivitet ndaj të ftohtave dhe në kafshim. Pas dy vjetësh vetëm 1 prej tyre e ruajti sensitivitetin.

– Nga ekzaminimi radiologjik 3 mbushje me CR patën karies sekondar.

– Nuk kishte dekolorime në të dy tipet e restoracioneve.

– 1 mbushje me RMGIC/CR kishte frakturë të kompozitit të shoqëruar me ekspozim të mureve të kavitetit – 2 mbushje me CR kishin frakturë të mureve të kavitetit.

– 3 mbushje me kompozit dhe 2 me teknikën e laminuar e kishin humbur kontaktin interproksimal pas 2 vjetësh .

– 3 mbushje me kompozitë dhe 2 me teknikën e laminuar kishin probleme me adaptimin margjinal.

- 18 polnewa so CR i 2 polnewa so RMGIC poka`aa postoperativna senzivitivnost prvata nedela.

- Vo 4 nedela samo 4 polnewa so kompozit prodol`ija da poka`uvaat senzitivnost pri xvakawe i na ladno.

Posle dve godini senzitivnosta be{e prisutna samo kaj edno polnewe.

- Od radiolo{koto ispitovawe 3 polnewa so CR imaa sekundaren karies.

- Nema{e dekoloracija kaj dvata tipa na restavracii.

- 1 polnewe so RMGIC/CR ima{e fraktura na kompozitot pridru`eno so eksponirawe na yidovite na kavitetot - 2 polnewa so CR imaa fraktura na zidovite na kavitetot.

- 3 polnewa so CR i 2 polnewa so RMGIC/CR go imaa izguben interproksimalniot kontakt po 2 godini.

- 3 polnewa so kompozit i 2 so laminat tehnika imaa problemi so marginalnata adaptacija.

Diskusija

Diskutimi Nga rezultatet e marra vihet re se nuk ka ndryshime sinjifikante midis dy tipeve të mbushjeve të përdorura në kavitetet box për sa i përket adaptimit margjinal, dekolorimit dhe kontaktit interproksimal, ndërkohë që në mbushjet me kompozitë ka më shumë probleme me sensitivitetin postoperator, kariesin sekondar, formën anatomike.

Në mbushjet me teknikën e laminuar ka më pak raste me sensitivitet postoperator se në mbushjet me kompozita. Autorë të ndryshëm e lidhin sensitivitetin e lartë postoperator të kompozitiës me tensionin e tkurrjes së kompozitës gjatë polimerizimit dhe pas tij, tension i cili rritet në kavitetet ekstensive.

Ky tension është shpeshherë shkaku i këputjes së lidhjes midis rezinës kompozite dhe mureve të kavitetit duke çuar në formimin e gap-eve , rritjen e mikrorrjedhshmërisë dhe në karies sekondar. Për shkak të porozitetit GIC janë më elastik se kompozitat. Në teknikën e laminuar GIC absorbojnë tensionin e tkurrjes të kompozitit duke ulur ndjeshëm sensitivitetin postoperator.6 Në mbushjet me teknikën e laminuar nuk u shfaqën raste të kariesit sekondar.

Glass-ionomer çimentot shfaqen si kariesinhibitor për shkak të fluorit dhe joneve APOLONIA 12 • 23, f. 43-49, Maj 2010

Od dobienite rezultati se gleda deka nema zabele`itelni razliki pome|u dvata tipa na polnewa koi bea upotrebuvani za boks kaviteto, vo marginalnata adaptacija kako i vo dekoloracija i interproksimalniot kontakt, so {to kaj polnewata so kompozit ima pove}e problemi so postoperativnata senzitivnost, sekundarniot karies, anatomskata forma.

Vo polnewata so tehnikata na laminirawe ima pomalku slu~aevi so postoperativnata senzitivnost otkolku kaj polnewata od kompozit. Razli~ni avtori ja povrzuvaat visokata postoperativna senzitivnost so kontrakcioniot pritisok na kompozitot pri i posle polimerizacija, pritisok koj se zgolemuva vo ekstenzivniot kavitet.

Ovoj pritisok ~esto pati e pri~ina za raskinuvawe na vrskata pome}u kompozitot i zidovite nakavitetot predizvikuvaj}i sozdavawe na gapovi, zgolemuvawe na mikrocirkulacijata i na sekundarniot karies. Poradi nivnata poroznost GIC se poelasti~ni od kompozitite. Vo tehnikata na laminirawe GIC go absorbiraat pritisokot na kontrakcijata na kompozitot namaluvaj}i ja 6 postoperativnata senzitivnost.

Vo polnewata so tehnikata na laminirawe ne naidovme na slu~aevi so sekundaren karies. Glas jonomer cementite se

47

APOLONIA 12 • 23, str.43-49, Maj 2010

të metaleve që ato çlirojne.7,8 Sasia e fluorit e çliruar nga GIC është e lartë ditët e para por ajo bie brenda disa javëve.9,10 Në mbushjet me teknikën e laminuar në një mbushje kishte 1 frakturë të kompozitës ndërsa në 2 mbushje me kompozitë kishte frakturë të mureve të kavitetit.

Tensioni i tkurrjes së kompozitës së bashku me forcat e presionit përtypës është shkaku i fakturave.

Nuk ka ndryshime sinjifikante midis dy tipeve të mbushjeve për sa i përket dekolorimit dhe adaptimit margjinal.

Glass-ionomer çimentot rekomandohen në praktikën e përditshme për shkak të adezionit të tyre jonshkëmbyes me indet e dhëmbit dhe çlirimit të fluorit.

pretstavuvaat kako karies inhibitori poradi fluorot 7,8 i metalnite joni koi gi osloboduvaat. Koli~estvoto od fluor koj se osloboduva od GIC e visoko prvite denovi no toa opa|a 9,10 narednite nedeli.

Vo polnewata so tehnika na laminirawe vo edno polnewe ima{e edna fraktura na kompozit dodeka vo dve polnewa so kompozit ima{e fraktura na yidovite na kavitetot. Pritisokot od kontrakcijata na kompozit zaedno so silite na `vakompritisokot e pri~ina za fraktura.

Nema vidlivi promeni pome|u dvata tipa na polnewa {to se odnesuva na dekoloracijata i marginalnata adaptacija.

Glas jonomer cementite se prepora~uvaat vo sekojdnevnata praksa zaradi nivnata adhezija so zabnite tkiva i osloboduvaweto na fluor.

Zaklu~ok

Përfundim Nga rezultatet e marra del se teknika e laminuar është një alternativë e mirë në kavitetet ekstensive të klasës së dytë dhe në pacientë me rrezik të lartë karioz.

Od dobienite rezultati proizleguva deka tehnikata na laminirawe e najdobra alternativa za ekstenzivnite kaviteti od vtora klasa i kaj pacioenti so visok rizik na karies.

UDK: 616.314-74:615.46 PROFESSIONAL PAPER (PP)

TWO YEARS CLINICAL EVALUATION OF CLASS II EXTENSIVE CAVITIES USING OPEN SANDWICH TECHNIQUE(RMGIC/CR) COMPARED WITH COMPOSITE RESIN (CR) Abstract The aim of this paper is to evaluate clinically after two years class two fillings using sandwich open technique RMGIC/CR comparing composite fillings.

The sample of 154 filling were selected for study purpose, in two years period. 74 fillings were performed using laminated technique with glass-ionomer Photac Fil and 80 fillings using Filtek Supreme .

Evaluation criteria used for assesment of the fillings were:postoperative sensitiviti,anatomical form,marginal adaption,marginal discoloration ,interproximal contact ,caries.

Clinical and radiograph examination after two years resulted in: – Three teeth displayed endodontic problems ( two fillings with RMGIC/CR and one filling with CR ) – Twenty teeth (Eighteen fillings with RMGIC/CR and two with CR) displayed postoperative sensitivity after one week.

– Three CR fillings displayed secondary caries.

– There was no filling discoloration.

– 1 RMGIC/CR filling has fracture of the composite – 2 CR fillings has fracture of the cavity margins.

APOLONIA 12 • 23, f. 43-49, Maj 2010

48

APOLONIA 12 • 23, str.43-49, Maj 2010

– 3 CR fillings and 2 RMGIC/CR fillings have lost interproksimal contact after 2years.

– 3 CR fillings and 2 RMGIC/CR fillings have problem with marginal adaption.

Conclusion:Laminated technique is a good alternative in class II cavities.

Key words: Glass-ionomer,resin composite,cavity,filling,caries

Literatura 1. Leinfelder KF(1997) New development in resin restorative systems J.Am Dent Assoc 573-581 2. Lundin SA,Noren JG(1990) Marginal leakagein occluzally loaded etched class II composite resin restoration.Acta Odont Scand 14:185-192 3. Lundin SA,Noren JG,Warfvinge J(1990)Marginal bacterial leakageand pulp reactionsin classII composite resin resorations in vivo.Swed DentJ 14;185-192 4. OpdamNJM,Roeters FJM,FeilzerAJ,Verdonschot EH(1998)Marginal inegrity and postoperative sensitivity in class II resin composites restorations in vivo .J Dent26:555-562 5. Davidson CL(1994) Glass-ionomer bases under posterior composite.J.Esthet Dent6;223-226 6. Alster D,FeilzerAJ,De Gee AJ,Mol A,Davidson CL(1992)The dependence of shrinkage stress reductionon porosity concetracionin thin layers.JDent Res1619-1622 7. Hicks MJ,Flaitz CM,SilverstoneLM (1986)Secondary caries formation around glass-ionomer restorations.Quintessence Int527-532 8. Tantbirojn D,Douglas WH,Versluis A(1997)Inhibitiv effect of a resin modified glass-ionomer cement on remote enamel artificial caries .Caries Res 31:275-280 9. Forsten L(1995)Resin- modified glass ionomer cements.Acta odontol Scand53:222-225 10. Hoested -BindslevP(1994)Fluoride release from alternative restorative materialsJ Dent 22:11-20

APOLONIA 12 • 23, f. 43-49, Maj 2010

49

APOLONIA 12 • 23, str.43-49, Maj 2010

UDK: 616.314.17-008.1:557.152.34 STRU^EN TRUD (ST)

UDK: 616.314.17-008.1:557.152.34 PUNIM PROFESIONAL (PP)

TKIVNI NIVOA NA MATRIKS METALOPROTEINAZI KAJ HRONI^NITE PERIAPIKALNI LEZII

NIVELET INDORE TË MATRIKSIT TË METALOPROTEINAZËS TE LEZIONET KRONIKE PERIAPIKALE

1

1

B. Andonovska , C. Dimova , 2 T. Evrosimovski

B. Andonovska1, C. Dimova1, T. Evrosimovski2

1

Stomatolo{ki fakultet, Klinika za oralna hirurgija, 2 PZU Specijalisti~ka ordinacija po oralna hirurgija,

1

Fakulteti Stomatologjik, Klinika për kirurgji orale, 2 ISHP Ordinanca specialistike për kirurgji orale.

Apstrakt

Abstrakt Rregullimi i rreptë i hemostazës së matriksit ekstracelular (extracelular matrix-ECM) arrihet nëpërmjet veprimit të klasës specifike të enzimeve proteolitike,të shënuara si matriks metaloproteinaza (Matrix-metaloproteinasesMMPs). MMPs ka zmadhim signjifikant te një numër i madh procesesh patologjike destruktive, si p.sh. proceset e inflamacioneve kronike të lezioneve destruktive të kockës.

Për atë, qëllimi i këtij studimi ishte që të determinohet varshmëria në mes të koncentrimit të kolagenazës (MMP-1,-8,-13) me shkallën e destruksionit indor të materialit hulumtues (indit periapikal kronik) si dhe karakterin dhe diferencat në mes të lezioneve periapikale.

Mbledhja e materialit për hulumtim(indi periapikal kronik) është bërë nëpërmjet intervenimeve oralokirurgjike te 50 dhëmbët, te të cilët klinikisht dhe me radiografi është vërtetuar procesi periapikal kronik.Grupi kontrollues përfshinte 10 pacientë me diagnozë klinike dens impacta.

Koncentrimi i këtyre tri llojeve të MMPs ishte matur me aplikimin e metodës së enzimës kuantitative.

Me vërtetimin e diferencës së lartë signjifikante statistikore (p<0.05) në mes proceseve kronike periapikale te diagnozat e ndryshme klinike u vërtetua aktiviteti i ndryshëm i MMPs. Rezultatet tona vërtetojnë koncentrimin shumë të ulët të MMP-1,-8,-13 në pulpën e shëndoshë te molarët e tretë të impaktuar në kufi prej 0.00ng/ml deri 0.02ng/ml. Vlerat më të mëdha të koncentrimit të MMPs ishin regjistruar te proceset kronike difuze ku koncentrimi maksimal MMPs ishte 5,39ng/ml.

MMPs janë një nga faktorët kryesorë përgjegjës për destruksionin kockor periapikal krahas faktorëve të tjerë edhe për shkak se MMPs eshtë e mundshme të determinojë dhe ndikojë në regjenerimin periapikal të kockës pas kryerjes së intervenimit oralokirurgjik(apikotomia, cistektomia).

Fjalë kyçe: Proceset periapikale kronike, MMP, matriksi ekstracelular, kolagjenaza dhe resorbimi i kockës.

Strogo reguliranata kontrola na homeostazata na ekstracelularniot matriks (extracellular matrix - ECM) se ostvaruva preku dejstvoto na specifi~na klasa na proteoliti~ki enzimi, ozna~eni kako matriks-metaloproteinazi (matrix-metalloproteinases- MMPs). MMPs zna~itelno se zgolemuva kaj golem broj destruktivni patolo{ki procesi, kako na primer: hroni~nite vospalitelni procesi i koskeno destruktivnite lezii. Poradi toa, celta na ovaa studija be{e da se determinira zavisnosta pome|u koncentraciite na kolagenazite (MMP-1,-8,-13) so stepenot na tkivnata destrukcija od ispituvaniot materijal (hroni~noto periapikalno tkivo), kako i so karakterot i razlikite pome|u periapikalnite lezii.

Pribiraweto na materijalot za ispituvawe (hroni~noto periapikalno tkivo) be{e sprovedeno preku oralnohirur{ka intervencija kaj 50 zaba, kaj koi be{e klini~ki i radiografski verificirano postoewe na hroni~en periapikalen proces. Kontrolnata grupa opfa}a{e 10 pacienti so klini~ka dijagnoza Dens impacta. Koncentracijata na ovie tri tipa MMPs be{e izmerena so primena na kvantitativen enzimski metod.

So statisti~ki utvrdenata visoka zna~itelna razlika (p<0.05) pome|u hroni~nite periapikalni procesi pri razli~nite klini~ki dijagnozi se potvrdi razli~na aktivnost na MMPs. Na{ite rezutati potvrdija mnogu niska koncentracija na MMP-1, -8, -13 vo zdravata pulpa kaj impaktiranite treti molari vo granici od 0.00 ng/mL do 0.02 ng/mL. Najgolemi vrednosti na koncentracijata na MMPs bea registrirani kaj hroni~nite difuzni procesi kade maksimalnata koncentracija za MMPs iznesuva{e 5,39 ng/mL. MMPs se edni od va`nite faktori odgovorni za kinetikata na periapikalnata koskena destrukcija pokraj ostanatite faktori i poradi toa MMPs mo`no e da ja determiniraat i vlijaat na periapikalnata koskena regeneracija posle sprovedena oralno hirur{ka intervencija (apikotomija, cistektomija).

Klu~ni zborovi: Hroni~ni periapikalni procesi, MMP, ekstarcelularen matriks, kolagenazi i resorpcija na koska.

Adresa: Biljana Andonovska Mobil: 075289925 e-mail: tatjana_78@yahoo.com

APOLONIA 12 • 23, f. 51-58, Maj 2010

51

APOLONIA 12 • 23, str.51-58, Maj 2010

TKIVNI NIVOA NA MATRIKS METALOPROTEINAZITE KAJ HRONI^NI PERIAPIKALNI LEZII

NIVELET INDORE TË MATRIKS METALOPROTEINAZËS TE LEZIONET KRONIKE PERIAPIKALE

Voved

Hyrje Regullimi i rreptë i hemostazës së matriksit ekstracelular(extracelular matrix-ECM) arrihet nëpërmjet veprimit të klasës specifike të enzimeve proteolitike të shënuara si matriks metaloproteinaza (Matrix-metaloproteinasesMMPs)2 MMPs kanë rol të rëndësishëm në një numër të madh të proceseve fiziologjike, duke participuar në procesuimin e substancave të caktuara në kohën e organogjenezës, zhvillimit të indeve, shërimit të plagës, morfogjenezës dhe eruptimit të dhëmbëve.2,16,20 Ekspresioni dhe aktiviteti i MMPs te indi i shëndoshë është shumë i ulët, por ka rritje sinjifikante te një numër i madh i proceseve patologjike si proceset kronike inflamative dhe lezionet destruktive të kockës.6,13,15,21 Zhvillimi embriologjik normal dhe remodelimi i indeve kërkojnë baraspeshë të kontrolluar në mes sintezës dhe degjenerimit të ECM, si dhe baraspesha në mes MMPs dhe inhibitorëve natyralë të tyre dhe inhibitorët e indeve të MMPs (tissue inhibitors of matrix metaloprotogeneses-TIMPs). Çrregullimi i baraspeshës në mes të MMPs dhe TIMPs sjell deri te sëmundjet destruktive inflamatore dhe autoimmune.9,12.

Nëngrupi i kolagjenazave intersticiale humane numëron tre antarë; MMP-1( kolagjenaza intersticiale ose kolagjenaza-1) (Meikle et al., Birkedal-Hansen et al., Tamura et al), MMP-8(kolagjenaza neutrofile ose kolagjenaza-2) (Bergenholtz,Lin et al) dhe MMP-13 (kolagjenaza -3)( Fortunato et al., Tervahartiala et al.,Johanson et al). Këta kolagjenaza disponojnë aftësi për degradim inicial të llojit të kolagjenit fibrilar nativ I,II,III, dhe IX. 1,2,3,6,11,19 Qëllimi i këtij studimi ishte që të determinohet varshmëria në mes të koncentrimit të kolagenazës (MMPs-1,-8,-13) me shkallën e destruksionit indort të materialit hulumtues (të indit periapikal kronik të inflamuar) si dhe APOLONIA 12 • 23, f. 51-58, Maj 2010

Strogo reguliranata kontrola na homeostazata na ekstracelularniot matriks (extracellular matrix - ECM) se ostvaruva preku dejstvoto na specifi~na klasa na proteoliti~ki enzimi, ozna~eni kako matriks-metaloproteinazi (matrix- metallo2 proteinases - MMPs).

MMPs imaat zna~ajna uloga vo golem broj na fiziolo{ki procesi, participiraj}i vo procesiraweto na odredeni supstancii za vreme na organogenezata, razvojot na tkivata, zazdravuvaweto na ra2,nata, 16, 20 morfogenezata i erupcijata na zabite.

Ekspresijata i aktivnosta na MMPs kaj zdravoto tkivo normalno e mnogu niska, no signifikantno se zgolemuva kaj golem broj destruktivni patolo{ki procesi, kako na primer: hroni~nite vospalitelni procesi i 6,13,15,21 koskeno destruktivnite lezii.

Normalniot embriolo{ki razvoj i tkivnoto remodelirawe nalagaat kontrolirana ramnote`a pome|u sintezata i degradacijata na ECM, kako i ramnote`a pome|u MMPs i nivnite prirodni inhibitori, tkivnite inhibitori na MMPs (tissue inhibitors of matrix metalloproteinases TIMPs). Naru{uvaweto na ramnote`ata pome|u MMPs i TIMPs doveduva do pojava na destruktivni inflamatorni 9,(vospa li12 telni) i avtoimuni zaboluvawa.

Subfamilijata na humanite intersticijalni kolagenazi vbrojuva tri ~lena: MMP-1 (intersticijalna kolagenaza ili kolagenaza-1) (Meikle et al., Birkedal-Hansen et al, Tamura et al), MMP-8 (neutrofilna kolagenaza ili kolagenaza-2) (Bergenholtz, Lin et al) i MMP-13 (kolagenaza-3) (Fortunato et al, Tervahartiala et al, Johansson et al ).

Ovie kolagenazi se odlikuvaat so sposobnost za inicijalna degradacija na nativnite fibrilarni tipovi kolagen I, II, III, V 1, 2, 3, 6, 11, 19 i IX. Celta na ovaa studija e da se determinira zavisnosta me|u koncentracijata na kolagenazite (MMR-1, -8 i -13) so stepenot na tkivnata destrukcija na ispituvaniot materijal (hroni~no vospalenoto peri-

52

APOLONIA 12 • 23, str.51-58, Maj 2010

apikalno tkivo kako i karakterot i razlikite me|u hroni~nite periapikalni lezii so mikroenzimski test.

karakterin dhe diferencat në mes të lezioneve periapikale me testin mikroenzimatik.

Materijal i metod

Materiali dhe metoda Mbledhja e materialit hulumtues është bërë në klinikën e kirurgjisë orale pranë Fakultetit të Stomatologjisë në Shkup. Analizat laboratorike janë bërë në institutin për biologji pranë Fakultetit të shkencave matematiko-natyrore .

Në bazë të dhënave anamnestike, Kontrollit klinik intraoral dhe ekstraoral, si dhe analizës së detajuar të fotografive të rendgenit, ishte vënë diagnoza dhe është aplikuar procedura e terapisë së përshtatshme.

Mbledhja e materialit hulumtues (indit të inflamuar kronik periapikal) ishte bërë nëpërmjet të intervencës oralokirurgjike, te 50 pacientë me lezione kronike periapikale të vërtetuara klinikisht dhe me rendgengrafi (20 granuloma, 20 lezione difuze periapikale dhe 10 cista). Grupi kontrollues përfshinte 10 pacientë me diagnozë klinike dens impacta.

Pas kryerjes së intervenimit oralokirurgjik, 10 pulpat e shëndosha u ekstripuan nga molarët e tretë të ekstrahuar e pastaj u hulumtuan.

Materiali për hulumtim është ruajtur në epruveta speciale dhe i ngrirë në -800°C në kohën sa më të shkurtër të mundshme, e cila ruheshte deri te analiza e sajë por jo më gjatë së gjashtë muaj.

Për përcaktimin e koncentrimit të tri llojeve të matriks-metaloproteinazës (MMP-1,-8,-13) u përdor metoda e enzimeve kuantitative me setin komercial: MMP Colagenase Activits Accas Kit (ECM710) dhe shfrytëzoheshte pllaka lidhëse ELISA biotin.

Matjet bëheshin me mikro ELISA mikrolexuesi në valëgjatësi prej 450nm. Vlerat e fituara ishin normalizuar në raport me koncentrimin e proteinave në secilën mostër. Me interpolimin e vlerave janë llogaritur kaoncentrimet e kolagjenazës (MMP-1,-8,-13) në mostrat.

Rezultatet e fituara u përpunuan në mënyrë statistikore nëpërmjet përorimit të metodave analitike deskriptive prej programit Stat soft Statistica6.0.

APOLONIA 12 • 23, f. 51-58, Maj 2010

Pribiraweto na ispituvaniot materijal se izvr{i na Klinikata za oralna hirurgija pri Stomatolo{kiot fakultet vo Skopje. Laboratoriskite analizi bea izvr{eni na Institutot za biologija pri Prirodno-matemati~kiot fakultet.

Vrz osnova na anamnesti~kite podatoci, klini~kiot intraoralen i ekstaroralen pregled, kako i detalnata analiza na rendgenogramskite snimki, be{e postavena dijagnozata i primeneta soodvetnata terapiska procedura.

Pribiraweto na ispituvaniot materijal (hroni~noto vospaleno periapikalno tkivo) be{e sprovedeno preku oralnohirur{ka intervencija, kaj 50 pacienti so klini~ki i rendgenolo{ki verificirano postoewe na hroni~na periapikalna lezija (20 granulomi, 20 difuzni periapikalni lezii, 10 cisti). Kontrolnata grupa opfa}a{e 10 pacienti so klini~ka dijagnoza dens impacta. Posle sprovedenata oralnohirur{ka intervencija, 10 zdravi pulpi bea ekstirpirani od ekstrahiranite treti molari i potoa ispituvani.

Materijalot za ispituvawe be{e ~uvan vo specijalni epruveti i zamrznata na -800°C vo najkratok mo`en rok, no koja se ~uva{e se do negovata analiza, no ne podolgo od {est meseci.

Za opredeluvawe na koncentracijata na trite tipa na matriks-metaloproteinazi (MMP-1, -8, -13) be{e primenet kvantitativen enzimski metod so komercijalen set: MMP Collagenase Activity Assay Kit (ECM710) i se koriste{e ELISA mikrotitrira~ka biotin-vrzuva~ka plo~a.

Merewata bea izvedeni na mikroELISA mikro~ita~ pri branova dol`ina od 450nm. Dobienite vrednosti bea normalizirani vo odnos na koncentracijata na proteinite vo sekoj primerok. So interpolacija na vrednostite bea presmetani koncentraciite na kolagenazite (MMP-1, -8 i -13) vo primerocite.

Dobienite rezultati statisti~ki bea obraboteni preku primena na deskriptivni i analiti~ki metodi od programot Stat Soft Statistica 6.0.

53

APOLONIA 12 • 23, str.51-58, Maj 2010

Rezultati i diskusija

Rezultatet dhe diskutimi Koncentrimi i ndryshëm i kolagjenazave (MMP-1,-8,-13) te proceset periapikale kronike me lloje të ndryshme të inflamacionit, i treguar në tabelën 1, tregoi aktivitet të ndryshëm të MMPs me diferencën e lartë të vërtetuar statistikore sinjifikante (p<0.05) ndërmjet proceseve periapikale kronike te diagnozat klinike të ndryshme dhe u vërtetua aktiviteti i ndryshëm i MMPs.

Razli~nata koncentracija na kolagenazite (MMP-1, -8 i -13) kaj hroni~nite periapikalni procesi od razli~en vospalitelen tip, prika`ana na tabela 1, poka`a razli~na aktivnost na MMPs. So utvrdenata zna~itelno visoka statisti~ka razlika (p<0.05) pome|u hroni~nite periapkialni procesi pri razli~nite klini~ki dijagnozi se potvrdi razli~na aktivnost na MMPs.

