REVISTA APOLONIA by CABEJ

UDC 616

ISSN 1409-8768 Kryeredaktor • Glaven urednik • Editor in Chief Sherif SHAQIRI Redaktorë përgjegjës • Odgovorni urednici • Assistant editors Xhelal IBRAIMI, Xhelal SHABANI, Imbërli HALILI Sekretar • Sekretar • Secretary Zulfiqar CARA

Këshilli redaktues ndërkombëtarë • Me|unaroden redakciski odbor • International editorial council Iniz AJETI (MK), Amet DEMIRI (MK), Bejtulla ZEQIRI (MK), Fejzi KERAJ (AL), Stanko VUKOVAJAC (CRO), Adil RAKA (KS), Nuri YAZICIOGLU (TR), Branko VASILEVSKI (MK), Hasan MEHMETI (MK), Luben GUGU^EVSKI (MK), Nazmi KOÇI (AL),Osman SEJFIJA (KS), Nejat ARPAK (TR), Miroslava STEVANOVI] (MK), Ramazan ISUFI (AL), Krste DEJANOVSKI (MK), Adem ALUSHI(AL), Agim ISLAMI(KS), Milaim SEJDINI (MK), Hasim HAVZIU(MK)

Këshilli botues • Izdava~ki odbor • Publisher council Neshat SELIMI, Irfan HOXHA, Ibraimali ALILI, Agim IZAIRI, Latif HALILI, Feto SULA, Fadil MEHMETI, Safet ZUFERI, Agim BEGZATI, Xhevdet ALIU, Enis REXHEPI, Memetali LUMANI, Afrim FETAI, Shenasi ALIU, Perjane NASUFI, Qanije AJETI, Gjynele DEMIRI, Elverta SHABANOVSKA, Ajsene XHAFERI, Ermira MUSLIU, Ismail IDRIZI, Zafer SULEJMANI, Atli MARKU, Shaban SELIMI, Luan TRESI, Arben DEMIRAGA, Memet MURATI, Imer ISMAILI

Revista Apolonia është organ i Shoqërisë Stomatologjike Shqiptare Spisanieto Apolonia e organ na Stomatolo{koto Dru{tvo na Albancite Journal Apolonia is organ of Albanians' Stomatological Society Themelues • Osniva~ • Founded by Shoqata e stomatologëve Apolonia - Tetovë Zdru`enie na stomatolozi Apolonia - Tetovo Dentists' association Apolonia - Tetova Botues • Izdava~ • Published by Shoqëria Stomatologjike Shqiptare Stomatolo{ko dru{tvo na Albancite Albanians' Stomatological Society Rradhitja kompjuterike,disejnimi dhe shtypi Çabej - Tetovë Kompjuterska obrabotka,dizajnirawe i pe~atewe ^abej - Tetovo Type setting,desing and printed by Çabej - Tetova Tirazhi • Tira` • Edition 1000 copë • primeroci • exemplars Revista stomatologjike Apolonia del dy here në vit Stomatolo{koto spisanie Apolonia izleguva dva pati godi{no Journal of dentistry Apolonia is published two times a year Xhiro llogaria • @iro smetka • C.A.,:290400000398022 Nr.tatimor • EDB • T.I.N. 4028005145666 Depozues • Deponent • Depozitor: TTK-Banka E-mail: apolonia_editor@yahoo.com / albstom_info@yahoo.com / albstom_contact@yahoo.com Web site: www.albstom.org.mk Adresa/Shoqëria Stomatologjike Shqiptare Rr.”167 nr.10” - Tetovë Adresa/Stomatolo{ko Dru{tvo na Albancite Ul."167 br. 10" - Tetovo Address/Albanians' Stomatological society Str.”167 nr.10” - Tetova Dorëshkrimet, artikujt dhe shënimet e tjera nuk kthehen Rakopisite, ~lencite i drugite dopisi ne se vra}aat Manuscripts,articles and other correspondences are not returned Revista referohet në • Spisanieto se referira vo • Journal is refered in Index to dental literature /MEDLINE-MEDLARS, Biological abstracts/BOISIS

BETIMI I HIPOKRATIT „Me të hyrë në rradhët e anëtarëve të profesionit mjekësor, betohem solemnisht se jetën time do ta vë në shërbim të humanitetit. Për mësuesit e mi do të kemë gjithmonë miradi e respekt të merituar. Detyrën time do ta ushtrojë me ndërgjegje e dinjitet. Brengosja ime më e madhe do të jetë shëndeti i pacientit tim. Do t'i ruaj me tërë fuqinë që kam nderin dhe traditën fisnike të profesionit mjekësor. Kolegët e mi do ti kem vëllezër. Në punën time me të sëmurët nuk do të ndikojë kurrfarë paragjykimi mbi përkatësinë fetare, kombëtare, racore, politike a klasore. Jetën e njeriut do ta respektojë absolutisht, që nga zanafilla e saj. Nuk do të lejojë as në rrethana kërcënimi që dija ime jetësore të përdoret në kundërshtim me ligjet e humanitetit. Këtë betim e jap solemnisht dhe me vullnet duke u mbështetur në nderin tim.

HIPOKRATOVA ZAKLETVA Vo ~asot koga stapuvam me|u ~lenovite na lekarskata profesija sve~eno se obvrzuvam deka svojot ìvot go stavam vo slu`ba na humanost. Kon svoite u~iteli }e ja za~uvam dol`nata blagodarnost i po~it. Svojata profesija }e ja izvr{uvam sovesno i dostoinstveno. Najgolema grià }e mi bide zdravjeto na bolniot. ]e gi po~ituvam tajnite na sekoj koj }e mi se doveri. So site svoi sili }e gi branam ~esta i plemenitite tradicii na lekarskata profesija. Moite kolegi }e mi bidat bra}a. Vo izvr{uvaweto na svojata dol`nost nema da imam nikakvi verski, nacionalni, rasni, politi~ki ili klasni predrasudi. Apsolutno }e go po~ituvam ~ovekoviot ìvot, od negoviot po~etok pa do krajot. I pod zakana nema da dopu{tam moeto medicinsko znaewe da se iskoristi sprotivno na zakonite na humanosta. Na ova se obvrzuvam sve~eno, slobodno povikuvaj}i se na svojata ~est.

THE SWEAR OF HYPOCRAT At the time of being admitted as a Member of the medical profession I solemnly pledge myself to consecrate my life to the service of humanity: I will give to my teachers the respect and gratitude which is their due; I will practise my profession with conscience and dignity; The health and life of my patient will be my first consideration; I will respect the secrets which are confided in me; I will maintain by all means in my power, the honour and. the noble traditions of the medical profession; My colleagues will be my brothers: I will not permit considerations of religion, nationality, race. party politics or social standing to intervene between my duty and my patient; I will maintain the utmost respect for human life. from the time of its conception, even under, threat. I will not use my medical knowledge contrary to the laws of humanity; I make these promises solemnly, freely and upon my honour.

(Gonxhe Bojaxhiu)

MAJKA TEREZA (Gonxe Bojaxiu)

Ajo familje, ai popull i cili s’frikohet prej fëmijëve, prej jetës së re s’ka pse të ketë frikë prej ardhmërisë.

Taa familija, toj narod koj ne se pla{i od decata, od noviot `ivot, nema zo{to da se pla{i od idninata.

NËNË TEREZË

MOTHER TERESA (Gonxhe Bojaxhiu) That family, that people who don't afraid from children, from the new life isn't necessary to be afraid for the future

APOLONIA Revistë shkencore, profesionale dhe informative. PËRMBAJTJA PUNIME BURIMORE SHKENCORE Luben Guguvçevski 9 - 18 • Trajtimi konzervativ i hipermobilitetit nyje nofull Winnie Pradel 19-28 • Inzhenjeringu indor në kirurgjinë orale dhe maxiloeaciale Iniz Ajeti, amazan Isufi, Qanie Ajet, Branko Vasilevski 29-40 • Ndryshimet elektromiografike te muskujt mastikatorë para dhe pas intervenimit kirurgjikal te pacientët me deformitete dentofaciale M. Peeva, S. Gerasimova, G. Apostolova, N. Pisevska, H. Havziu 41-50 • Mediatorët biologjik në funksion të përshpejtimit të regjenerimit të defekteve kockore postoperative të nofullave

PUNIME PROFESIONALE Oriana Tamburi 51-65 • Objektet frikëshkaktuese të klinikës dentare dhe roli i përvojës së parë në lindjen e frikës dentare Silvana Beraj, Nazmi Koçi 67-72 • Demtimet e procesit alveolar ne defektet e kufizuara te harkut dhembor. Hasim Havziu, Agron Mustafai, Zulfiqar Cara 73-80 • Trajtimi kirurgjik-ortodontik i kaninëve të impaktuar maksilar dhe mandibular PUNIME VËSHTRIM Marija Zuzhelova 81-89 • Mikroimmplantet -sfidë e re në ankorimin ortodontik NGA LITERATURA Irina Ramo, Algen Isufi, Ramazan Isufi 91-94 • Njohja e anatomise topografike te regjionit omf nga studentet, mjaft e rendesishme ne kirurgjine rekonstruktive faciale

95-104 • RISI, KOMENTE, PREZENTIME

APOLONIA 10 • 19, f. 3-5, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.3-5, Maj 2008

APOLONIA Nau~no, stru~no i informativno spisanie SODR@INA IZVORNI NAU^NI TRUDOVI Quben Guguv~evski 9-18 • Konzervativen tretman na vili~nozglobnata hipermobilnost Winnie Pradel 19-28 • Tkivniot inènering vo oralnata i maksilofacijalnata hirurgija Iniz Ajeti, amazan Isufi, Qanie Ajet, Branko Vasilevski 29-40 • Elektromiografskite promeni na mastikatornata muskulatura pred i po hirur{kata intervencija kaj pacienti so dentofacijalni deformiteti M. Peeva, S. Gerasimova, G. Apostolova, N. Pisevska, H. Havziu 41-50 • Biolo{kite medijatori vofunkcija na zabrzanata koskena regeneracija na postoperativni vili~ni defekti STRU^NI TRUDOVI Oriana Tamburi 51-65 • Objekti prerdizvikuva~i na stravot vo stomatolo{kite kliniki i ulogata na prvoto iskustvo pri pojavuvaweto na dentalniot strav Silvana Beraj, Nazmi Ko~i 67-72 • O{tetuvawata na alveolarniot greben pri ograni~eni defekti na zabniot lak Hasim Havziu, Agron Mustafai, Zulfi}ar Cara 73-80 • Hirur{ko - ortodontski tretman na maksilarnite i mandibularnite impaktirani kanini PREGLEDNI TRUDOVI Marija Zuèlova 81-89 • Mikroimplantanti- nov predizvik vo ortodontskata ankaraà OD LITERATURA Irina Ramo, Algen Isufi, Ramazan Isufi 91-94 • Poznavawe na topografskata anatomija na omf od strana na studentite, kako mnogu zna~ajna za rekonstruktivnata facijalna hirurgija 95-104 • NOVINI, KOMENTARI, PREZENTACII

APOLONIA 10 • 19, f.3-5, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.3-5, Maj 2008

APOLONIA Professional scientific and informative journal CONTENT PROFESSIONAL PAPERS Diana Brovina 9 - 15 • Endodontic treatment of permanent teeth by children Jadranka Bundevska, Biljana Kapushevska, Feriha Sali, Blerim Mehmeti, Marjan Petkov 17-23 • Treatment for patients with compulsory prognatic nibble Zulfiqar Cara, Hasim Havziu 25-30 • Bleedings after oral-surgical interventions and their therapeutic treatmen REVIEW PAPERS Hrvoje Brkiq 31-37 • Discovery of the identity by the genetic impression Rozarka Budina 39-46 • Teeth blaenching Rishelle G. Lyndemayer 47-52 • The use of glas-ionomers for sealing of newly erupted permanent molars Ramazan Isufi, Kujtim Bilali, Jakup Vrioni, Agron Harulla 53-64 • The plastic-esthetic surgery and the objectives of the oro-maxillo facial surger in this field Agim Islami, Enis Ahmedi 65-70 • How to make good presentation in stomatology CASE REPORT Imberli Halili 71-78 • The rapid expansion of maxilla with Hyrax

79-83 • NEWS, COMMENTS, PRESENTATIONS

APOLONIA 10 • 19, f.3-5, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.3-5, Maj 2008

SEKOJ NOV BROJ E NOV PO^ETOK

DO NUMËR I RI ËSHTË FILLIM I RI

Po~ituvani ~itateli na spisanieto Apolonia, nejzini simpatizeri, u~esnici na me|unarodniot Kongres "Stomatologijata Denes", kole{ki i kolegi. Stomatolo{koto spisanie Apolonia, zaedno so vas, so nejzinite sorabotnici ~ii broj od den na den se zgolemuva; Od eden broj do drug ~ekori vo pravec na svoite stremeì vo stomatolo{kata nauka i profesija so sigurni i hrabri èkori i krenato èlo. Stomatolo{koto spisanie Apolonia kako organ na Stomatolo{koto Dru{tvo na Albancite kako sekoga{, i vo ovoj broj so svojata sodrìna ima za cel da na svoite ~itateli im ponuduva kvalitetni materiali i zna~ajni i interesantni temi, posebno od stomatolo{kata nauka i praksa i voop{to od medicinata. I zatoa, sekoj nov broj od spisanieto pretsavuva i nov po~etok, bidejqi spisanieto so svojata sodrìna i so svoite materiali pravi presek na profesionalnite i nau~nite soznanija do ovoj moment, a seto ona {to so sebe }e go donese stomatologijata vo idnina ]e bide zastapeno, i }e go najde svoeto mesto vo slednite broevi na spisanieto Apolonia, bidej]i pove]e od o~igledno e deka sudbina na ~ovekot e da gi sledi i prifaqa promenite {to sekojdnevno se slu~uvaat kako neminovnost. Po~ituvani ~itateli, i vie u~esnici na kongresot “Stomatologijata denes”, se nadevam deka spisanieto Apolonia so materialite od ovoj broj, ]e ja zadovoli va{ata qubopitnost ponuduvaj}i na vas nau~ni, profesionalni i informativni novini, a kaj nejzinite sorabotnici,

Të nderuar lexues të revistës Apolonia, simpatizues të saj, pjesmarrës të Kongresit Ndërkombëtar “Stomatologjia Sot”, kolege dhe kolegë. Revista stomatologjike Apolonia, së bashku me ju, me bashkëpuntorët e sajë të cilët nga dita në ditë vijnë duke u shtuar; Nga numri në numër hapëron dretj mëtimeve të saja në shkencën dhe profesionin e stomatologjisë me hapa të guximshëm dhe të sigurtë, si dhe ballë lartë. Revista Stomatologjike Apolonia, si organ i Shoqërisë Stomatologjike Shqiptare edhe në këtë numër si gjithmonë, me përmbajtjen e vet ka për qëllim që lexuesve të sajë të ju ofrojë materiale cilësore dhe tema të rëndësishme dhe interesante, nga shkenca dhe praktika stomatologjike në veçanti si dhe nga mjeksia në përgjithsi. Dhe prandaj, çdo numër i ri i revistës paraqet edhe një fillim të ri, pasiqë revista me përmbajtjen dhe me materialet e saja bën prerje të njohurive profesionale dhe shkencore gjer më këtë moment, ndërsa të gjithë atë të cilën do ta sjell me vete stomatologjia në të ardhmen, do të prezentohet dhe do ta gjejë vendin e vet në numrat e ardhshëm të revistës Apolonia, sepse është më se e vërtetë që fati i njeriut është i destinuar ti ndjekë dhe ti perqafojë ndryshimet të cilat si të domozdoshme ndodhin çdo ditë. Të nderuar lexues dhe ju pjesmarrës të kongrersit “Stomatologjia sot”, shpresoj se revista Apolonia me materialet e këtij numri, do ta kënaq kureshtjen tuaj duke ju ofruar risi shkencore, profesionale dhe informative, ndërsa te bashkëpunëtorët e vet, te APOLONIA 9 • 18, f. 7-8, Nëntor 2007

APOLONIA 9 • 18, str.7-8, Noemvri 2007

idnite sorabotnici i kaj pretendentite za sorabotka isto taka }e inicira qubopitnost za edna poplodna sorabotka vo idnina. Ostanuvam so nade` deka zaedno so spisanieto Apolonia, so materialite od kongresot, kako i so prisastvoto vo kongres, }e pominete ubavi denovi vo struga u`ivaj}i vo nejzinite, i vo ubavinite na ezeroto.

bashkëpuntorët e ardhshëm dhe te pretendentët për bashkëpunim do të nxis kërshërinë për një bashkëpunum më të frytshëm në të ardhmen. Ngeli me shpresë se së bashku me revistën Apolonia, me materialet e kongresit, si dhe me përcjelljen e punimeve të kongresit, do të kaloni ditë të këndshme në Strugë duhe i shijuar bukuritë e sajë dhe liqenit pranë.