Tabela 1. Koncentrimi i MMP -1, -8, -13 te lezionet kronike periapikale dhe te indi i shëndoshë i pulpës Tabela 1. Koncentracija na MMP-1, -8, -13 kaj hroni~nite periapikalni lezii i zdravo tkivo na pulpata

Vlerat e koncentrimit të MMPs te mostrat e materialit të hulumtuar ndryshon prej jodetektibile (0.000ng/ml) për rastet me diagnozë dens impacta, që pastaj të rritet proporcionalisht me pasqyrën klinike të inflamacioneve dhe të shtrihet infekcioni prej kanalit të rrënjës drejt hapsirës periapikale.

Te pulpa e shëndoshë MMP-1 nuk mund të detektohet, por mund të ekspresohet në nivel shumë të ulët 5. Rezultatet tona vërtetuan koncentrim shumë të ulët të MMP-1,-8,-13 në pulpën e shëndoshë te molarët e tretë të impaktuar në kufi prej 0.00ng/ml deri në 0.02ng/ml, që është në përputhshmëri me rezultatet e hulumtimit të autorëve tjerë.7,11,15,16.

Vlera më të mëdha të koncentrimit të MMPs u regjistruan te proceset kronike difuze, ku koncentrimi maksimal për MMPs ishte 5,39ng/ml.

Në mostrat e pacientëve me granulom kronik periapikal, vlerat e koncentrimit të APOLONIA 12 • 23, f. 51-58, Maj 2010

Vrednostite za koncentracijata na MMPs kaj primerocite od ispituvaniot materijal, variraa od nedetektibilni (0,00 ng/mL) za slu~aite so dijagnoza Dens impacta, za potoa da se zgolemat proporcionalno so klini~kata slika na vospalenieto i {ireweto na infekcijata od korenskiot kanal kon periapikalniot prostor.

Vo zdravata pulpa MMP-1 ne mo`e da se detektira, no mo`e da se ekspresira (izrazi) vo mnogu nisko nivo. 5 Na{ite rezutati potvrdija mnogu niska koncentracija na MMP-1, -8, -13 vo zdravata pulpa kaj impaktiranite treti molari vo granici od 0.00 ng/mL do 0.02 ng/mL, {to e vo soglasnost so rezultatite od ispituvawata 7, 11, 15, 16 na drugi avtori.

Najgolemi vrednosti na koncentracija na MMPs bea registrirani kaj hroni~nite difuzni procesi kade maksimalnata koncentracija za MMPs iznesuva{e 5,39 ng/mL. Vo primerocite kaj pacientite so hroni~en periapikalen granulom, vredno-

54

APOLONIA 12 • 23, str.51-58, Maj 2010

MMPs në përqindje më të madhe të rasteve (85%,17 mostra) silleshin në kufijtë prej 0.1 gjer 0.99 ng/mL. Koncentrimi i MMPs te lezionet kronike difuze ishte në kufijtë prej 3 deri në 4.99ng/ml (45%,9 mostra). Te të gjithë dhjetë mostrat (100%) me cistë radikulare koncentrimi i MMPs ishte në kufijtë prej 0.1deri 0.99ng/ml (Tab. 2)

stite na koncentracijata na MMPs vo najgolem procent od slu~aite (85%, 17 primeroci) se dvi`e{e vo granici od 0.1 do 0.99 ng/mL. Koncentracijata na MMPs kaj hroni~nite difuzni lezii be{e vo granici od 3 do 4.99 ng/mL (45%, 9 primeroci). Kaj site deset primeroci (100%) so radikularna cista koncentracijata na MMPs be{e vo granici od 0.1 do 0.99 ng/mL (Tab. 2).

Tabela 2. Koncentrimi i MMPs (ng/mL) në mostrat e materialit të hulumtuar Tabela 2. Koncentracija na MMPs (ng/mL) vo primerocite od ispituvaniot materijal Vo na{ata studija, rezultatite od Në studimin tonë rezultatet me metodën e kvan titativniot enzimski metod uka`uenzimeve kuantitative, faktet tregojnë se konvaat na faktot deka koncentracijata na centrimi i kolagjenazës (MMP-1,-8,-13) te kolagenazite (MMP-1,-8,-13) kaj pacientipacientët me diagnozë të përcaktuar klinikisht te so klini~ki i radiolo{ki postavena dhe në bazë të rendgengrafive kanë sinji- dijagnoza e signifikantno povisoka od fikancë më të lartë në krahasim me grupin onaa na kontrolnata grupa (p<0.05). kontrollues (p<0.05).

Razli~nata koncentracija na MMR kaj Koncentrim të ndryshëm të MMP te hroni~nite periapikalni procesi od proceset periapikale kronike te llojet e ndry- razli~en vospalitelen tip be{e zavisna shme të inflamacioneve ishte i varur prej od sostojbata na tretiraniot zab, odnosno gjendjes së dhëmbit të trajtuar, gjegjësisht a dali zabot e predhodno endodontski ka qenë dhëmbi më parë i trajtuar endo- lekuvan ili ne.

Analizata na podatoci za otsustvoto donikisht apo jo. ili prisustvoto na simptomi povrzani so Analizat e të dhënave për mungesën ose klini~kata dijagnoza kaj ispituvanata prezencën e simtomeve të lidhura me grupa so hroni~en periapikalen proces, diagnozën klinike te grupi i hulumtuar me poka`a deka postoi zna~ajna signifiproces periapikal kronik, tregoi se ka kantna povrzanost me|u simptomite i lidhshmëri të theksuar sinjifikante në mes klini~kata dijagnoza. Ne postoe{e simptomeve dhe diagnozës klinike. Nuk statisti~ki signifikantna povrzanost na ekzistonte sinjifikanca statistikore e simpto- simptomati~nosta na hroni~niot periapimeve te proceset kronike periapikale me kalen proces so koncentracijata na MMR koncentrimin e MMP ndërmjet diagnozave me|u razli~nite klini~ki dijagnozi kaj klinike të ndryshme te pacientët me lezione pacientite so hroni~na periapikalna periapikale kronike. Nga ana tjetër me indin e lezija. Od druga strana vo tkivoto dobieno fituar nga rastet simtomatike ishte detektuar od simptomatskite slu~ai be{e detektirana pogolema koncentracija na MMR. koncentrim më i madh i MMP. APOLONIA 12 • 23, f. 51-58, Maj 2010

55

APOLONIA 12 • 23, str.51-58, Maj 2010

Sipas hulumtimeve të Vu dhe Werb20 mikroorganizmat dhe produktet e tyre mund të ndikojnë gjatë procesit inflamator nëpërmjet regullimit dhe prodhimit të citokininës dhe nëpëmjet rrugës së brendshme të ndërtuar me qëllim që të rrisin ekspresionin e MMPs ose drejtëpërdrejt ti stimulojnë qelizat që të prodhojnë MMPs. Kolagjenazat(MMP-1dhe MMP-8) dhe xhelatinazat (MMP-2dhe MMp-9) janë detektuar në lëngun cistik dhe murin cistik 8,18.

Endotoksinet bakteriale gjithnjë janë prezente te cistat radikulare i stimulojnë proliferimin keratocistik dhe si rezultat i kësaj produktet bakteriale e aktivizojnë produkcionin e MMPs1. Ky shkallëzim i enzimeve proteolitike në numër të madh të rasteve është i involvuar në degradimin e matriksit kockor, membranës bazale dhe procesuimit të epitelit qelizor gjat kohës së ekspansionit cistik.

Komponentet kimike, si klorheksidina, shpeshherë aplikohen si medikament plotësuese te trajtimi periapikal dhe trajtimi periodontale, si rezultat i vetive antimikrobiale të tyre.10,14 Këto aftësi për inhibimin e MMPs janë vërtetuar në studimet in vitro dhe in vivo 22,23

Spored ispituvawata na Vu i 20 Werb , mikroorganizmite i nivnite produkti mo`e da deluvaat za vreme na vospalitelniot process preku regulacijata i produkcijata na citokinite i preku vnatre{niot sprovoden pat, so cel da ja zgolem da ja zgolemat ekspresiajta na MMPs ili direktno da gi stimuliraat kletkite da produciraat MMPs. Kolagenazite (MMP-1 i MMP-8) i `elatinazite (MMP-2 i MMP-9) se detektirani vo cisti~niot fluid i cisti~niot 8, 18. yid Bakteriskite endotoksini sekoga{ prisutni kaj radikularnite cisti ja stimuliraat keratocistnata proliferacija i kako rezultat na toa, bakteriskite produkti 1 ja aktiviraat produkcijata na MMPs . Ovaa kaskada na proteoliti~ki enzimi vo najgolem broj slu~ai e involvirana vo degradacijata na koskeniot matriks, bazalnata membrana i epitelnoto kleto~no procesirawe za vreme na cisti~nata ekspanzija.

Hemiskite komponenti, kako na primer, hlorheksidinot, ~esto pati se primenuvaat kako dopolnitelen medikament kaj periapikalniot i periodontalniot tretman, kako rezultat na nivnite antimikro10,14 bni svojstva.

Ovie svojstava za inhibicija na MMPs se potvrdeni so in vitro i in vivo 22,23 studii.

Zaklu~ok

Përfundim Kolagjenazat(MMP-1,-8,-13) marrin pjesë aktive në destruksionin indor dhe formimin e indit granulomatoz te proceset periapikale kronike.

MMPc janë një ndër faktorët kryesorë përgjegjës për kinetikën dhe destruksionin e kockës periapikale krahas faktorëve tjerë dhe për këtë MMPs është e mundëshme të determinojë dhe të ndikojë në regjenerimin e kockës periapikale pas kryerjes së intervenimit oralokirurgjik (apikotomisë, cistektomisë).

APOLONIA 12 • 23, f. 51-58, Maj 2010

Kolagenazite (MMP-1, -8, -13) zemaat aktivno u~estvo vo tkivnata destrukcija i formiraweto na granulaciono tkivo kaj hroni~nite periapikalni procesi.

MMPs se edni od va`nite faktori odgovorni za kinetikata na periapikalnata koskena destrukcija pokraj ostanatite faktori i poradi toa MMPs mo`no e da ja determiniraat i vlijaat na periapikalnata koskena regeneracija posle sprovedena oralnohirur{ka intervencija (apikotomija, cistektomija).

56

APOLONIA 12 • 23, str.51-58, Maj 2010

UDC: 616.314.17-008.1:557.152.34 PROFESSIONAL PAPER (PP)

TISSUE LEVELS OF PERIAPICAL LESIONS

MATRIX

METALLOPROTEINASES

IN

CHRONIC

Abstract Strictly regulated control of homeostasis of the extracellular matrix (ECM) is accomplished trough the action of specific class of proteolysis enzymes, marks as matrix metalloproteinase (MMPs). MMPs are significantly increased in many destructive pathological processes, such as chronic inflammation and bone-destructive lesions. Therefore, the aim of this study was to determine the dependence between concentrations of collagenases (MMP-1, -8, -13) with the degree of tissue destruction of examination material (chronic periapical tissue), as well as, character and differences between periapical lesions.

Examination material (chronic periapical tissue) was collected by periapical surgery from 50 teeth with clinically and radiographically verified chronic periapical process. Control group contained 10 patients with clinical diagnosis Dens impacta. Concentration of the three types of MMP was measured using quantitative enzyme method.

With confirmed high statistical significant difference (p<0.05) between chronic periapical lesions in different clinical diagnosis it was confirmed different activity of MMPs. Our results showed very low concentration of MMPs-1, -8, -13 in health tissue of the pulp of the impacted third molars which was from 0,00ng/mL to 0,02ng/mL. The biggest values of concentration of MMP were registered in cases with chronic diffuse lesions where maximal concentration of MMPs was 5,39ng/mL Beside other factors, MMPs are one of the important factors responsible for the kinetic of the periapical bone destruction and that's why MMPs can determinate and affect on periapical bone regeneration after realized oral surgery intervention (apicotomy, cistectomy).

Key words: Chronic periapical process, MMP, extracellular matrix, collagenases, and resorption of the bone.

Literatura 1. Bergenholtz G. Evidence for bacterial causation of adverse pulpal response in resin-based dental resorptions. Crit Rev Oral Biol Med 11: 467-480, 2000.

2. Birkedal-Hansen H., Moore WG, Bodden MK, Windsor LJ, Bridkedal-Hansen B., DeCarlo A., Engler JA. Matrix metalloproteinases: a review. Crit Rev Oral Biol Med 4: 197-250, 1993.

3. Fortunato SJ, LaFleur B., Menon R. Collagenase-3 (MMP-13) in fetal membranes and amniotic fluid during pregnancy: A J Reprod Immunol 49 120-125, 2003.

4. Gendron R, Grenier D, Sorsa T, Mayrand D. Inhibition of the activities of matrix metalloproteinases-2,-8 and -9 by clorhexidine. Clin Diagn Lab Immunol, 1999; 6: 437-439.

5. Gusman H, Santana RB, Zehnder M. Matrix metalloproteinase levels and gelatinolytic activity in clinically healthy and inflamed human dental pulps. Eur J Oral Sci, Oct 2002; 110 (5): 353-7.

6. Johansson N., Ahonen M., Kähäri VM. Matrix metalloproteinases in tumor invasion. Cell Mol Life Sci 57: 5-15, 2000.

APOLONIA 12 • 23, f. 51-58, Maj 2010

57

APOLONIA 12 • 23, str.51-58, Maj 2010

7. Kiili M, Cox SW, Chen HY, Wahlgren J, Maisi P, Eley BM. Collagenase-2 (MMP-8) and collagenase-3 (MMP-13) in adult periodontitis: molecular forms and levels in gingival cervicular fluid and immunolocalisation in gingival tissue. JClin Periodontol, 2002; 29: 224-232.

8. Kivelä-Rajamäki M, Teronen O, Maisi P, Husa V, Tervahartiala T, Piriä E, Salo T, Mellanen L, Sorsa T. Laminin-5 gamma2-chain and collagenase-2 (MMP-8) in human peri-implant sulcular fluid. Clin Oral Impl Res, 2003; 14: 158-165.

9. Leonardi R, Caltabiano CL. Collagenase-3 (MMP-13) is expressed in periapical lesions: an immunohistochemical study. International Endodontic Journal, May 2005; 38 (5): 297.

10. Mäntylä P, Stenman M, Kinanen D, Tikanoja S, Luoto H, Salo T, Sorsa T. Gingival cervicular fluid collagenase-2 (MMP-8) test stick for chair-side monitoring of periodontitis. J Periodontal Res, 2003; 38: 436-439.

11. Meikle MC, Bord S., Hembry RM, Comston J., Croucher PI, Reynolds JJ. Human osteoblasts in culture synthesize collagenase and other matrix metalloproteinases in response to osteotropic hormones and cytokines. J Cell Sci 103: 1093-1099, 1992.

12. Palosaari H, Pennington CJ, Larmas M., Edwards DR, Tjäderhane L, Salo T. Expression profile of matrix metalloproteinases (MMPs) and tissue inhibitors of MMPs in mature human odontoblasts and pulp tissue. Eur J Oral Sci, 2003; 111: 117-127.

13. Shin SJ, Lee JI, Baek SH, Lim SS. Tissue levels of matrix metalloproteinases in pulps and periapical lesions. Int Endodont J, April 2002; 28 (4): 313-5.

14. Sorsa T, Ding Y, Salo T, Lauhio A, Teronen O. & Ingman T. Effects of tetracycline's on neutrophil, gingival and salivary collagenases. A functional and western-blot assessment with special reference to their cellular sources in periodontal diseases. Annals of the New York Academy of Sciences, 1994; 732: 112-131.

15. Sorsa T, Tjäderhane, Salo T. Matrix metalloproteinases (MMPs) in oral diseases. Oral Diseases, 200; 10:311-318.

16. Sulkala M. Matrix metalloproteinases (MMPs) in dentin-pulp complex of helthy and carious teeth. Academic dissertation, University of Ouolu, Finland 2004.

17. Tamura M., Nagaoka S., Kawagoe M. Interleukin-1 alpha stimulates interstitial collagenase gene expression in human dental pulp fibroblast: J Endod 22: 240-243, 1996.

18. Teronen O, Salo T, Laitinen J, Tornwall J, Ylipaavalniemi P, Konttinen YT, Sorsa T. Characterization of interstitial collagenases in jaw cyst wall. Eur J Oral Sci, 1995; 103: 141-147.

19. Tervahartiala T., Pirilä E., Ceponis A., Maisi P., Salo T., Tuter G., Kallio P., Törnwall J., Srinivas R., Konttinen YT, Sorsa T. The in vivo expression of the collagenolytic matrix metalloproteinases (MMP-2, -8, -13 and -14) and matrilysin (MMP-7) in adult and localized juvenile periodontitis. J Dent Res 79: 1969-1977, 2000.

20. Vu TH, Werb Z. Matrix metalloproteinases: effectors of development and normal physiology. Genes and Development, 2000; 14: 2123-33.

21. Wahlgren J, Maisi P, Sorsa T, Sutinen M, Tervahartiala T, Pirilä E, Teronen O, Hietanen J, Tjäderhane L& Salo T. Expression and induction of collagenases (MMP-8 and -13) in plasma cells associated with bone-destructive lesions. J Pathol, Jun 2001; 194 (2): 217-224.

22. Wahlgren J, Salo T, Teronen O, Luoto H, Sorsa T & Tjäderhane L. Matrix metalloproteinase-8 (MMP-8) in pulpal and periapical inflammation and periapical root-canal exudates. International Endodontic Journal, November 2002; 35 (11): 897.

23. Wahlgren J. Matrix metalloproteinases in pulpitis, chronic apical periodontitis and odontogenic jaw cysts. Academic dissertation, University of Helsinki, Finland, 2003.

APOLONIA 12 • 23, f. 51-58, Maj 2010

58

APOLONIA 12 • 23, str.51-58, Maj 2010

UDK: UDK: 616.314-084-053.2(496.5) STRU^EN TRUD (ST)

UDK: 616.314-084-053.2(496.5) PUNIM PROFESIONAL (PP)

PREVALENCA NA ORALNITE NAVIKI KAJ DECATA OD 10-12 GODI{NA VOZRAST NA UNIVERZITETSKATA STOMATOLO{KA KLINIKA VO TIRANA

PREVALENCA E VESEVE ORALE NË FEMIJËT E MOSHËS 10-12 VJEÇE NË KLINIKËN STOMATOLOGJIKE UNIVERSITARE TIRANË

1

1

1

R. Ro~o , Q. Rusi , X. Muqo , 1 2 ^. Toti , M. Ro~o

R. Rroço1, L. Rusi1, Xh. Mulo1, Ç. Toti1, M. Rroço2 1

USK, Univerzitet vo Tirana, Medicinski fakultet Francuska bolnica pri SUCT

Abstrakt

Apstrakt

KSU, Universiteti i Tiranës Fakulteti i Mjekesise 2 Spitali Francez QSUT Veset e zgjatura në kohë kanë efekte të dëmshme në okluzion. Shtrirja e këtyre efekteve ndryshon nga rasti në rast, duke u varur nga shumellojshmeria e variableve, duke përfshirë llojin aktual, zgjatjen, intensitetin dhe relacionin dento-skeletal, të këtij vesi.

Qëllimi i këtij punimi është vlerësimi i prevalencës së veseve orale në femijët e moshes 10-12 vjeçe, në qytetin e Tiranës, në Klinikën Stomatologjike Universitare.

Të dhënat u grumbulluan nga 200 femijë të moshës 10-12 vjece, për një periudhë dy- vjeçare.

Informacioni përkatës i studimit u mblodh nga një pyetësor që u plotësua nga prindërit, i ndjekur nga ekzaminimet klinike në kavitetin oral të pacientëve.

Në 200 fëmijët e ekzaminuar, 38% kishin vese orale, ku 18% e tyre kishin vesin e thithjes se gjuhës, 17% kishin frymëmarrje orale dhe vetem 3% kafshonin thonjte. Nuk kishte diferencë sinjifikative në prevalencën e veseve midis femrave dhe meshkujve.

Nga informacionet e marra arrijmë në konkluzionin që shumica e fëmijëve ishin me vese orale.

Kjo ka një rëndësi të madhe për të identifikuar fëmijet që kanë nevojë për trajtim ortodontik, duke evituar kështu në të ardhmen malokluzionet.

Fjalë kyçe: Prevalencë, malokluzion, vese orale

Prodol`enite naviki vo vreme imaat negativni vlijania vo okluzija. Pro{iruvaweto na ovie efekti e razli~no od slu~aj do slu~aj vo zavisnost od raznolikosta na variablite vklu~uvaj}i go aktuelniot vid, prodol`uvaweto,intenzitetot i dentoskeletalnata relacija na ovaa navika.

Vrednuvaweto na prevalencata na oralnite naviki kaj decata od 10-12 godi{na vozrast, vo Tirana na USK. Sobrani se podatoci od 200 deca na vozrast od 10-12 godini, vo period od dve godini. Informacijata za istra`uvaweto se sobra od eden pra{alnik koj be{e popolnet od strana na roditelite prosleden so klini~kite istra`uvawa vo usnata praznina na pacientite.

Od 200 ispituvani deca, 38% imale oralni naviki, kade 18% od niv imale navika na sisawe na prstot, 17% imale usno di{ewe (di{ele na usta) a samo 3% imale navika da gi grickaat noktite.

Nema{e zna~itelna razlika vo prevalencata na naviki pome|u ma`ite i `enite.

Od dobienite informacii doa|ame do zaklu~ok deka pove}eto od decata bea so usni naviki.Ova ima edno golemo zna~ewe za da se identifikuvaat decata {to imaat potreba za ortodontski tretman, otklonuvaj}i gi vaka malokluziite vo idnina.

Klu~ni zborovi: Prevalenca, malokluzija, oralni naviki

Adresa: Rozela Roço e-mail: r_xhemnica@yahoo.com

APOLONIA 12 • 23, f. 59-64, Maj 2010

59

APOLONIA 12 • 23, str.59-64, Maj 2010

PREVALENCA NA ORALNITE NAVIKI KAJ DECATA OD 10-12 GODI{NA VOZRAST NA UNIVERZITETSKATA STOMATOLO{KA KLINIKA VO TIRANA

PREVALENCA E VESEVE ORALE NË FEMIJËT E MOSHËS 10-12 VJEÇE NË KLINIKËN STOMATOLOGJIKE UNIVERSITARE TIRANË

Voved

Hyrje Veset e zgjatura në kohë kanë efekte të dëmshme në okluzion. Shtrirja e këtyre efekteve ndryshon nga rasti në rast, duke u varur nga shumëllojshmëria e variableve, duke perfshirë vesin aktual, zgjatjen dhe intensitetin e këtij vesi dhe relacionin dento-skeletal të këtij vesi.

Disa nga veset, si thithja e gjuhes2 dhe e gishtit4, përfshin një incidencë të lartë të kafshimit të hapur, protruzion të centraleve maksillare, një klasë të II kanine, distalizimi të molareve, kafshim të kryqëzuar posterior dhe inkompetencë labiale.

Veset orale, ne menyre të veçantë nëse persistojnë edhe pas moshës parashkollore5, janë cilësuar si një faktor etiologjik i rëndësishëm mjedisor i lidhur me zhvillimin e malokluzionit9. Influencat mjedisore gjatë rritjes dhe zhvillimit te fytyrës, nofullave dhe dhëmbëve konsistojnë kryesisht në presion dhe forca të lidhura me aktivitetin fiziologjik.

Funksioni duhet t’i përshtatet mjedisit.

Presioni përkundrejt nofullave dhe dhëmbeve do të shfaqet gjatë aktivitetit oral dhe mund të ndikojë në menyren sesi rriten nofullat dhe si erruptojnë dhëmbët7. N.q.s vesi zgjat në kohë shtohet propabiliteti i një malokluzioni të klasës së II, por n.q.s vesi ndërpritet rreth moshës 6 vjeçe, atëherë efekti në okluzion do të jetë vetëm tranzitor.

Qellimi i ketij punimi është vleresimi i prevalencës së veseve orale në femijët e moshës 10-12 vjece, në qytetin e Tiranës, në Klinikën Stomatologjike Universitare.

Prodol`enite vremenski naviki imaat {teten efekt vo okluzija. Pro{iruvaweto na ovie efekti se razlikuva od slu~aj do slu~aj zavisno od raznolikosta na variablite vklu~uvaj}i ja aktuelnata navika, prodol`uvaweto, intenzitetot i dentoskeletalnata relacija na ova navika.

Nekoi od navikite kako sisaweto na 2 4 jazikot i na prstot opfa}aat edna visoka slu~ajnost na otvoren zagriz,protruzija na centralnite maksilarni, kanini klasa II, distalizacija na molari, unakrsten posterioren zagriz i labijalna inkompetentnost.

Oralnite naviki,osobeno ako perzi 5 stiraat i po pred{kolskata vozrast , se vrednuvani kako eden zna~aen sredinski etiolo{ki faktor povrzan so razvivawe9 to na malokluzijata . Sredinskite vlijanija vo tekot na rastot i razvitokot na liceto, vilicite i zabite konzistiraat vo glavno na pritisokot i silite povrzani so fiziolo{kata aktivnost. Funkcijata treba da i se prilagodi na sredinata.

Pritisokot nasproti vilicite i zabite }e se manifestira za vreme na oralnata aktivnost i mo`e da vlijae na na~in kako rastat vilicite i kako eruptiraat 7 zabite . Ako navikata trae podolgo se zgolemuva verojatnosta na pojava na malokluzija na II klasa, no ako navikata se prekine okolu 6 godi{nata vozrast, toga{ efektot na okluzijata samo }e bide tranzitoren.

Cel na ova studija e vrednuvawe na prevalencata na oralnite naviki kaj decata od 10-12 godi{na vozrast, vo Univerzitetskata Stomatolo{ka Klinika vo Tirana.

Materijal i metod

Materiali dhe metoda Studimi ynë u krye në bazë të të dhënave që grumbulluan nga 200 fëmijë të moshës 10-12 vjeçe, ku 110 ishin meshkuj dhe 90 femra, për një periudhë dyvjeçare. Studimi u APOLONIA 12 • 23, f. 59-64, Maj 2010

Na{eto istra`uvawe se odviva vrz osnova na podatocite koi se sobrani od 200 deca na 10-12 godi{na vozrast, od koi 110 bea ma`i a 90 `eni vo period od 2 godini.

60

APOLONIA 12 • 23, str.59-64, Maj 2010

krye ne Klinikën Stomatologjike Universitare. Informacioni përkatës i studimit u mblodh nga një pyetësor që u plotësua nga prindërit, në te cilin duheshin specifikuar të dhënat personale, prezenca ose jo e veseve orale, si thithja e gishtit, kafshimi i thonjve, bruksizmi, frymëmarrja orale, thithja dhe kafshimi i gjuhës, pastaj u vijua me fazën sekondare, qe ishte ajo e ekzaminimeve klinike në kavitetin oral të pacientëve.

Në studimin tonë ishte shumë e rëndësishme të perdornim testet përkatëse si : Testet për krahasimin e prevalences së veseve orale në të dy sekset.

U perdor testi Chi-square për të krahasuar prevalencën e veseve orale. Vlera e p<0.05, u percaktua si nje vlere sinjifikante ne studimin tonë.

Istra`uvaweto se odviva{e na USK. Soodvetnata informacija za istra`uvaweto se sobra od eden pra{alnik koj be{e popolnet od roditelite kade treba{e da se odvojat li~nite podatoci, postoewe ili nepostoewe na usnite naviki kako sisaweto na prstot, grickawe na noktite, bruksizmot, usnoto di{ewe, sisaweto i grizaweto na jazikot, potoa se prodol`i so drugata faza, onaa na klini~kite istra`uvawa vo oralnata praznina na pacientite.

Vo na{eto istra`uvawe be{e mnogu va`no da se upotrebat doti~nite testovi kako: Testovi za sporedba na prevalencata na oralnite naviki kaj dvata pola.

Se upotrebi testot Chi-square za da se sporedi prevalencata na oralnite naviki.

Vrednosta na p<0.05, se opredeli kako edna zna~ajna vrednost vo na{iot trud.

Rezultati

Rezultatet Në 200 femijët e ekzaminuar, 38% kishin vese orale, ku 18% e tyre kishin vesin e thithjes së gjuhës, 17% kishin frymemarrje orale dhe vetëm 3% kafshonin thonjtë. Nuk kishte diferencë sinjifikative në prevalencën e veseve midis femrave dhe meshkujve. Tab. 1.

Od 200 ispitani deca, 38% imale oralni naviki kade 18% od tie imale navika na sisawe na prstot, 17% imale usno di{ewe i samo 3% gi grickale noktite.

Nema{e zna~ajna razlika vo prevalencata na navikite pome|u `enite i ma`ite.

Tab.1.

Tabela 1.

Prevalenca na oralnite naviki

Tabela 1.

Prevalenca e veseve orale

Prevalenca e veseve orale zvogëlohet me rritjen e moshës. Në tabelën e mëposhtme janë hedhur të dhënat e shprehura në përqindje të veseve orale në meshkujt dhe femrat e marrë si pacientë në këte studim, gjithashtu prevalencen e veseve orale të të gjithë pacientëve të marrë në shqyrtim e kemi paraqitur në grafikun 1.

Prevalencata na oralnite naviki se namaluva so samoto rastewe. Podolu vo tabelata dadeni se podatoci izraseni vo postotki za oralnite naviki kaj ma`ite i `enite zemeni kako pacienti vo ovoj trud, isto taka i prevalencata na oralnite naviki kaj site predvideni pacienti ja prika`avme na grafikon 1.

Grafikon 1, Prevalenca na oralnite naviki kaj pacientite od ovaa studia

Grafiku1. Prevalenca e veseve orale ne pacientet e marre ne kete studim.

APOLONIA 12 • 23, f. 59-64, Maj 2010

61

APOLONIA 12 • 23, str.59-64, Maj 2010

Oralnite naviki imaa edna prevalenca od 10% kaj 10 godi{na vozrast, 12% kaj 11 godi{na i 8% kaj decata od 12 godi{na vozrast. (Tab.2)

Veset orale kishin një prevalencë me 10% në moshën 10-vjeçare, një prevalencë me 12% në moshen 11-vjeçare, ndërkohë që një prevalencë prej 8% u gjet tek femijët e moshës 12-vjeçare. (Tab. 2)

Tabela 2. Prevalenca e veseve orale sipas moshave Tabela 2. Prevalenca na oralnite naviki po vozrasta Koga ja sporedivme prevalencata na Kur krahasuam prevalencën e veseve orale midis femrave dhe meshkujve arritëm në oralni naviki pome|u `enite i ma`ite rezultatin që nuk kishte diferencë sinjifikative dojdovme do rezultatot deka nema{e zna~ajna razlika me|u niv. midis tyre.

Tabela 3. Ndarja në % e veseve orale Tabela 3. Podelba vo % na oralnite naviki.

Diskusija

Diskutimi Studimi ynë tregoi se 38% e femijeve të ekzaminuar në Klinikën Stomatologjike Universitare ishin me vese orale, në krahasim me femijët e tjerë. Keto rezultate janë në përputhje me rezultatet e Quashie-Williams6, i cili vuri re që 34.1% e femijëve të ekzaminuar ishin me vese orale. Ndërkohë që prevalencë të ulët të veseve orale me 29.7 % & 25.5 % është raportuar nga Shetty8 dhe Kharbanda3, të cilët studiuan prevalencën orale në femijët e Indisë veriore dhe jugore. Thithja e gjuhës dhe frymëmarrja orale ishin veset më prevalente.

Nderkohë që thithja i gishtit ishte vesi më APOLONIA 12 • 23, f. 59-64, Maj 2010

Na{iot trud poka`a deka 38% od ispitanite deca na USK bea so oralni naviki vo sporedba so ostanatite deca.

Ovie rezultati se vklopeni so rezultatite 6 na Quashie-Williams , koj zabele`a deka 34.1% od ispitanite deca bea so oralni naviki. A so niska prevalenca na oralnite naviki bea 29.7% i 25.5% raportirano, 8 3 preneseno e od Shetty i Kharbanda , koi ja studirale oralnata prevalenca kaj decata na Ju`na i Severna Indija. Sisaweto na jazikot i usnoto di{ewe bea najprevalentnite naviki. Dodeka sisaweto na prstot be{e najfrekventnata navika zabele`ena kaj 50% od decata kaj podatocite na

62

APOLONIA 12 • 23, str.59-64, Maj 2010

frekuent, i vëne re në 50% të femijëve ne raportet e Quashie-Williams, studimi ynë tregoi që vesi i thithjes së gjuhes ishte i pranishëm në 18% të femijëve; i njëjti përfundim mbështetet edhe nga Kharbanda, i cili tregoi që 1% e femijëve kishin vesin e thithjes së gjuhës. Ndërkohë, frymëmarrja orale renditej si vesi i dytë më prevalent në këtë studim me një incidencë prej 17%. Kjo incidencë ishte më e lartë e krahasuar me atë të gjetur në studimet e mëparshme.

Amr Abou- EI-Ezz1 në studimin e tyre mbi frymemarrjen orale dhe probabilitetin e saj per t’u konsideruar si faktor etiologjik i malokluzionit arritën në perfundimin se malokluzioni është i lidhur ngushtë me ekzistencën e veseve orale, madje kjo lidhje është shumë sinjifikative edhe nga ana statistikore (p<0.001). Ekzistonin ndryshime në prevalencën e veseve orale në mosha të ndryshme.

Veset orale ishin më prevalente në femijët e moshës 11-vjeçare me 12%. Ndërsa prevalenca më e ulët, prej 8% u vu re në fëmijët e grupmoshës 12-vjeçare. E njëjta diferencë në prevalencë përsa i përket moshës është raportuar edhe nga Shetty. Një rënie në shfaqjen e veseve orale me rritjen e moshes u vu re nga Quashie-Williams. Kur prevalenca e veseve orale u krahasua midis meshkujve edhe femrave, nuk rezultoi ndonjë diferencë e ndjeshme mes dy gjinive. Ndërkohë që Karbhanda vuri re se thithja e gishtit ishte më e zakonshme për vajzat sesa për djemtë, ndërsa frymëmarrja orale ishte më e shprehur tek djemtë. Arsyeja e diferencës së prevalencës për dy gjinitë në lidhje me veset orale i detyrohet faktit se veset orale te meshkujt persistojnë për një kohë më të gjatë sesa te femrat, sepse djemtë kanë një tendencë më të shprehur për t’ju kundervënë rregullave të familjes dhe mjedisit social që i rrethon, përfshirë edhe rastet kur ato porositen të mos i bëjnë më veset.

Quashie-Williams, na{iot trud poka`a deka navikata na sisawe na jazikot be{e kaj 18% od decata; istiot zaklu~ok ima potpora,e potkrepen i od Kharbanda, koj poka`a deka 1% od decata imale navika na sisawe na jazikot.

Oralnoto di{ewe be{e na vtoro mesto so prevalenca vo ovoj trud so incidentnost od 17%. Ovaa icidentnost be{e povisoka vo sporedba so najdenata vo predhodnite istra`uvawa.

1 Amr Abou-El-Ezz vo nivniot trud za oralno di{ewe i nejziniot probabilitet konstatiraa kako etiolo{ki faktor na malokluzijata dojdoa do zaklu~ok deka malokluzijata e tesno povrzana so postojanosta na oralnite naviki, a ovaa vrska e mnogu zna~ajna i od statisti~ka strana (p<0.001). Postoeja promeni vo prevalencata na oralnite naviki na razni vozrasti.

Oralnite naviki bea zastapeni so 12% kaj deca od 11 godini, a najniskata prevalenca od 8% se zabele`a kaj tie na 12 godi{na vozrast. Istata razlika vo prevalenca vo vrska so vozrasta e prenesena i od Shetty.

Eden pad vo prikazot na oralnite naviki so zgolemuvawe na vozrasta e zabele`an i od Quashie-Williams. Koga prevalencata na oralnite naviki se sporedi pome|u ma`ite i `enite, ne rezultira{e so nekoja zna~ajna razlika me|u dvata pola. Vo me|uvreme Karbhanda zabele`a deka sisaweto na prstot be{e povoobi~aena za `enite otkolku za ma`ite, a usnoto di{ewe poizrazeno kaj ma`ite. Pri~inata za razlikata na prevalencata kaj dvata pola vo vrska so oralnite naviki se potpira na faktot deka oralnite naviki perzistiraat (zadr`uvaat) podolgo kaj ma`ite otkolku kaj `enite, zatoa {to ma`ite imaat poizrazena sklonost da im se sprotivstavuvaat na pravilata na sejmestvoto i socijalnata sredina koja gi opkru`uva, opfa}aj}i gi i slu~aite kade im se uka`uva da ne gi sozdavaat tie naviki.

Zaklu~ok

Përfundim Nga informacionet e marra arrijmë në konkluzionin që shumica e fëmijëve ishin me vese orale. Kjo ka nje rëndësi të madhe për të identifikuar fëmijët që kanë nevojë për trajtim ortodontik, duke evituar keshtu në të ardhmen malokluzionet.

APOLONIA 12 • 23, f. 59-64, Maj 2010

Od zemenite informacii doa|ame do zaklu~ok deka pove}emina od decata bea so oralni naviki. Ova ima golemo zna~enie vo identifikuvaweto na decata {to imaat potreba za ortodontski tretman, otklonuvaj}i gi vaka malokluziite vo idnina.

63

APOLONIA 12 • 23, str.59-64, Maj 2010

UDC: 616.314-084-053.2(496.5) PROFFESSIONAL PAPER (PP)

PREVALENCE OF ORAL HABITS IN 10-12 YEARS -OLD SCHOOL CHILDREN IN DENTAL CLINIC IN TIRANA. Abstract The habits that persist in time have a harmful effect on the oclusion. the level of this damage changes from case to case depending on the different kinds of variables including the one to which we are referring to, the persistence in time, intensity and dental sceletal relation.

To assess the prevalence of oral habits in 10-12 year old children in Dental Clinic in Tirana.

Data was gathered from 200 children of age group 10-12 years old. Information pertaining to the study was collected from the parents in the form of questionnaire, fallowed by the clinical examination of the subjects using torch, disposable mirror and the probe.

Out of 200 children examined, 38% had oral habits, out of which 18% children had tongue thrusting habit, 17% had mouth breathing habit and only 3% had nail biting habit. There was no significant difference in prevalence of habits between male and female.

The data revealed that most of the children had oral habits. This highlights the importance of identifying children who are in need of preventive orthodontic treatment to avoid future occurrence of malocclusion.

Key words: Prevalence, malocclusion. oral habits.

Literatura 1. Amr Abou-Ei-Ezz, Essam H Naseef, Khaled H Attia. Prevalence of Mouth Breathing as etiologic factors of malocclusion in a group of Egyptian School Children. Official Journal of the Egyptian Dental Association 2006 Apr; 52 suppl 2:703-06.

2. Khinda V, Grewal N. Relationship of tongue thrust swallowing and anterior open bite with articulation disorders. J Ind Soc of Pedo Prev Dent 1999; 17: 33 - 39.

3. Kharbanda OP, Sidhu SS, Sundaram KR, Shukla DK. Oral habits in school going children of Delhi: A prevalence study. J indian soc pedo prev dent september 2003; 21 (3): 120-24.

4. Larsson E. Artificial sucking habits: Etiology,prevalence and effect on occlusion. Int J Orofacial Myology 1994; 20: 10-21.

5. Polyakov E. Digit sucking before the age 4.5: Interpretation and some management considerations. International pediatrics 2002; 17(4):203-8.

6. Quashie-Williams R, Dacosta OO, Isiekwe MC.The prevalence of oral habits among 4 to 15 year old school children in Lagos, Nigerian Journal of Health and Biomedical Science 2007;6 (1): 78-82 7. Samir E Bishara. Text book of orthodontics. 1st ed. Philadelphia: W.B.Saunders Company; 2004.

8. Shetty SR, Munshi AK. Oral habits in children: aprevalence study. J ind soc of pedo prev dent 1998 jun; 17(2): 61 - 6.

9. Tomita NE, Bijella VT, Franco LJ. The relationship between oral habits and malocclusion in preschool children. Rev Saude Publica 2000; 34: 299-303 10. William R Proffit. Contemporary orthodontics. 3rd ed.st.louis; 2000

APOLONIA 12 â&#x20AC;˘ 23, f. 59-64, Maj 2010

64

APOLONIA 12 â&#x20AC;˘ 23, str.59-64, Maj 2010

UDK: 616. 314. 18 PREGLEDEN TRUD (PT)

UDK: 616. 314. 18 PUNIM VËSHTRIM (PV)

LE^EWE NA ZABOLUVAWATA NA PULPATA KAJ MLE^NI I MLADI TRAJNI ZABI

SHËRIMI I SËMUNDJEVE TË PULPËS SË DHËMBËVE TË QUMËSHTIT DHE ATYRE TË PËRHERSHËM TË SAPODALUR H. Juriq

H. Juri]

Enti për stomatologji preventive dhe të fëmijëve Fakulteti i Stomatologjisë, Universiteti i Zagrebit

Zavod za detska i preventivna stomatologoja, Stomatolo{ki fakultet, Univerzitet vo Zagreb

Voved

Hyrje Trajtimet endodontike në pedodonti përfshijnë intervenime të pulpës te dhëmbët e qumështit dhe dhëmbët e përhershëm të sapodalur (të rinj). Zbatimi i procedurës së suksesshme të ndryshimeve patologjike të pulpës te fëmijët paraqet ndoshta dhe kulminacionin e aftësive stomatologjike. Domethënë për një terapi të tillë nevojitet diagnostikim i saktë dhe i shpejtë si dhe ekzekutim teknik preciz në kushte të pavolitshme pune për shkak se goja e fëmijëve është e vogël, ndërsa bashkëpunimi me pacientin është i kufizuar.

Qëllimi i procedurave terapeutike të tilla te dhëmbët e qumështit është që të ruhet dhëmbi si njësi okluzale dhe në këtë mënyrë të ruhet funksioni mastikator, zhvillues, fonetik dhe estetik i dhëmbit deri në eksfolijimin (ndërrimin) e tij natyror. Gjithsesi, të gjitha procedurat terapeutike nënkuptojnë siguri maksimale në favor të dhëmbit permanent duke pasur parasysh mundësitë e infektimit për shkak të mjekimit joadekuat. Duke pasur këtë parasysh, zgjidhet metoda më e mire e trajtimit sipas ekzaminimit klinik i cili ekziston.

Endodontskite postapki vo pedodoncijata vklu~uvaat zahvati na pulpata na mle~ni i mladi trajni zabi. Uspe{no sprovedenata postapka na lekuvawe na patolo{ki promeneta zabna pulpa kaj decata pretstavuva mo`ebi i vrv na stomatolo{kite ve{tini. Imeno za takvata terapija e potrebna brza i to~na dijagnoza kako i precizna tehni~ka izvedba na intervencijata i zna~itelno te{ki uslovi za rabota zatoa {to detskata usta e mala, dodeka sposobnosta za sorabotka so pacientot ograni~ena.

Celta na takvi teraptski postapki na mle~nite zabi e da se ~uva zabot kako xvakalna edinka i na toj na~in da se za~uva negova xvakalna, razvojna, fonetska i estetska funkcija se do negova prirodna eksfolijacija (zamena). Sekako, site indicirani terapiski postapki podrazbiraat maksimalna sigurnost za smetawe na trajniot zab zemaj}i vo predvid na mo`nost za negova mehani~ka povreda ili infekcija, koja poradi nesoodvetnoto le~ewe na mle~nite zabi mo`e da nastapat. Imajki go toa na um se odbira najdobrata terapiska postapka spored klini~kiot ukaz koj postoi.

Adresa Hrvoje Juric Zavod za djecju i preventivnu stomatologiju Stomatološki fakultet Sveuilišta u Zagrebu

APOLONIA 12 • 23, f. 65-76, Maj 2010

65

APOLONIA 12 • 23, str.65-76, Maj 2010

Shkaku bazik i trajtimit endodontik të dhëmbit të përhershëm të sapodalur është që të sigurojmë rritjen dhe zhvillimin e drejtë të rrënjës së dhëmbit dhe të ruajmë funksionin e tij në harkun dentar. Në qoftë se parashikimi i ndonjë trajtimi endodontik mund të sigurojë një ekstrakcion të zgjatuar (prolonguar) të atij dhëmbi, i cili do të ndikojë relativisht mirë për formimin e rregullt të tij në harkun dentar nga aspekti ortodontik, kirurgjik apo protetik.

Për këtë shkak planifikimi i trajtimit endodontik në pedodonti nënkupton pasoja afatshkurta dhe afatgjata të procedurave terapeutike me të cilat gjithmonë duhet të ballafaqohemi. Me rendësi është që gjatë planifikimit të një intervenimi endodontik të theksohet vlera e një anamneze të mirë mjekësore dhe stomatologjike, kontrolli radoigrafik dhe testet klinike siç janë palpacioni, perkusioni dhe vlerësimi i luksacionit të dhëmbit. Pas kësaj duhet që të sillet diagnostikimi i saktë, të sigurohet komunikimi i mirë me pacientin dhe të fillohet me intervenimin.

Osnovnata pri~ina za endodonski tretman na mladiot traen zab e da se osigurame za pravilniot rast i razvoj na korenot na zabot i negovata funkcija da se za~uva vo zabniot niz.

Ako prognozata za nekoj zab e dolgoro~no lo{a, endodontskiot tretman mo`e da osigura edna prolongirana ekstrakcija na toj zab, koe }e vlijae povolno za negovo pravilno formirawe na zabniot niz od ortodontski, hirur{ki ili protetski aspekti. Poradi toa planiraweto na endoodontska terapija vo pedodoncija podrazbira kratkotrajni i dolgotrajni posledici na na{ite terapiski postapki koi sekoga{ treba da gi voo~ime. Va`no e da pri planirawe na endodontski zafat da se naglasi vrednosta na dobra medicinska i stomatolo{ka anamneza, radiogravski pregled i klini~ki testovi koi vklu~uvaat palpacija i perkusija i procenuvawe na mobilnosta na zabot. Posle toa treba da se odreduva to~na dijagnoza, da se osiguruva dobra komunikacija so pacientot i da se zapo~nuva so intervencija.

Diagnosti~ka postapka

Procedura diagnostike Vështruar kryesisht, kriteret diagnostikuese bazë për dhëmbët e qumështit dhë dhëmbët e rinj të përhershëm janë pothuajse të njëjta ose shumë të ngjajshme. Specifike te dhëmbët e qumështit është se te ata e parashikojmë punën në pulpën vitale, të cilën në mënyrë të caktuar do ta trajtojmë dhe ruajmë si të atillë në kanalin, për shkak se sot nuk ekziston bar ose procedurë e cila do të mjekojë inflamacionin kronik të pulpës ose nekrozën e saj. Prandaj te dhëmbët e qumështit nuk është me rendësi të dihet vetëm në qoftë se dhëmbi është vital ose jo, por duhet vlerësuar mirë edhe përparimin e vet procesit patologjik me ç’rast lehtësohet puna gjatë diagnostikimit dhe zgjedhjes së procedures terapeutike më të përshtatshme. Ndryshimet e tilla diagnostikuese nuk ekzistojnë te dhëmbët e rinj të përhershëm pulpa e të cilëve është shumë e vaskularizuar, kështu që edhe aftësia mbrojtëse e tyre është më e mirë, kështu që edhe te gjendjet më të rënda patologjike mund të ruhet vitaliteti i dhëmbit ose të zgjedhet ndonjë procedure terapeutike më e rendë.

Parimet themelore diagnostike për veprim endodontik në pedodonci me përshtatshmëri të caktuara janë si vijon: APOLONIA 12 • 23, f. 65-76, Maj 2010

Na~elno gledano, osnovni diagnosti~ki kriteriumi za mle~nite i mladi trajni zabi se isto ili mnogu sli~ni. Specifi~nost na mle~nite zabi e vo toa {to kaj niv ja predviduvame rabotata na vitalna pulpa koja na odreden na~in }e ja tretirame i za~uvuvame takva vo kanalot, zatoa {to denes ne postoi lek ili postapka koja }e izlekuva hroni~no inflamirana ili nekroti~na pulpa. Zatoa kaj mle~nite zabi ne e va`no samo dali e zabot vitalen ili ne, tuku treba i da se dobro procenuva i unapreduvaweto na samiot patalo{ki proces {to }e ja olesnuva rabotata pri dijagnosticirawe i birawe na soodvetna terapiska postapka. Takvi dijagnosti~ki razliki nepostojat kaj mladi trajni zabi ~ija pulpa e silno vaskularizirana, taka {to i nejzina odbrambena sposobnost e podobra,taka {to i kaj pote{ki patalo{ki sostojbi mo`e da se za~uva vitalitetot na zabot ili da se izbira nekoj od pote{kite terapisi postapki. Temelni diagnosti~ki kriteriumi za endodontski postapki vo pedodoncijata so odredeni prilagoduvawa se sledni:

66

APOLONIA 12 • 23, str.65-76, Maj 2010

Kriteret diagnostike - Dijagnosti~ki kriteriumi Pulpitis chronica partialis

Pulpitis chronica totalis

Necrosis pulpae Partialis / Totalis

Ndjeshmëri në të nxehtë ose në të ftohtë Osetlivost na toplo ili ladno

PO / DA

PO / DA

?JO / ?NE

Ndrushim patologjik që vërehet në Rtg Rentgenski vidliva patolo{ka promena

JO / NE

?PO / ?DA

PO / DA

Ndjeshmëri në perkusion Osetlivost na perkusija

JO / NE

PO / DA

PO? / DA?

Tabela 1. Kriteret diagnostike të plota për procedurat endodontike Tabela 1. Kompletni dijagnosti~ki kriterijumi za endodontskite proceduri

Terapiska postapka kaj mle~ni zabi

Procedura terapeutike te dhëmbët e qumështit Mbulesa indirekte e pulpës (MIP) – është procedura më e lehtë e pulpës e cila vijon pas largimit të dëmtimit karioz. Materiale për MIP janë preparatet njëkomponentësh dhe dykomponentësh në bazë të hidroksidit te kalciumit Ca (OH)2, por mund të jetë edhe çimentoja glassionomer.

Teknika specifike e cila rekomandohet këtu është largim i shumëfishtë i kariesit dhe trajtim me Ca (OH)2 mes vizitave(eskavimi gradual ose stepwise excavation).

Procedura e tillë ka për qëllim kryesisht të krijohen kushte për shërimin e pulpës pas irritimt nga procesi kariotik dhe nga ngacmimet e dëmshme fizike dhe kimike gjatë përpunimit mekanik të indeve të forta të dhëmbit. Procedura e tillë është e mirë edhe nga aspekti psikologjik për shkak se pacienti më mirë e përballon, vizitat janë më të shkurtra dhe procedurat janë me më pak dhimbje. Në qoftë se vendoset që trajtimi (terapia) të përfundojë me mbushje definitive në një vizitë, ku te dentina e eksponuar duhet

APOLONIA 12 • 23, f. 65-76, Maj 2010

Indirektno prekrivawe na pulpata (IPP) - e najblaga postapka na pulpata koja sledi posle otstranuvawe na dentinot promenet od kariesot. Materijali od izbor za indirektno prekrivawe na pulpata se ednokomponentni i dvokomponentni preparati na baza na Ca-(OH)2, no mo`e da bidat i staklenoionomerni cementi.

Specifi~na tehnika koja se prepora~uva ovde e pove}ekratno ~istewe na kariesot so tretman so Ca-(OH)2 pome|u posetite (postapna eksavacija stepwise excavation).

Vakva postapka ima za cel prvenstveno da se napravat uslovi za oporavuvawe na pulpata posle iritacija niz kariesniot proces i od {tetni fizi~ki i hemiski drazbi pri mehani~kata obrabotka na tvrdite zabni tkiva. Vakva postapka e dobra i od psiholo{ki aspekt zatoa {to pacientot polesno ja podnesuva, posetite se pokratki i postapkite se po pravilno po bezbolni. Ako se odlu~uva da se zavr{i terapijata so definitivno polnewe vo edna poseta, na eksponiraniot dentin treba da se stavi zavoj od

67

APOLONIA 12 • 23, str.65-76, Maj 2010

dvokomponenten cement na Ca(OH)2.

(Sl. 1.)

të vendoset fashë nga çimentoja dykomponentësh i Ca (OH)2. (Foto. 1.)