Glsven urednik D-r [erif [a}iri M-r sci

Kryeredaktor Dr. Sherif Shaqiri Mr. sci

EACH NEW NUMBER IS A NEW BEGINNING Dear riders of journal Apolonia, its simpatizants, participants of the International Congress “ Dentistry today”, colleagues. The journal of dentistry Apolonia together with You, with its collaborators, which from day to day become numerous; From number to number make steps through its tendency in science and profession of dentistry with stoutness and assured steps, and also with head up. Journal of dentistry Apolonia, such as herald of Albanians’ Stomatological Society, with its content permanently has purpose that to offer to its readers qualitative materials, and important and interesting topics, from stomatological science and practice especially, and from medicine in generally. Therefore, each new number of journal represent a new beginning too, because the journal with its content, and its materials make cutting of professional and scientific knowledges till present moment, meanwhile whole that will carry in the future the stomatology with them, will be presented and will find it place in the next issues of journal Apolonia, because is more than surely that the human destinity is decided for following and embrace the changes which such as necessity are happened every day. Dear riders, and you participants of the congress “Dentistry today”, I hope that the journal Apolonia with materials of this issue, will satisfy your curiosity offering scientific, professional and informative novelties. Meantime, by collaborators, forthcoming collaborators, and pretenders for collaboration will induce curiosity for an efficiently collaboration in the future. I hope that with journal Apolonia, with congress materials, and with participation in the congress sessions, you will have a nice days in Struga enjoying with its beauties, and the beauties of the near lake. Editor in Chief Dr. Sherif Shaqiri Mr. sci

APOLONIA 10 • 19, f. 7-8, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.7-8, Maj 2008

UDK: 616.724 IZVOREN NAU^EN TRUD (INT)

UDC: 616.724 PUNIM BURIMOR SHKENCOR (PBSH)

TRAJTIMI KONZERVATIV I HIPERMOBILITETIT NYJE NOFULL

KONZERVATIVEN TRETMAN NA VILI^NOZGLOBNATA HIPERMOBILNOST Q. Guguv~evski

L. Guguvçevski Universiteti Shën Kirili dhe Metodi Shkup Fakulteti i Stomatologjisë Klinika për protetikë mobile

Univerzitet Sv. Kiril i Metodij Skopje Stomatolo{ki fakultet Klinika za mobilna protetika

Abstrakt

Apstrakt

Hipermobiliteti i gjeneralizuar i nyjes karakterizohet me rritjen e nivelit të të lëvizmërisë te më shumë nyje. Përveç termit hipermobilitet shfrytëzohen edhe termat subluksimi temporomandibular, jostabilitet i nyjes ose lirshmëri nyjore. Hipermobiliteti më shpesh paraqitet te ata nyje ku ekziston një pjertësi posteriore e shkurtë e tuberit të nyjes, dhe që është e përcjellur për fat të këq me me pjertësi anteriore të rrafshtë. Trajtimi i sëmundjeve kronike si që është nyja TM, është çdo herë i vështirë dhe i pa parashikuar. Fitohet përshtypja se sublluksimi më shpesh paraqitet te ata nyje, ku ekziston pjertësi e shkurtë posteriore e tuberit të nujes dhe që përcjellet me pjertësi anteriore më të gjatë por të rafshtë. Pacienti doemos duhet të mësohet që ta kufizojë hapjen e gojës, që mos ta arrij pikën e translacionit e cila inicon interferencën. Sublluksacioni mandibular nuk është dukuri patologjike, por paraqet variacion të formës anatomike të fosa artikularis. Trajtimi kirurgjik i hipermobilitetit temporomandibular është dukshëm agresiv në relacion me simptomet nga të cilët ankohet pacienti, dhe prandaj rekomandohet aplikimi i trajtimit konzervativ. Fjalët kyçe: Nyja temporomandibulare, hipermobiliteti, trajtimi

Generaliziranata zglobna hipermobilnost se karakterizira so zgolemeno nivo na dvièwe vo pove}e zglobovi. Pokraj terminot zglobna hipermobilnost se koristat u{te i poimite temporomandibularna subluksacija, nestabilnost vo zglobot ili zglobna labavost. Hipermobilnosta po~esto se javuva vo onie zglobovi kade postoi kratka zadna kosina na zglobniot tuberkulum {to e sledeno so podolga, predna i zgora na toa ramna kosina. Tretmanot na hroni~nite zaboluvawa kako {to e TMH e sekoga{ teòk i neizvesen. Se dobiva vpe~atok deka subluksacijata se javuva po~esto kaj onie zglobovi kade postoi kratka zadna kosina na zglobniot tuberkulum {to e sledeno so podolga, predna, i zgora na toa ramna kosina. Pacientot mora da nau~i da go ograni~i otvoraweto na ustata, za da ne ja dostigne to~kata na translacija koja ja inicira interferencijata. Temporomandibularnata subluksacija ne e patolo{ka sostojba, tuku pretstavuva varijacija vo anatomskata forma na zglobnata jama. Hirur{kiot tretman na temporomandibularnata hipermobilnost e naglaseno agresiven vo odnos so simptomite na koi se àli pacientot i zatoa se prepora~uva primena na konzervativniot tretman. Klu~ni zborovi: Vili~en zglob, hipermobilnost, tretman

Adresa: Quben Guguv~evski JZU, USK Centar Sv. "Pantelejmon" - Skopje Ul. Vodwanska 17, 1000 Skopje

APOLONIA 10 • 19, f. 9-18, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.9-18, Maj 2008

TRAJTIMI KONZERVATIV I HIPERMOBILITETIT NYJE NOFULL

KONZERVATIVEN TRETMAN NA VILI^NOZGLOBNATA HIPERMOBILNOST

Hyrje

Voved

Nëse te pacienti ekzistojnë disa nyje me nivel të rritur të lëvizjeve,atëherë flasim për hipermobilitet të gjeneralizuar të nyjeve (HGJN). Kjo mund të ndodh si pasojë e ekzistimit të defektit te indet kolagjene, siç është sindromi i Ehlers-Danlos-it.Përveç nocionit ,,hipermobiliteti i nyjes,, shfrytëzohen edhe nocionet subluksacioni temporomandibular, jostabiliteti në nyje ose luhatje e nyjes. Kjo gjendje mund të paraqitet si pasojë e traumës akute ose kronike apo të jetë pasojë e dobësisë natyrore të strukturave kapsulare. Hipermobiliteti më shpesh paraqitet te ato nyje ku ekziston pjertësi e shkurtër e pasme e tuberkulumit nyjor që vazhdon me pjertësi më të gjatë të përparme e të rafshtë. Metodat kirurgjike në vete përmbajnë faktor rreziku, për sa i takon mundësisë së dëmtimit të nervave ose enëve të gjakut.Mu për këtë, indikacionet për trajtim kirurgjik janë të kufizuara, prandaj vetëm te një numër i vogël i pacientëve preferohet trajtimi kirurgjik. Trajtimi i sëmundjeve kronike siç është hipermobiliteti i nyjes temporomandibulare (NTM), është gjithmonë i rëndë dhe i paparashikueshëm. Me rëndësi është të ceket se të dy nyjet(e majta dhe e djathta) janë të kyqura në lëvizjet subluksative, pasiqë nyja funksionon në mënyrë simultane dhe simetrike.Si rezultat i hipermobilitetit,nyja është e tejngarkuar,e që është shkak i paraqitjes të ndryshimeve degjenerative të cilët manifestohen si çregullime ose ndezje të brendshme. Gjatë kohës së hapjes maksimale të gojës, tehet anësore të kondilit do të kërcejnë përpara,duke shkaktuar thellësi të dukshme në zonën para-aurikulare.

APOLONIA 10 • 19, f. 9-18, Maj 2008

Ako kaj pacientot postojat nekolku zglobovi so zgolemeno nivo na dvièwe, toga{ zboruvame za generalizirana zglobna hipermobilnost (GZH). GZH moè da se dolì na postoewe na defekt vo kolagenite tkiva, kako {to e Ehlers-Danlos sindromot. Pokraj terminot zglobna hipermobilnost se koristat u{te i poimite temporomandibularna subluksacija, nestabilnost vo zglobot ili zglobna labavost. Ovaa sostojba moè da se javi kako posledica na akutna ili hroni~na trauma, ili pak, da e posledica na prirodna slabost na kapsularnite strukturi. Hipermobilnosta po~esto se javuva vo onie zglobovi kade postoi kratka zadna kosina na zglobniot tuberkulum {to e sledeno so podolga, predna i zgora na toa ramna kosina. Hirur{kite metodi vo sebe vklu~uvaat rizik faktor, {to se odnesuva na mo`nosta od o{tetuvawe na nervite ili na krvnite sadovi. Tokmu poradi ova, indikaciite za hirur{ki tretman se dosta ograni~eni, pa samo kaj mnogu mal procent na pacienti se prepora~uva hirur{kiot tretman. Tretmanot na hroni~nite zaboluvawa kako {to e TMZ e sekoga{ teòk i neizvesen. Va`no e da se naglasi deka obata zgloba (desniot i leviot) se vklu~eni vo subluksira~kite dvièwa, bidej}i zglobot funkcionira simultano i simetri~no. Kako rezultat na hipermobilnosta, zglobot e preoptereten, {to e pri~ina za pojava na degenerativni promeni koi se manifestiraat kako vnatre{ni poremetuvawa ili vospalenija. Za vreme na maksimalnoto otvorawe na ustata, strani~nite polovi na kondilot }e preskoknat napred, predizvikuvaj}i zabele`livo vdlabnuvawe vo predaurikularnata zona.

APOLONIA 10 • 19, str.9-18, Maj 2008

Pregled na literaturata

Pasqyra e literaturës Okeson (1990) në bazë të hulumtimeve klinike vërejti se hipermobiliteti në NTM paraqitet gjatë joekzistimit të çfarëdo patologjie në vetë nyjen. Conti (2000) në hulumtimet e tija nuk gjeti relacion në mes të hipermobilitetit TM dhe të përgjithshëm të hipertranslacionit kondilar. Silveira(2005) shfaqi interesim tek raportet e mundëshme që ekzistojnë në mes hipermobilitetit të përgjithshëm dhe atij të NTM-së në kohën e graviditetit të grave.Gjatë kësaj,autori nukna udhëzon në ekzistimin e asnjë raporti në mes hipermobilitetit të përgjithshëm dhe të atij të NTM-së. Perrini(1997) raportin që ekziston në mes të HGJN-së dhe NTM-së, sugjeron se ekziston korelacion pozitiv në mes këtyre dy dukurive. Seckin (2005) prevalencën elëvizjes së nyjes në mes të rinisë studentore gjatë së cilës I ka definuar karakteristikat e pacientëve me hipermobilitet të nyjeve. Adair (1993) fëmijët që kanë HGJN gjasat për të demonstruar shenja dhe simptome të NTM-së janë më të mëdha në krahasim me fëmijët të cilët kanë mobilitet normal të nyjes. De Coster (2005) raportet që ekzistojnë në mes tëHGJN-së dhe NTM-së.Në vazhdim, autori e testoi vlefshmërinë diagnostike të shenjave klinike në vazhdimësi, që tregojnë në ekzistimin e hipermobilitetit të NTM-së. Deodato (2003) përshkruan metodën e qasjes konzervative në trajtimine çregullimeve të NTM-së.Metoda e përfshin distrakcionin e nyjes perms mënjanimit të kompresionit, restaurimit të qetësisë fiziologjike të nyjes, mobilizimit të indeve të buta, dhe gjithmonë kur është e mundur, vërtetimin e raportit kondil-disk-gropëz e nyjes. von Lindern (2003) injekcion lokal i toksin botulinumit,tipi A, përfaqëson trajtim të ri efikas gjegjës te dhimbjet kronike të faqeve që janë në lidhje me hiperaktivitetin e muskujve masticator. Duke pasur parasysh hipermobilitetin e NTM-së nga njëra anë si dhe përkufizimin e shfrytëzimit të të trajtimit kirurgjik të nyjes në anën tjetër, para nesh dolën qëllimet e hulumtimit: APOLONIA 10 • 19, f. 9-18, Maj 2008

Okeson (1990) vrz osnova na klini~kite ispituvawa zabeleàl deka hipermobilnosta vo vili~niot zglob se javuva pri nepostoewe na bilo kakva patolo{ka sostojba vo samiot zglob. Conti (2000) vo svoite ispituvawa ne na{ol relacija me|u sistemskata i temporomandibularnata hipermobilnost na kondilnata hipertranslacija. Silveira (2005) interes kon mo`nite soodnosi {to postojat me|u sistemskata hipermobilnost i hipermobilnosta na TMZ za vreme na graviditetot kaj ènite. Pri toa, avtorot ne ukaùva na postoewe na nikakov soodnos me|u sistemskata zglobna podvi`nost i temporomandibularnata podvi`nost; Perrini (1997) soodnosot {to postoi me|u GZH i TMN-sti, sugerira deka postoi pozitivna korelacija me|u ovie dve pojavi. Seckin (2005) prevalencijata na zglobna podvi`nost me|u studentskata mladina, pri {to gi definiral karakteristikite na pacientite so zglobna hipermobilnost; Adair (1993) deca koi imaat GZH {ansite da demonstriraat znaci i simptomi na TMN-sti se mnogu pogolemi vo sporedba so decata koi imaat normalna zglobna podvi`nost. De Coster (2005) soodnosite {to postojat me|u GZH i TMN-sti. Vo prodolènie, avtorot ja testiral dijagnosti~kata verodostojnost na seriite klini~ki znaci, {to ukaùvaat na postoewe na hipermobilnost vo TMZ. Deodato (2003) opi{uva metod na konzervativen pristap vo tretmanot na nepravilnostite na TMZ. Metodot ja vklu~uva zglobnata distrakcija preku otstranuvawe na kompresijata, restavracija na fiziolo{koto zglobno miruvawe, mobilizacija na mekite tkiva, i sekoga{ koga e toa mo`no, potvrduvawe na soodnosot kondildisk-zglobna jama; von Lindern (2003) lokalna inekcija na botulinum toksin, tip A, pretstavuva nov i soodvetno efikasen tretman kaj hroni~nite licevi bolki {to se vo vrska so hiperaktivnosta na xvakalnite muskuli. Imaj}i ja vo predvid hipermobilnosta na vili~niot zglob od edna, kako i ograni~enosta vo koristeweto na hirur{kiot tretman na zglobot od druga strana, pred nas se nametnaa slednive celi na istraùvaweto:

APOLONIA 10 • 19, str.9-18, Maj 2008

Da se proceni upotrebata na specijalno, za ovaa cel izrabotena naprava za ograni~eno otvorawe na ustata, kaj pacienti so klini~ki verificirana subluksacija na TMZ; Da se proceni klini~kiot efekt na intraoralniot ograni~uva~ vo tretmanot na prisutnata hipermobilnost na TMZ, i; Da se napravi analiza na elektromiografskiot spektar na sila na slepoo~nite i maseteri~nite muskuli pred i po tretmanot so intraoralniot ograni~uva~ za otvorawe na ustata.