Foto 1a. Paraqitje skematike e eskavacionit gradual të kariesit («stepwise excavation») Slika 1a [ematsko prika`uvawe na postepenata eskavacija na karijes («stepwise excavation») Foto 1b, c. Mbulimi direkt dhe indirekt i pulpës Slika 1b, c. Direktno i indirektno prekrivawe na pulpa Foto 1d. Amputim i pulpës të dhëmbit të qumështit ( e marrë nga (1)) Sl. 1d. Amputacija na pulpa na mle~en zab (zemeno od (1)) Direktno prekrivawe na pulpata - kaj Mbulimi direkt i pulpës – te dhëmbët e qumështit është procedurë e cila nuk është e mle~nite zabi e postapka koja ne e indiindikuar dhe zbatohet vetëm atëherë kur kemi cirana i se sveduva na mali otvori na vrima të vogla të pulpës të cilat kanë ndodhur pulpata koi nastanuvale pri ostranuvawe gjatë largimit të dentinës kariotike. Prandaj na kariozen dentin. Zatoa ova postapka kjo procedure duhet të shmanget gjatë mje- treba da se izbegnuva pri le~ewe na pulkimit të pulpës te dhëmbët e qumështit për pata na mle~nite zabi poradi mnogu nizok procent na uspe{nost.

shkak të përqindjes shumë të vogël të suksesit.

Pulpotomia ose amputimi i pulpës (vital ose devitalizues)

Pulpotomija ili amputacija na pulpata (vitalna ili devitalizaciska)

Pulpotomia ose amputimi i pulpës (vital ose devitalizues), te dhëmbët e qumështit është trajtimi me i shpeshtë endodontik në pedodonti. Gjatë kësaj procedure terapeutike largohet pjesa koronare e pulpës duke e ruajtur pjesen radikulare të saj. Varësisht nga fakti nëse punohet te pulpa vitale ose pulpa e devitalizuar zbatohen prcedura të ndryshme të trajtimit të pulpës radikulare.

Pulpotomia vitale – kërkon të kemi pacient kooperativ të cilit mund ti japim anestezi lokale, pa të cilën nuk mund të zbatohet kjo procedurë. Pas anestezisë duhet të aplikohet koferdami ose eventualisht të izolohet dhëmbi me lignin. Maja (çatija) e pulpës, dhe së bashku me te edhe pulpa koronare largohet me turbinë dhe frezë të dijamantit me mbarështim te ujit deri në hyrje të kanaleve të rrënjës.

Largimi i indit pulpar koronar mund të bëhet edhe me sondë sterile ose ekskavator (minator) të mprehtë. Pas kësaj vijon trajtimi i pjesës radikulare të pulpës, për të cilin, sipas ekzaminimeve klinike, supozohet të mos jet e pezmatuar. Sipërfaqja e pulpës radikulare duhet fiksuar dhe prandaj në disponim kemi më tepër preparate. Formakrezoli tani më ka rën-

Pulpotomija na mle~na pulpa e naj~est endodontski tretman vo pedodoncijata. Vo tekot na ovaa tarapiska postapka se otstranuva koranarniot del na pulpata pri za~uvuvawe na nejziniot radikularen del. Vo zavisnost od toa dali rabotime na vitalna ili medikamentno devitalizira pulpa se primenuvaat razli~ni postapki tretmani na radikularna pulpa.

Vitalna pulpotologija - za vitalna pultotomija treba da imame kooperativen pacient na koj mo`e da mu dademe anestezija, {to bez koja ne mo`e da se izvede ova postapka. Posle anastezija e potrebno da se aplicira koferdam ili eventualno so lignin da se izolira zabot. Krovot na pulpata, a zaedno so nego i koronarnata pulpa se otsranuva so turbinski dijamantski boren so vodno parewe se do vlezot vo korenskite kanali. Otstranuvawe na koronarnoto pulpalno tkivo mo`e da se izveduva i so sterilna ~eli~na sonda ili o{tar eksiavator. Posle toa sledi tretmanot na radikularniot del na pulpata za koj, spored klini~kite nalazi, se pretpostavuva da ne e vospalitelno promenet. Povr{inata na radikularna pulpa e potrebno da ja fik-

APOLONIA 12 • 23, f. 65-76, Maj 2010

68

APOLONIA 12 • 23, str.65-76, Maj 2010

desi historike, mirepo shumë vite me rradhe ka qenë preparat i zgjedhur, por për shkak të ndikimit sistematik toksik të tij, largohet nga përdorimi dhe pothuaj se më është braktisur.

Sot, shumë më tepër përparësi u jepet glutaraldehidit dhe sulfatit të hekurit, hidrooksidit të kalciumit dhe fiksimit termik të pjesës siperfaqësore të pulpës radikulare (elektrofulgurimi) janë procedura të cilat rrallë herë përdoren në pulpen koronare. Në kavum pulpe vendoset vatë (pambuk) sterile e lagur në preparatin e zgjedhur për 5 min, e cila do ta fiksojë shtresën siperfaqësore të pulpës radikulare.

Nese kjo pjese e terapisë ka sukses, gjakderdhja duhet të jetë ndalur. Te pulpa aplikohet fashe mbrojtëse nga çimentoja i zink-oksid eugenolit, ndërsa procedura do të përfundojë me përpunimin (mbarimin) e mbushjes përfundimtare.

Përparësia (avantazhi) e kësaj metode qëndron aty se është e thjeshtë, e shpejtë dhe efektive (80-90% e suksesshme), meqë ka një rrezik minimal të komplikimeve të mundshme gjatë dhe pas terapisë. Mangësitë (të metat, disavantazhet) janë nevoja për anestezi dhe sigurimi i fushës së thatë të punës (përdorimi i koferdamit) (Foto 2 dhe 3 a.b.).

siram i zatoa na raspolagawe imame pove}e preparati. Formakrezolot sega ve}e ima istorisko zna~ewe, no mnogu godini bil preparat po izbor no poradi svoja sistemska toksi~nost ve}e se izbegnuva skoro e napu{ten.

Deneska se pove}e prednost im se dava na glutaraldehidot i `elezniot sulfat Ca(OH)2 i termi~ko fiksirawe na povr{inskiot del na radikularnata pulpa (elektrofultuguracija) se postapki koi retko se upotrebuvaat na koronarnata pulpa vo kavumot se stava sterilna vata natopena vo odbrano sredstvo na 5 minuti, koj }e go fiksira povr{inskiot sloj na radikularnata pulpa. Ako ovoj del na terapijata uspeva, krvareweto bi trebalo da bide zapreno. Na pulpata se stava za{titen zavoj od cink-oksid eupenol cementot, a postapkata }e zavr{i so izrabotka na trajnoto polnewe. Ovaa metoda ima prednost vo toa {to e ednostavna, brza i delotvorna (80-90 uspep{na), so {to ostava minimalen rizik za mo`ni komplikacii vo tek i posle terapijata. Nedostatoci se potrebata od anestezija i osiguruvawe za suvo rabotno pole (upotreba na koferdani) (Sl. 2 i 3 a.b.)

Slika 2. Eksponirana zabna pulpa 74 (indikacija za vitalna amputacija na pulpa)

Foto 2. Pulpa e dhëmbit të eksponuar 74 (indikacion për amputim vital të pulpës)

Foto 3a, b. Pamje e dhëmbit pas amputimit të pulpës dhe rekonstruimit të përfunduar me kunorë çeliku Slika 3a, b. Izgled na zabna pulpa po amputacija i zavr{ena rekonstrukcija so ~eli~na koronka APOLONIA 12 • 23, f. 65-76, Maj 2010

69

APOLONIA 12 • 23, str.65-76, Maj 2010

Pulpotomia devitalizuese – është procedurë klinike e cila te ne më së shpeshti kryhet te dhëmbet e qumështit.

Pas eksponimit të pulpës me karies ose gjatë largimit të tij me vitalitet te ruajtur, ku gjakderdhja nga pulpa dhe dhimbja e ndier nga pacienti janë kritere klinike bazë, në atë rast zbatohet, trajtohet devitalizim medikamentoz i pulpës. Te pulpa aplikohet pastë në bazë të paraformaldehidit (Toxavit, Depulpin, Caustinerf).

Pas 10-14 ditësh në vizitën e dytë largohet pjesa koronare e pulpës së devitalizuar me frezë turbine dhe mbarështim të ujit gjer te hyrja e kanaleve të rrënjës. E gjitha kjo kryhet pa praninë e peshtymes (nuk ka shpërlarje).

Pjesa e mbetur e pulpës radikulare mumifikohet me preparat në bazë të paraformaldehidit ose jodoform (Caustinerf, Pedodontiqe, Kri-pasta, Maisto-pasta). Në vendin e këtyre preparateve mund të përdoret edhe zing-oksid eugenoli.

Kështu mbi pulpën radikulare të mbrojtur aplikohet shtresa bazë dhe mbushja definitive.

Nëse nuk jemi të sigurtë në rezultatin e terapisë ose kushteve aseptike të punës gjatë amputimit, mund që pas amputimit të pulpës koronare në 7-14 ditë aplikohet antiseptiku fenolkamfor ose paraklorfenolkamfor(sol.

Chlumsky, chresophene) me vatë (pambuk) steril dhe pas kesaj të zbatohet procedura e lartëpërmendur. Kjo procedurë është relativisht e shpejtë, e thjeshtë dhe e suksesshme.

Magnësia(të metat) e përdorimit të preparateve agresive është se trajtimi zbatohet në procedura jobiologjike për mjekimin e semundjeve te pulpës si dhe nevojitet numër më i madh i vizitave gjatë trajtimit- mjekimit të një dhëmbi. (Foto 4.)

Devitalizaciska pulpotomija - e klini~ki postapka koja kaj nas naj~esto se izveduva na mle~ni zabi. Posle eksponirawe na pulpata so karies ili vo tekot na negovoto otstranuvawe so za~uvan vitalitet, kade krvarewe od pulpa i bolni senzacii na pacientot so osnovni klini~ki kriteriumi, vo taa prilika se postapuva medikamentna devitalizacija na pulpata. Na pulpata se aplicira pasta na baza na paraformaldehid (Toxsavit, Depuipin, Caustinerf) niz otvorot.

Posle 10-14 dena vo vtorata poseta se otstranuva koronarniot del na devitaliziranata pulpa so turbinski borer so vodeno ladewe se do vlezovite vo korenskite kanali. Seto ova se izveduva vo prisistvo na plunka (nema ispirawe). Ostanatiot del na radikularnata pulpa mumificira so preparat na baza na paraformaldehid ili jidoform (Caustinerf Pedodontique, Kri-pasta, Maisto-pasta). Namesto ovie preparati mo`e da se upotrebaat i cink-oksid eugenol.

Nad taka za{titenata radikularna pulpa se stava podloga i definitivno polnewe.

Ako ne sme sigurni vo ishodot na terapijata ili asepi~nite uslovi na rabota vo tekot na amputacijata mo`e posle amputacijata na korenarnata pulpa na 7 do 14 den vo kavulotne da se stavat antisepti~ki vlo{ki fenolkamfora ili paraklorfenolkamfor (sol. Chlumsky, Chresophene) so sterilna vaa, i posle toa da se sprovede gorenavedenata postapka. Ovaa postapka e relativno brza, ednostavna i uspe{na.

Nedostatoci so upotreba na agresivni preparati {to postapkata se izveduva vo nebiolo{ki postapki za le~ewe na zaboluvawata, na zabnata pulpa so {to i potrebata na pove}e brojni poseti vo tek na le~eweto na eden zab. (Sl. 4. )

Slika 4. Rtg nalaz posle uspe{na devitalizacijska pulpotomija kaj zabot 74 i mortalnata pulpotomija na zabot 85

Foto 4. Konstatim në Rtg pas pulpotomisë devitalizuese të suksesshme te dhëmbi 74 dhe pulpotomisë mortale te dhëmbi 85 APOLONIA 12 • 23, f. 65-76, Maj 2010

70

APOLONIA 12 • 23, str.65-76, Maj 2010

Pulpotomia mortale është procedurë terapeutike e cila është e indikuar te nekroza ose gangrena e pulpës te dhëmbët e qumështit. Në lidhje me indikacionet dhe procedurat terapeutike kjo procedurë mund të zbatohet në mënyrën më minimale kështu që në disa vende nuk përdoret aspak. Ajo i përket SHBA-se dhe shteteve skandinave të cilat përdorin këtë metodë, në punën e përditshme klinike. Alternativë tjetër e kësaj procedure është pulpektomia dhe kontrolli i pergjithshem endodontik me përpunimin dhe mbushje të kanalit të rrënjës ose ekstrakcioni i dhëmbit me formim të ruajtësit të hapësirës.

Procedura klinike e amputimit mortal zbatohet në këtë mënyrë. Pas hapjes të kavitetit largohet masa nekrotike, shfaqen hyrjet në kanalet e rrënjës dhe kariesi largohet plotësisht, ndërsa kaviteti i pulpës dezinfektohet me Na-hipoklorid. Pastaj kaviteti i pulpës mbushet me vatë sterile të lagur me fenolkamfor ose paraklorfenolkamfor (sol. Chlumsky, Chresophene) dhe dhëmbi mbyllet përkohesisht për 7-14 dite. Nese te dhëmbi nuk paraqiten simptome objektive dhe subjektive atëhere zbatohet procedura për rekonstruim definitiv të dhëmbit si te amputacioni devitalizues. Ne hyrje të kanaleve të rrënjës aplikohet pastë mumifikuese(antiseptike) që më pas dhëmbi të restaurohet definitivisht.

Pulpektomia te dhëmbet e qumështit është procedurë që rrallë zbatohet për shkak të kompleksitetit të saj. Procedura kërkon bashkëpunim të plotë me pacientin, anestezi, Rtg-grafi për të kontrolluar shkallën e resorbcionit të rrënjës si dhe vendpoziten e dhëmbëve të përhershëm, koferdam dhe me tepër sesione që te shumica e limiton indikacionin e kësaj procedure si dhe zbatimin e saj.

Veçueshmëria te kjo procedurë qe e dallon nga endodoncioni i denticionit të përhershëm është mbushja e kanaleve të rrënjës, e cila duhet bërë me material resorbues (ZOE pasta, Ca(OH)2 ose ndonjë nga pastat jodoform, Kri-pasta) dhe pa aplikimin e gutaperkave.

Mortalna pulpotomija - e terapiska postapka koja e indicirana od nekroza ili gangrena na pulpata na mle~ni zabi. So pogled na indikaciite i terapiskite postapki ovaa postapka mo`e da ja svedeme na po{tedna postapka taka {to vo nekoi zemji ne se koristi voop{to. Toa se odnesuva na SAD i Skandinavskite zemji koi go koristat ovoj metod vo sekojdnevna klini~ka rabota. Alternativa za ovaa postapka e pulpektomija i ednodonten pregled vo celost, so obrabotka i polnewe na korenskiot kanal ili ekstrakcija na zabot so nadoknadna izgradba na dr`a~ za mesto.

Klini~kata postapka na mortalnata amputacija se izveduva na sleden na~in. Po otvaraweto na kavitetot od nego se otstranuvaat nekroti~nata masa, se prika`uvaat vlezovite na korenskite kanali i se otstranuva kariesot potpolno, a pulparniot kavitet se dezifenkcira so Na-hipohlorid.

Potoa kavitetot na pulpata se popolnuva so sterilna vati~ka natopena so antiseptik fenolkamfor ili paraklorfenol kamfor (sol. Chlumsky, Chresophene) i zabot se zatvara so privremeno polnewe na 7-14 dena. Ako zabot ostanuva smiren ednostavno bez objektivni i subjektivni problemi se sproveduva postapka na kone~na rekonstrukcija na zabot kako kaj devitalizaciskata amputacija. Vo vlezovite na korenskite kanali se stava mumifikaciska (antisepti~ka) pasta da potoa zabot definitivno se rekonstruira.

Pulpoktemija kaj mle~nite zabi e postapka koja retko se izvr{uva poradi svojata kompleksnost. Postapkata bara potpolna kooperativnost na pacientot, anestezija, Rtg-snimka poradi proverka na stepenot na resorcja na korenot kako i polo`bata na trajnite zabi, koferdam i pove}e seansi {to kaj mnogumina ja limitira indikacijata za ovaa postapka kako o mo`nostn na nejzino sproveduvawe.

Posebno {to kaj ovaa postapka ja razlikuva od endodoncijata vo trajna dendencija e polnewe na korenskiot anal koj mora da bide napraveno so materijal koj se resorbira (ZOE pasta, Ca(OH)2 ili nekoj od pasti na jodoform, Kri pasta) i bez stavawe na gutaperki.

Terapiska postapka kaj mladi trajni zabi

Procedura terapeutike tek dhëmbët e rinj të përhershëm Mbulimi indirekt i pulpës (MIP) është procedurë klinike e cila punohet në mënyrë standarde dhe shpesh gjatë mjekimit të pulpës APOLONIA 12 • 23, f. 65-76, Maj 2010

Indirektno prekrivawe na pulpa (IPP) e klini~ka postapka koja se raboti standardno i opravdano mnogu ~esto kaj le~ewe na pulpata na mladi trajni zabi.

71

APOLONIA 12 • 23, str.65-76, Maj 2010

te dhëmbët e rinj të përhershëm. Gjatë largimit (ekskavimit) të kariesit (të masave kariotike) te dhëmbët e rinj të përhershëm masa e të cilëve është shumë e butë dhe e thellë, vjen deri te një numër i madh komplikimesh të pulpës. Krahas dëmtimeve të cilat ndodhin për shkak të ndikimit të baktereve dhe toksineve te tyre, janë prezent edhe irritimet fizike dhe kimike të cilat ndodhin (paraqiten) si pasojë e largimit (pastrimit-ekskavimit) mekanik të masave të lezionit kariotik. Nga kjo arsye rekomandohet që ti jepet rast për mjekim asaj pulpe me ndihmën e Ca(OH)2 (preparat i indikuar në këtë rast).

Se, cili preparat do të përdoret varet nga plani i mëtutjeshëm i terapisë. Te planifikimi i rekonstruimit të dhëmbit me mbushje definitive, jemi të detyruar që për mbrojtjen e dhëmbit të përdorim çimento dykomponentësh të Ca(OH)2 ((Life, Alkaliner). Procedura e tillë shumë e më shumë e humb domethënien për shkak se çimentoja e Ca(OH)2 është mekanikisht e paqëndrueshme prandaj nuk është e indikuar te mbushja definitive. Çimentot e tilla kanë ndikim stimulativ dhe antibakterial relativisht të shkurtër ndaj pulpës dhe në ketë segment çimentot njekomponentëshe janë më superiore.

Nëse jemi të sigurtë se e kemi larguar plotësisht dentinën kariotike ose dëshirojmë që ta bëjmë atë me ekskavim (Calcipulpe, Calasept) në disa sesione, prognoza e terapisë së tillë është e mjaftueshme për shkak se pulpa e vaskularizuar mirë e dhëmbëve të rinj të përhershëm reagon mjaftueshëm nën ndikimin e stimulit nga ana e preparateve alkalike të Ca(OH)2 duke krijuar një shtresë mbrojtëse të dentinës reparuese. (Foto 5)

So ekskavirawe na kariesot na mladi trajni zabi, koi po pravilo se mnogu meki i dlaboki, doa|a do mnogubrojni komplikacii na pulpata.

Pokraj o{tetuvawata koi nastanuvaat poradi deluvawe na bakterii i nivnite toksini, prisutni se i hemiski i fzi~ki iritacii koi nastanuvaat kako posledica na mehani~koto ekstravirawe na kariesnite lezii. Od taa pri~ina se prepora~uva da im se ovozmo`i prilika za oporavuvawe na takvata pulpa so pomo{ na Ca(OH)2 (vo ovaa situacija indiciran preparat).

Koj preparat }e se upotrebuva zavisi od planot na natamo{nata terapija. Kaj planiranata definitivna rekonstrukcija na zabot so polnewe, morame za za{tita na dentot da upotrebime dvokomponenten Ca(OH)2 cement (Life Alkaliner). Vakvata postapka se pove}e gubi na zna~ewe zatoa {to Ca(OH)2 cementot e mehani~ki nepostojan pa ne e indiciran kaj izrabotkata na trajnoto polnewe. Takvite cementi i na pulpata imaat relativno kratko stimulativno i antimikrobno deluvawe pa vo toj segment ednokomponentnite cementi se posuperiorni.

Ako ne sme sigurni deka sme go otstranile kariozniot dentii vo potpolnost ili sakame vo nekolku navrati toa da go napravime so ekskavacija (Calcipulpe, Calasept).

Prognozata na vakvata terapija e povolna, zatoa {to dobro vakuliziranata pulpa na mladite trajni zabi reagiraat povono na stimulusi od strana na visoko alkali~nite preparati na Ca(OH)2 sozdavajki odbramben sloj na reparativen dentin (Sl. 5)

Foto 5a. Reflektimi i bririt të pulpës përmes shtresës së hollë të dentinës pas traumës së dhëmbit Slika 5a. Proyirnuvawe na rogot na pulpata preku tenok sloj na dentin po trauma na zabot

Foto 5b. Mbulim i bririt të pulpës me cement Ca(OH)2 Slika 5b. Prekrivawe na rogot na pulpa so Ca(OH)2 cement

APOLONIA 12 • 23, f. 65-76, Maj 2010

72

APOLONIA 12 • 23, str.65-76, Maj 2010

Mbulimi direkt i pulpës (MDP) – për dallim nga dhëmbët e qumështit, te dhëmbët e rinj të përhershëm është procedurë klinike e indikuar. Kjo procedurë zbatohet te dhëmbët te të cilët kemi vrima të vogla të dhomës pulpare të cilat kanë ndodhur nga shkaqe të ndryshme, nga hapja aksidentale e pulpës gjatë largimit të dentinës karioze ose pulpa e eksponuar si shkak i traumës.

Procedura klinike është e tillë që në pulpën e shëndoshë pa ndryshime patologjike nga e cila nuk ka gjakderdhje, të aplikohet çimento dykomponentësh e Ca(OH)2, ndërsa dhëmbi trajtohet me mbushje të përkohshme ose definitive. Nëqofte se indikacioni është i saktë, e ajo do të thotë se para procedurës nuk ka dhimbje spontane të dhëmbit dhe se gjakderdhja mund të kontrollohet gjatë punës ashtu që mund të krijohet teren aseptik i punës (koferdam), atëherë parashikimi(prognoza) e kësaj procedure është shumë e mirë. (Foto 6.)

Direktno prekrivawe na pulpata (DPP) - za razlika od mle~nite zabi, kaj mladite trajni zabi direktno prekrivawe na pulpata e indicirana klini~ka postapka. Se primenuva kaj mali terapiski otvori koi nastanale od razli~ni pri~ini, od aksidentno otvarawe na pulpata vo tekot na otstranuvawe na kariozno promenetiot dentin od eksponirana pulpa od trauma.

Klini~kata postapka e takva da na zdrava, patolo{ki nepromeneta pulpa koja ne krvari, pravilno da se primenuva dvokomponenten Ca(OH)2 cement, a zabot se tretira so privremeno ili definitivno polnewe. Ako e dobro postavena indikacijata, a toa deka zabot spontano ne boli pred postapkata i deka krvareweto mo`e da se kontrolira vo tekot na rabotata taka da e mo`no da se vospostavi asepti~ko rabotno pole (koferdam), prognozata na ovaa postapka e mnogu dobra. (Sl. 6.)

Foto 6a. Ekspozim i pulpës vitale pas frakturës të kunorës së dhëmbit Slika 6a. Eksponirawe na vitalna pulpa po fraktura na zabna koronka

Foto 6b. Rekonstruim i kunorës të dhëmbit me fragmentin origjinal të kunorës së thyer pas pulpotomisë të pjesëshme sipas Cvek-ut Slika 6b. Rekonstrukcija na koronka na zabso originalen fragment od frakturirana koronka po delumna pulpotomija po Cvek

Pulpotomia e pjesërishme (pulpotomia sipas Cvek-ut) – Nga fillimi i kësaj procedure në praktiken klinike në vitet '80 shumë herë është vërtetuar vlera e saj gjatë trajtimit të pulpës te dhëmbët e rinj të përhershëm. Indikacion i kësaj procedure është eksponimi i pulpës gjatë largimit të lezionit kariotik.

Fraktura e komplikuar e kurores gjithashtu është e indikuar për aplikimin e kësaj procedure qoftë edhe nëse kanë kaluar më teper se 24 orë nga aksidenti. Sot disa autorë i japin përparësi kësaj procedure edhe para MDP klasike për shkak se mund të sigurojë kushte

Delumna pulpotomija (pulpotomija vo Cvek) - Od vovedot vo klini~kata praksa ovaa postapka vo ranite osumdeseti godini, pove}e pati e potvrduvana nejzinata vrednost vo terapija na pulpata kaj mladi trajni zabi. Indikacija za ovaa postapka e eksponirawe na pulpata pri otstranuvawe na karioznata lezija. Komplicirana fraktura na koronka isto taka e indikacija za primena na ovaa ostapka duri i ako pominuvaat i pove}e od 24 ~asa od nezgodata.

Denes nekoi avtori i davaat prednost na ovaa postapka i pred klasi~nata DPP zatoa {to mo`e da osiguruva po prikladni

APOLONIA 12 • 23, f. 65-76, Maj 2010

73

APOLONIA 12 • 23, str.65-76, Maj 2010

me të volitshme pune që rezultojnë me sukses më të mirë terapeutik do të thotë mbijetese të pulpës.

Procedura klinike para së gjithash parasheh aplikim të anestezisë lokale te dhëmbi sepse punohet në pulpë vitale, sipas mundësive me anestezi pa ose me përmbajtje minimale të adrenalinës. Pasi të sigurohemi se dhëmbi është i sigurtë, te hapësira terapeutike do të veprojmë me frezë sterile të diamantit dhe turbinë me mbarështim të ujit dhe largojmë 1.5-2mm nga pulpa në thellesi pa e zgjeruar hapësiren terapeutike. Pas asaj plagën e pulpës e shperlajmë me tretje fiziologjike. Nëse gjakderdja ndalohet pas 5 minutash, ajo do te thote se kemi larguar mjaft ind nga pulpa patologjike e ndryshuar dhe prandaj pulpën e mbulojmë me çimento dykomponentësh të Ca(OH)2. Pastaj dhëmbin duhet prëkohësisht ta mbushim me kompozitë ose glass-ionomer. Pas ndjekjes 2-3 muaj me Rtg kontrollim dhe test për vitalitet, dhëmbi duhet të rikonstruohet.

Nëse gjakderdhja nuk ndalet, mund të provojmë edhe një herë dhe të largojme pak me tepër nga indi i pulpës dhe në atë menyrë të arrijmë hemostazën, ndërsa nëse edhe më tej nuk kemi sukses vendosim për ndonjerën nga procedurat klasike si pulpotomia ose pulpektomia. Suksesi i kësaj procedure është 90% edhe më tepër nëse marrim parasysh se terapia e përfunduar me sukses siguron rritjen dhe zhvillimin normal të rrënjës së dhëmbit.

Pulpotomia (pulpotomia cervikale) – Para sjelljes së pulpotomisë së pjesërishme në pulpotomi klasike ishte procedurë të cilën e zgjidhnim te ekspozimi i pulpës te dhembët e rinj të përhershëm. Pulpotomia duheshte të sigurojë perfundim të rritjes dhe zhvillimit të rrënjës. Llogaritet vetëm si mjet preventiv (mbrojtës) derisa nuk përfundon rritja dhe zhvillimi i rrënjes me çka pastaj ishte indikuar ekstirpacioni dhe mbushja e kanaleve të rrënjës. Sot vendosim për pulpotomi vetëm te lëndimet e rënda të pulpës kur pulpotomia e pjesërishme nuk ka sukses. Mjete për ruajtjen e vitalitetit të pulpës radikulare edhe më tej janë preparatet një apo dykomponentëshe të Ca(OH)2.

Pulpektomia – është intervenim i cili nuk duhet zbatuar te dhëmbët e rinj të përhershëm te të cilët ende nuk ka perfunduar rritja dhe zhvillimi i rrënjës. Në qoftë se vjen APOLONIA 12 • 23, f. 65-76, Maj 2010

uslovi za rabota {to rezultiraat so podobri terapiski uspeh t.e. pre`ivuvawe na pulpata.

Klini~kata postapka predviduva pred se anastezija za zabot zatoa {to rabotime na vitalna pulpa, po mo`nost so anastetik bez ili so minimalen sostav na adrnalin. Otkako }e se osigurame deka zabot e bezbeden na terapiskiot otvor }e postapime so sterilna dijaman- tska boreri so turbina so vodeno polnewe, i otstranuvame 1,5-2mm pulpa vo dlabo~ina bez {irewe na terapiskiot otvor. Posle toa pulpalnata rana ja ispirame so fiziolo{ki rastvor.

Ako krvareweto prestanuva posle 5 minuti, toa zna~i deka sme otstranile dovolno patolo{ki promeneto pulpalno tkivo, i zatoa pulpata ja prekrivame so Ca(OH)2 preparat i toa so dvokomponenten ciment. Potoa zabot privremeno treba da se zatvori so kompozit ili staklen jonomer. Posle pratewe od 2-3 meseca so Rtg kontrola i so test za vitalitet, zabot treba definitivno da se rekonstruira.

Ako krvareweto ne prestanuva, mo`eme da probame u{te edna{ i da otstranime malku pove}e pulpino tkivo i na toj na~in da vospostavime hemostaza, a ako i toa ne uspeva odlu~uvame za nekoja od klasi~nite postapki koi {to se pulpotomija ili pulpektomija. Uspe{nosta na ova postapka e i preku 90% ako zememe vo uvid deka uspe{no zavr{ena terapija osiguruva normalen zavr{etok na rastot i razvojot na korenot na zabot.

Pulpotomija (cervikalna pulpotomija) - pred voveduvawe na delumnata pultotomija vo klasi~nata pultotomija be{e postapka koja ja odbiravme kaj ekspozicija na pulpa kaj mladi trajni zabi. Pultotomija treba{e da osiguruva zavr{etok na rastot i razvojot na korenot. Se smeta{e za samo privremena merka dodeka ne se zavr{i rast i razvoj na korenot {to posle be{e indicirana ekstirpacija i polnewe na korenskite kanali. Deneska se odlu~uvame za pulpotomija samo kaj te{ki o{tetuvawa na pulpata koga ne uspeva delumna pulpotomija. Sretstva na izbor za za~uvuvawe na vitalitetot na radikularnata pulpa se u{te e i toa edno i Ca(OH)2 dvokomponenti preparati.

Pulpektomija - toa e zafat koj kaj trajnite mladi zabi so nezavr{en rast i razvoj, treba da se izbegnuva.Ako dojde do toa,takov zab e poveke pati zagrozen i

74

APOLONIA 12 • 23, str.65-76, Maj 2010

deri te ajo, dhëmbi i tillë është i rrezikuar dhe vlera biologjike e tij është shumë e vogël. Me rrënjë të shkurtëra degët e tij janë shumë të holla, praktikisht dhëmbi i tille është shumë i nidjshëm në çfarëdo ngarkimi mekanik për këtë arsye nevojitet që në çfarëdo mënyre të sigurohet apeksogjeneza ose të paktën apeksifikimi. Në disponim kemi procedura alternative të pulpektomisë të pjesërishme të cilat kanë për qëllim ta ruajnë të paktën një pjesë të pulpës radikulare e cila do të sigurojë procesin natyral të apeksogjenezës. Proceset e tilla gjithashtu punohen me anestezi lokale dhe duke larguar 1/3 apo 2/3 nga pulpa radikulare.

Shenjë që kemi larguar sasi të mjaftueshme të pulpës së inflamuar është parandalimi i gjakderdhjes pas irritimit me tretje fiziologjike pas 5 minutave, me atë procedurë do të jetë e mjaftueshme të ruhet 1/3 e pulpës radikale që të sigurohet apeksogjeneza.

Apeksifikimi – Në qoftë se procedura e apeksogjenezës nuk ka sukses dhe jemi të detyruar plotësisht ta largojmë pulpën radikulare ose tani më kemi pacient me pulpë avitale, atëherë përfundimin e rritjes dhe zhvillimit të rrënjës duhet ta sigurojmë në mënyrë medikamentoze. Gjatë apeksifikimit vata medikamentoze më së shpeshti është pastë në bazë të Ca(OH)2 (Caloasept, Endocal). Roli i këtij preparati ne kanalin e rrënjës eshte i shumëfishtë. Në indin periapikal ndikon ashtu që stimulon krijimin e barrierës nga indi i fortë i dhëmbit përmes stimulimit të sintezës së fosfatazës alkale. Në vete kanalin e rrënjës ai ndikon si baktericid dhe bakteriostatik për shkak të alkalitetit të tij të lartë dhe njekohesisht i zhduk mbeturinat organike për 10-14 ditë.

Në këte mënyrë do të sigurohen kushte për apeksifikim dhe nëqoftëse nuk ka sukses do të mundesojë prognozë më të mirë të dhëmbit të ri të përhershëm vital. Pas disa ndërrimeve të Ca(OH)2 në kanal (në çdo 3 muaj), procedura e apeksifikimit duhet të ketë përfunduar ashtu që kanali i rrënjës pas kësaj duhet të mbushet definitivisht me pastë dhe gutaperkë. Kjo procedurë terapeutike është shumë e rëndë ndërsa rezultatet shpeshherë nuk janë në perputhje me dëshirat dhe shpresat tona.

APOLONIA 12 • 23, f. 65-76, Maj 2010

negovata biolo{ka vrednost e mnogu mala. So skraten koren negovite granki se mnogu tenki prakti~no toj zab e mnogu osetliv ne bilo kakva mehani~ka opteretenost.Od taa pri~ina potrebno e na bilo koj na~in da se osigura apeksogenza ili barem apeksifikacija. Na raspolagawe imame alternativni postapki na delumna pulpektomija koi imaat za cel da za~uvaat barem del od radikularnata pulpa koja }e osiguruva priroden proces na apeksogenza.Takvi procesi isto taka se rabotat so lokalna anestezzija i pri toa se ostranuva edna ili dve tretini od radikularnata pulpa. Znak deka sme ostranile dovolno inflamirana pulpa e spre~uvawe na krvareweto posle iritacija so fiziolo{ki rastvor po 5 minuti.So taa postapka }e bide dovolno da se za~uva i tretina na radiokularnata pulpa za da se osiguruva apeksogenzata.

Apeksifikacija - ako postapkata na apeksogenzata ne uspee, pa morame vo potpolnost da ja ostranime radikularnata pulpa ili ve}e sme primile pacient so avitalna pulpa zavr{etokot na rastot i razvitokot na korenot morame da go osigurame medikamentozno. Taa postapka se vika apeksifikacija. Vo tek na apeksifikacijata, medikamentoznata vlo{ka naj~esto e pasta na baza na Ca(OH)2 (Caloasept, Endocal). Ulogata na ovoj preparat e mnogubrojna vo kanalot. Na periapeksnoto tkivo deluva kako da stimulira sozdavawe na bariera od tvrdo zabno tkivo niz stimulirawe na sintezata na alkalnata fosfataza. Vo samiot kanal on deluva bakteriostati~ki bakterizidno poradi negovata visoka alkali~nost a istovremeno gi ostapuva organskite ostatoci za 10-14 dena.

Na toj na~in }e se ovozmo`at uslovi za apeksifikacija koja ako uspee }e ovozmo`uva podobra prognoza za avitalniot mlad traen zab. Posle nekolku promeni na Ca(OH)2 vo kanalot (sekoi 3 meseci), postapkata na apeksfikacija bi trebalo da bide zavr{ena taka {to kanalot posle toa treba da se popolni definitivno so pasta i gutaperka. Vakva terapiska postapka e mnogu te{ka a rezultatite mnogu ~esto ne se vo sklad so na{ite o~ekuvawa i `elbi.

75

APOLONIA 12 • 23, str.65-76, Maj 2010

Zaklu~ok

Përfundim Si përfundim mund të themi se si trajtimi i sëmundjes së pulpës te dhëmbët e qumështit dhe dhëmbët e rinj të përhershëm në lidhje me shumë diagnoza dhe procedura terapeutike të ndryshme paraqet një sfidë të madhe për çdo stomatolog i cili do të has në gjendje të tillë.

Veçanërisht kur dihet se me diagnozë të saktë dhe procedura terapeutike të kryera në rregull, pacienti momentalisht lirohet nga dhimbja, ndersa në të ardhmen do të sigurojë ruajtjen e dhëmbit në harkun dentar.

Zaklu~no mo`eme da ka`eme kako lekuvaweto na zaboluvaweto na pulpata na mle~ni i mladi trajni zabi so pogled na mnogute dijagnozi i razli~ni terapiski postapki pretstavuva golem predizvik za sekoj stomatolog koj }e se sretne so takva kazuistika. Posebno koga se znae deka dobro postavena diajagnoza i pravilno sprovedena terapiska postapka pacientot momentalno se osloboduva od bolka, a vo idnina }e osigura za~uvuvawe na zabot vo zabniot pak.

Literatura 1. Schroeder U. Pedodontic endodontics. pp. 213-33. In: Koch G, Poulssen S. Pediatric Dentistry - a clinical approach. Copenhagen: Munksgaard, 2001.

2. Camp JH, Pulver F, Barrett EJ. Pediatric endodontics: Endodontic treatment for the primary and young permanent teeth. pp. 797-844. In: Cohen S, Burns RC. Patways of the pulp, 8th edition. St Louis: Mosby, 2002.

3. Ranly DM, Garcia-Godoy F. Reviewing pulp treatment for primary teeth. JADA 1991; 122: 83-85.

4. Primosch RE, Glomb TA, Jerrell RG. Primary tooth pulp therapy as taught in predoctoral pediatric dental programs in the United States. Pediatr Dent 1997; 19: 118-23.

5. Ranly DM, Garoia-Godoy F. Current and potential pulp therapies for primary and young permanent teeth. J Dent 2000; 153-61.

6. McKnight Hanes C, Myers DR, Dushku JC. The influence of practice type, region and age of treatment recommendations for primary teeth. Pediatr Dent 1992; 14: 240-5.

7. Ranly DM. Pulpotomy therapy in primary teeth: new modalities for old rationales. Pediatr Dent 1994; 16: 403-9.

8. Hobson P. Pulp treatment of deciduous teeth. Part 1. Factors affecting diagnosis and treatment. Br Dent J 1970; 128: 232-8.

9. Hobson P. Pulp treatment of deciduous teeth. Part 2. Clinical investigation. Br Dent J 1970; 128: 275-82.

APOLONIA 12 • 23, f. 65-76, Maj 2010

76

APOLONIA 12 • 23, str.65-76, Maj 2010

UDK: 616.716.1/.4-089.844 PREGLEDEN TRUD (PT)

UDK: 616.716.1/.4-089.844 PUNIM VËSHTRIM (PV)

KOMPLIKACII KAJ DISTRAKCIONATA OSTEOGENEZA, KLINI^KO ISKUSTVO SO PRIKAZ NA SLU^AEVI

KOMPLIKIMET E OSTEOGJENEZËS DISTRAKTIVE: EKSPERIENCA KLINIKE ME PREZENTIME TË RASTEVE

E. Kilic, A. Alkan

E. Kilic, A. Alkan

Univerzitet Erisie, Stomatolo[ki Fakultet, Zavod za oralna i maksilofacialna Hirurgija, Kaiseri, Turcija

Universiteti Erisie, Fakulteti i Stomatologjisë, Departamenti i Kirurgjisë orale dhe maksilofaciale, Kayseri, Turqi

Voved

Hyrje Osteogjeneza distraktive është një proces biologjik i formacionit kockor në mes të sipërfaqes të segmenteve kockore të cilat gradualisht veçohen prej forcave tërheqëse. Kjo për herë të parë është përshkruar nga Alessandri Codvilla në vitin 1905, i cili raportonte për zgjatjen e femurit nga forcat tërheqëse aksiale.

Teknika, megjithatë na kujton moszhvillimin, derisa ajo aksidentalisht u rizbulua nga Doktori rus Ilizarov. Ai observoi formacionin e ri kockor, dhe më tepër e zhvilloi teknikën, trajtoi me sukses atletin sovjetik Valery Brimel me një frakturë të hapur të tibias.Teknika e Ilizarov-it shpejt u përhap në të gjitha shtetet e paktit të Varshavës, por nuk është përkrahur nga perendimi deri në vitet e 1980-ta. Më në fund më 1992, McCartny dhe bashkpunëtorët i pari e përshkroi përdorimin e teknikës në kirurgjinë kraniofaciale. Prej atëherë teknika përfitoi mbështetjen e një pjese të kirurgjisë kraniofaciale dhe rekonstruktive.

Para komplikimeve ne duam të kujtojmë formulimin e Ilizarov-it i cili është zbulues i kësaj teknike. Ai një herë kur ishte pyetur për komplikimet e tija tha; Aty nuk ka komplikime me teknikën por janë kirurgët të

Distrakcionata na osteogenezata e eden biolo[ki proces na koskenata formacija me\u povr[inata na koskeniot segment koj postepeno se izdvojuva od vle~nite sili. Ova za prv pat e prepi[ano od Aleksandri Kodvila vo 1905 godina, koj izvestuva[e za protegnuvawe na femurot od aksialnite vle~ni sili. Tehnikata i pokraj toa ne potsetuva na nerazvojot, dodeka taa povtorno slu~ajno se otkri od ruskiot doktor Ilizarov. Toj ja slede[e novata koskena formacija, i pove]e ja razvi tehnikata, uspe[no go tretira[e sovetskiot atleti~ar Valeri Brimel so edna otvorena fraktura na tibiata.

Ilizarova tehnika brzo se pro[iri niz site dr`avi na Var[avskiot pakt, me\utoa ne be[e podr`ana od zapadot do 1980-ta godina. Na krajot vo 1992 godina, makartni so sorabotnicite prv ja opi[a upotrebata na ovaa tehnika vo kraniofacijalnata hirurgija. Od toga[ tehnikata dobi podr[ka od eden del od kraniofacijalnata i rekonstruktivnata hirurgija.

Pred komplikaciite sakame da potsetime na Ilizarova formulacija koj e pronao\a~ na ovaa tehnika. Pra[an za negovite komplikacii, toj edna[ ka`a,

Adresa Erdem KILIC Tel: 0 90 352 437 49 37 / 29176 Fax: 0 90 352 438 06 57 e-mail: ekilic@erciyes.edu.tr

APOLONIA 12 • 23, f. 77-90, Maj 2010

77

APOLONIA 12 • 23, str.77-90, Maj 2010

paeksperiencë që shkaktojnë problem për pacientët e tyre. Fatmirësisht, komplikimet në masë janë zvogëluar nga dita në ditë me rritjen e eksperiencës dhe aftësisë kirurgjike.

Prandaj, ne ndajmë eksperiencat në klinikën tonë për komplikimet e shkëputjes së osteogjenezës me raporetet e rasteve në këtë artikull.Megjithëse disa komplikime mund të përhapen në rajone maksillofaciale të ndryshme, ne i kemi kategorizuar komplikimet që kemi hasur në klinikë në katër tema. Këta tema janë: Tërheqja e osteogjenezës alveolare, tërheqja e osteogjenezës së simfizës mandibulare, tërheqja e osteogjenezës së ramus mandibule dhe tërheqja e osteogjenezës totale dhe segmentale të maksillës.

Osteogjeneza distraktive alveolare

tuka nema komplikacii so tehnikata tuku so neiskusni hirurzi koi zozdavaat problemi za nivnite pacienti. Za sre]a, komplikaciite vo dobar del od den na den se namaleni so zgolemuvawe na iskustvoto i hirur[kata ve[tina.

Zatoa nie go delime na[eto iskustvo vo na[ata klinika za komplikaciite od oddeluvawe na osteogenezata so prikaz na slu~ai vo ovoj artikal pokraj nekolku komplikacii koi mo`at da se pro[irat vo razni maksilofacijalni regii, nie gi kategoriziravme komplikaciite [to gi sretnavme na klinikata vo ~etiri temi.

Ovie temi se: Odeluvawe na alveolarna osteogeneza na ramus mandibule i totalno oddeluvawe na osteogenezata i segmentalno od maksilata.

Alveolarna distrakciona osteogeneza

Rasti ynë i parë është një femër pa dhëmbë. Pacientja dukej shumë më e vjetër se që ishte për shkak të profilit konkav. Ajo kërkonte implante për të fiksuar protezat. Në mandibulën atrofike ne vendosëm të bëjmë distraksionin e kreshtës alveolare vertikalisht para futjes së implanteve endooseale. Ne preferojmë të bëjmë prerjen prej majës së kreshtës alveolare duke ndjekur ngritjen e lembos mukoperiostale, shkëputësin përkohësisht e fiksuam me disa vidha. Ne zbatojmë osteotominë kortikale pak më poshtë të minipllakës së sipërme të tërheqësit. Prandaj, ndarësi i pjesës së sipërme është i rëndë; lartësia e segmentit transportues ishte zmadhuar (Foto 1).

Na[ prv slu~aj e `ensko bez zabi.

Pacientkata izgleda[e mnogu povozrasno od toa [to e zaradi konkavniot profil.

Taa bara[e implanti za da gi fiksira protezite. Vo atrofi~nata mandibula nie se odlu~ivme da napravime vertikalna distrakcija na alveolarniot greben pred da gi stavime endoosealnite implanti. Nie predlagame se~ewe od vrvot na alveolarniot greben, sledej]i podignuvawe na mukoperiostalniot flap, odeluva~ot privremeno go fiksirame so [rafovi, upotrebuvame kortikalna osteotomia malku podole od gornata miniplo~a na odeluva~ot. Zatoa odeluva~ot na gorniot del e te`ok; visinata na transportniot segment e zgolemena (Sl. 1).

Foto 1. Pamje intraoperative e distraktorit dhe segmentit bartës Slika 1. Intraoperativen izgled na distraktor i nose~kiot segment

Foto 1. Shigjeta e bardhë tregon frakturë në ashtin bazal Slika 1. Belata strelka poka`uva fraktura vo bazalnata koska

APOLONIA 12 • 23, f. 77-90, Maj 2010

78

APOLONIA 12 • 23, str.77-90, Maj 2010

Ne zbatojmë osteotominë në formë të kutisë. Dhe atëherë ndarësi ishte lëvizur dhe osteotomia ishte kompletuar.

Ndarësi ishte vazhdimisht i fiksuar me vidha dhe plaga u mbyll me sutura silk.

Një muaj pas përfundimit të periudhës së ndarjes, pacienti u ankua në klinikën tonë për një të ënjtur në rajionin mental (Foto 2). Së pari ne menduam se ishte infekcion sekundar dhe i përshkruajtëm antibiotik. Në vizitën tjetër është hetuar se ankesa e pacientit është zhdukur. Por, në kontrollin radiografik ne shënuam një linjë frakture në kockën kryesore. Segmentet nuk ishin mobilizuar dhe frakturat nuk ishin zhvendosur. Ne i dhamë shansë kockës që të shërohet vetvetiu dhe në fund të periudhës së konsolidimit i futëm katër implante edooseale (Foto 3), duke mos bërë

Nie upotrebuvame osteotomia vo oblik na kutija. Toga[ odeluva~ot e pomesten i osteotomijata e kompletirana. Odeluva~ot permanentno be[e fiksiran za [rafovite i ranata se sanira so silk suturi. Eden mesec po zavr[etokot na distrakcioniot period, pacientot se po`ali na na[ata klinika za otok vo predelot na mentalnata regija (Sl. 2). Prvo pomislevme deka e sekundarna infekcija i prepi[avme antibiotici. Na narednata kontrola sostojbata be[e sledena i `albata na pacientot is~ezna. Me\utoa na rentgenskata kontrola zabele`avme edna linija na fraktura na glavnata koska.

Segmentot ne be[e mobiliziran i frakturata ne be[e pomestena. Nie i dadovme [ansa na koskata sama da ozdravi i na kraj od konsolidiraniot period nie stavivme endoosealni implanti (Sl. 3), bez da go tre-

Foto 3. Implantet dentare u vendosën në fund të periudhës së konsolidimit Slika 3. Dentalnite implantati bea postaven na kraj na konsolizacijsiot period

Foto 4. Shërrim i qetë i ashtit, një vit pas operimit Slika 4. Normalno le~ewe na koska, edna godina posle operacija

një trajtim në fushë të frakturuar. Një vit pas futjes së implanteve shërimi i kockës ishte i qetë (Foto 4).

Rasti ynë i dytë kishte gjithashtu mandibulë atrofike pa dhëmbë. Ne vendosëm për distraksion alveolar vertikal në drejtim të shtimit të kreshtës alveolare në lartësi. Segmenti transportues ishte ndarë lehtë pa ndonjë obstruksion. Në këtë rast ne zbatuam osteotominë në formë pyke (trekëndëshi). Pas vendosjes së distraktorit lemboja mukoperiostale u suturua. Në këtë rast, lartësia e kockës bazale është e mjafueshme për rezistencë te ndonjë frakture dhe fusha të tërhequra nga osteotomia në formë pyke (Foto 5). Në fund të periudhës së konsolidimit ne e zhvendosëm distraktorin me anestezi lokale dhe i preparuam gropat për futjen e implanteve. Por, APOLONIA 12 • 23, f. 77-90, Maj 2010

tirame frakturiranoto pole. Edna godina po vmetnuvawe na implanti zazdravuivawe na koskata be[e mirno (Sl. 4).

Vo vtoriot slu~aj isto taka ima[e bezaba atrofi~na mandibula. Nie se odlu~ivme so vertikalno alveolarni odeluvawa vo pravec na dodavawe na alveolarniot greben vo visina. Vo ovoj slu~aj nie upotrebivme osteotomia vo triagolen oblik.

Po vmetnuvawe na odeluva~ot mukoperiostalnoto lambo i suturirawe. Vo ovoj slu~aj visinata na osnovna koska e dovolna za otpor na nekoja fraktura i oddelni poliwa od osteotomija vo oblik na triagolnik (Sl. 5). Na kraj na konsolidacioniot period go pomestivme oddeluva~ot so lokalna anestezija i gi prepiravme dupkite za vmetnuvawe na implanti. Za `al koskata be[e perforirana od vesti-

79

APOLONIA 12 • 23, str.77-90, Maj 2010

bularna strana. So ovoj op[t problem ]e se sretneme vo site oddelni segmenti. Na ovie semilunarni potkopuvawa [to se sledeni vo ova pole potrebna e intervencija na vezivnoto

fatkeqësisht kocka ishte perforuar në faqen vestibulare. Me këtë problem të përgjithshëm do të ndeshemi në të gjitha segmentet e ndara. Te gërmimet

Slika 5. [irok distraktiran region so cepnata osteotomija

Foto 5. Rajoni i gjerë i distraktuar me osteotomi çarëse

semilunare që janë ndjekur në këtë fushë nevojitet ndërhyrja e indit lidhor në regjenerimin e distraksionit. Ne atëherë i futëm implantet. Sipërfaqja vestibulare e hapur e implanteve u shartua me hidroksiapatit dhe u mbulua me membranë me vrima prej titani.

Por, dy javë më vonë pjesa më e madhe e vrimave të titanit u ekspozuan dhe u zhvillua infekcioni sekundar (Foto 6).

tkivo za regeneracija na odeluvaweto. Nie toga[ gi stavivme implantite. Vestibularnata otvorena povr[ina na implantite se kalemi so hidroksiapatit i se pokri so titaniumova membrana do dupkite. Me\utoa dve nedeli pokasno, pogolemiot del od titaniumovite dupki se razotkri i se izlo`eni i se razvi sekundarna infekcija (Sl. 6).

Foto 6. Rrjeta e titaniumit e ekspozuar dy javë pas operimit Slika 6. Prika`ana titaniumova mre`a dve nedeli po operacijata

Foto 7. Shërrim i qetë pas operimit të dytë Slika 7. Normalno le~eweposle vtorata operacija

Pacienti u rioperua. Vrimat e titanit u zhvendosën dhe implantët e ri u vendosën më mesialisht se të vjetrit. Këtë herë shtresa e implantëve u mbulua me material shartues prej membrane kolagjene pa asnjë komplikim (Foto 7).

Rasti i tretë kishte një atrofi të tepërt të mandibulës pa dhëmbë. Ne vendosëm të tërheqim kreshtën alveolare vertikalisht para se të fusim implantet dentare. Megjithëse të gjitha etapat e shkëputjes rezultuan të qeta, ndodhi nekroza e diskut transportues (Foto 8). Ne mendojmë që, ky komplikim ishte si rezultat mbi hapjen e lembos në diskun

Pacientot pak se operira[e. Dupkite od titanium se pomesteni i novite implanti se postaveni mezialno od starite. Ovoj pat povr[nata na implantite e pokriena so kalemov materijal od kolagena membrana bez nikakva komplikacija (Sl. 7).