Të vlerësohet përdorimi i mjetit të bërë apostafat për hapje të kufizuar të gojës,te pacientët me subluksacion të verifikuar klinik të NTM-së. Të vlerësohet efekti klinik i përkufizuesit intraoral në trajtimin e hipermobilitetit të pranishëm të NTM-së. Të bëhet analizë e spektrit elektromiografik me forcë të muskujve temporal dhe maseterik para dhe pas trajtimit me përkufizuesin intraoral të hapjes së gojës. Materiali dhe metodat

Materijal i metodi

Që të realizohen qëllimet e vendosura të punimit, është bërë hulumtimi i 34 pacientëve nga të dy gjinitë dhe te të gjithë ata është regjistruar ekzistimi i lëvizshmërisë së ritur të nyjes temporomandibulare. Në tabelën 1.është treguar distribuimi i të hulumtuarve.

Za da se realiziraat postavenite celi vo trudot, izvr{eno e ispituvawe na 34 pacienti od obata pola i kaj site niv e registrirano postoewe na zgolemena podvi`nost vo vili~niot zglob. Na tabela 1. e prika`ana distribucijata na ispitanicite.

Numri i pacientëve Broj na pacienti

Femra @enski

Meshkuj Ma{ki

100%

67,6%

32,3%

Tabela 1.Distribuimi i të hulumtuarve me hipermobilitet në NTM Tabela 1. Distribucija na ispitanicite so hipermobilnost vo TMZ

Siç hapet goja në kufijtë e maksimales, ashtë paraqitet pauza momentale,e përcjellur me kërcim të papritur ose mbikërcim kah pozicioni i hapur maksimal.Ky kërcim nuk prodhon zërin e kërcëllimës, por më tepër është e përcjellur me zërin e dridhjes ose me atë të rramjes së ndonjë sendi të rëndë. Terapeuti mund ta vërejë fenomenin përmes observimit të fytyrës të pacientit në regjionon e NTM-së.Në kohën e hapjes maksimale të gojës, tehet anësore të kondilit do të kërcejnë përpara, duke shkaktuar thellësi të theksuar në zonën para-aurikulare. Përveç paraqitjes së zonës depresuese në regjionon para-aurikular, shpesh paraqitet edhe asimetri e caktuar gjatë hapjes së gojës. Asimetria konziston në devijimin e mandibulës djathtas ose majtas, gjegjësisht shmangie shtegu medial i hapjes,gjatë fazave të mëvonshme dhe rikthim në gjendjen normale gjatë mbylljes së gojës.

APOLONIA 10 • 19, f. 9-18, Maj 2008

Kako se otvora ustata do svoite maksimalni granici, taka se javuva momentalna pauza, sledena od neo~ekuvan skok ili preskoknuvawe kon maksimalno otvorenata pozicija. Ova skokawe ne proizveduva zvuk na krckawe, tuku pove}e e pridruèno so zvuk na tresok ili zvuk na pa|awe na teòk predmet. Terapevtot moè da ja zabeleì pojavata preku opservacija na liceto na pacientot vo regijata na vili~niot zglob. Za vreme na maksimalnoto otvorawe, strani~nite polovi na kondilot }e preskoknat napred, predizvikuvaj}i zabele`livo vdlabnuvawe vo predaurikularnata zona. Pokraj pojavata na depresirana zona vo predaurikularnata regija, ~estopati se javuva i odredena asimetrija pri otvoraweto na ustata. Asimetrijata se sostoi vo devijacija na mandibulata kon desno ili kon levo, odnosno otstapuvawe od medijalnata pateka na otvorawe, pri podocne`nite fazi i povtorno vra}awe vo normalna sostojba pri zatvorawe na ustata.

APOLONIA 10 • 19, str.9-18, Maj 2008

Foto.1.Inçizime native tomografike të NTM-së A.Gjendje e gojës së mbyllur dhe B.Gjendje e hapjes maksimale të gojës, gjatë së cilës vërehet ekskurzion i zmadhuar i kapitulumit para tuberkulumit të nyjes. Sl. 1. Nativni tomografski snimki na vili~niot zglob. A. Sostojba na zatvorena usta i B. Sostojba na maksimalno otvorena usta, pri {to se zabele`uva zgolemena ekskurzija na kapitulumot pred zglobniot tubedkulum

Te secili i hulumtuar është punuar i ashtuquajur kufizues ihapjes së gojës. Gjegjësisht, kufizuesi bëhet ashtu që të kaninët e sipërm dhe të poshtëm majtas dhe djathtas vendosen brikete ortodontike. Nëpërmjet këtyre breketëve futet pe i hollë i najllontë që lidhet për ta kufizuar hapjen e gojës. Me rëndësi është që hapja e gojës të jetë deri në gjendjen e paraqitjes së zërit në nyje, gjatë distances së caktuar mesprerëse. Vlera mesatare e distances interincizale tëk të hulumtuarit tanë është 27mm e që është e mjaftueshme që të mundet pa pengesa të kryhet procesi i përtypjes së ushqimit.Pamja praktike e kufizuesit së hapjes së gojës është treguar në fot.2.

Kaj sekoj ispitanik e izraboten t.n. ograni~uva~ na otvorawe na ustata. Vsu{nost, ograni~uva~ot se izrabotuva taka {to na gornite i dolnite kanini na desnata i levata strana se postavuvaat ortodontski breketi. Niz ovie breketi se provnuva tenok najlonski konec {to se vrzuva taka da go ograni~i otvoraweto na ustata. Va`no e otvoraweto da bide do sostojba na pojavata na zvuk vo zglobot, pri odredeno me|usekalno rastojanie. Prose~nata vrednost na interincizalnoto rastojanie kaj na{ite ispitanici iznesuva 27 mm {to e inaku sosema dovolno za da moè nepre~eno da se obavuva procesot na xvakawe na hranata. Prakti~niot izgled na ograni~uva~ot na otvorawe na ustata e prikaàn na sl. 2. Sl. 2. Ograni~uva~ot na otvorawe na ustata in situ. Na slikava se zabeleùva postavenosta na breketite i najlonskiot konec {to se vrzuva i vsu{nost go spre~uva nepotrebnoto prekumerno otvorawe na ustata

Fot. 2. Kufizuesi i hapjes së gojës in situ. Në fotografi vërehet vendosja e breketave dhe peni i najllontë që lidhet dhe që e pengon hapjen e tepërt e të panevojshme të gojës

APOLONIA 10 • 19, f. 9-18, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.9-18, Maj 2008

Rezultati

Rezultatet Me qëllim që të vlersohet gjendja e muskujve mastikator, më saktë te muskili maseter dhe ia temporal i përparëm, te çdo i hulumtuar është bërë analizë elektromiografike në fillim dhe kah fundi i përdorimit të kufizuesit të hapjes së gojes.Është analizuar spektri elektromiografik i fuqisë së të dy muskujve të përmendur,që është në korelacion të drejtë me fuqinë e kontrakcionit muskular. Në tabelat 1 dhe 2 janë treguar rezultatet e fituara pas kryerjes së analizës elektromiografike. Përkatësia Muskuli tempogjinore e ral i djathtë pacientëve Desen Polova slepoo~en pripadnost na muskul pacientite

So cel da se proceni sostojbata vo mastikatornite muskuli, poto~no vo maseteri~niot i vo predniot temporalen muskul, kaj sekoj ispitanik e napravena elektromigrafska analiza vo po~etokot i kon krajot od primenata na ograni~uva~ot na otvorawe na ustata. Analiziran e integriraniot elektromiografski spektar na sila na dvata spomenati muskuli, koj e vo direkta relacija so silata na muskulnata kontrakcija. Na tabelite 2 i 3 prika`ani se dobienite rezultati po izvr{enata elektromiografska analiza.

Muskuli Muskuli tempo- maseter i djathtë ral i majtë Desen Lev maseteri~en slepoo~en muskul muskul

Muskuli maseter i majtë Lev maseteri~en muskul

Meshkuj Ma{ki

38,6

34,4

40,0

38,9

Femra @enski

33,6

37,3

36,0

38,4

Tabela 2. Spektri EMG i integruar i fuqisë (mV) në fillim të trajtimit me kufizuesin e hapjes së gojës Tabela 2. Integriran Emg spektar na sila (mV) vo po~etokot na tretmanot so ograni~uva~ot na otvorawe na ustata

Në tabelën vijuese janë treguar rezultatet e fituara në fund të trajtimit më kufizues intraoral përmes analizës së spektrit EMG të integruar të fuqisë Përkatësia Muskuli tempogjinore e ral i djathtë pacientëve Desen Polova slepoo~en pripadnost na muskul pacientite

Na slednata tabela se prika`ani dobienite rezultati na krajot od tretmanot so intraoralniot ograni~uva~ preku analiza na integriraniot elektromiografski spektar na sila.

Muskuli Muskuli tempo- maseter i djathtë ral i majtë Desen Lev maseteri~en slepoo~en muskul muskul

Muskuli maseter i majtë Lev maseteri~en muskul

Meshkuj Ma{ki

57,8

55,5

61,1

59,3

Femra @enski

54,5

54,2

62,1

58,2

Tabela 3. Spektri EMG i integruar i fuqisë(mV) në fund të trajtimit me kufizues të hapjes së gojës. Tabela 3. Integriran Emg spektar na sila (mV) na krajot od tretmanot so ograni~uva~ot na otvorawe na ustata.

APOLONIA 10 • 19, f. 9-18, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.9-18, Maj 2008

Diskusija

Diskutimi Vlerësimi klinik i subluksacionit bazohet mbi ekzistimin e hipermobilitetit të nyjes. Hipermobiliteti i nyjes diagnistifikohet përmes aplikimit të sistemit për mobilitet të nyjes. Sot, ekzistojnë më shumë kësisoj sistemesh dhe të gjitha këta bazohen mbi testet e nyjeve të zgjedhura dhe lëvizjet e tyre. Te numri më i madh i rasteve, testi pozitiv është ai ku ekziston lëvizshmëri mbi ose rreth nivelit të mesëm të lëvizshmërisë +3SD. The British Society of Rheumatology e preferon për të përdorur sistemin e njohur Beighton’s scoring system, ku niveli i lëvizshmërisë është më i madh ose i barabartë,4 teste pozitive nga 9 të mundura, vlen si kriterium për hipermobilitet të përgjithshëm (Dijkstra 2002, Yang 2002 dhe Yoshii 2001). Shkaku i paraqitjes së subluksacionit, zakonisht nuk ka bazë patologjike. Fitohet përshtypja se subluksacioni paraqitet më shpesh te ato nyje ku ekziston pjertësi e shkurtër e pasme e tuberkulumit që është e përcjellur me pjertësi të gjatë të përparme. Shumë shpesh pjertësia e përparme është e vendosur më lartë nga kreshta e tuberkulumit të nyjes.Ashtu siç kondili vjen te kreshta, disko rotullohet pas te kondili deri në maksimum që është i përcaktuar nga ana e ligamentit të përparëm kapsular. Tek nyja e shëndoshë rotacioni i pasëm maksimal i diskut dhe translacioni maksimal i kondilit arrihen në pikën e njëjtë të lëvizjes. Te nyja hipermobile(e subluksuar) lëvizja maksimale rotative e diskut arrihet para translacionit maksimal të kondilit. Gjatë hapjes më të fortë të gojës paraqitet pjesa e fundit e lëvizjes translatore,sëmbashku me çvendosjen e tërësishme të kondilit dhe diskut, që sillen si një tërësi.Kjo nuk është mënyrë normale e lëvizjes dhe prandaj paraqitet kërcim dhe yë i dridhjes në kompleksin kondil-disk. Pacienti me subluksacion shpesh deklaron se nofulla i shkon jashta, gjithmonë kur e hap fortë gojën. Disa pacientë deklarojnë se kanë goditje, por kur të bëjmë kontrollë klinike do të shohim se goditja nuk është e ngjajshme me atë që paraqitet tek çvendosja e diskut. Zëri i nyjes përshkruhet si dridhje.

APOLONIA 10 • 19, f. 9-18, Maj 2008

Klini~kata procena na subluksacijata se bazira vrz postoeweto na zglobna hipermobilnost. Zglobnata hipermobilnost se dijagnosticira preku aplikacija na sistem za mobilnost vo zglobot. Denes, postojat pove}e vakvi sistemi i site tie se zasnovaat vrz testovi na odbrani zglobovi i nivni dvièwa. Kaj najgolemiot broj slu~ai, pozitiven test e onoj kade postoi podvi`nost nad ili okolu srednoto nivo na podvi`nost +3 SD. The British Society of Rheumatology go prepora~uva za upotreba dobro poznatiot Beighton’s scoring system, kade{to nivoto na podvi`nost > ili = 4 pozitivni testovi od mo`nite 9, vaì kako kriterium za generalna hipermobilnost (Dijkstra 2002, Yang 2002 and Yoshii 2001). Pri~inata za pojava na subluksacija, obi~no, nema patolo{ka zadnina. Se dobiva vpe~atok deka subluksacijata se javuva po~esto kaj onie zglobovi kade postoi kratka zadna kosina na zglobniot tuberkulum {to e sledeno so podolga, predna, i zgora na toa ramna kosina. êstopati prednata kosina e postavena povisoko od grebenot na zglobniot tuberkulum. Kako {to kondilot doa|a do grebenot, diskusot rotira posteriorno na kondilot do maksimum koj{to e odreden od strana na predniot kapsularen ligament. Kaj zdraviot zglob maksimalnata zadna rotacija na diskusot i maksimalnata translacija na kondilot se postignuvaat na ista to~ka na dvièwe. Kaj hipermobilniot (subluksira~ki) zglob maksimalnoto rotaciono dvièwe na diskusot se postignuva pred maksimalnata translacija na kondilot. Pri pojako otvorawe na ustata se javuva posledniot del od translatornoto dvièwe, zaedno so celosnoto pomestuvawe na kondilot i diskusot, {to se odnesuvaat kako edna celina. Ova ne e normalen na~in na dvièwe i zatoa se javuva preskoknuvawe i zvuk na tresok vo kompleksot kondil-diskus. Pacientot so subluksacija mnogu ~esto izjavuva deka vilicata mu „odi nadvor“, sekoga{ koga silno }e ja otvori ustata. Nekoi pacienti izjavuvaat deka imaat tropawe, no koga }e napravime klini~ki pregled }e vidime deka tropaweto ne e sli~no so ona {to se javuva kaj izmestuvawe na diskusot. Zglobniot zvuk se opi{uva kako tresok.