Kaj tretiot slu~aj ima[e edna izrazena atrofia ne bezzabna mandibula. Se odlu~ivme da go povle~eme vertikalno aveolarniot greben pred da gi stavime dentalnite implanti. I pokraj site etapi na odeluvawe koi bea mirni se slu~i nekroza na transportniot disk (Sl. 8). Nie smetame deka ovaa komplikacija e rezultat na otvarawe na flapot nad transportniot

APOLONIA 12 • 23, f. 77-90, Maj 2010

80

APOLONIA 12 • 23, str.77-90, Maj 2010

disk i prekin na vaskularizacijata na koskata so krv. Isto taka na[ata cel be[e nadopolnuvawe na alveolarniot greben so oddeluvawe na osteogenezata

transportues dhe përçarja gjatë furnizimit të kockës me gjak. Gjithashtu qëllimi ynë ishte shtimi i lartë i kreshtës alveolare me shkëputjen e osteogje-

Foto 8. Pamje radiografie e segmentit bartës në fund të periudhës së distraksionit Slika 8. Radiografski prikaz na nose~kiot segment na kraj na periodot na distrakcija

Foto 9. Implantet dentare të shkurtëra të vënduara në ashtin e mbetur Slika 9. Kratki dentalni implantanti postaveni vo ostanatata koska

nezës vetëm për vend të implanteve më të gjata, humbja e kockës alveolare si rezultat i disa komplikimeve të rënda të formuara nga situata të pafavorshme. Për fat të mirë, ne e kaluam këtë problem duke futur implante të shkurtra në kockën e mbetur (Foto 9). Komplikimet na ndeshin ne me pyetjen e teknikës kirurgjike që kemi përdorë në atrofi të ashpra të mandibulës. Sipas eksperiencës tonë klinike, përdorimi i implanteve të shkurtra duket procedurë më e vogël invazive dhe shumë e thjeshtë në mandibulën pa dhëmbë sa shumë atrofike të jetë, kur të krahasohet me shkëputjen alveolare vertikale të osteogjenezes, teknika e augmentimit ose implantet transoseale të qëndrueshme të mandibulës.

Në rastin e katërt te i cili ne zbatuam shkëputjen alveolare të duhur te kocka vertikale e pamjaftueshme. Ngritja e sinusit gjithashtu ishte e planifikuar në kombinim me terheqjen alveolare në drejtim të shtimit të kreshtës alveolare në rajonin posterior. Sinusi maksillar i pneumatizuar do të jetë pengesë për shkëputjen alveolare në rajionin posterior.

Së pari është zbatuar ngritja e sinusit dhe muri anterior i sinusit maksillar është hapur. Kjo llogaritje e përcaktimit të kufirit posterior të segmentit transportues. Pastaj, osteotomia është zbatuar për shkëputjen dhe tërheqësi ishte i fiksuar për maksille (Foto 10). Gjatë periudhës së shkëputjes, zhvendosje e dukshme palatale të dukurise së segmentit

samo za mesto za podolgi implanti, gubitokot na alveolarnata koska e rezultat na nekolku te[ki komplikacii nastanati od nepovolni situacii. Za sre]a nie go nadminavme ovoj problem so vmetnuvawe na pokratki implanti vo ostanata koska (Sl. 9). Komplikaciite so koi se soo~ivme vo pra[aweto na hirur[kata tehnika koja ja upotrebivme kaj ostrite atrofii na mandibulata. Spored na[eto klini~ko iskustvo, upotrebata na pokratki implanti izgleda pomalku invazivna procedura i mnogu prosta vo bezzabna mandibula kolku i da e atrofi~na koga se usporedi so vertikalno alveolarno oddeluvawe na osteogenezata.

Tehnikata na augmentacija ili transosealnite implanti se trajni na mandibulata.

Kaj ~etvrtiot slu~aj kaj kogo sprovedovme alveolarno oddeluvawe kaj nedovolna vertikalna koska. Podignuvaweto na sinusot isto taka be[e planirano vo kombinacija so alveolarno oddeluvawe vo pravec na dopolnuvawe na alveolarniot greben vo rosteriornata regija. Pneumatiziraniot maksilaren sinus ]e bide pre~ka za alveolarnoto oddeluvawe vo posteriornata regija. Prvo se sprovede podignuvawe na sinusot i anteriorniot uvid na sinus maksilaris be[e otvoren. Ovaa presmetka na procenka na posteriorna granica na transporten segment. Potoa, se sprovede osteotomija za oddeluvawe i oddeluva~ot be[e fiksiran za maksilata (Sl. 10). Vo tekot na odelniot period, izrazeno e palatinalno pomestuvawe na

APOLONIA 12 • 23, f. 77-90, Maj 2010

81

APOLONIA 12 • 23, str.77-90, Maj 2010

transportniot segment fenomen (Sl. 11). Ova e edna minorna sekojdnevna komplikacija [to se objasnuva so drugite studii. Pri~inata e mala i nezna~ajna na palatinalnata fibro-

transportues (Foto 11). Ky është një komplikim minor i rendomtë që është sqaruar në studimet tjera. Shkaku është i vogël i parëndësishëm i fibromukozës

Foto 11. Segmenti i keqpozicionuar Slika 11. Lo{o pozicioniran segment

Foto 10. Pamje intraoperative pas vendosjes të distraktorit alveolar Slika 10. Intraoperativno prika`uvawe po postavuvawe na alveolarniot distraktor

palatine teprica e së cilës sulmon segmentet transportuese gjatë shkëputjes. Në fund të periudhës së shkëputjes, ne formuam një protezë parciale të lëvizëshme dhe të përkohëshme për qëllime estetike dhe vendosëm vidha për zgjerim në këtë protezë që gjithashtu të repozicionojë segmentet transportuese të dislokuara (Foto 12).

Foto 13. Protezë parciale fikse e mbështetur nga implantet dentare Slika 13. Parcijalna fiksna proteza potpirana na dentalnite implanti

Foto 12. Protezë parciale interime lëvizëshme dhe restaurim i segmentit të keqpozicionuar Slika 12. Parcijalna mobilna interim proteza i restavracija na lo{o pozicioniraniot segment

Këto vidha për zgjerim u aktivizuan dy herë në ditë nga 0.25 mm për dhjetë ditë në total. Segmenti i dislokuar ka qenë i repozicionuar 5mm bukfalisht. Në fund të muajit të tretë zhvendosësi u lëviz dhe implantet endooseale u vendosën në maksillë. Pas tre muajve implantet mbanin protezat fikse që i përdorte ky pacient (13).

APOLONIA 12 • 23, f. 77-90, Maj 2010

mukoza vi[okot od koi gi napa\a transportnite segmenti vo tekot na oddeluvawe. Na krajot na oddelniot period, napravivme edna privremena parcijalna mobilna proteza za estetski celi i stavivme [rafovi za pro[iruvawe na ovaa proteza za da gi repozicionira dislociranite transportni segmenti (Sl. 12).

Ovie [rafovi za pro[iruvawe se aktivirani dva pati dnevno po 0,25mm za deset dena vo celina. Disloskiraniot segment be[e repozicioniran bukvalno 5mm.

Na krajot na tretiot mesec dislokatorot se pomesti i endoosealnite implanti se postaveni vo maksilata. Po tri meseci implantite bea nosa~i na fiksnite protezi [to gi upotrebuva ovoj pacient (Sl. 13).

82

APOLONIA 12 • 23, str.77-90, Maj 2010

Distraktivna osteogeneza na mandibularnata simfiza

Osteogjeneza distraktive e simfizës mandibulare Studimet tona retrospektive për shkëputjen e osteogjenezës së simfizës mandibulare përbëhen prej dyzet pacientësh ku 15 meshkuj dhe 25 femra morën pjesë në këtë studim. Informimi dhe pëlqimi u morën para operacionit. Të gjithë operacionet janë bërë me anestezi lokale. Qëllimi i studimit ishte të krahasohet efikasiteti dhe komplikimet e të tri llojeve të tërheqësve të përdorur për zgjerimin e mandibulës (Tab. 1).

Na[ite retrospektivni studii za odeluvawe na osteogenezata na mandibularnata simfiza gi so~inuvaat 40 pacienti, 15 ma[ki i 25 `enski pacienti u~estvuvaa vo ovaa studija. Informiranosta i soglasnosta se zemeni preoperacijata.

Site operacii se napraveni pod lokalna anestezija. Cel na studijata e da se sporedi efikasnosta i komplikaciite kaj tri vidovi oddeluva~i upotrebeni za pro[iruvawe na mandibulata (Tab. 1).

Tabela 1. Përmbledhje e komplikimeve te 40 rastet (disa simbole tregojnë pacient të njejtë) Tabela 1. Zbir na komplikacii kaj 40 slu~ai (nekoi simboli poka`uvat ist pacient)

Koha e operacionit ishte më e shkurtër kur është përdorur tërheqja e dhëmbit të lindur. Në përgjithsi ne zbatojmë osteotominë interdentale në mes të incizivëve centralë.

Por, nëse rrënjët e dhëmbëve qëndror ishin më të mbyllur se të tjerët ne zbatuam osteotominë më anash. Sikurse tërheqësi i dhëmbit të lindur që është vendosur lingualisht para operacionit, ajo shkurton kohën e operacionit.

Ndonjëherë mungesa tërthore e mandibulës do të jetë aq e ashpër që do të jetë aq rëndë për të vendosur aplikantët hyrax prej afrimit lingual dhe tërheqësit të dhëmbit të lindur do të zhvendosen në anën vestibulare. Ne gjithashtu përdorëm tërheqës hibrid (tërheqës të kockës dhe dhëmbit të lindur) dhe kockës së lindur.

Ne sprovuam shumë komplikime me tërheqës të kockës së lindur. Tri nga pesë tërheqës të kockës së lindur u thyen në kohën e aktivizimit. Ne përdorëm produkte të kompanive të ndryshme.

APOLONIA 12 • 23, f. 77-90, Maj 2010

Operaciskoto vreme be[e pokratko koga be[e upotrebeno oddeluvawe na rodeniot zab. Voop[to nie sporeduvame interdentalna osteotomija pome\u centralnite incizii. Me\utoa koga korenite na centralni zabi se pozatvoreni od drugite sproveduvame osteotomija po lateralno.

Bidej]i odeluva~ot na rodeniot zab e postaven lingvalno pred operacijata, toa go skratuva vremeto na operacija. Nekoga[ transferzalen nedostatok na mandibulata ]e bide tolku o[tar [to ]e bide dosata te[ko da se stavat hiraks aplikanti od lingvalno zbli`uvawe na odeluva~ot na rodeniot zab ]e se pomesti na vestibularnata strana. Isto taka upotrebivme hibriden oddeluva~ (oddeluva~ na koska i rodeniot zab) i rodenata koska. Naidovme na mnogu komplikacii so oddeluva~ite na rodeniot zab i rodenata koska. Naidovme na mnogu komplikacii so oddeluva~ite na rodenata koska. Tri od pet oddeluva~i na rodenata koska se skr[eni vo tekot na aktiviraweto. Nie upotrebivme proizvodi od razni kompanii.

83

APOLONIA 12 • 23, str.77-90, Maj 2010

Tërheqësi Medartis (Medartis, Basel, Switzerland) kishte tubë ekstensioni fleksibël dhe regjeneron mukozën (Foto 14). Është vështirë të vendosësh këtë pjesë në mandibulë. Sepse prej saj është kufizuar me buzën dhe kur tërheqësi është aktivizuar. Gunga ekstraorale gjithashtu do të mbikëqyret në pjesë të duhur që mbjellet në mukozë. Në një prej rasteve tona ekstensioni i tubës fleksibël ishte thyer. Atëherë tërheqësi i dhëmbit të lindur ishte çimentuar përkohësisht duke ndjekur tërheqësin e kockës së lindur lëvizëse. Më në fund mandibula është tërhequr me sukses.

Foto 15. Distraktori i simfizës Surgi-Tec Foto 15. Surgi-Tek distraktor na simfiza

Foto 14. Distraktori Medartis. Shigjeta e bardhë tregon tubën fleksibile ekstensive Slika 14. Medartis distraktor. Belata strelka ja poka`uva ekstenzivnata fleksibilna tuba

Surgi-Tec’s (Surgi-Tec, Bruge, Belgium) tërheqësi i simfizës ka dy shufra dhe këta dy shufra duhet të aktivizohen në harmoni (Foto 15). Nëse pacienti bën gabim gjatë aktivizimit të tërheqësit ai do të thehet lehtë. Ne përdorëm tre Surgi-Tec tërheqës dhe dy prej tyre u thyen. Sot Surgi-Tec e ka ndëruar dizajnin e tërheqësve. Dizajni i vjetër nuk mund të gjendet në shitje.

Ecchymosa është observuar në dy raste.

Më vonë mësuam se operacioni është bërë në kohën e periudhës menstruale. Nuk është zbatuar trajtim plotësues në këto raste.

Ringjitja precize e muskulit mental është rekomanduar duke ndjekur kaq operacione por kjo është vështirë kur tërheqësi i kockës së lindur është përdorur për të bërë trupin masiv të tij. Pacienti është trajtuar me tërheqës të kockës së lindur Surgi-Tec, të zhvilluar në ptozën e mjekrës së butë. Kjo do të mund të trajtohet me reataçment të fibrileve muskulore ose me botox por pacienti nuk ishte i brengosur me situatën dhe trajtimin e pasqyruar.

APOLONIA 12 • 23, f. 77-90, Maj 2010

Oddeluva~ot Medartis (Medartis, Basel, Switzerland) ima[e fleksibilna tuba za ekstenzija i ja regenerira mukozata (Sl. 14). Mnogu e te[ko da se stavi ovoj del vo mandibulata. Zatoa [to od nea e grani~en so usnite i koga oddeluva~ot e aktiviran. Ekstraoralna oteklina istotaka ]e bide prosledena vo soodveten del kaj [to se sadi mukozata. Kaj eden od na[ite slu~ai ekstenzijata na fleksibilnata tuba be[e skr[ena. Toga[ oddeluva~ot na rodeniot zab be[e privremeno cementiran sledej]i mobilniot oddeluva~ na rodenata koska. Na kraj manibulata be[e povle~ena uspe[no.

Surgi-Tek (Surgi-Tec, Bruge, Belgium) simfizniot oddeluva~ ima dva stapa i ovie dva stapa treba harmoni~no da se aktivirat (Sl. 15). Ako pacientot pravi gre[ka vo tekot na aktiviraweto na oddeluva~ot tie mnogu lesno ]e se skr[at. Nie upotrebivme tri (Surgi-Tek) odeluva~i i dva od niv bea skr[eni. Denes Surgi-Tek izgradi nov dizajn na oddeluva~i. Stariot dizajn ne mo`e da se najde vo proda`ba.

Ekhimoza e prosledena na dva slu~aja.

Pokasno doznavme deka operacijata bila izvr[ena za vreme na menstrualniot ciklus. Ne se sprovede dopolnitelen tretman vo ovie slu~aevi.

Precizno pripojuvawe na mentalniot muskul e prepora~ano sledej]i tolku operacii me\utoa te[ko e koga oddeluva~ot na rodenata koska e upotreben za da negovoto telo se napravi pomasivno. Pacientot e tretiran so oddeluva~ na rodenata koska Surgi-Tek, razviena vo ptozata na mekata brada ]e mo`e da se tretira so prepojuva~ na muskulnite fibrili ili so Botoks po pacientot ne be[e zagri`en za sostojbata na tretmanot.

84

APOLONIA 12 • 23, str.77-90, Maj 2010

Në fazën finale të osteotomisë, nëse korteksi lingual është krejtësisht majtas i paprekur dhe prerja vetëm me osteotomë, padashje fraktura e vogël do të kujdeset. Ne i observuam këtë lloj të frakturave në dy prej 47 pacientë. Korteksi lingual do të këputet me sharrë komplet aq sa është e mundur për prevencion të kësaj frakture. Ky komplikim minor gjithashtu nuk kërkon ndonjë trajtim plotësues.

Pacientët indi gingival i të cilëve ishte copëtuar me ashpërsi prej tërheqësit të kockës së lindur gjatë operacionit rezultoi me recesion gingival. Në një rast tonin gingiva u shërua pas terapisë periodontale.

Në dy pacientë, është zhvilliar infekcioni sekundar. Këto raste janë trajtuar me sukses me antibiotikë dhe shpërlarje të gojës. Tërheqësit e kockës së lindur dhe hibride mund të përbëjnë një hyrje për mikroorganizmat shkopthat e të cilëve janë mbjellë në mukozë dhe rezultuan me infeksion sekundar.

Mangësitë e hyrax aplikantit të vendosur në pjesën vestibulare janë iritimi i ashpër i mukozës. Te ky pacient, ne e zhvenosdëm këtë aparat dhe e çimentuam aplikatorin hyrax të dhëmbit të lindur në anën linguale dhe procedura u kompletua me sukses.

Shumica e komplikimeve në këtë seri të rasteve ndodhin me tërheqës të kockës së lindur ose hibride dhe arsyet janë për të besuar me qenë lidhur kryesisht me llojin e tërheqësit dhe pjesërisht me eksperiencën kirurgjike.

Aparatet e kockës së lindur gjithashtu posedojnë disavantazhe të mëdha të mungesës së higjienës, estetikën e ulët, koha e gjatë operative, çmimi i lartë dhe kërkesë për operacion të dytë. Në pikpamje të këtyre zbulimeve, do të sugjeroheshte që aplikanti hyrax i dhëmbit të lindur të vendoset lingualisht do të ishte zgjedhje e parë për shkëputjen e osteogjenezës së symfizës mandibulare.

Tërheqja e osteogjenezës së Ramus Mandibule Ne zbatojmë shkëputjen e osteogjenezës te pacienti i cili ka pasur deformim në anën e majtë të mandibulës sipas rastit të një historie traumatike. Lartësia e ramusit është e pamjaftueshme dhe këndi nuk është zhvilluar (Foto 16). Mesgishtrimi oklusal nuk ishte i paprekshëm, por goditja okluzale ishte e pjerët (Foto APOLONIA 12 • 23, f. 77-90, Maj 2010

Vo zavr[nata faza na osteotomijata, ako lingvalniot korteks e celosno na levo nedopren i delbata samo so osteotomia malata fraktura ]e se zgri`i nepo`elno. Nie gi sledevme ovie vrsti na frakturi kaj dva od 47 pacienta. Lingvalniot korteks celosno ]e se kine so testera tolku kolku e mo`no za prevencija na ovaa fraktura. Ovaa minimalna komplikacija isto taka ne bara nekoj dopolnitelen tretman.

Pacientite kaj koi gingivalnoto tkivo be[e o[tro protureno od oddeluva~ot na rodenata koska vo tekot na operacijata rezultira[e si gingivalna recesija. Vo eden na[ slu~aj gingivata be[e zakrepnata so periodontalna terapija.

Kaj dva pacienta se razvi sekundarna infekcija. Ovie slu~ai se tretirani so antibiotici i ispirawe na ustata. Oddeluva~ite na rodenata koska i hibridite mo`at da bidat kako vlez za mikroorganizmi, stapovite koi se presadeni vo mukozata rezultiraa so sekundarna infekcija.

Nedostatocite na hiraks aplikatori postaveni na vestibularna strana ostro ja iritiraat mukozata. Kaj ovie pacienti go pomestivme ovoj aparat i go cementiravme hiraks aplikatorot na rodeniot zab na lingvalnata strana i postapkata uspe[no se kompletira.

Pove]e komplikacii vo ovaa serija na slu~aevi se slu~uvaat so oddeluva~i na rodenata koska ili hibridi i pri~inite da se veruva bea povrzani voglavno so vidot na oddeluva~ot i delumno so hirur[koto iskustvo. Aparatite na rodena koska isto taka imaat golemi nedostatoci kako na primer nedostig na higiena, niska estetika, dolgo operativno vreme, visoka cena i barawe za vtora operacija. Vo pogled na ovie istra`uvawa, se prepora~uva hiraks aplikatorot od rodeniot zab da se stavi lingvalno i taka ]e bide prvo re[enie za oddeluvawe na osteogenezata na mandibularna simfiza.

Distraktivna osteogeneza od Ramus Mandibule

Sprovedovme oddeluvawe na osteogeneza na pacient koj ima[e deformacija na levata strana na mandibulata spored istorijata na eden traumatski slu~aj. Visinata na ramusot e nedovolna i agolot ne razvien (Sl. 16). Okluzalnoto vkrstuvawe ne be[e ne~epkano, po okluzalniot udar be[e kos (Sl. 17). Leviot ramus be[e nedovolen, koga go sporedivme so desnata

85

APOLONIA 12 • 23, str.77-90, Maj 2010

17). Ramusi i majtë ishtë i pamjaftueshëm, në grafinë panoramike kur krahasohej me anën e djathtë. Tërheqësi i ramusit ishte aplikuar te mandibula

strana na panoramiks rentgenot.

Oddeluva~ot na ramusot be[e apliciran na mandibulata i mandibulata be[e povle~ena za 20mm za tretman.

Foto 16. 3D imazhi i deformitetit facial Slika 16. 3D imix na facijalen deformitet

Foto 17. Goditja okluzale Foto 18. Pamje ekstraorale e pjerrët pas operacionit Slika 17. Kos Slika 18 Ekstraoralen okluzalen udar izgled po operacijata

dhe mandibula ishte tërhequr 20mm për Oddeluva~ot be[e pomesten na kraj na trajtim.Tërheqësi është zhvendosur në fund të periodot za zacvrstuvawe i poroznite periudhës së përforcimit dhe implantet poroze implanti od polietilen bea postaveni na të polietilenit ishin vendosur në anën vesti- vestibularnata strana na angulusot za da go bulare të angulusit për ta mbështetur këtë fu- podr`at ovo pole. Genioplastot istotaka shë. Genioplasti gjithashtu ishte zbatuar (Foto be[e sproveden (Sl. 18). Nie upotrebivme po martini, i klu~ot koj kompa18). Ne përdorëm tërheqësin e Martin-it, dhe oddeluva~ nijata ni go dade za aktivirawe na oddeluçelsin të cilin kompania na e dha ne për ta va~ot. Edna rotacija na klu~ot go aktivira aktivizuar tërheqësin. Një rrotullim i çelësit e oddeluva~ot za 0,25mm. Taka nie go rotiaktivizon tërheqësin për 0.25 mm. Kështu ne ravme klu~ot ~etiri pati dnevno za da se rotullonim çelësin katër herë në ditë për të oddeli mandibulata za 1mm sekoj den. Na tërhequr mandibulën 1mm për çdo ditë. Por në krajot na desetiot den, nie ne mo`evme da go fund të ditës së dhjetë, ne nuk mundëm të aktivirame oddeluva~ot pove]e, zatoa [to aktivizonim tërheqësin më tepër, sepse ai ishte toj be[e komplet aktiviran. Za na[e komplet i aktivizuar. Për befasinë tonë të golemo vistinsko iznenaduvawe kompamadhe realiste kompania na kishte dërguar nijata ni pratila pogre[en klu~ i pri edna neve çelësin e gabuar dhe një rotullim i tij e negova rotacija oddeliva~ot na ramusot se aktivizonte tërheqësin e ramusit për 0.5mm të aktivira[e za 0.5mm, koi bea neprifatlivi za principimite na Ilizarov i tamu cilët janë të papranueshëm me principet e ]e bide fibroznata unija potrebna za brzo Ilizarov-it dhe atje do të jetë unioni fibroz i aktivirawe. Ne naidovme na nekoj problem duhur për aktivizimin e vo tekot na periodot shpejtë. Por ne nuk na zakrepnuvawe. hasëm pamje me ndonjë Okluzijata be[e problem gjatë periudhës polo[a po oddeluvawe na ramusot (Sl. 19). së shërimit. Okluzioni Ortodontite upotreerdhi më keq pas shkëbile lastici za ja popputjes së ramusit (Foto ravat okluzijata. Koga 19). Kështu ortodontët okluzijata se popravi përdorën llastiqet për të i ortodontskiot rregulluar okluzionin. tretman prodol`i Okluzioni u rregullua mirno.

Foto 19 Pamje e okluzionit në fund të dhe trajtimi ortodontik periudhës së distrakcionit vazhdoi me qetësi.

Slika 19 Izgled na okluzija na kraj na distrakcijskiot period

APOLONIA 12 • 23, f. 77-90, Maj 2010

86

APOLONIA 12 • 23, str.77-90, Maj 2010

Odeluvawe na maksilarna osteogeneza (segmentalna)

Osteogjeneza distraktive maksilare (segmentale) Pacientët me palatoshizë kanë maksillë hipoplastike. Tërheqja segmentale e maksillës për këta pacientë nuk është opcion i trajtimit rutinor. Por, përparësia e kësaj teknike është që pacienti nuk duhet të presë për operacion deri në fund të periudhës së rritjes dhe nuk do të ketë ndikim te paaftësia velofaringeale.

Në rastin e parë ne përdorëm aplikatorin Hyrax të dhëmbit të lindur për të shkëputur

Pacientite se palato[iza imaat hipoplasti~na maksila.

Segmentalnoto oddeluvawe na maksilata za ovie pacienti ne e opcija za rutinski tretman.

Prednosta na ovaa tehnika e deka pacientite ne treba da ~ekaat za operacija do krajot na periodot na rastot i nema da im pre~i velofaringealena nesposobnost.

Vo prviot slu~aj upotrebivme Hiraks aplikatori na rodeniot zab za da se oddeli

Foto 20. Maksilla hipoplastike Slika 20. Hipoplasti~na maksila

Foto 21. Pamje e maksillës së distraktuar Slika: Izgled na distraktirana maksila

segmentin pre-maksillar prej pacientit i cili ka hipoplasi maksillare të ashpër (Foto 20).

Ankorimi është arritur me përdorimin e dy dhëmbëve në çdo segment por tërheqësi nuk rezistoi prej forcave tërheqëse dhe ishte thyer. Kështu ne e rritëm numrin e dhëmbëve për ankorim (Foto 21,22).

Foto 22. Pamje e okluzionit në fund të trajtimit Slika 22. Izgled na okluzija na kraj na tretmanot

Në rastin e dytë pacienti ka kafshim të hapur, Fistulë palatinale, çarje dhe maksillë hipoplastike (Foto 23). Në këtë rast të gjithë dhëmbët në Maksillë janë përdorur për ankorim (Foto 24). Por, procedura rezultoi me rrotullim të lartë prej pre-maksillës dhe me kafshim më të ashpër. Ortodontët zbatuan trajtimin elastik me aplikim ekstraoral për të tejkaluar problemin. Më në fund oklusioni ishte rregulluar. Pastaj fistula palatine ishte mbyllur dhe trajtimi i pacientit ishte komAPOLONIA 12 • 23, f. 77-90, Maj 2010

premaksilaren segment koi ima ostra maksilarna hipoplazija (Sl. 20).