APOLONIA 10 • 19, str.9-18, Maj 2008

Subluksacioni mund të observohet vetëm nëse kërkohet nga pacienti që fortë ta hap gojën. Në stadin e mëvonshëm të hapjes kondili do të kërcejë më përpara, duke lënë pak zbrasëtirë ose thellësirë pas vetes. Kur kryhet kjo lëvizje mund të ndjeket pjesa anësore e kondilit. Subluksacioni është fenomen i përsëritshëm klinik i cili nuk ndryshën në varshmëri nga ndryshimet në shpejtësinë ose forcën e hapjes së gojës. (Melton 16 1999, Takashi 17 1995 and O’Flynn18 1994) Trajtimi i vetëm definitiv për shërimin e subluksacionit është ndryshimi kirurgjik i vet nyjes.Veprimi kirurgjik bëhet me të ashtuquajturën eminektomia, që gjegjësish paraqet reduktim të pjertësisë së tuberkulumit të nyjes, me çka zvoglohet mundësia për rotacion të pasëm të diskut mbi kondil,gjatë kohës së translacionit të tij të tërësishëm.Te numri më i madh i rasteve ky veprim kirurgjik është tëpër agresiv, në krahasim me simptomet në të cilët ankohen pacientët. Pacienti duhet të mësojë ta kufizojë hapjen e gojës,që të mos e arrij pikën e translacionit e cila e inicon interferencën. Në rast se nuk mundet interferenca të tejkalohet majtas, duhet të bëhet mjet intraoral që do ta pengojë hapjen e gojës. Shfrytëzimi i këtij mjeti të quajtur kufizues i hapjes shkakton paraqitje të kontrakturës miostatike të muskujve elevetor,dhe ashtu kufizohet hapja,deri te pika e paraqitjes së subluksacionit. Mjeti shfrytëzohet në kohëzgjatje prej dy muajsh e mandej hiqet, me çka lejohet që kontraktura muskulore ta kufizojë lëvizjen e hapjes. Kontraktura e muskujve mbyllës është një nga shkaqet e hapjes së kufizuar të nofullës. Kontraktura është gjendje e një rezistence të lartë të fiksuar kah lëshimi pasiv i muskulit,që paraqitet për shkak të fibrozës së indeve që e mbështesin muskulun. (Dorland’s medical dictionary29 2000) Në hulumtim u interesuam se a kishte ndonjë dallim në mes të EMG aktivitetit të muskujve mbyllës në kohën e fazës së hapjes së gojës të të hulumtuarit e shëndetshëm klinikisht dhe te të hulumtuarit që shfrytëzojnë kufizues të hapjes së gojës. Vlera mesatare e EMG integrale te muskujt temporal dhe maseter pas përdorimit të kufizuesit intraoral (tabela 3) ka vlera më të larta sinjifikative se APOLONIA 10 • 19, f. 9-18, Maj 2008

Subluksacijata klini~ki moè da se opservira edinstveno, ako pobarame od pacientot silno da ja otvori ustata. Vo podocniot stadium na otvorawe, kondilot }e skokne nanapred, ostavaj}i mala praznina ili vdlabnatost zad sebe. Koga se izveduva ova dvièwe moè da se sledi strani~niot pol na kondilot. Subluksacijata e povtorliv klini~ki fenomen koj ne varira vo zavisnost od promenite vo brzinata ili silata na otvorawe. (Melton 16 1999, Takahashi17 1995 and O’Flynn18 1994). Edinstveniot definitiven tretman za lekuvawe na subluksacijata e hirur{kata promena na samiot zglob. Hirur{kata postapka se izveduva so t.n. eminektomija, {to vsu{nost, pretstavuva reducirawe na strmnosta na zglobniot tuberkulum, so {to se smaluva mo`nosta za posteriorna rotacija na diskusot nad kondilot, za vreme na negovata celosna translacija. Kaj najgolemiot broj slu~ai ovaa hirur{ka postapka e premnogu agresivna, vo odnos na simptomite, na koi se àlat pacientite. Pacientot mora da nau~i da go ograni~i otvoraweto na ustata, za da ne ja dostigne to~kata na translacija koja ja inicira interferencijata. Vo slu~aj interferencijata da ne moè volevo da se nadmine, treba da se izraboti intraoralna naprava koja }e go ograni~i dvièweto na otvorawe na ustata. Koristeweto na ovaa naprava nare~ena "ograni~uva~ na otvoraweto predizvikuva pojava na miostati~na kontraktura na elevatorskite muskuli, pa taka se ograni~uva otvoraweto, samo do to~kata na pojava na subluksacija. Napravata se koristi za vreme od dva meseca i potoa se otstranuva, so {to se dozvoluva muskulnata kontraktura da go ograni~i dvièweto na otvorawe. Kontrakturata na muskulite zatvora~i e edna od pri~inite za ograni~eno vili~no otvorawe. Kontrakturata e sostojba na fiksirana visoka rezistentnost kon pasivnoto opu{tawe na muskulot, {to se javuva poradi fibroza na tkivata koi go potpiraat muskulot. (Dorland’s medical dictionary 29 2000). Vo ispituvaweto se interesirame dali postoi nekoja razlika me|u EMG aktivnost na muskulite zatvora~i za vreme na fazata na otvorawe na ustata kaj klini~ki zdravi ispitanici i kaj ispitanicite koi koristat ograni~uva~ na otvoraweto na ustata. Srednata vrednost na integralniot EMG kaj temporalnite i

APOLONIA 10 • 19, str.9-18, Maj 2008

sa në fillim të shfrytëzimit të këtij mjeti (p<0.01). Këto rezultate shkojnë në dobi të konstatimit se EMG aktiviteti gjatë kohës së hapjes së gojës te pacientët me subluksacion të NTM-së dallohet nga EMG aktiviteti i të hulumtuarve të shëndetshëm klinikisht. (Friedman 1993 and Gugucevski 2005, 2006) Vlera e EMG-së integrale tek muskujt temporal dhe maseter në pozitën e gojës së hapur maksimalisht është mjaft më e lartë të pacientët që kanë kontrakturë te muskujt maseter, për dallim nga ata që i takojnë grupit të pacientëve me nyje të mbullura të nofullave (Yamaguchi 2002). Praktikisht.kjo do të thotë se kontraktura miostatike e muskujve elevatorë nuk ka ndikim mbi forcën normale të kontrakcionit të muskujve, gjegjësisht mbi fiziologjinë normale të sistemit mastikator. Përfundimi Në bazë të hulumtimit të kryer dhe analizës statistikore të rezultateve të fituara pas shfrytëzimit të kufizuesit intraoral në trajtimin e hipermobilitetit në NTM mund të përfundojmë se: Subluksacioni temporomandibular nuk është gjendje patologjike, por paraqet variacionin e formës anatomike të gropëzës së nyjes, Trajtimi kirurgjik i hipermobilitetit temporomandibular është tepër agresiv në raport me simptomet në të cilat ankohet pacienti dhe prandaj preferohet përdorimi i trajtimit konzervativ, Vlera mesatare e EMG-së integruese të muskujve temporal dhe maseter në fund të trajtimit me kufizuesin intraoral ka vlera më të larta sinjifikative(p<0.01) se sa janë vlerat e këtij parametri në fillim të trajtimit.

APOLONIA 10 • 19, f. 9-18, Maj 2008

maseteri~nite muskuli po upotrebata na intraoralniot ograni~uva~ (Tabela 3.) ima signifikantno povisoki vrednosti otkolku vo po~etokot na koristeweto na ovaa naprava (p<0,01). Ovie rezultati odat vo prilog na konstacijata deka EMG aktivnost za vreme na otvoraweto na ustata kaj pacienti so subluksacija na TMZ se razlikuva od EMG aktivnost kaj klini~ki zdravite ispitanici. (Friedman 1993 and Guguvcevski 2005, 2006). Vrednosta na integralniot EMG kaj temporalnite i maseteri~nite muskuli vo pozicija na maksimalno otvorena usta e zna~itelno povisoka kaj pacientite koi imaat kontrakturi na maseteri~nite muskuli, za razlika od onie koi pripa|aat na grupata pacienti so zaklu~eni vili~ni zglobovi. (Yamaguchi 2002). Prakti~no, ova zna~i deka miostati~nata kontraktura na elevatorskite muskuli nema vlijanie vrz normalnata sila na kontrakcija na muskulite, odnosno vrz normalnata fiziologija na xvakalniot sistem.

Zaklu~ok Vrz osnova na sprovedenoto ispituvawe i statisti~kata analiza na dobienite rezultati po koristeweto na intraoralniot ograni~uva~ vo tretmanot na hipermobilnost vo vili~niot zglob mo`e da se zaklu~i deka: Temporomandibularnata subluksacija ne e patolo{ka sostojba, tuku pretstavuva varijacija vo anatomskata forma na zglobnata jama; Hirur{kiot tretman na temporomandibularnata hipermobilnost e naglaseno agresiven vo odnos so simptomite na koi se `ali pacientot i zatoa se prepora~uva primena na konzervativniot tretman; Srednata vrednost na integriraniot EMG na temporalnite i maseteri~nite muskuli na krajot od tretmanot so intraoralniot ograni~uva~ ima signifikantno poviski vrednosti (p<0,01) otkolku {to se vrednostite na ovoj parametar vo po~etokot na tretmanot.

APOLONIA 10 • 19, str.9-18, Maj 2008

UDC: 616.724 ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER (OSP)

CONSERVATIV TREATMENT OF TMJ HYPERMOBILITY Abstract Generalized hypermobility of joint is caracterized with increasing of the level of mobility by many joints. Excep the term hypermobility, can be used also terms such as temporomandibular subluxasion, anstability of joint or flowing joint. Hypermobility often is present by joints where exist a short flat posterior inclination of tuber articullaris, which is followed unfortunately from a anterion flat inclination. Treatment of cronical diseases, such TMJ, always is difficulte and unpredictable. There exist an impression that subluxation often is present by joints, where exist a short posterior inclination of joint tubercullum, which is followed with an anterior flat but long inclination. Patient must get use to limitation mauth opening, not achieving the translation point, which is iniciated from the interferention. Mandibular subluxation is not a patological occurence, but represent a variation of anatomic shappe of fosa articularis. Surgicaly treatment of temporomandibular hypermobility is evidently agresive in corelation with symptoms whichs complain patient. Therefore is prefferable to aplication conzervative treatment. Key words: TMJ, hypermobility, treatment Literatura 1. Dworkin SF, Huggins KH, LeResche L, et al. Epidemiology of signs and symptoms in temporomandibular disorders: clinical signs in cases and controls. JADA 1990;120(3):273-81. 2. Report of the president's conference on the examination, diagnosis and management of temporomandibular disorders. JADA 1983;106(1): 75-7. 3. Greene CS. Temporomandibular disorders: the evolution of concepts. In: Sarnat BG, Laskin DM, eds. The temporomandibular joint: A biological basis for clinical practice. Philadelphia: Saunders; 1992. 4. McNeill C. Management of temporomandibular disorders: concepts and controversies. J Prosthet Dent 1997;77:510-22. 5. McNamara JA Jr. Orthodontic treatment and temporomandibular disorders. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 1997; 83(1):107-17. 6. Milam SB. Failed implants and multiple operations. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 1997;83(1):156-62. 7. Dolwick MF. The role of temporomandibular joint surgery in the treatment of patients with internal derangement. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 1997;83(1):150-5. 8. Dionne RA. Pharmacologic treatments for temporomandibular disorders. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 1997;83(1): 134-42. 9. Feine JS, Widmer CG, Lund JP. Physical therapy: a critique. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 1997;83(1):123-7. 10. Ekberg E, Vallon D, Nilner M. Occlusal appliance therapy in patients with temporomandibular disorders: a double-blind controlled study in a short-term perspective. Acta Odontol Scand 1998;56(2): 122-8.

APOLONIA 10 â&#x20AC;˘ 19, f. 9-18, Maj 2008

APOLONIA 10 â&#x20AC;˘ 19, str.9-18, Maj 2008

UDK: 616.31-089.84 IZVOREN NAU^EN TRUD (INT)

UDK: 616.31-089.84 PUNIM BURIMOR SHKENCOR (PBSH)

TKIVNIOT IN@ENERING VO ORALNATA I MAKSILOFACIJALNATA HIRURGIJA

INZHENJERINGU INDOR NË KIRURGJINË ORALE DHE MAXILOEACIALE

W. Pradel

W. Pradel Departement of Oral & Maxillofacial Surgery University Hospital Carl Gustav Carus, Technical University Dresden

Departement of Oral & Maxillofacial Surgery University Hospital Carl Gustav Carus, Technical University Dresden

Abstrakt

Apstrakt

Inzhenjeringu indor i mukozës autogjene është zhvilluar nga kultivimi i keratinociteve. Aplikimi klinik i keratinociteve të kultivuara ka filluar më shumë se para 20 viteve te pacientët me djegie. Metoda e kultivimit është përmirësuar me shfrytëzimin e serumit autogjen si të rritjes membranë bartëse resorbuese si mbështetës për qelizat e kultivuara.Graftet e mukozës orale të inzhenjeruar gjenetikisht janë përdorur në protetikë dhe në procedura tjera rekonstruktive në kavitetin oral. Për rekonstruim të defekteve kockore, në përdorim klinik me sukses të ndryshueshëm janë në përdorim biomateriale adekuate zëvendësuese si hidroksiapatitet ose trekalciumfosfatet. Biomateriali mund të ndikojë në efikasitetin e ashtit të inzhenjeruar për të gjeneruar asht të ri.Vendosja e suksesshme e implantit ishte i mundshëm vetëm pas transplantimit të graftit që përmbante osteoblaste në mbajtës të mineralizuar. Në studimet krahasuese klinike rreth regjenerimit kockor pas largimit të kistës mandibulare ashti i inzhenjeruar është përdorur me sukses.Në radiografitë përcjellëse ashti i inzhenjeruar ishte i mirë sa edhe ashti autogjen nga kreshta iliake. Këto rezultate klinike sigurojnë dëshmi se kocka gjenetikisht e inzhenjeruar çon kah osifikimi i mjaftueshëm në maxillë dhe mandibulë. Fjalët kyçe: Inzhenjeringu indor, kirurgjia maksilofaciale.

Tkivniot iènering na avtogenaat ligavica e sozdaden od kultiviraweto na keratinocitite. Klini~kata aplikacija na na kultiviranite keratinocitite pove]e od 20 godini kaj pacientite so izgoretini. Metodot na kultivirawe e podobrena so koristewe na avtogeniot serum, kako za zgolemuvawe na nose~kata resorbtivna membrana, kako potpora za kultiviranite kletki. Graftite na oralnata ligavica, genetski inènerirani bea upotrebeni vo protetika, kako i vo drugi rekonstruktivni proceduri vo oralniot kavitet.Za rekonstrukcija na koskenite defekti, vo klini~ka upotreba sopromenliv uspeh bea upotrebeni adekvatnite bio mate rialite za zamena vrz baza na hidroksiapatit ili trekalciumfosfat. Biomaterialot moè da vliae vo efikasnosta na inèneriranata koska, za generirawe na nova koska. Uspe[noto postavuvawe na implantot be[e uspe[en samo po transplantacija na graftot [to sodrè[e osteoblasti vo mineraliziran drà~. Kaj klini~kite komparativni studii za koskenata regeneracija po otstranuvawe na mandibularnata cista, so uspeh be[e upotreben inèneriranata koska. Vo radiografskite snimci inèneriranata koska e tolku dobra kako i avtogenata koska od krista iliaka.Ovie klini~ki rezultati se svedok deka genetski inèneriranata koska naso~uva kon dovolnata osifikacija vo maksila i mandibula. Klu~ni zborovi: Tkiven inènering, maksilofacijalna hirurgija.

Adresa:

Winnie Pradel Departement of Oral & Maxillofacial Surgery University Hospital Carl Gustav Carus, Technical University Dresden

APOLONIA 10 • 19, f. 19-28, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.19-28, Maj 2008

TKIVNIOT IN@ENERING VO ORALNATA I MAKSILOFACIJALNATA HIRURGIJA

INZHENJERINGU INDOR NË KIRURGJINË ORALE DHE MAXILOEACIALE Në kirurgjinë orale dhe maksilofaciale shpesh është i nevojshëm tejkalimi i defekteve kockore ose përmirësimi i situatave të këqija të indeve të buta. Transplantet autogjene janë një rezervë ari sepse ato sigurojnë qeliza të gjalla esenciale për regjenerim indor dhe osteogjenezë. Transplantet autogjene shpesh lidhen me kufizime siç janë mundësitë e kufizuara dhe morbiditeti i donatorit, hospitalizimi i mundshëm dhe nevoja për anestezion të përgjithshëm. Inzhenjeringu indor ofron një alternativë me kultivimin e qelizave në biomateriale për prodhimin e indeve të buta ose të forta që aplikohen te pacienti. Inzhenjeringu indor është aplikimi i principeve dhe metodave të inzhenjeringut dhe shkencave jetësore në drejtim të kuptimit fundamental të raportit strukturë - funksion në indet normale dhe patologjike të gjitarëve dhe zhvillimit të zëvendësuesve biologjik për ripërtrirje, ruajtje ose përmirësim të funksionit (Nat. Scienc. Found., USA, 1988). Shkurt thënë kjo do të thotë inzhenjeringu indor kombinon qeliza, biomaterial dhe faktorë të rritjes për të krijuar inde dhe në fund organe të plota. Si kirurg maksillofacial ne jemi të ballafaquar me mungesë të mukozës, psh pas ablacionit të një tumori. Po ashtu, këtu është edhe mungesa e mukozës së specializuar ngjitëse si te rastet e atrofisë ekstreme të nofullave dhe gjatë procedurave operative siç është vestibuloplastika. Fushë tjetër është edhe menaxhmenti i periimplanteve të buta. Pas humbjes traumatike të dhembëve, atrofia e kreshtës alveolare dhe formimi i vragëve kërkon transplantim të indeve të buta. Në fushën e rekonstruimit kockor shpesh futet material aloplastik pas resekcionit parcial të mandibulës. Por grafti që përmban qeliza të gjalla siç është kocka autogjene është trajtim më i mirë. Rehabilitimi i padhëmbësisë parciale ose totale me anë të impianteve endooseale është metodë rutinë e aplikuar në shumw vende. Vendosja e impianteve kwrkon sasi të mjaftueshme të kockës. Në pjesën e pasme të APOLONIA 10 • 19, f. 19-28, Maj 2008

Vo oralnata i maksilofacijalnata hirurgija ~estopati e potrebno premostuvawe na koskenite defekti i podobruvawe na lo[ite mekotkivni sostojbi. Avtogenite transplantanti se zlaten standard, zatoa [to gi snabduvaat ìvite kletki esencijalni za tkivna regeneracija i osteogeneza. Avtogenite transplantanti ~esto se povrzani so nedostatoci kako [to se ograni~enite mo`nosti i morbiditet na donatorot, mo`na hospitalizacija i potreba za op[ta anestezija. Tkivnoto inènering nudi nova alternativa na toj na~in [to ovozmoùva kultivirawe na kletkite od biomaterijalite za da proizveduvaat tvrdo ili meko tkivo koe se aplicira kaj pacientot. Tkivniot inènering e aplikacija na principi i metodi na inènerstvo i ìvotna nauka nasproti osnovnoto razbirawe na strukturata, funkcijata i soodnosot vo normalno i patolo[ko cica~ko tkivo i razvitok na biolo[ka zamena za da se nadomesti, odrì i podobri funkcijata. (Nat. Scienc. Found., USA, 1988). So eden zbor, toa zna~i kombinirawe na kletki kako biomaterijal i faktori za zgolemuvawe za da se sozdade tkivo i na krajot da se formiraat kompletni organi. Kako maksofacijalni hirurzi se soo~uvame so nedostig na mukoza po tumorska ablatacija. Isto taka, ima i nedostig na specijalizirana dodadena mukoza vo slu~ai na ekstremna atrofija na vilicite i pri hirur[ki proceduri kako [to e vestibuloplastikata. Druga oblast e perimplantacijata i mekotkivnoto menaxirawe. Po traumatska zaguba na zabite i atrofija na alveolarniot greben i po formacija na belezi, potrebna e transplantacija na meko tkivo. Od druga strana, vo koskenata rekonstrukcija ~estopati aloplasti~nite materijali se vnesuvaat po delumna resekcija na mandibulata, pa sepak, ìvite kletki koi sodràt transplantanti se podobar na~in na lekuvawe. Rehabilitacijata na celosni i delumni edentulozni vilici so upotreba na ednoosealni dentalni implantanti e rutinski metod, upotreben

APOLONIA 19 • 28, str.9-15, Maj 2008

po[iroko. Postavuvaweto na implanmaksillës stabiliteti i impianteve është i tantite bara dovolno koli~esto koskufizuar për shkak të vëllimit insufika. Vo posteriornata maksila stabilcient të kockës dhe sinuseve maksilare. nosta na implantantite e ograni~ena Në këto raste ngritja e dyshemesë së poradi nedovolniot kosken volumen i sinusit maksilarë dhe graftet janë proprisustvo na maksilaren sinus. pozuar si trajtim më i mirë. Sega bi sakal da diskutiram za osnoShërimi epitelial është një shembull i vite na lekuvaweto na ranite. Epitelijalregjenerimit indor të plotë i cili duhet dalluar noto lekuvawe e primer za kompletna nga riparimi indor. Te regjenerimi indet tërëtkivna regeneracija koja treba da se sisht rekonstruktohen pa lënë vragë. Një oddeli od tkivnata reparacija. Pri shembull nga bota shtazore janë karavidhet , regeneracijata, tkivoto celosno se ata janë në gjendje rekonstruira bez të rindërtojnë tërëbeleg. Primer e sisht krahët (foto 1). rakot koj mo`e da Pas lëndimit të regenerira celi mukozës së lëkurës kle[ti (Sl. 1). Po pason migrimi i leupovredata na kociteve dhe depotkivoto, mukozzitimi i fibrinës, nite leukociti pastaj penetrojnë migriraat i se sozdavaat fibkapilarët dhe fibrorinski depoziti. blastet dhe fillon Potoa navleguvaat prodhimi i kolakapilari i fibrogjenit. Në sipërfaqe blasti i po~nuva të plagës keraproizvodstvoto na tinocitet rediferenkolagen. Na vrvot cohen dhe migrojnë Foto 1 Regjenerimi i indit na ranata keratiprej skajeve në Sl. 1 Regeneracija na tkivo nocitite se dodimatriksin e posaferenciraat i krijuar. Matriksi migriraat od rabovite na novoformimaturon duke formuar vragë dhe membrana raniot matriks (jadro). toa formira bazale tani më është formuar. Në shtresën beleg: osnovnata membrana e formirana, epiteliale nuk mbetet vragë por regjenerimi vo epitalnoto pole nema beleg, tuku është komplet. kompletna regeneracija. Shërimi kockor varet nga distanca mes Koskenoto lekuvawe me\u fragmenskajeve të frakturës. Nëse ka kontakt të afërt tite se ostvaruva ako ima blizok kontakt. fillon shërimi, pastaj qelizat mezentimale Mezenhimnite kletki se diferenciraat diferencohen në osteoblaste dhe osteoklaste vo osteoblasti i osteoklasti. I osteonite dhe osteonet tejkalojnë vijën e frakturës. Nëse sozdavaat mostovi. Ako ima zjap (dupka ?), ekziston hapësirë shërimi përcjellë një rrjedhë sozdavaweto se odviva vo ~etiri fazi. katërhapëshe. Së pari, hapsira mbushet me ind Prvata faza e hematom, koga prazninata se lidhor duke formuar kështu kallusin fibroz. polni so tkiva, sozdavaj]i kosken fibrus. Depozitimi i elementeve inorganike çon ka Po 4-6 nedeli frakturata se osificira. kallusi definitiv. Pas 4-6 javësh fraktura Ovoj vid lekuvawe se primenuva kaj osifikohet. Kësij lloj shërimesh paraqiten te mobilni skp[enici po osteosinteza i kaj prerjet, te thyerjet pas osteosintezës dhe te hirur[ki rani. Kako i da e, koga ima defekti na plagët kirurgjike. tkivata, transplantantite se potrebni. Vo Sidoqoftë kur ka defekte indore, graftet mund zavisnost od potekloto, se razlikuvaat të jenë të domosdoshme.Varësisht nga origjina slednite vidovi transplantanti: tipet e mëposhtme të grafteve mund të dallohen; - avtogeni grafti, donatorot i prima– graftet autogjene, dhënësi dhe marrësi ~ot se identi~ni; janë identikë - alogeni grafti, donatorot i prima– graftet alogjene, dhënësi dhe marrësi i ~ot se od ista vrsta; përkasin të njëjtit lloj APOLONIA 10 • 19, f. 19-28, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.19-28, Maj 2008

- ksenogeni grafti, donatorot i – graftet ksenogjene, dhënësi dhe pri ma ~ot se razli~iti. marrësi i përkasin llojeve të ndryshme Avtogeniot graft e nebiolo[ki Grafti autogjen, është material i tu\ materijal koi se prifa]a od huaj jobiologjik i cili pranohet nga inokolnoto tkivo. Sl. 2. Kultura so kadet përreth (foto 2). Kullogen e prifatliva za tura me kolagjen është e kultivirawe na gingipërshtatshme për kultivalni keratinociti. vim të keratinociteve ginFaktorite za zgogivale. lemuvawe se mnogu potFaktorët e rritjes janë rebni za da go regulitë rëndësishëm për të raat rasteweto na rregulluar zhvillimin intkivata. Placenta bodor. Plazma e pasur që gata so plazma [to përmban PDGF,TGF beta sodrì PDGF TGF beta i alfa e povr[ina za dhe alfa, është qenë Foto 2. Grafti autogjen regulirawe na rasteweshtresë për përmirësim të Sl. 2. Avtogen graft to na tkivata. Moè da shërimit të plagëve dhe se proizvede od samata regjenerimit të indeve. krv na pacientot, no ne gi zadovoluva baraMund të prodhohet nga gjaku i vetë pacientit, wata. por nuk i plotëso kërkesat. Najdobri rezultati se dobieni po Rezultate të mira në formimin e kockës transplantacija na biomaterijalite vo ishin arritur pas transplantimit të biomatekombinacija so proteini od morfogerialeve në kombinim me proteine ashtërore netski koski. morfogjenetike. Prviot ~ekor za pokrivawe na koàta Hapi i parë për të mbuluar defektet e ili na defektite od mukozata bea keratimukozës ose lëkurës ishte keratinociteve të nocitite [to bea kultivirani. Metodata kultivuara. Metoda së u publikua në Lancet be[e prvpat objavena vo „Lanset o konor“ za nga O”Connor te al.1981 për trajtim te plagët tretirawe na rani od izgorenici. Za nga djegiet.Per kultivim të keratinociteve kultivirawe na keratinociti od gingivata gingivale, është marrë biopsi gingivale nga e zemena biopsija od tvrdo nepce, ise~eno qiellza e fortë,është prerë në pllakëza të imta na mali eksplanti i staveni vo sad so kultura. (sl. 3) dhe eshtë mbjellë. (foto 3).

Foto 3a,b,c. Kultivimi qelizor Sl. 3a,b,c. Kultivirawe na kletka Od eksplantite keratinocitite se Nga pllakëzat keratinocitet rriten dhe zgo lemuvaat i formiraat epitelna kontiformojnë një shtresë kontinuale epiteliale.Kjo nuirana podloga. Ovaa podloga se otstrashtresë largohet nga ena me kulturë duke nu va od sadot so kultura so upotreba na shfrytëzuar enzime dhe më vonë fleta epiteenzimi, a podocna epitelnite listovi se liale kapet me fashë vazeline.Qelizat me fashë fa}aat so gaza od vazelin. kletkite so gaza shtrihen mbi plagë dhe fiksohen me splint se postaveni na paka i se fiksiraat so akrilati për 10 ditë. Kjo procedurë është e pa- akrilat za 10 dena. Ovaa procedura e nepërshtatshme për kirurgun prandaj procedura prifatliva za hirurgot, pa zatoa prou zhvillua më tej.për të rritur graft të mukozës cedurata se razviva ponatamu. Za da raste APOLONIA 10 • 19, f. 19-28, Maj 2008

APOLONIA 19 • 28, str.9-15, Maj 2008

orale nga keratinocitet gingivale duhet plotësuar disa parakushte siç janë proliferimi dhe diferencimi. Më tej,duhet siguruar biomaterial të përshtatshëm që mundëson rritje dhe proliferim të qelizave.Për të bërë të mundur inxhenjeringun e indeve sasi e bollshme e qelizave duhet rritur për një periudhë kohore.Sasia e qelizave është matur përmes sasisë së ADN në kulturë.Te pacientët më të vjetër ditën e 20 kishte më pak qeliza krahasuar me pacientët më të rinj. Prandaj biopsi më e madhe nevojitet te pacientët më të vjetër. Poashtu,sasi të mjaftueshme të qelizave të proliferuara duhet pasur në momentin e transplantimit. Proliferimi mund të përcaktohet me sasinë e inkorporuar të Bromodeuksiridinës në ADN.Te pacientët më të rinj kulmi i proliferimit është arritur më herët se te pacientët më të vjetër,prandaj subkultivimidhe vënia e graftit duhet bërë më herët.Biomateriale të ndryshme ishin testuar si bartës të qelizave. Në pllakëz kolagjeni keratinocitet rriten mjaftë mirë dhe ajo është stabile për 20 ditë. Rrjetë polyglycolide/ polyactide ishte shfrytëzuar për të rritur fibroblaste në tentim për të krijuar një shtresë submukozale.(foto 4). Rrjeta nuk inkorporohet sa

transplantantot od oralna mukoza keratinocitite treba da ispolnat nekolku uslovi. Potoa, treba da se obezbedat prifatlivi biomaterijali koi }e ovozmoàt zgolemuvawe i proliferacija na kletkite. Za da bide vozmoèn inèneringot na tkivata, dovolno koli~estvo kletki treba da se zgolemat za odreden vremenski period. Koli~estvoto na kletkite se meri so koli~estvoto na DNK vo kulturata. Kaj postarite pacienti za 20 dena ima{e nekolku kletki vo sporedba so najmladite pacienti. Zatoa biopsijata pove}e se praktikuva kaj postarite. Isto taka, vo momentot na transplantacija treba da ima dovolno koli~estvo kletki {to se proliferiraat. Proliferiraweto moè da se izvr{i vo inkorporiranite koli~estva na proliferatot na bromodeuksidirin na DNK. Kaj mladite pacienti kultivacija na proliferatot e postignata porano otkolku kaj postarite, pa zatoa subkultivacijata i stavaweto na transplantantot treba da se napravat porano. Razni biomaterijali bea testirani kako nositeli na kletkite. Vo kolagenot keratocitite rastata mnogu dobro i toj e stabilen 20 dena. Poligliceridna mreà e

Foto 4a. Kolagjeni Foto 4a. Kolagen

Foto 4b. Polyglycolide/polylactide Foto 4b. Poligligoliti/polilaktidi

duhet dhe fibroblastet migrojnë në plagë. Kombinimi i keratinociteve me biomaterial rezulton me graft. Procedura është me sa vijon: Pas kultivimit primar të keratociteve për 12-15 ditë, në kulturën sekondare qelizat janë kombinuar me biomaterial. Pas lidhjes qelizore në 2 ditët e ardhshme, grafti është i gatshëm për përdorim.Për dokumentim të shërimit dhe diferencimit të graftit janë shfrytëzuar biopsi të vogla dhe teste histologjike imunohistologjike.

koristena za rastewe na fibroblastite i za da se sozdade submukozna podloga (sl. 4). Mre`ata ne se inkorporira tolku kolku {to e potrebno i fibroblastite potoa se migriraat vo ranata. Kombinacijata na keratonocitite vo biomaterijalot rezultira so graft. Po svrzuvaweto na kletkite vtoriot den toj e podgotven za koristewe. Za dokumentirawe na lekuvaweto i na diferencijacijata bea koristeni mali biopsii i imuno-histolo{ki i histolo{ki testovi.