Ankoracija e postignata so upotreba na dva zaba na sekoj segmentali oddeluva~ot ne izdr`a od vle~nite sili i be[e skr[en. Taka nie go zgolemivme brojot na zabi za ankora`a.

(Sl. 21,22).

Vo vtoriot slu~aj pacientot ima otvoren zagriz, palatinalna fistula, rascep i hipoplasti~na maksila (Sl. 23).

Vo ovoj slu~aj site zabi se upotrebeni za ankora`a (Sl. 24). Procedurata rezultira[e so visoka rotacija na premaksilata i ostar zagriz. Ortodontite sproveduvaat elasti~en tretman so ekstraoralna aplikacija za da se nadmine problemot. Na kraj okluzijata be[e sredena. Potoa palatinalnata fistula be[e zatvorena i tretmanot

87

APOLONIA 12 • 23, str.77-90, Maj 2010

na pacientot be[e kompletiran (Sl. 25). Rinoplastika e planirana kaj ovoj slu~aj.

pletuar (Foto 25). Rinoplastika është planifikuar te ky rast.

Foto 23. Pamje e kafshimit të hapur dhe çarjes me fistulë palatinale Slika 23. Izgled na otvoren zagriz i rascep so palatinalna fistula

Slika 24. Site zabi bea upotrebeni za ankora`a

Foto 24. Të gjithë dhëmbët u përdorën për ankorim

Foto 25. Okluzioni i rivendosur dhe mukoza palatinale e mbyllur Slika 25. Vospostavena okluzija i zatvorena palatinalna mukoza

Oddeluvawe na maksilarna osteogeneza (totalna)

Tërheqja e osteogjenezës maksillare (totale) Ky rast kishte deformime dentofaciale me 25mm me mbidalje negative. Maksilla ishte hipoplastike dhe mandibula ishte prognatike (Foto 26). Ne planifikuam që të lëvizim APOLONIA 12 • 23, f. 77-90, Maj 2010

Ovoj slu~aj ima[e dentofacialni deformiteti so 25mm negatvno izbo~en.

Maksilata be[e hipoplasti~na a mandibulata prognati~ka (Sl. 26). Nie planiravme

88

APOLONIA 12 • 23, str.77-90, Maj 2010

da ja pomestime maksilata za 14.. ponapred i da ja vratime mandibulata za 11 mm nazad. Sprovedovme oddeluvawe na osteogenezata so ekstremno

përpara maksillën për 14 mm dhe të kthejmë pas mandibulën 11mm. Ne zbatuam tërheqjen e osteogjenezës me avancim ekstrem të maksillës dhe redu-

Foto 26. Pamja para operative e deformitetit dentofacial dhe overxheti negativ Slika 26. Preoperativen izgled na dentofacijalna deformacija i negativen overxet

ktim të rezikut për recidiv. Ne përdorëm aparat tërheqës intern të maksillës për të avancuar maksillën (Foto 27). Këta aparate kanë problem të rëndë në përshtatjen e shufrës paralele, mbajnë sasi të mjaftueshme ankorimi dhe mbjellin shufrat në mukozë.

Foto 27. Pamje radiografike e distrakcionit maksillar internal Slika 27. Radiogravski izgled na internalna maksilarna distrakcija

Foto 28. Pamje Foto 29. Korigjim i ekstraorale pas rotacionit deformitetit facial pas ramës të maksillës kirurgjisë të dyfisht të Slika nofullës 28.Ekstraoralen Slika 29. Korekcija na izgled po rotacijskoto facijalen deformitet spu{tawe na maksila po dvojnata hirurgija na vilicata

Janë disa kontradikta në literaturë mbi stërvitjen e ulët të frakturës ose jo. Ne preferojmë që të zbatojmë tërheqjen maksillare pa ulje të frakturës si shumica e klinikave që e bëjnë. Por, këtu maksilla nuk avancohet me tërheqje por me rrotullim poshtë. (Foto 28).

Ky komplikim na tërheq vëmendjen, që është APOLONIA 12 • 23, f. 77-90, Maj 2010

unapreduvawe na maksilata za unapreduvawe na maksilata (Sl. 27). Ovie aparati imaat te`ok problem so usoglasuvawe na paralelnosta na stapovite, dr`at dovolna koli~ina na ankora`a i presaduvaat stapovi vo mukozata.

Postojat sprotivstavuvawa vo literaturata za niskite ve`bi na frakturata ili ne. Nie prepora~uvame da sprovedeme maksilarno oddeluvawe bez smaluvawe na frakturata kako golem del od klinikite [to go pravat. No tuka maksilata ne napreduva so vle~ewe tuku so rotacija nadole (Sl. 28). tehnikata ni obrnuva vnimanie, deka su[tinata e da se

89

APOLONIA 12 • 23, str.77-90, Maj 2010

pravi niska fraktura so maksilarno totalno oddeluvawe na pacientot. Vo ovoj slu~aj nie sprovedovme dvojna hirurgija na vilicata za da se koregira deformitetot (Sl. 29).

esenciale për të bërë frakturën e ulët në tërheqjen maksillare totale të pacientit.

Në këtë rast ne zbatuam kirurgji të dyfishtë të nofullës për të korrigjuar deformimin (Foto 29).

Zaklu~oci

Përfundim Tërheqja e osteogjenezës ka disa avantazhe kur krahasohet me teknikën e shtimit tradicional ose me kirurgji ortognatike. Kështu tërheqja e osteogjenezës është plotësisht e përdorur në trajtimin kirurgjik në fushën e kirurgjisë maksillofaciale. Si me disa koncepte të reja të trajtimit dhe teknika kirurgjike, në lidhje me disa kthesa të mësimit të tërheqjes së osteogjenezës ishte futje dhe vazhdim i qetë.Sikurse tërheqja e osteogjenezës ka disa komplikime, shumica prej tyre mund të konsiderohen si të vogla dhe lehtë mund të vendosen me përdorimin e produkteve të përshtatshme. Krijimi i gabimit dhe korrigjimi i komplikimeve është një prej shumë rrugëve të përbashkëta për mësim dhe përsosje të teknikave të reja. Për këtë ne duam të marrim pjesë jashtë komplikimeve tërheqëse që ne ndeshëm në klinikën tonë për të ndihmuar kirurgët për orvatjet e tërheqjes së osteogjenezës për trajtimin e pacientëve të tyre.

Oddeluvawe na osteogenezata ima nekolku prednosti koga se sporeduva si tehnikata na tradicionalno nadopolnuvawe ili so ortognatskata hirurgija. Oddeluvawe na osteogeneza potpolno e upotrebena za hirur[ki tretman vo poleto na maksilofacijalna hirurgija. Kako so nekolku novi koncepti na tretmanot i hirur[ki tehniki, vo vrska so nekolku dilemi vo u~eweto za oddeluvawe na osteogenezata be[e vlez i mirno prodol`uvawe. Kako [to oddeluvawe na osteogenezata be[e vlez i mirno prodol`uvawe. Kako [to oddeluvawe na osteogenezata ima nekolku komplikacii, golem del od niv mo`e da se smetat kako mali i mo`at da se stavat so upotrebata na soodvetni produkti. Stvarawe na gre[ki i korekcija na komplikaciite e edna od mnogu zaedni~ki pati[ta za u~ewe i sovr[uvawe na novite tehniki. Za ovie nie sakame da u~estvuvame nadvor od oddelni komplikacii so koi nie vo na[ata klinika se suo~ivme za da pomogneme hirurzite vo zalo`bite za oddeluvawe na osteogenezata za tretman na nivnite pacienti.

Literatura 1. Alkan A, Ba? B, Ozer M, Bayram M, Yüzbasio?lu E. Maxillary anterior segmental advancement of hypoplastic maxilla in cleft patients by distraction osteogenesis: report of 2 cases. J Oral Maxillofac Surg. 2008 Jan;66(1):126-32.

2. Alkan A, Ba? B, Ozer M, Bayram M. Closure of a large palatal fistula with maxillary segmental distraction osteogenesis in a cleft palate patient. Cleft Palate Craniofac J. 2007 Jan;44(1):112-5.

3. Alkan A, Inal S, Ba? B, Ozer M. Incomplete mobilization of the maxilla resulting in failed maxillary distraction: a case report. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 2007 Dec;104(6):e5-11 4. Alkan A, Ozer M, Ba? B, Bayram M, Celebi N, Inal S, Ozden B. Mandibular symphyseal distraction osteogenesis: review of three techniques. Int J Oral Maxillofac Surg. 2007 Feb;36(2):111-7.

5. Codvilla A: On the means of lengthening in the lower limbs, the muscle and tissue, which are shortened through deformity. Am J Orthop Surg 2: 353, 1905.

6. Ilizarov GA: The principles of the Ilizarov method. Bull Hosp Joint Dis Orthop Inst 48: 1-11, 1988 7. Kilic E, Kilic K, Alkan A. Alternative method to reposition the dislocated segment during vertical alveolar distraction. J Oral Maxillofac Surg 2009; 67(10): 2306-10.

8. McCarthy JG, Schreiber J, Karp N, et al: Lengthening the human mandible by gradual distraction.

Plast Reconstr Surg 89: 1-10, 1992 9. Meyer U, Kleinheinz J, Joos U. Biomechanical and clinical implications of distraction osteogenesis in craniofacial surgery. 2004; 32: 140-9.

10. Reyneke JP. Distraction osteogenesis - The Future? Br J Oral Maxillofac Surg. 2001 Jun; 39 (3):180-1.

11. Samchukov ML, Cope JB, Cherkashin AM: Craniofacial distraction osteogenesis. St Louis, Missouri, Mosby, 2001,p 583

APOLONIA 12 • 23, f. 77-90, Maj 2010

90

APOLONIA 12 • 23, str.77-90, Maj 2010

SIMPOZIUMOT SO ME|UNARODNO U^ESTVO “AKTUELNOSTI VO STOMATOLOGIJATA”

SIMPOZIUMI ME PJESËMARRJE NDËRKOMBËTARE ,,AKTUALITETE NË STOMATOLOGJI” Shoqëria Stomatologjike Shqiptare sipas planit vjetor të aktiviteteve edukative profesionale në 13.12. të vitit 2009 organizoi dhe mbajti Simpoziumin me pjesëmarrje ndërkombëtare ,,Aktualitete në Stomatologji” në sallën e madhe të komunës së Tetovës.

Kolegët e interesuar ishin nga të gjthë trevat e Maqedonisë, kurse salla ishte e vogël që t’i pranojë të gjithë kolegët mbi 250.

Stomatolo[koto Dru[tvo na Albancite spored godi[niot plan na edukativno profesionalbi aktivnosti na 13.12.2009 god. go organizira i odr`i Simpoziumot so me\unarodno u~estvo “Aktuelnosti vo Stomatologijata”, vo golemata sala na op[tina Tetovo. Zainteresiranite kolegi bea od site kraevi na Makedonija, a salata be[e mala za da gi primi site kolegi, nad 250

Temat ishin nga lëmenj të ndryshëm të stomatologjisë. Vlen të përmendet se si ligjërues të ftuar nga jashtë të këtij simposiumi ishin profesorë eminent nga fakulltetet e stomatologjisë të Turqisë. Prof. Dr. M. Nejat Arpak Dr. sci-Universitz of Ankara, Turkey mbajti ligjëratën me temë ,,Përdorimi i Oral Biofosfatit dhe osteonekroza e nofullës”.

Ligjërata me temën ,,Komplikimet nga osteogjeneza distraktive” e mbajtur nga Prof.

Dr. Alper Alkan Dr. sci –Erciyes University, Dean of the Dental Faculty, Kayseri, Turkey.

Numri i madh i kolegëve pjesëmarrës, tregon për nivelin e lartë të cilsisë së ligjëruesve si dhe përgjegjësisë të Shoqërisë Stomatologjike Shqiptare që në vazhdimësi të organizojë dhe mbajë ligjërata me tema aktuale për kolegët tanë.

Temite bea od razli~ni stomatolo[ki oblasti. Vredi da se napomene deka kako povikani predava~i od nadvor bea eminentni profesori od turskite stomatolo[ki fakulteti: Prof. D-r M. Nejat Arpak, D-r sci – Univerzitet vo Ankara, odr`a predavawe na tema: “Upotreba na Oral Biofosfanatot i osteonekroza na vilicata” Predavaweto so tema “Komplikacii od distrakcionata osteogeneza odr`a Prof. D-r Alper Alkan D-r sci Univerzitet Erisie, Stomatolo[ki Fakultet Kaiseri – Turska.

Golemiot broj na kolegi u~esnici uka`uva na visokoto nivo na predava~ite kako i odgovornosta na Stomatolo[koto Dru[tvo na Albancit da organizira i odr`i kontinuirano predavawe so aktuelni temi za na[ite kolegi.

APOLONIA 12 • 23, f. 91-95, Maj 2010

91

APOLONIA 12 • 23, str.91-95, Maj 2010

Pjesëmarrësve në fund iu ndanë certifikata të akredituara nga Dhoma e Stomatologëve të Maqedonisë të vlerësuara me nga 8 pikë, të cilat do të vlejnë dhe për licencim dhe rilicencim.

Na u~esnicite na kraj im bea dodeleni sertifikati koi od strana na Stomatolo[kata Komora na Makedonija bea vrednuvani so 8 bodovi, potrebni za licencirawe i relicencirawe.

D-r Amet Demiri m-r sci

Dr. Amet Demiri mr. sci

APOLONIA 12 • 23, f. 91-95, Maj 2010

92

APOLONIA 12 • 23, str.91-95, Maj 2010

CONGRESSES Name: 12th European Congress on Dento-Maxillo-Facial Radiology Place: Istanbul, Turkey Date: June 2 - 5, 2010 Name: 10th Congress of the European Academy of Paediatric Dentistry Place: Harrogate, UK Date: 3 - 6 June, 2010 Name: 16th World Congress Dental Traumatology Place: Verona, Italy Date: June 11-13, 2010 Name: 86th Congress of the European Orthodontic Society Place: Portoroz, Slovenia Date: June 15-19, 2010 E mail: eos2010.sci@gmail.com Name: 8th International Course in Forensic Odontology Place: Oslo, Norway Date: June 28 - July 3, 2010 Name: IADR General Session Place: Barcelona, Spain Date: July 14-17, 2010 Name: ADR Pulp Biology and Regeneration Group Symposium 2010 Place: Geneva, Switzerland Date: July 18 - 20, 2010 Name: Annual Meeting of ADEE Place: Amsterdam, Netherlands Date: August 25 - 28, 2010 Name: Dental Update 2010 Place: Brisbane, Australia Date: August 27-28, 2010

APOLONIA 12 â&#x20AC;˘ 23, f. 91-95, Maj 2010

93

APOLONIA 12 â&#x20AC;˘ 23, str.91-95, Maj 2010

Name: 17th Congresses of the European Anthropological Association Place: Poznan, Poland Date: August 29-31, 2010 Name: 10th Tooth Morphogenesis and Differentiation Meeting Place: Berlin, Germany Date: September 1–4, 2010 Name: 2010 FDI Annual World Dental Congress Place: Salvador da Bahia, Brasil Date: September 2–5, 2010 Name: I.O.F.O.S. International symposium on Forensic Odontology Place: Leuven, Belgium Date: September 2-3, 2010 Name: XX Congress of the European Association for Cranio-Maxillofacial surgery Place: Bruges, Belgium Date: September 14-18, 2010 E mail: nommaerts@eacmfs.org www.eamfs2010.com Name: 2nd Congress of the European Society of Microscope Dentistry “Seeing is

believing” Place: Reval Hotel Lietuva, Vilnus, Lithuania Date: September 16-18, 2010 Name: 10th biennial conference of European Association of Oral Medicine Place: London, UK Date: September 21 - 25, 2010 Name: 34th Annual Conference of the European Prosthodontic Association & Conference of the Association of Prosthetic Dentistry of Kosova Place: Prishtina, Kosova Date: September 23-25 2010 www.epa2010-ks.org

APOLONIA 12 • 23, f. 91-95, Maj 2010

94

APOLONIA 12 • 23, str.91-95, Maj 2010

Name: SCAD 2010 - Society for Color and Appearance in Dentistry Place: Newport Beach, USA Date: September 24-25, 2010 Name: 3d International Congress of new technologies in Stomatology Place: Skopje - Macedonia Date: October 2010 www.stomatoloskakomora.org

Name: Mediterranean Editors and Translators Meeting 2010 Place: Tarragona, Spain Date: October 29 - 30, 2010 Name: The 33rd annual meeting of the Society of Craniofacial Genetics Place: Washington DC, USA Date: November 2, 2010 Name: Trans-Tasman Endodontic Conference: Endodontics—Continue the Learning Place: Christchurch, New Zealand Date: November 4 - 6, 2010 Name: 10th International Conference on the Chemistry and Biology of Mineralized Tissue Place: Carefree/Scottsdale, USA Date: November 7 - 12, 2010 Name: Greater New York Dental Meeting Place: New York, USA Date: November 26 - December 1, 2010 Name: 16th Congress of the Balkan stomatological Society (BaSS) Place: Bucharest, Romania Date: April 2011 Name: 15th Biennial Congress of the European Society of Endodontology Place: Rome, Italy Date: September 28 - October 1, 2011

APOLONIA 12 • 23, f. 91-95, Maj 2010

95

APOLONIA 12 • 23, str.91-95, Maj 2010

SVE^ENA AKADEMIJA "DESET GODINI AKTIVNOST - DEL OD ISTORIJATA"

Po povod desetgodi{ninata od izleguvaweto na stomatolo{koto spisanie "Apolonija", kako i po povod pe~ateweto na negoviot 20. jubileen broj, Stomatolo{koto dru{tvo na Albancite na 21 Noemvri 2008 godina odr`a sve~ena akademija.

Akademijata se odviva{e vo dva dela: Raboten del, koj se odr`a vo Golemata sala na Op{tinskoto sobranie vo Tetovo, so po~etok vo 17 ~asot i Sve~eniot del {to se odr`a vo Hotel-restoranot Makpetrol vo Tetovo, so po~etok vo 20 ~asot.

Na ovaa akademija kako gosti bea pokaneti relevantni faktori vo oblasta na stomatologijata od zemjava i od stranstvo, kako i golem broj ~lenovi na Stomatolo{koto dru{tvo na Albancite.

Tuka, pred prisutnite, za neumornoto anga`irawe, konkretnata i iskrena pomo{, kako i za bezrezervnata poddr{ka {to mu ja dadoa na spisanieto “Apolonija” vo negovoto desetgodi{no pate{estvie, im bea dodeleni priznanija so motivacija ”Za plodna sorabotka i posvetena poddr{ka” na relevantni stomatolo{ki subjekti kako: - Oddelot za periodontologija pri Stomatolo{kiot fakultet na Univerzitetot vo Ankara, Turcija - Oddelot za stomatologija pri Medicinskiot fakultet na Univerzitetot vo Tirana - Oddelot za stomatologija pri Fakultetot za farmacija i stomatologija na Univerzitetot Kristal - Tirana - Oddelot za stomatologija pri Medicinskiot fakultet na Univerzitetot vo Pri{tina - Stomatolo{kiot fakultet pri Univerzitetot "Sveti Kiril i Metodij" - Skopje - Oddelot za stomatologija pri Fakultetot za medicinski nauki na Dr`avniot univerzitet vo Tetovo - Univerzitetskiot stomatolo{ki klini~ki centar vo Tirana - Univerzitetskiot stomatolo{ki klini~ki centar vo Pri{tina - Stomatolo{kiot klini~ki centar APOLONIA 12 • 23, f. 91-95, Maj 2010

97

APOLONIA 12 • 23, str.91-95, Maj 2010

SIMPOZIUMI ME PJESËMARRJE NDËRKOMBËTARE

SIMPOZIUM SO ME\UNARODNO U^ESTVO

Sipas planprogramit vjetor që u miratua një vjet më parë në kuvendin e Shoqërisë Stomatologjike Shqiptare dhe duke dashur të përmbyllë aktivitetet e vitit, më datë 22.09.2008 mbajti simpoziumin e radhës me pjesëmarrje ndërkobëtare, në sallën e madhe të kuvendit komunal të Tetovës në Tetovë.

Kësaj rradhe temat ishin nga më të ndryshmet nga lëmi i stomatologjisë, më saktë nga : kirurgjia orale, kirurgjia maksilo faciale, paradontologjia dhe protetika mobile.

Ligjëruesit erdhën nga universiteti i Ankarasë, Tiranës, Prishtinës dhe Shkupit.

Gjuha e ligjëruesve ishte anglishtja maqedonishtja dhe shqipja. U sigurua edhe përkthimi simultan.

Numri i pjesëmarrësve ishte rreth 200 veta. Kjo tregon se aktiviteti i shoqërisë stomatologjike shqiptare e ka nivelin e lartë në organizim, si dhe përballet me dinjitet me përgjegjësinë që ka.

Pjesëmarrësve në fund iu ndanë çertifikata të cilat ishin të akredituara nga Dhoma e Stomatologëve të Maqedonisë, me 12 pikë për pjesëmarrje aktive dhe me 8 pikë për pjesëmarrësit passive, të cilat vlerësohen për licencim.

Kokteji i rastit u mbajt krejt në fund të ligjëratave që pjesëmarrësit të jenë më të lirë për këmbim të mendimeve dhe njohurive të përfituara si dhe përforcimin e njohurive të vjetra . U vërejtë se ishin të gjithë të kënaqur.

Organizuesi u zotua që ky simpozium të jetë tradicional dhe do të organizohet çdo vit.

Dr. Xhela Shabani

APOLONIA 12 • 23, f. 91-95, Maj 2010

Spored godi{nata programa koja be{e usvoena vo redovnoto godi{no sobranie na Stomatolo{koto dru{tvo na Albancite godina pred i sakaj}i da gi zaokru`i aktivnostite za taa godina, odr`i simpozium na 22.09.2008 so me|unarodno u}estvo,vo golemata sala na tetovskoto op{tinsko sobranie vo Tetovo.

Ovaj pat temite bea raznovidni od oblasta na stomatolo{ki nauki, po to~no od: oralna hirurgija, maksilofacijalna hirurgija, parodontologija, i od mobilna protetika.

Predava~i bea od univerzitetski centri Ankara, Tirana, Pri{tina, i od Skopje. Se predava{e na angliski, makedonski i na albanski jazik.

Ima{e obezbeden simultan prevod.

Brojot na u~esnicite stomatolozi be{e okolu 200. Ovaa ni dava do znaewe deka aktivnostite na stomatol{ko dru{tvo na Albancite kotiraat so visoko nivo na organiziranost i so gordost se soo~uvaat so predizvicite i so svoite odgovornosti.

U~esnicite na kraj se zdobija so sertifikati koi bea akredi-tirani od Stomatolo{ka komora na Makedonija so 12 boda za aktivno u~estvo i 8 boda za pasivno u~estvo, koi }e se vrednuvaat pri licencirawe.

Koktelot be{e sosema na kraj od predavawata za da u~esnicite bidat poslobodni vo razmena na mislewa i zdobieni znaewa a i da gi zajaknat starite znaewa.

Se potvrdi deka site bea zadovolni.

Organizatorot dade vetuvawe deka ovoj seminar }e bide tradicionalen i }e se organizira sekoja godina.

D-r Xeqaq [abani

98

APOLONIA 12 • 23, str.91-95, Maj 2010

PETTA STOMATOLO[KA KONFERENCIJA - UFO

KONFERENCA E 5-të E STOMATOLOGJISË UFO Më datë 3 dhe 4 Prill 2009 në Tiranë, Republika e Shqipërisë, në hotel Tirana International i zhvilloi punimet konferenca e pestë stomatologjike e organizuar nga Fakulteti i Stomatologjisë pranë universitetit jopublik UFO. Në këtë konferencë stomatologjike e cila tanimë është bërë tradicionale, para një auditori të mrekullueshëm dhe të bollshëm në numër (mbi 500 pjesëmarrës), patën kënaqësinë që punimet e tyre në formë ligjëratash dhe prezentimesh orale t’i prezentojnë profesorë- ligjërues, profesorë, mjekë stomatologë, punonjës të shëndetësisë orale dhe studentë të viteve të larta të stomatologjisë nga Shqipëria, Italia, Kosova dhe Maqedonia.

Kënaqësi dhe interesim të veçantë paraqiti gama e gjerë e temave të prezentuara në të cilat u përfshinë të gjitha lëmenjtë e stomatologjisë si dhe temat e trajtuara që prezentonin një gërshetim të risive profesionale dhe shkencore me eksperiencën e përditshme profesionale.

Pjesëmarrja në këtë konferencë stomatologjike ishte një eveniment i rëndësishëm pasi që këtu jo vetëm u këmbyen eksperiencat profesionale dhe njohuritë shkencore ndërmjet pjesëmarrësve, por njëkohësisht erdhi në shprehje karakteri social i evenimenteve të këtij lloji, sepse këtu kishim një shoqërim kolegial dhe debate të pjesëmarrësve, si dhe përfitim të njohurive të reja dhe përtrirjen e atyre ekzistuese.

Na 3 i 4 april 2009 godina vo Tirana, Republika Albanija, vo hotelot Tirana Internacional se odr`a Pettata stomatolo{ka konferencija organizirana od strana na Stomatolo{kiot fakultet pri privatniot univerzitet UFO. Na ovaa stomatolo{ka konferencija, koja ve}e stana tradicionalna, pred izvonreden i mnogubroen auditorium (nad 500 u~esnici), ja imaa ~esta svoite trudovi vo vid na predavawa i usni prezentacii da gi prezentiraat profesori-predava~i, profesori, lekari- stomatolozi, stomatolo{ki rabotnici i studenti od poslednite godini na studii od Albanija, Italija, Kosovo i Makedonija.

Posebno zadovolstvo i zainteresiranost predizvika {irokata lepeza na prezentirani temi, pri {to bea opfateni site stomatolo{ki disciplini, kako i tretiranite temi {to pretstavuvaa splet od stru~ni i nau~ni novini vo sekojdnevnata profesionalna praksa.