APOLONIA 10 • 19, f. 19-28, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.19-28, Maj 2008

Më tej keratinocite të ndryshme janë shënuar si markerë të skeletit të qelizave epiteliale. CK1,2 10,11 janë markerë të diferencimit terminal dhe CK 5,6 janë markerë të qelizave bazale. Formimi i membranës bazale është demonstruar duke shfrytëzuar kolagjen IV dhe laminin Megjithatë, mukoza e fituar me inxhenjering përbëhet vetëm nga material lidhës dhe keratinocite.Kjo nuk është ideale, pasi që sipërfaqja e plagës pastrohet dhe epiteliumi i transplantuar humb keratinizimin. Si pasojë transplanti ka më pak ind lidhës krahasuar histologjinë e indit normal.Prandaj, sikur që me sukses mund të kultivojmë keratinocite dhe fibroblaste nga një biopsi filluam që të zhvillojmë graft të kombinuar që përbëhet nga fibroblaste dhe keratinocite i ashtuquajtur "sandviç-graft". Biopsia gingivale mikrodisektuar në ind lidhor dhe pjesën epiteliale. Fibroblastet janë mbjellë si qeliza të veçanta dhe epiteliumi është ndarë pllakëza që janë mbjellën kulturë. Pas 14 ditësh transplantati ishte gati. Kemi përvojë për aplikimin e ndryshëm të graftit mukozal nga inxhenjeringu indor te vestibuloplastika (foto 5). Pastaj përdorëm për

Potoa, razni keratinociti se ozna~eni kako markeri na skeletot na epitelnite kletki i toa se markeri na terminalna diferencijacija, a CK5,6 se markeri na bazalni kletki. Formiraweto na bazalnata membrana e demonstrirano so upotreba na kolagen 4 i laninin. Kako i da e, mukozata [to e dobiena so inènering ima samo eden svrzuva~ki materijal i keratoniciti. Ova ne e idealno zatoa [to povr[inskiot del na ranata se ~isti i transplantiraniot epitel ja gubi keratizacijata. Kako posledica od toa, transplantot ima pomalku svrzuva~ko tkivo vo sporedba so histologijata na normalnoto tkivo. kako [to so uspeh moème da kultivirame keratinocidi i fibroblasti od edna biopsija, taka po~navme da razvivame kombinirani graftovi od fibroblasti i keratinociti i tie se narekuvaat „sanduich-grafts“. Gingivalnata biopsija (mikrodisekcija) e vo svrzuva~koto tkivo i del od epitetot. Fibroblastite se seat kako edine~ni, a epitelot se se~e na eksplanti i se seat kako kulturi. Po 14 dena transplantantot e podgotven. Imame steknato iskustvo za tkivniot inènering i od mukozata, na primer vestibuloplastika (sl. 5). Zna~i, ja koristevme

Foto 5 a,b,c. Lirimi i gjuhës te pacienti me karcinom. Sl. 5 a,b,c.Osloboduvawe na jazik kaj pacient so karcinom.

të lirimin e gjuhës te pacientët me tumor. Te një pacient që vuante nga karcinoma me qeliza skvamoze, mandibulla pjesërisht u recesua dhe defekti u mbulua me gjuhë. Më vonë u bë lirimi simultant i gjuhës dhe u vënduan implantet. Në dekadën e fundit, llamboja radiale parakrahut ëshë shfrytëzuar poashtu në kirurgjinë rekonstruktime orale dhe maksilofaciale. Por, edhe këtu ka mangësi. Nga ana e amvisit, lëkura nga llamboja ngel e keratinizuar me inflamacion rekurent në skaje.Nga ana e marrësit,inkorporomi i lëkurës së lëvizshme është e paktë prandaj mund të eksponohet tendina e fleksorëve. Para operimit të APOLONIA 10 • 19, f. 19-28, Maj 2008

za osloboduvawe na jazikot kaj pacienti so tumor. Kaj pacienti [to stradaat od skvamozen kleto~en kancer mandibulata e delumno resecirana i defektot e pokrien so jazikot. Potoa jazikot simultano se osloboduva i se postavuvaat implantanti. Vo poslednata dekada flap od podlaktica se koristi vo rekonstruktivnata hirurgija. Me|utoa, ovaa postapka ima nedostatoci, bidej}i koàta od toj flap ostanuva keratizirana so rekurentna inflamacija na kraevite. Kaj donatorot primerokot moè da bide nedovolen i fleksorite na koàta moàt da bidat eksponirani, pa zatoa sozdadovme prelaminacija na ovoj flap. Pred operacijata

APOLONIA 19 • 28, str.9-15, Maj 2008

tumorit, grafti implantohet në pjesën e poshtme të parakrahut me anestezion lokal. Bëhet një prerje longitudinale dhe grafti vehet nën lëkurë mbi venën cefalika. Sipërfaqja e mbuluar me qeliza shikon poshtë kah fascia dhe arteria radiale. Pas 8 ditëve bëhet operacioni dhe rekonstruimi. Te disa pacientë është bërë vestibuloplastika e përparme duke përdorur sandviç grafte. Sipërfaqja e plagës së pari me ind lidhor që përmban fibroblaste. Pastaj grafti me keratinocite me qeliza në fletëz kolagjeni vendoset përmbi. Pas 14 ditësh sipërfaqja postoperative ishte e ndjeshme për shkak të mungesës së keratinizimit e cila fillon pas 7 ditëve dhe zgjat 6 muaj. Edhe pse kjo duket si hap përpara ne ende nuk jemi të kënaqur me sendviq graftet. Izolimi dhe kultivimi i qelizave kockore është raportuar para afër 50viteve.Për të aplikuar këtë metodë këtë metodë si rutinë në klinikë, duhet të sigurohet rritje e qelizave nga biopsitë kockore.Mirëpo si faktorë kufizues paraqiten origjina,proliferimi dhe diferencimi i osteoblasteve.Copëz ashtërore dhe asht i bluar nga maxilla dhe mandibulla janë testuar lidhur me mundësinë e për kultivim të qelizave ashtërore.Për të determinuar proliferimin dhe diferencimin qelizor janë bërë teste të ndryshme- histokimike, imunohistokimike, EZ4U, BrdU, ALP histokimia,klagjen histokimia tip 1,osteokalcin Elisa. Në kulturën primare në 16 nga 17 biopsitë ashtërore vërehet rritje e osteoblasteve,që eshtë sukses për rreth 94%.Në biopsitë nga pluhuri ashtëror suksesi është rreth 64%.Mesatarisht, rritja e osteoblasteve vërehet më herët ke biopsitë ashtërore në copëza.Këtë e vërtetojnë testi EZ4U dhe BrdU-shtresimi.Poashtu, proliferimi ishte më madh te biopsitë marrë nga maxilla se te ato nga mandibulla.Metoda e marrjes dhe ana e marrësit nuk kishin rëndësi shprehjen e markerëve si fosfataza alkaline, kolagjen tip 1,dhe osteokalcina.Si përfundim mund të thuhet se copëzat ashtërore nga maxilla janë më të përshtatshme për kultivim të qelizave ashtërore humane.Subkultivimi eshtë metodë për kultivim të një numri më të madh të qelizave.Duke shfrytëzuar fosfatazën alkaline dhe metodën me kolagjen tip 1,është matur numri i qelizave dhe nga 5 kulturat më i lartë është në kulturën e dytë. Si në inzenjeringun indor të mukozës edhe në inzhenjeringun kockor, qelizat duhet APOLONIA 10 • 19, f. 19-28, Maj 2008

na tumorot transplantantot se implantira vo dolnata podlaktica so lokalna anastezija. So longitudinalna incizija transplantantot se postavuva potko`no nad cefalinata vena. Po osum dena se vr{i operacijata i rekonstrukcijata. Kaj nekoi pacienti vestibuloplastikata be[e inzvr[ena so t.n. sendvi~-transplantant. Ranata se pkriva so svrzuva~ko tkivo koe sodrì fibroblasti od vikrilnata mreà, a potoa so keratinociti so kolagen-folija. Po 14 dena postoperativno povr[inata be[e ~uvstvitelna poradi namalenata keratinizacija koja po~nuva po sedum dena i trae [est meseci. Ne sme celosno zadovolni od rezultatite, no rabotata ve]e e po~nata. Izolacijata i kultivacijata na koskenite kletki se registrirani pred 50 godini. Za da se aplicira ovaa metoda kako rutina vo klinika, treba da se obezbedi zgolemuvawe na kletkite od koskenata biopsija. No, kako rizi~ni faktori se pojavuvaat potekloto, proliferacijata i diferencijacijata na osteoblastite. Koskenite delovi od maksilata i mandibulata se testirani za mo`nosta za kultivacija na koskenite kletki. Za da se determinira proliferacijata i diferencijacijata na kletkite, napraveni se razni histolo[ki testovi, imunohistohemiski testovi kako E34U, BRDU, ALP-histohemija, tip 1 kolagen imunohistohemistri i ELISAosteokalcin. Vo primarnata kultura od 16-17 koskeni biopsii se prepoznava zgolemuvawe na osteoblastite, [to e uspeh za 94 %. Zgolemuvaweto na osteoblastite se zabeleùva porano kaj koskenata biopsija vo par~enca. Toa se registrira so E34U-testot i so BRDU-testot. Isto taka, proliferacijata e pogolema vo maksilata otkolku vo mandibulata. Metodot na zemawe i stranata na zemawe nemaat tolkavo zna~ewe vo ona [to go kaùvaat markerite kako [to se alkalna fosfataza, kolagen tip 1 i osteokalcin. Na krajot moè da se kaè deka koskenite par~enca od maksilata se mnogu pogodni za kultivacija na humanite koskeni kletki. So upotrebata anaalkalna fosfataza i na metodot so kolagen se meri brojot na kletkite i od pet kulturi, najvisok e vo vtorata kultura. Kako vo inèneringot na mukoznoto tkivo, taka i vo inèneringot na koskata,

APOLONIA 10 • 19, str.19-28, Maj 2008

të kombinohen me biomaterial si mbështetës.Biopsitë ashtërore janë janë kultivuar si kulturë.Pas 14 ditësh qelizat u rritën dhe pas 4 javësh formuan shtresë nënkonfluente. Pas subkultivimit të dytë graftet ashtërore u in zhenjeruan duke mbjellur mbështetësin. Graftet pastaj u kultivuan për 2 ditët e ardhshme dhe u transplantuan. Është vështirë për të krijuar një pjesë ashtërore për rekonstruim të mandibullës,pasi nuk janë zgjidhur ende çështja e vaskularizimit, angiogjenezësose ose stabilitetit.Prandaj, graftet së pari u përdorën te pacientët me elevacion të dyshemesë së sinusit,me cista, me çarje të buzës dhe qiellzës. (foto 6).

kletkite treba da se kombiniraat so biomaterijali kako potpira~i. Koskenite biopsii se kultivirani kako kultura. Po 14 dena kletkite porasnaa i po ~etiri nedeli formiraat povr[ini. Po vtorata subkultivacija koskenite graftovi se in`iniraat so sadewe so potpira~i. Graftovite potoa se kultiviraa i vo narednite dva dena se transplantiraa. Te[ko e da se sozdade par~e od koska za mandibularna rekonstrukcija, zatoa [to pra[awata za vaskularizacija, angiogeneza i stabilnost ne se re[eni. Tkivniot in`enering so koskeni graftovi prvpat e primenet kaj pacienti so spu[ten sinus, so cisti i dr. (sl. 6)

Foto 6 a,b,c. Sinus liftingu. Sl. 6 a,b,c Sinus lifting.

Ngritja e dyshemesë së sinusit bëhet në mënyrë të zakonshme.Pas prerjes së mukozës eksponohet muri ashtëror i sinusit,në asht bëhet dritare,që pastaj rrotullohet nga brenda. Në hapësirën vijës së brendshme epiteliale të sinusit dhe ashtit përreth vehet ashti i fituar me inzhenjering indor. Pas 6 muajve bëhet insercioni i implantit. Një fushë tjetër e përdorimit të grafteve është trajtimi i kistave të nofullave.Pas largimit të kistës maxillare hapësira e mbnetur mbushet me graft.Rentgengrafia postoperative osifikim të kënaqshëm. Kistat mandibullare me sukses janë trajtuar me transplantim të grafteve të këtilla. (foto 7), 11 kavitete janë mbushur me asht të inzhenjeruar dhe 11 tjera me asht nga spongioza e ashtit iliak. Në fillim regjenerimi i ashtit ishte i ngjashëm. Por, pas 3 gjer 6 muaj u APOLONIA 10 • 19, f. 19-28, Maj 2008

Operacijata sinus-lift se izveduva vo voobi~aeniot na~in. Po mukoznata incizija, koskeniot sid od maksilarniot sinus se otvara, pa se pravi eden vid vrati~ka vo koskata. Vo prostorot me\u vnatre[nata epitelna obvivka na sinusot i okolnoto koskeno tkivo se postavuva implantantot. Po [est meseci toj se inserira. Druga upotreba ima kaj cisti na vilicite. Otkako ]e se otstrani cistata, prazninata se ispolnuva so graftot. So rentgen postoperativno se potvrduva dobrata osifikacija. Mandibularnite cisti uspe[no bea tretirani so transplantacija na graftovi od ovaa vrsta. (sl. 7), 11 kaviteti bea polneti so in`ewerirana koska, a drugi 11 so spongioza od ilia~nata koska. Vo po~etokot osifikacijata na koskata se odviva[e isto. No po 3 do 6 meseci se pojavija razliki, a po 12 meseci zabele`ano e deka so kos-

APOLONIA 19 • 28, str.9-15, Maj 2008

keniot in`enering osifikacijata e pocvrsta. Vo situacii so premostuvawe kaj rascep na alveolarnata koska i pri fiziolo{ka erupcija na kaninite isto taka se upotrebeni

paraqitën ndryshime. Por, pas 12 muajsh osifikimi ishte dukshëm më i fortë në kistet e mbushura me graft nga indi i inzhenjeruar.

Foto 7 a,b,c,d,e Largimi i dhëmbit dhe cistës dhe mbushja e kavitetit me graft Sl. 7 a,b,c,d,e. Otsranuvawe na zab so cista i polnewe na kavitetot so graft

Për të tejkaluar të çarën në ashtin alveolar dhe për ti rritje fiziologjike kaninit, te pacientët me çarje të buzës dhe qiellzës nevojitet shpesh graft ashtëror.te një djalosh 10vjeçar, para erupsionit të kaninit permanent, është bërë alveoloplastikë duke shfrytëzuar asht të injezhenjeruar. Pas 8 muajsh dhëmbi ka lëvizur në ashtin porsaformuar.Pas 18 muajve, kanini ka eruptuar spontanisht në vendin e duhur, në faqen kah është vënë grafti.Kjo është fakt se ashti i injzhenjeruar çon kah osifikimi i çarjes dhe lejon erupsion spontan dhe fiziologjik të dhëmbit. Në inzhenjeringun e mukozës dhe ashtit ne kemi arritur nga qeliza të ndryshme deri te indi që ende kërkon përmirësim.Çështja se si të zgjidhet vaskularizimi,si më tutje të diferencohet indi për të krijuar gingivë të vërtetë ose asht in vitro duhet më tej të zhvillohen.

APOLONIA 10 • 19, f. 19-28, Maj 2008

koskeni implantanti, kako i kaj pacienti so rascep na usnite i palatumot. Na primer, kaj 10-godi[no mom~e pred niknuvaweto na kaninite e izvr{ena alveoplastika so upotreba na inìnirano tkivo. Po osum meseci kaninite se pomestija vo novoformiranoto tkivo. Po 18 meseci kaninite niknaa kade {to e vgradeno koskenoto tkivo. Ova pokaùva deka so koskeniot inènering se postignuva osifikacija na alveolarniot rascep i toa vodi do fiziolo[ko spontano niknuvawe na zabite. So koskeniot inènering se postigna od razli~ni kletki da se dojde do tkivo koe se u[te treba da sozreva. Me\utoa, pra[awata - kako da se vaskularizira tkivoto i kako da se formira vistinsko gingivalno tkivo se u[te ostanuvaat neodgovoreni.

APOLONIA 10 • 19, str.19-28, Maj 2008

UDK: 616.31-089.84 ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER (OSP)

TISSUE ENGINEERING IN ORAL AND MAXILLOFACIAL SURGERY Abstract The clinical application of cultured keratinocytes has started more than 20 years ago in burnt patients. The culturing technique has been improved using autogenous serum as growth factor and resorbable carrier membranes as support for the cultured cells. Tissue engineered oral mucosa grafts have been used in preprosthetic and other reconstructive procedures of the oral cavity. The biomaterial might influence the efficacy of tissue-engineered bone to generate new bone. Successful implant placement was only possible after transplantation of grafts consisting of osteoblasts in mineralized scaffolds. In a comparative clinical study on bone regeneration after removal of mandibular cysts tissue-engineered bone was successfully used. In the radiographic follow-up the tissue-engineered bone was as good as autogenous spongious bone from the iliac crest. An other application is in patients with clefts lips and palates. Eight months after performing the alveoloplasty using a tissue-engineered graft erupting teeth in the cleft area had moved into the newly formed bone. 18 months postoperatively, the canine had erupted spontaneously at its proper place, at the site where the tissue-engineered graft had been inserted. These clinical results provide evidence that tissue engineered bone leads to a sufficient ossification in maxilla and mandible. Key words: Tissue engineering, maxillofacial surgery.

APOLONIA 10 â&#x20AC;˘ 19, f. 19-28, Maj 2008

APOLONIA 19 â&#x20AC;˘ 28, str.9-15, Maj 2008

UDK: 616.742-073.7 IZVOREN NAU^EN TRUD (INT)

UDK: 616.742-073.7 PUNIM BURIMOR SHKENCOR (PBSH)

ELEKTROMIOGRAFSKITE PROMENI NA MASTIKATORNATA MUSKULATURA PRED I PO HIRUR[KATA INTERVENCIJA KAJ PACIENTI SO DENTOFACIJALNI DEFORMITETI

NDRYSHIMET ELEKTROMIOGRAFIKE TE MUSKUJT MASTIKATORË PARA DHE PAS INTERVENIMIT KIRURGJIKAL TE PACIENTËT ME DEFORMITETE DENTOFACIALE

I. Ajeti1, R. Isufi2, Q. Ajeti1, B. asilevski3 1 Alba Dent, Tetovë 2 Kl. për kirurgji Oro-Maksilofaciale “Nënë Tereza”, Tiranë 3 Kl. për kirurgji Maksilofaciale, Shkup

I. Ajeti , R. Isufi , ]. Ajeti , 3 B. Vasilevski Alba dent, Tetovo Kl. za Oro-Maksilofacijalna hirurgija, "Nene Tereza", Tirana Kl. za Maksilofacijalna hirurgija, Skopje

Apstrakt

Abstract Me anë të elektromiografisw fitojmë informata të rëndësishme për gjendjen funksionale të njësisë motorike e cila përbëhet prej fijeve nervore dhe muskulare, si dhe zbulohen ndryshimet në njësitë motorike dhe vlerësohet gjendja funksionale e muskulaturës. Ky punim ka për qëllim analizën komparative të rezultateve nga studimet elektromiografike të muskujve maseter dhe musculus orbicularis oris para dhe pas intervenimit kirurgjikal te pacientët me deformitete të fytyrës dhe nofullave. Për realizim e këtij studimi janë përfshi një grup prej 57 pacientëve me deformitete dentofaciale të mjekuar në mënyrë kirurgjikale në Klinikën për kirurgji Maksilofaciale në Shkup. Studimet elektromiografike janë kryer te të njëjtët pacient mbi muskujt maseter edhe muskulin orbicularis oris para dhe së paku tre muaj pas kryerjes së intervenimit kirurgjik, respektivisht largimit të fiksimit intermaksilarë. Zmadhimi i gjërësisë së potencialit të aksionit pas intervenimit kirurgjikal te muskuli maseter në të dy anët tregon për shtimin e aftësisë kontraktile të tij. Zvoglimi i gjërësisë së potencialit të aksionit te muskuli orbicularis oris gjatë dy cikleve të përtypjes, tregon se shkurtimi i mandibulës shkakton një gjendje më të relaksuar të këtij muskuli pas intervenimit kirurgjik. Fjalët kyçe: deformitete dentofaciale; studime elektromiografike

So pomo{ na ovaa metoda dobivame va`ni informacii za funkcionalnata sostojba na motornata edinica koja se sostoi od nervni i muskulnivlakna, se detektiraat promeni na motornata edinica i se evaluira funkcionalnatasostojba na muskulaturata. Celta na ovaa studija ekomparativna analizana rezultatite dobieni od elektromiografskite ispituvawa muskuli maseteri i muskulus orbikularis oris pred i po hirur{kata intervencija kaj pacienti so dentofacijalni deformiteti. Za realizacija na ovaa studija se zemeni 51 pacient so dentofacijalni deformiteti koi bea hirur{ki lekuvani na Klinikata za maksilofacijalna hirurgija vo Skopje. Elektromiografskite ispituvawa se sprovedeni na muskuli maseteri i muskulus orbikularis oris pred i najmalku tri meseci po izvr{enata hirur{ka intervencija, odnosno otstranuvaweto na intermaksilarnata fiksacija. Zgolemenuvaweto na opsegot na akciskite potencijali pohirur{kata intervencija kaj muskulusmaseteri od dvete stranizboruva za zgolemuvawe na negovata kontraktilna sposobnost. Namaluvaweto na opsegot na akcijskiot potencijal na musculuyorbicularis vo tekot na dvata xvakalni ciklusa poka`uva deka skratuvaweto na mandibulata predizvikuva edna porelaksira~ka sostojba na ovoj muskul po izvr{enata intervencija. Klu~ni zborovi: dentofacijalni deformiteti, elektromiografski ispituvawa

Adresa: Iniz Ajeti "Alba Dent", Tetovë Rr. "167" nr. 10

APOLONIA 10 • 19, f. 29-40, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.29-40, Maj 2008

ELEKTROMIOGRAFSKITE PROMENI NA MASTIKATORNATA MUSKULATURA PRED I PO HIRUR[KATA INTERVENCIJA KAJ PACIENTI SO DENTOFACIJALNI DEFORMITETI

NDRYSHIMET ELEKTROMIOGRAFIKE TE MUSKUJT MASTIKATORË PARA DHE PAS INTERVENIMIT KIRURGJIKAL TE PACIENTËT ME DEFORMITETE DENTOFACIALE

Voved

Hyrje Elektromiografia është metodë neurofiziologjike për regjistrimin e potencialeve bioelektrike të muskulaturës skeletale dha asaj të lëmuar. Elektromiografia është treguar si metodë e rëndësishme studimoro-shkencore si në aspektin klinik poashtu edhe si metodë diagnostike veçanërisht në neurologji, gjinekologji, stomatologji etj. Me anë të kësaj metode fitojmë informata të rëndësishme për gjendjen funksionale të njësisë motorike e cila përbëhet prej fijeve nervore dhe muskulare, si dhe zbulohen ndryshimet në njësitë motorike dhe vlerësohet gjendja funksionale e muskulaturës. Në praktikën klinike kjo metodë realizohet permes matjes së potencialit të aksionit me anë të elektrodave të vendosura në lëkurë mbi muskulin i cili duhet të studijohet dhe përcillen në aparatin elektromiograf i cili është i lidhur me kompjuterin dhe bën regjistrimin e tyre. Autori Levrini L. dhe bashkëpunëtorët në vitin 1999 prezenton një studim për protruzionin mandibular dhe ndryshimet elektromiografike të muskujve maseter në shkallë të ndryshme të protruzionit të mandibulës. Në vitin 1998 Tosello D. dhe bashkpunëtorët ka studiuar aktivitetin elektromiografik të muskulit orbicularis oris te një grup pacientësh me protruzionit të mandibulës dhe ka konstatuar se gjatë fishkëllimit paraqitet aktivitet më i theksuar i muskulit orbicularis oris në krahasim me grupin e pacientëve me okluzion normal. Autori Al Quran në vitin 1999 me anë të studimeve elektromiografike bën komparacion në mes të fiksimit intermaksillar rigjid dhe atij elastik. Studimet i ka bërë mbi muskujt temporal dhe muskujt maseter para dhe pas vendosjes së fiksimit të ndryshëm, me APOLONIA 10 • 19, f. 29-40, Maj 2008

Elektromiografijata e nevrofiziolo{ka metoda za registrirawe na bioelektri~nite potencijali na skeletnata i maznata muskulatura. Taa se pokaà kako zna~ajna nau~noistraùva~ka metoda i od klini~ki aspekt i kako dijagnosti~no sredstvo, osobeno vo klini~kata nevrologija, ginekologijata, stomatologijata i dr. So pomo{ na ovaa metodadobivame va`ni informacii zafunksionalnata sostojba na motornata edinica koja sesostoi od nervni i muskulni vlakna, se detektirtaat promenite na motornata edinica i se evaluira funkcionalnata sostojba na muskulaturata. Vo klini~kata praktika ova se realizira so merewe na akciskite potencijali sopomo{ na povr{inski elektrodi postaveni nadmuskulot koj epredmet na nau~no istraùvawe, koi seprenesuvaat vo elektromiografot koj e povrzan so kompjuter koj vr{i nivna registracija. Avtorot Levrini L. i sor.vo 1999 godina prezentiraat studija zamandibularna protruzija i zaelektromiografskite promeni kaj muskuli maseteri pri razli~ni stepeni na mandibularna protuzija. Vo 1998 godina Toselo D. i sor. kaj grupa ispitanici elektromiografski ja ispituvale funkcijata na muskulus orbikularisoris vo miruvawe i vo dvièwe i pri toa zabeleàle deka pri dobliùvawe na usnite akciskiot potencijal se registrira elektromiografski i se prikaùva negovata ja~ina. Avtorot Al Quran vo 1999 godina so elektromiografski ispituvawa ja kompariral razlikata me|u cvrstata i elasti~nata intermaksilarna fiksacija. Ispituvawata gi vr{el na muskulul temporalis i muskuli maseteri pred i po stavaweto na razli~na fiksacija, pri {to konstatiral deka cvrstata fiksacija vodi

APOLONIA 10 • 19, str.29-40, Maj 2008

çka ka konstatuar se fiksimi rigjid shkakton zvoglim të aktivitetit elektromiografik, kurse imobilizimi elastik e zmadhon aktivitetin e të dy muskujve. Cardenas H. dhe Ogalde A. në vitin 2002 te pacientët me progeni dhe interkuspidim të fortë intermaksilar kanë konstatuar se aktiviteti i mesëm elektromiografik te muskujt maseter ka qenë i njëjtë te pacientët me progeni dhe te grupi i kontrollit. Autori Machida N. dhe bashkëpunëtorët në vitin 2003 e studiojnë refleksin tonik vibracion të muskulit maseter te pacientët me asimetri të fytyrës, me çka konstatojnë se indeksi i refleksit tonik vibracionik në anën e devijacionit ishte më i madh se sa në anën e shëndoshë. Duke e patur parasysh gjithë ate që u theksua më lart, ky punim ka për qëllim: Analizën komparative të rezultateve nga studimet elektromiografike të muskujve maseter dhe musculus orbicularis oris para dhe pas intervenimit kirurgjikal te pacientët me deformitete të fytyrës dhe nofullave.

do namaluvawe na elektromiografskata aktivnost, a elasti~nata imobilizacija ja zgolemuva aktivnosta na dvata muskula. Kardenas H. i Ogalde A. vo 2002 godina kaj pacienti so progenija i cvrsta stisnata maksilarna interkuspidacija otkrile deka prose~nata elektromiografska aktivnost na muskuli maseteri bila sli~na kaj pacienti so progenija i kaj kontrolnata grupa. Avtorot Machida N. i sor. vo 2003 godina go izu~uvale toni~niot vibracionen refleks na muskulus maseteri kaj pacienti so liceva asimetrija, pri {to konstatirale deka kaj ovie lica indeksot na prose~niot vubracionen refleks na strana na devijacijata bil zna~itelno povisok otkolku na stranata bez devijacija. Imaj}i gopredvid seto ova {to e ka`ano, celta na ovaa studija e komparativna analiza na rezultatite dobieni od elektromiografskite ispituvawa na muskuli maseteri i muskulus orbikularis oris pred i po hirur{kata intervencija kaj pacienti so dentofacijalni deformiteti.

Material i metodi

Materiali dhe Metoda Për realizim e këtij studimi te një grup prej 57 pacientëve me deformitete dentofaciale të mjekuar në mënyrë kirurgjikale në Klinikën për kirurgji Maksilofaciale në Shkup. Studimet elektromiografike janë kryer te të njëjtët pacient mbi muskujt maseter edhe muskulin orbicularis oris para dhe së paku tre muaj pas kryerjes së intervenimit kirurgjikal, respektivisht largimit të fiksimit intermaksilarë. Elektromiografia e muskujve maseter dhe muskulit orbicularis oris është kryer në laboratorin e neurofiziologjisë pranë Institutit të Fiziologjisë dhe Antropologjisë të Fakultetit të Mjeksisë në Shkup. Regjistrimi i elektromiogramit të muskulaturës është realizuar përmes kësaj aparature: - elektrodat senzorë për sinjalin të cilat duhet të lyhen me një sasi geli konduktiv. Këta më së shpeshti janë disk elekrtoda sipërfaqësore (kutane) - biopërforcues përforcues të sinjalit - osciloskopi treguesi on-line i sinjalit - A/D konvertor transferuesi i sinjalit nga forma analoge në ate digjitale APOLONIA 10 • 19, f. 29-40, Maj 2008

Za realizacija na ovaa studija sezemeni 51 pacient so dentofacijalni deformiteti, hirur{ki lekuvani na Klinikata za maksilofacijalna hirurgija vo Skopje. Elektromiografskite ispituvawa se sprovedeni vrz muskuli maseteri i muskulus orbikularis oris pred i najmalku tri meseci po izvr{enata hirur{ka intervencija, odnosno otstranuvaweto na intermaksilarnata fiksacija. Ispituvawata se izvr{eni vo laboratorijata. Ispituvawata se izvr{eni vo laboratorijata za nevrofiziologija pri Institutot mza fiziologija i antropologija na Medicinskiot fakultet vo Skopje. Registracijata na elektromiogramot na spomenatite muskuli i realizirana so pomo{ na slednata oprema: - elektrodi senzori na signalot koi mora da bidat prema~kani so soodvetno koli~estvo konduktiven gel. Naj~esto mo`at da bidat kontaktni (povr{inski, kutani) disk-elektrodi. - biozasiluva~ zasiluva~ na signalot - osciloskop onlajn-poka`uva~ na signalot - A/D konvertor go pretvora signalot od analogna vo digitalna forma

APOLONIA 10 • 19, str.29-40, Maj 2008

- kompjuter za registracija analiza na rezultatite

- komjuteri për regjistrimin dhe analizimin e rezultateve

Foto 1-a dhe b. Aparatura e nevojshme për studimet elektromiografike Sl. 1-a i b. Potrebna aparatura za elektromiogravsko ispituvawe

Sinjali elektromiografik fitohet përmes elektrodave me sipërfaqe 5mm që vendoset në lëkurë mbi muskulin përkatës. Pasi që muskujt maseter janë sinergjik më mirë është që të dy të studijohen në të njëjtën kohë. Pas pregaditjes paraprake të lëkurës, elektrodat e kontaktit vendosen në vendin e caktuar paraprakisht në të dy anët e fytyrës saktësisht në vendin nën të cilin ndodhet muskuli që studiojmë (muskujt maseter respektivisht muskuli orbicularis oris).