U~estvoto na ovaa stomatolo{ka konferencija be{e mo{ne zna~ajno bidej}i tuka ne samo {to bea razmeneti profesionalnite iskustva i nau~nite soznanija me|u u~esnicite, tuku istovremeno dojde do izraz i socijalniot karakter na sobirite od ovoj vid, bidej}i ima{e i dru`ewe i debata me|u u~esnicite, kako i ostvaruvawe novi poznanstva i obnovuvawe na postojnite.

D-r [erif [a}iri m-r. sci

Dr. Sherif Shaqiri mr. sci

APOLONIA 12 • 23, f. 91-95, Maj 2010

99

APOLONIA 12 • 23, str.91-95, Maj 2010

POSTEDUKATIVEN SEMINAR PO STOMATOLOGIJA

SEMINAR POSTEDUKUES NGA STOMATOLOGJIA Shoqëria Stomatologjike Shqiptare, sipas planit vjetor të aktiviteteve edukative profesionale të parapara për vitin 2009, më datë 05.04.2009, organizoi dhe mbajti seminarin e parë postedukues për këtë vit. Kësaj radhe temat ishin nga lëmi i ortodoncisë, pedodoncisë dhe kirurgjisë maksillofaciale.

Ligjërues të këtij seminari ishin profesorë të Fakultetit të Stomatologjisë nga Tirana, Prishtina e Shkupi.

Pjesëmarja e kolegëve stomatologë si zakonisht, ishte mjaft e madhe, gjë që tregon për nivelin e lartë të përgjegjësisë të Shoqërisë Stomatologjike Shqiptare që në vazhdimësi të organizojë dhe mbajë ligjërata me interes të gjerë për kolegët tanë.

Pjesëmarrësve në fund iu ndanë çertifikata të akredituara nga Dhoma e Stomatologëve të Maqedonisë, të vlerësuara me nga 12 pikë për pjesëmarje aktive dhe 8 pikë për pjesëmarrje pasive, të cilat do të vlejnë për licencim dhe rilicencim.

Stomatolo{koto dru{tvo na Albancite, so godi{niot plan na profesionalno-edukativnite aktivnosti, predvideni za 2009 godina, na 5.4.2009 godina go organizira i go odr`a prviot postedukativen seminar za ovaa godina. Ovoj pat temite bea od ortodoncijata, pedodoncijata i maksilofacijalnata hirurgija. Predavawa odr`aa profesori od stomatolo{kite fakulteti od Tirana, Skopje i od Pri{tina.

U~estvoto na kolegite stomatolozi be{e na solidno nivo kako i sekoga{, {to uka`uva na serioznosta na Dru{tvoto koe se obiduva kontinuirano da organizira i odr`uva seminari, kongresi i simpoziumi koi se vo interes na na{ite kolegi.

Na krajot na predavawata na u~esnicite im bea podeleni sertifikati akreditirani od Stomatolo{kata komora na Makedonija, vrednuvani so 12 bodovi za aktivno i so 8 bodovi za pasivno u~estvo, koi }e va`at za licencirawe i relicencirawe.

Dr. Xhelal Ibraimi

D-r Xelal Ibraimi

APOLONIA 12 • 23, f. 91-95, Maj 2010

100

APOLONIA 12 • 23, str.91-95, Maj 2010

14- ti KONGRES NA BaSS

KONGRESI I 14-të I BASS-IT Në qytetin Varna të Bullgarisë nga data 06 deri më 09 Maj të vitit 2009 u mbajtë kongresi i 14-të i Shoqërisë Stomatologjike Ballkanike (BaSS).

Ky kongres u mbajtë nën patronatin e Kryetarit të Republikës Bullgare dhe se paraqet evenimentin më të rëndësishëm shkencor dhe ndërkombtar në gadishullin Ballkanik për këtë vit.

Prezenca e madhe në këtë kongres e personave kyçë në stomatologjinë evropiane si dhe atë botërore tregon se shërbimi dhe shkenca stomatologjike luan rol të rëndësishëm për shëndetin oral të pacientëve.

Programi shkencor i këtij kongresi që përbëhej nga 15 ligjerata plenare, 130 prezentime orale dhe mbi 500 poster prezentime nga më shumë se 10 shtete, tregon të ariturat e fundit në shkencën e stomatologjisë, si dhe metodat bashkëkohore për trajtim në praktikën e përditshme.

Në këtë kongres për katër ditë rresht si pjesë përcjellëse e tij ishte edhe ekspozita dentare.

Vo Bugarskiot grad Varna od 06 do 09 Maj 2009 godina se odr`a 14-ti Kongres na Balkanskoto Stomatolo{ko Dru{tvo (BaSS).

Ovoj kongres se odr`a pod pokrovitelstvo na Pretsedatelot na Republika Bugarija i pretstavuva najzna~aen nau~en i me|unaroden nastan vo Balkanskiot poluostrov za ova godina.

Golemoto prisustvo na ovoj kongres na klu~ni lu|e od Evropskata i Svetskata Stomatologija poka`a deka uslugata i stomatolo{kata nauka igraat va`na uloga za oralnoto zdravje na pacientite.

Nau~nata programa na ovoj kongres koja se sostoe{e od 15 plenarni pradavawa, 130 oralni prezentacii i nad 500 poster prezentacii od nad deset dr`avi, ka`uva za najnovite dostignuvawa vo stomatolo{kata nauka, kako i sovremenite metodi za tretman vo sekojdnevnata praksa.

Na ovoj kongres za ~etri dena po red kakonegov propraten del be{e i dentalnata izlo`ba.

D-r Iniz Ajeti m-r sci

Dr. Iniz Ajeti mr. sci

APOLONIA 12 • 23, f. 91-95, Maj 2010

101

APOLONIA 12 • 23, str.91-95, Maj 2010

UDHËZIME PËR AUTORËT Në revistën stomatologjike Apolonia publikohen punime burimore të cilët nuk janë botuar më parë. Punimet i nënshtrohen recenzionit dhe klasifikohen në këta kategori: Punime burimore shkencore Kumtesa pararendëse Punime Profesionale Ekspoze nga tubimet shkencore Vështrime Në revistën Apolonia publikohen edhe tekste të cilët nuk i nënshtrohen recenzionit dhe klasifikohen në: Mendime dhe komente Shënime Prezentime dhe informata nga praktika në formë të shkresës ose përkthim i artikujve nga literatura e huaj.

Në rubrika të veçanta publikohen edhe: Vështrime Prezentime librash Risi Kalendari i tubimeve të rëndësishme shkencore dhe profesionale.

Tekstet nga lëmi i edukatës shëndetësore e mjekësore në përgjithësi dhe tekstet nga lëmi i edukatës shëndetësore stomatologjike në veçanti do të radhiten në rubrikat gjegjëse.

Udhëzimet për publikim të punimeve në revistën stomatologjike Apolonia janë në harmoni me porositë e International Committee of Medical Journal Editors, Uniforms Requirements for Maruscripts Subnitted to Biomedical Journals, Ann Intern med. 1988; 108: 258-265.

Punimet për publikim i dërgohen redaksisë në këtë adresë: Revista Stomatologjike Apolonia, Rr. Ivo Llolla Ribar 145, 1200 Tetovë - Maqedoni.

Punimet që i nënstrohen recenzionit mund të kenë maksimalisht 16 faqe të shtypura.

Teksti nga punimet që nuk i nënshtrohen reçensionit mund të ketë 12 faqe të shkruara.

Vështrimet, prezentimet e librave dhe risitë mund të kenë maksimalisht 3 faqe të shtypura.

APOLONIA 12 • 23, f. 97-102, Maj 2010

Revista botohet në tre gjuhë: shqip, maqedonisht edhe anglisht. Punimet të cilët arrijnë vetëm në njerën gjuha, redaksia e rruan të drejtën për përkthimin dhe botimin e tyre edhe në gjuhët e tjera në të cilat botohet revista.

Teksti i punimit Punimet e tëra duhet të dërgohen në dy kopje të formatit A4 dhe të shoqëruara me disketë ose CD. Punimet duhet të jenë të shkruara në dy shtylla. Në anën e djathtë dhe ate të majtë të shkrimit hapësira e bardhë e pashkruar duhet të jetë nga 3cm.

Faqja e parë e punimit duhet të përmbajë: Titullin e punimit, emrat e autorëve, emrin e institucionit nga vijnë autorët dhe adresën për korespodencë.

Titulli i punimit: Të jetë i qartë dhe sa më i shkurt. Autorët shkruhen me emrin dhe mbiemrin e tyre të plotë. Pas kësaj shkruhet emri i saktë i intitucionit ku është realizuar punimi. Emrat e institucioneve duhet të shkruhen në rradhë të njëjtë sikurse emrat e autorëve. Në të njëjtën faqe duhet të shënohet adresa për korespodencë e autorit. Është e domosdoshme që autorët në faqet pasuese të punimit ta shkruajnë titullin e shkurtuar të punimit edhe ate jo më shumë se 25 germa.

Abstrakti shkruhet në letër të veçantë dhe nuk duhet të jetë më i gjatë se 160 fjalë.

Abstrakti duhet ti përmbajë faktet kryesore të punimit. Prezentim të shkurtë dhe të saktë të problemit, qëllimin e punimit, metodën e punës, rezultatet (me të dhënat specifike dhe numerike) dhe konkluzionet themelore. Abstrakti në gjuhën angleze shkruhet gjithashtu në letër të veçantë, ai e përmban edhe titullin e punimit. Në abstrakt nuk duhet të ketë shkurtesa dhe akronime. Abstrakti në fund të tekstit duhet të ketë 3-5 fjalë kyçe të cilat janë me rëndësi për klasifikimin dhe identifikim të punimit dhe do të na ndihmojë në hartimin e deskriptorit.

97

APOLONIA 12 • 23, str.97-102, Maj 2010

Hyrja: Paraqet prezentim të qartë dhe të shkurtë të problemit dhe të qëllimit të punimit. Në formë të shkurtë ceken punimet të cilët janë në mënyrë direkte të lidhur me problemin të cilin e shkoqit artikulli në fjalë. Në fillim të faqes ku është hyrja edhe një herë shkruhet titulli i punimit, por pa emrat e autorëve dhe të institucioneve.

Materialet dhe metodat të cilat janë përdorur në punim prezentohen shkurt por mjaftueshëm që lexuesit t’i mundësohet përsëritja e hulumtmit të përshkruar. Metodat paraqiten sipas rrënditjes së përdorimit të tyre.

Barërat theksohen sipas emrit të tyre gjenerik.

Metodat e njohura nga literatura nuk përshkruhen, por vetëm ceket e dhëna burimore në literaturë.

Rezultatet: duhet të jenë të saktë dhe qartë të paraqitur. Vlerat e rezultateve duhet statistikisht dhe në mënyrë profesionale të përpunohen.

Diskutimi dhe përfundimi: prezentohen ndaras. Qëllimi i diskutimit është që të bëjë interpretimin e rezultateve dhe krahasimin e tyre me njohuritë ekzistuese me vlerë në atë lëmi, prej nga dhe rrjedhin përfundimisht.

Tabelat dhe fotografitë Punimi mund të shoqërohet me fotografi dhe tabela Tabelat: Çdo tabelë shkruhet ose vizatohet në fletë të veçantë dhe jo në tekst, duhet të ketë titull dhe numër rendorë i cili ndërlidhet me tekstin.

Ilustrimet: Çdo ilustrim duhet të ketë përshkrimin dhe numrin rendor me të cilin paraqitet në tekst. Përshkrimi i fotografive legjenda shkruhet në fletë të veçantë sipas numrit rendor. Fotografitë mund të jenë kolor ose bardh e zi. Në shpinën e fotografive duhet të shkruhen inicalet e autorit të parë si dhe titulli i shkurtuar. Me anë të shigjetës duhet të tregohet pjesa e epërme e fotografisë.

Porositet që pjesët me rëndësi në fotografi të

APOLONIA 12 • 23, f. 97-102, Maj 2010

shënohen me shigjetë ose me shenja të përshtatshme. Të sëmurëve në fotografi duhet t’u mbnulohet identiteti.

Vizatimet: Punohen në letër të bardhë, në disketë ose në CD dhe dërgohen në origjinal. Germat dhe shenjat doemos të jenë të qarta, të kenë madhësi të njëjtë, përmasat të jenë të tilla që çdo e dhënë me zvogëlim të ngel e qartë. Shfrytëzimi i fotografive dhe tabelave nga burime të ndryshme duhet të përcillet me të dhëna se nga janë marrë.

Sipas rregullës, tabelat shënohen si “Tabelë”, ndërsa i tërë fotodokumentacioni tjetër shënohet si “Foto”. Tabelat dhe fotografitë nuk duhet të jenë më shum se 12 në numër.

Përshkrimi i literaturës: Literatura shkruhet në fletë të veçantë. Sipas Stilit Vankuver. Revistat duhet të përshkruhen me shkurtesa të cilat përdoren në Index Medicus.

Klasifikimi i punimeve Punimet të cilët botohen në revistë klasifikohen në: Punime burimore shkencore, kumtesa pararendëse, punime profesionale, ekspoze nga tubimet shkencore, vështrime, prezentime rastesh.

Vërejtje Për profesionalizëm të punimeve përgjegjësi mbajnë vet autorët dhe recenzuesit.

Të gjitha hulumtimet duhet të jenë në pajtueshmëri të plotë me parimet themelore të deklaratës së Helsinkut (World, Health Authority - 1975).

Punimet të cilët nuk jan shkruar sipas udhëzimeve të lartpërmendura nuk mund të pranohen për botim.

Punimet në revistë publikohen sipas radhitjes së caktuar nga redaksia dhe jo sipas arritjes së tyre.

Dorëshkrimet, fotografitë dhe dokumentacioni tjetër nuk kthehen, ndërsa të gjitha shtojcat e botuara dhe botimet e veçanta janë në pronësi të botuesit. Autorëve u takojnë nga 10 ekzemplarë të revistës.

98

APOLONIA 12 • 23, str.97-102, Maj 2010

UPATSTVA ZA AVTORITE Vo stomatolo{koto spisanie "Apolonija" se objavuvaat izvorni trudovi koi prethodno ne se objavuvani. Trudovite podle`at na recenzija i se klasifikuvaat vo ovie kategorii: Izvorno nau~ni trudovi Prethodni soop{tenija Stru~ni trudovi Izlagawa od nau~nite sobiri Pregledi Vo spisanieto "Apolonija" se objavuvaat isto taka tekstovi koi ne podle`at na recenzija i se klasificiraat vo: Mislewa i komentari Bele{ki Prikazi i soop{tenija od praksa vo oblik na dopisi, ili prevodi na napisi od stranskata literatura.

Vo posebni rubriki se objavuvaat i: Pregledi Prikazi na knigi Novini Kalendar na zna~ajni nau~ni i stru~ni sobiri Tekstovite od medicinskoto zdravstveno vospituvawe voop{to, i od stomatolo{koto zdravstveno vospituvawe posebno }e se rasporedat vo soodvetnite rubriki.

Upatstvata za objavuvawe na trudovite vo stomatolo{koto spisanie “Apolonija” se vo soglasnost so preporakata na International Committee of Medical Journal Editors, Uniform Requirements for Manuscript Submitted to Biomedical Journals, Ann Intern Med 1988; 108: 258-265 Trudovite za objavuvawe se pra}aat do uredni{tvoto na ovaa adresa: Stomatolo{ko spisanie "Apolonija", Ivo Lola Ribar 145, 1200 Tetovo Makedonija Tekstot od trudovite {to podle`at na recenzija mo`e da ima maksimalno 16 pi{uvani stranici.

Tekstot od trudovite {to ne podle`at na recenzija mo`e da ima maksimalno 12 pi{uvani stranici.

Pregledite, prikazite na knigi i novinite mo`e da imaat maksimalno 3 pi{uvani stranici.

Spisanieto se izdava na tri jazici: albanski, makedonski i angliski. Za

APOLONIA 12 • 23, f. 97-102, Maj 2010

trudovite {to pristignuvaat napi{ani samo na eden od jazicite, uredni{tvoto go zadr`uva pravoto za niven prevod i pe~atewe na ostanatite jazici na koi se izdava spisanieto.

Tekstot na trudot Kompletnite trudovi treba da se ispra}aat vo dve kopii na A4 format pridru`eni so disketa ili CD. Trudovite treba da se napi{ani na dva reda. Na levata i na desnata strana od listot treba da ima bel rab od 3cm.

Prvata strana od trudot treba da gi sodr`i: Naslovot na trudot, imiwata na avtorite, imeto na institucijata od kade {to doa|aat avtorite i adresa za dopis Naslovot na trudot: Treba da e jasen i pokratok.

Avtorite treba da se zapi{uvaat so polno ime i prezime. Potoa se pi{uva polnoto ime na institucijata kade {to trudot e realiziran. Imiwata na instituciite treba da se pi{uvaat po ist raspored so imiwata na avtorite. Na istata stranica treba da se napi{e adresata na avtorot za korespondencija.

Zadol`itelno avtorite vo slednite stranici na trudot da go pi{uvaat naslovot na trudot vo skratena forma i toa ne pove}e od 25 bukvi.

Apstrakt: se pi{uva na poseben list i ne treba da bide podolg od 160 zborovi.

Apstraktot treba da gi sodr`i va`nite fakti na trudot: kratka i jasna prezentacija na problemot, celta na trudot, metodot na rabota, rezultatite (so specifi~ni i broj~ani podatoci) i osnovnite zaklu~oci. Apstrakt na angliski se pi{uva isto taka na poseben list. Toj go sodr`i i naslovot na trudot. Vo apstraktot ne treba da ima kratenki i akronimi koi se zna~ajni za klasifikacija i identifikacija na trudot, a }e ni koristat za sostavuvawe na deskriptorot.

Voved: Kratko i jasno go prezentira problemot i celta na trudot. Kratko se spomenuvaat trudovite koi se direktno povrzani so problemot {to go prika`uva spomenatiot tekst. Na po~etokot na stranicata kade {to e i vovedot, u{te

99

APOLONIA 12 • 23, str.97-102, Maj 2010

edna{ se pi{uva naslovot na trudot, me|utoa bez imiwata na avtorite i instituciite.

Materijalite i metodite koi se primeneti vo trudot se prezentiraat na opi{anoto istra`uvawe. Metodite se prika`uvaat spored rasporedot na nivnata primena. Lekovite se naveduvaat spored nivnoto generi~no ime. Metodite, poznati od literaturata ne se opi{uvaat, tuku se naveduva izvorniot literaturen podatok.

Rezultatot treba da e precizno i jasno prika`an. Zna~eweto na rezultatot treba profesionalno i statisti~ki da se obraboti.

Diskusijata i zaklu~ocite se prika`uvaat odvoeno. Celta na diskusijata e interpretacija na rezultatite i nivno sporeduvawe so postojnite va`ni soznanija vo taa oblast, od kade {to proizleguvaat zaklu~ocite.

Tabeli i sliki Trudot mo`e da bide pridru`en so tabeli i sliki.

Tabeli: Sekoja tabela se pi{uva na poseben list a ne vo tekstot, treba da ima naslov i reden broj koj se povrzuva so tekstot.

Ilustracii: sekoja ilustracija mora da ima opis i reden broj so koj se pojavuva vo tekstot. Opisot na slikata - legendata se pi{uva na poseben list po reden broj.

Slikite mo`e da bidat kolor ili crnobeli. Na zadnata strana na slikata treba da se napi{at inicijalite na prviot avtor, kako i skrateniot naslov. So strelka treba da se ozna~i gorniot del od slikata. Se prepora~uva va`nite delovi od slikata da se ozna~at so strelka ili so soodvetni znaci. Na pacientite od slikata treba da im se pokriva identitetot.

Crte`i: Se izrabotuvaat na bela hartija, na disketa ili na CD i se pra}a

APOLONIA 12 â&#x20AC;˘ 23, f. 97-102, Maj 2010

originalot. Bukvite i znacite mora da bidat jasni, da imaat ista golemina, proporciite treba da se takvi {to sekoj podatok, so namaluvaweto }e ostane jasen.

Koristeweto na slikite i tabelite od razni izvori treba da bide prosledeno so podatoci koi poka`uvaat od kade se zemeni.

Spored praviloto, tabelite se ozna~uvaat so "Tabela", a drugoto foto dokumentacija se ozna~uva so "slika". Tabelite i slikite ne treba da se pove}e od 12 vo broj.

Popis na literaturata Literaturata se pi{uva na poseben list spored Stilot Vankuver. Spisanijata treba da se prika`uvaat so kratenki koi se upotrebuvaat vo INDEX MEDICUS Klasifikacija na trudovite Trudovite koi se objavuvaat vo spisanieto se klasificiraat kako: Izvorno nau~ni trudovi, prethodni soop{tenija, stru~ni trudovi, izlagawa od nau~nite sobiri, pregledi, prikazi na slu~ai.

Opomena Za stru~nosta na trudovite odgovorni se samite avtori i recenzentite. Site istra`uvawa treba da se vo soglasnost so osnovnite principi na Helsin{kata deklaracija (World Health Authority - 1975) Trudovite koi ne se napi{ani spored gorenavedenite upatstva ne mo`at da se primat za objavuvawe.

Trudovite vo spisanieto se objavuvaat spored odredeniot raspored od redakcijata, a ne spored nivnoto pristignuvawe.

Rakopisite, slikite i drugata dokumentacija ne se vra}aat, a site prilozi i posebnite izdanija se vo sopstvenost na izdava~ot. Na avtorite im sleduvaat po 10 primeroci na spisanieto.

100

APOLONIA 12 â&#x20AC;˘ 23, str.97-102, Maj 2010

INSTRUCTIONS TO AUTHORS In journal of dentistry Apolonia will be published original papers which are not published previously. Papers are submitted to the reviewer’s report and are clasificate into these categories: Original scientific papers Preliminary communications Professional papers Conference papers Reviews In journal Apolonia also will be published texts wich don’t submitte to the reviewer’s report and are clasificate in: Opinions and comments Noteses Presentations and informations from the practice such as paper or articles translated from other languages.

In special columns also will be published Reviews Books presentation News Calendar of important scientific and profesional meetings.

Text about medical health education on generally, and stomatological health education in particullary will be ranged on adeguate columns.

Instructions for preparation of manuscripts submitted to journal of dentistri Apolonia are consistent with recomendations issued by the International Commitee of Medical Journal Editors, uniform requirements for Manuscripts Submitted to Biomedical Journals, Ann Intern Med 1988; 108: 258-265.

The papers for publication should be addressed to: Journal of dentistry APOLONIA, Ivo Llola Ribar 145, 1200 Tetova Macedonia Papers which are submitted to the rewiewer’s report should not exceed 16 printed pages.

Papers which are not submited to the reviewer’s report should not exceed 12 printed pages.

APOLONIA 12 • 23, f. 97-102, Maj 2010

Reviews, books presentations and news, should not exceed 3 printed pages.

Journal is printed in three languages: Albanien Macedonien and English. Papers which are in one language, editorial staff keep the right to translate into other printing languages of the Journal.

Preparation of Manuscript The complete paper should be submitted in two kopies in format A4 on escorted with disc or CD. It should be typed double - space throughout the paper and a left and right margins of at least 3cm.

Title page should contain: The title of the paper, names of authors, their affiliations (institutions) and address for corespodence.

The title of the paper should be as short as posssible. The authors are writed with their full name and surname. Than is writed the exacte name of the institution where is realised the paper. Institutions should follow the sequence of the respective authors. In the same page should be write the address for correspodence. Is necessary that the authors should added a running title of not more than 25 characters.

Abstract should be writen on a separate paper and should not exceed 160 words. It should consist all substantial facts about presentation in the paper: brief and precise account of the problem, aim of the study, methods used, significant results (with specific and numerical data) and main conclusions. Abstract in English should be writhen on a separate paper and contain the title of the paper. In abstract text, abbreviations and acronyms should be avoided.

Abstract should be followed by 3-5 key words, most important for identification and clasification of the paper contents and helpful in identifying descriptors.

Introduksion should provide a brief and concise account of the problem and aim of the study. Previouns articles directly related to the

101

APOLONIA 12 • 23, str.97-102, Maj 2010

study should be briefly mentioned. The introduction section should be preceded by the title of the paper writen on the top of the page (withaut the authors and institutions).

Materials and Methods used in the study should be described briefly but clearly enough as to allow the readers to repeat the study if they wish to. The methods should be presented chronologically as they were used.

Drugs should be cited by their generic names.

Methods known from literature should not be described but the original literature data listed.

Results should be presented clearly and accurately. Significance of the results should be statistically obtained.

Discussion and Conclusions should be written separately. The purpose of the Discussion is to give an interpretation of the results and compare them to the existing important knowledge in the field, from which the Conclusions should naturally follow Tables and Figures The paper can be supplemented with figures and tables.

Tables: Each table should bi written or drawn on separate paper and not in the body of the text numbered according to their appearence in the text and titled.

Illustrations: Each illustration should be numbered accurding to their appearance in the text, and carry a description. Legend to figures should be typed on a separat paper according to the ordinal number. Photographs could be black-white or color. Each photograph shoulds have on the back the initials of the first author, and running title of the paper. Top of the figure should be indicated by an arrow.

Is recomandet that the substantional details on the figures should also be indicated by

APOLONIA 12 • 23, f. 97-102, Maj 2010

arrow or suitable markers. The identity of each patients in a photo should be covered.

Drawings should be made on white paper, on disket or in CD and submitted as original.Letters and sings should be clear, equal size, allowing possible reduction in size.

When using figures and tables from other sources, are not should be provided stating the source where they have been taken from.

Only tables should be designated “Table”, and any other documentation should be designated as “figure”. The number of tables and figures together should net exceed 12.

References References should bi writen on a separate sheet of paper according to the Vancouver style, using journal title abbreviations according to Index Medicus.

Clasification of Papers Papers to be published in Journal of dentistry Apolonia are classified as follows: Original scientific papers, preliminary communications, profesional papers, conference papers, reviews, case reports.

Attention: Authors and reviewers are responsible for the professional level of the paper. All studies should be consistent with the basic principles of Helsinki Declaration (World Heath Authority 1975).

Paper that do not comply with these Instructions will not be taken into consideration for publication.

The Editorial Staff keep the right to publish papers regardless of the sequence of their receipt.

Manuscripts, photographs and other dokumentation will not be returned to authors, and all printed separates and special editions become the property of the Editor. Each author will recive 10 exemplars of Journal.

102

APOLONIA 12 • 23, str.97-102, Maj 2010