Elektromiografskiot signal e dobien preku samoleplivi elektrodi (srebro-srebrohlorid, 5mm vo pre~nik disk-elektrodi). Bidej}i maseteri~nite muskuli se sinergi~ni, najdobro e da se ispituvaat dvata istovremeno. Po soodvetna podgotovka na ko`ata, kontaktnite elektrodi se postavuvaat na opredeleno mesto na dvete strani od liceto, to~no nad mestoto pod koe se nao|a ispituvaniot muskul (muskulus maseteri odnosno muskulus orbikularis oris).

Foto.2-a dhe b. Prezentimi i mënyrës së regjistrimit të aktivitetit bioelektrik me shfytëzimin e elektrodave sipërfaqësore. Sl. 2-a i b. Prika`uvawe na na~inot za registracija na biolo{kata aktivnost so koristewe na povr{ni elektrodi Dokolku go ispituvame maseteri~niot Kur studimi kryhet mbi muskulin maseter, nga dy elektroda aplikohen në të dy muskul, se apliciraat po dve elektrodi (i anët (e djathtë dhe e majtë), prej të cilave na levata i na desnata strana), pri {to gornata se postavuva eden santimetar elektroda e sipërme vendoset një centimetër inferiorno vo odnos na linijata {to go nën vijën e cila e lidh tragusin dhe allae nasi, spojuva tragusot so ala nasi, a vtorata dva kurse e dyta dy centimetër më poshtë nga e santimetri pod prvata. Tretata elektroda, para. Elektrodën e tretë e cila e paraqet tokë- koja pretstavuva zazemjuvawe, ja stavame zimin, e vendosim mbi këndin e jashtëm të nad nadvore{niot agol na orbitata. Za APOLONIA 10 • 19, f. 29-40, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.29-40, Maj 2008

orbitës. Për studimin e muskulit orbicularis oris elektrodat i aplikojmë në buzën e sipërme dhe të poshtme afër vrimës së gojës nga ana e djathtë dhe ana e majtë. Regjistrimi i aktivitetit bioelektrik të muskujve regjistrohet gjatë tre minutave dhe gjatë kësaj kohe pacientit i thuhet të pushojë, pastaj i jepet një sasi e caktuar e ushqimit të fortë të cilën duhet ta përtypë dhe gëlltitë. Pastaj pacienti pin nji gotë lëng dhe pas një pushimi të shkurtër të njëjtën procedurë e përsërit edhe një herë. Në elektromiogramin e fituar analizohen potencialet e regjistruara të aksionit përmes variablave të tyre, amplitudave dhe frekuencës dhe sillet përfundimi për diferencën e tyre para dhe pas intervenimit kirurgjikal. Parametrat e analizuar nga trasea elektromiografike janë: - gjerësinë e potencialit të aksionit për kohëzgjatjen e dy cikleve të përtypjes. Me këtë parametër caktohen kufijtë deri ku sillen potencialet e aksionit gjatë kontraksionit të vullnetshëm të muskujve maseter dhe muskulit orbicularis oris gjata dy cikleve të përtypjes. - numri i potencialeve të aksionit në 10 sekondat e parë të përtypjes. - kohëzgjatja e dy cikleve të përtypjes - numri i potencialeve të aksionit më të lartë se vlerat mesatare gjatë dy cikleve të përtypjes. Me këtë parametër në mënyrë indirekte vlerësohet barabarësia e kontraksioneve muskulare gjatë lëvizjeve të përtypjes Përpunimi statistikor i rezultateve të fituara është bërë me anë të T-testit ndërsa sinjifikanca statistikore është treguar me anë të koeficientit të probabilitetit ( p ). Vlerat e parametrave të fituar nga studimet elektromiografike para dhe pas intervenimit kirurgjikal të përpunuara në mënyrë statistikore do ti prezentojmë me anë të tabelave dhe grafikëve.

APOLONIA 10 • 19, f. 29-40, Maj 2008

ispituvawe na muskulus orbikularis oris elektrodite gi aplicirame na gorniot i dolniot rab na usnata {uplina, od levata i od desnata strana. Snimaweto na bioelektri~nata aktivnost na xvakalnite muskuli se izveduva vo rok od tri minuti i za toa vreme na pacientot mu se naloùva da miruva, potoa mu se dava odredeno koli~estvo (eden zalak) tvrda hrana (biskvit), koja treba da ja izxvaka i da ja goltne. Potoa pacientot vnesuva goltka te~na hrana (sok) i po odreden period na miruvawe procedurata se povtoruva u{te edna{. Na dobieniot elektromiografski zapis se analiziraat registriranite akciski potencijali preku negovite varijabli, amplituda i frekvencija. Na dobieniot elektromiografski zapis se analiziraat registriranite akciski potencijali i se donesuva zaklu~ok za razlikite pred i po hirur{kiot tretman. Parametri koi bea analizirani od elektromiografskoto trase - Opseg na akciskite potencijali za vreme na dva xvakalni ciklusi. So ovoj parametar se odreduvaat granicite vo koi se dviàt akciskite potencijali vo tekot na svesnata kontrakcija na muskuli maseteri i na muskulus orbikularis oris za vreme na dva xvakalni ciklusi. - Broj na akciski potencijali za vreme na prvite 10 sekundi od xvakaweto - Vremetraewe na dva xvakalni ciklusi - Broj na akciski potencijali zna~itelno povisoki od prose~nite za vreme na dvata xvakalni ciklusi. So ovoj parametar indirektno se procenuva ramnomernosta na muskulnite kontrakcii za vreme na xvakalnite dvièwa. Statisti~ka obrabotka na dobienite rezultati e napravena so pomo{ na Stodentoviot T-test, a statisti~kata signifikantnost e prikaàna so koeficientot na verojatnost (r). Rezultatite dobieni od elektromiografskite ispituvawa pred i po hirur{kata intervencija, statisti~ki obraboteni, }e gi prezentirame so pomo{ na tabeli i grafikoni.

APOLONIA 10 • 19, str.29-40, Maj 2008

Rezultati

Rezultatet

Para intervenimit Pred intervencija

Pas intervenimit Po intervencija

Parametrat Parametrite

Vlera mesatare Sredna vrednost

Devijimi standard Standardna devijacija

Vlera mesatare Sredna vrednost

Devijimi standard Standardna devijacija

T - testi T- test

Gjerësia e PA Opseg na AP

213,1

84.16

217.6

122.9

0.46

Kohëzgjatja Vremetraewe

16.9

18.8

0.31

Numri i PA Broj na AP

13.9

4.72

18.22

4.02

0.02

PA më të mëdha Povisok AP

2.8

2.44

1.44

1.23

0.07

Tab. 1. Prezentimi i parametrave të definuar të studimeve elektromiografike të aftësisë kontraktuese të muskulit maseter të djathtë Tab. 1 Prika`uvawe na definiranite parametri od elektrobiogravskite ispituvawa na kontrakcijskata sposobnost na desniot maseteriksen muskul

Para intervenimit Pred intervencija

Pas intervenimit Po intervencija

Parametrat Parametrite

Vlera mesatare Sredna vrednost

Devijimi standard standardna devijacija

Vlera mesatare Sredna vrednost

Devijimi standard Standardna devijacija

T - testi T- test

Gjerësia e PA Opseg na AP

213,1

84.16

217.6

122.9

0.46

Kohëzgjatja Vremetraewe

16.9

18.8

0.31

Numri i PA Broj na AP

13.9

4.72

18.22

4.02

0.02

PA më të mëdha Povisok AP

2.8

2.44

1.44

1.23

0.07

Tab. 2. Prezentimi i parametrave të definuar të studimeve elektromiografike të aftësisë kontraktuese të muskulit maseter të majtë Tab. 2 Prezentirawe na definiranite parametri od elektromiogravskoto ispituvawe na kontrakcijskata sposobnost na maseteri~niot lev muskul

APOLONIA 10 • 19, f. 29-40, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.29-40, Maj 2008

Para intervenimit Pred intervencija

Pas intervenimit Po intervencija

Parametrat Parametrite

Vlera mesatare Sredna vrednos t

Devijimi Standard Standard na devijacija

Vlara mesatare Sredna vrednost

Devijimi Standard Standardna devijacija

T-testi T-test

Gjerësia e PA Opseg na AP

549.7

162

516.5

149

0.31

Kohëzgjatja Vremetraewe

100

11.5

89.5

14.4

0.037

Numri i PA Broj na AP

14.1

12.6

3.8

0.373

AP më të mëdha Povisok AP

5.1

2.51

3.6

3.83

0.129

Tab. 3. Prezentimi i parametrave të definuar të studimeve elektromiografike të aftësisë kontraktuese të muskulit orbicularis oris nga ana e djathtë Tab. 3. Prezentirawe na definiranite parametri od elektromiogravskoto ispituvawe na kontakcijskata sposobnost od desniot musculus orbicularis oris. Para intervenimit Pred inttervencija

Pas intervenimit Po intervencija

Parametrat Parametrite

Vlera mesatare Sredna vrednost

Devijimi Standard Standardna devijacija

Vlara mesatare Sredna vrednost

Devijimi Standard Standardna devijacija

T-testi T-test

Gjerësia e PA Opseg na AP

505.7

128.5

441.2

153.2

0.3

Kohëzgjatja Vremetraewe

103.5

12.64

15.05

0.005

Numri i PA Broj na AP

12.9

3.24

14.2

3.99

0.14

AP më të mëdha Povisok AP

2.6

1.71

1.49

0.384

Tab. 4. Prezentimi i parametrave të definuar të studimeve elektromiografike të aftësisë kontraktuese të muskulit orbicularis oris nga ana e majtë Tab. 4. Prezentirawe na defeniranite parametri od elektromiogravskoto ispituvawe na kontrakcijskata sposobnost na levkiot musculus orbicularis oris. Opsegot na akciskite potencijali na Gjerësia e potencialit të aksionit të muskujt maseter gjatë dy cikleve të përtypjes muskuli maseteri za vreme na dva xvakalni para intervenimit ishte mesatarisht 269 ìV për ciklusi, odreden pred operativniot muskulin maseter të djathtë dhe 213 ìV për zafat, iznesuva{e prose~no 269 za desniot i 213 za leviot muskulus maseteri. muskulit maseter të majtë

APOLONIA 10 • 19, f. 29-40, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.29-40, Maj 2008

Kurse pas intervenimit është 273.7 ìV për muskulin maseter të djathtë dhe 217.6 ìV për muskulin maseter të majtë Nga rezultatet e fituara del se te muskujt maseter pas intervenimit vjen deri te zmadhimi i gjerësisë së potencialit të aksionit me sinjifikancë statistikore p<0.4 Gjerësia e potencialeve të aksionit të muskulit orbicularis oris gjatë dy cikleve të përtypjes, para intervenimit kirurgjikal mesatarisht është 549.7ìV nga ana e djathtë, kurse për anën e majtë është 505.7 ìV Pas intervenimit gjërësia e potencialeve të aksionit të muskulit orbicularis oris në anën e djathtë është 516.5 ìV, kurse në anën e majtë 441.2 ìV. Nga rezultatet del se te muskuli orbicularis oris pas intervenimit vërehet zvoglim i gjerësisë së potencialit të aksionit me sinjifikancë statistikore p<0.3 Matja e kohë gjatësisë së të dy cikleve të përtypjes te muskujt masseter tregon shkurtim të vlerave pas intervenimit kirurgjikal. Kjo kohë te muskuli maseter i djathtë është 95 sekonda para dhe 88.8 sekonda pas intervenimit kirurgjikal. Te muskuli maseter i majtë para intervenimit është 94 kurse pas intervenimit kirurgjikal është 90 sekonda Te të dy rastet shkurtimi i kohë gjatësisë ka sinjifikancë statistikore p<0.3 Matja e kohë gjatësisë së të dy cikleve të përtypjes për muskulin orbicularis oris nga ana e djathtë është 100 sekonda para intervenimit dhe 89.5 sekonda pas intervenimit kirurgjikal. Kurse për muskulin orbicularis oris nga ana e majtë është 103.5 sekonda para dhe 84 sekonda pas intervenimit. Në të dy anët e muskulit orbicularis oris është vërejtur shkurtim i kohëzgjatjes së përtypjes me sinjifikancë statistikore p< 0.3 ana e djathtë dhe p< 0.005 ana e majtë. Numri i potencialeve të aksionit të matura në 10 sekondat e parë të përtypjes është parametër që nuk ka ndonjë rëndësi shumë të madhe diagnostike por tregon për ritjen e numrit të tyre pas intervenimit kirurgjikal, përveç në anën e djathtë të muskulit orbikularis oris te i cili është matur zvoglim i numrit të potencialeve të aksionit. Rezultatet e fituara nga matjet te muskuli maseter i djathtë para intervenimit kirurgjikal ishte 12.6 potenciale të aksionit, kurse pas intervenimit ka qenë 13.4 me sinjifikancë statistikore p< 0.3 APOLONIA 10 • 19, f. 29-40, Maj 2008

Po operacijata opsegot na desnata strana iznesuva{e 273,7, a na levata strana 217,6. Od rezultatite proizleguva deka kaj muskuli maseteri po operacijata se zabeleùva zgolemuvawe na opsegot na akciskite potencijali so statisti~ka vrednost . Opsegot na akciskite potencijali na muskulus orbikularis oris za vreme na dva xvakalni ciklusi, odreden pred operativniot zafat, iznesuva{e prose~no 549,7, za desnata strana i 505 za levata strana na muskulis orbikularis oris. Po operacijata opsegot na desnata strana iznesuva{e 516,5 a na levata strana . Od rezultatite proizleguva deka kaj muskulus orbiklularis oris po operacijata se zabeleùva namaluvawe na opsegot na akciskite potencijali so statisti~ka vrednost . Mereweto na vremetraeweto na dvata xvakalni ciklusi pokaà skratuvawe na negovite vrednosti po operativniot zafat i kaj dvata muskuli obostrano. Mereno pred operacijata, ova vreme kaj desniot muskulus maseteri iznesuva{e 95 sekundi, a po operacijata 88,8 sekundi. Za leviot muskulus maseteri pred operacijata iznesuva{e 94 sekundi, a po operacijata iznesuva{e 90 sekundi. I vo dvata slu~ai skratuvaweto na vremeto e so statisti~ka vrednost Vremetraeweto na dvata xvakalni ciklusi za muskulus orbikularis oris na desnata strana iznesuva{e 100 sekundi pred operacijata, a 89,5 sekundi po operacijata. Za muskulus orbikularis oris na levata strana iznesuva{e 103,5 sekundi pred operacijata o 84 sekundi po operacijata i 84 sekundi po operacijata. Kaj orbikularniot muskul obostrano be{e izmereno statisti~ki zna~itelno skratuvawe na vremetraeweto so verojatnost za desnata strana i r<0,005 za levata strana na ovoj muskul. Brojot na akciskite potencijali, mereni vo prvite 10 sekundi od xvakaweto e parametar koj nema samo dijagnosti~ka vrednost, tuku i ukaùva na zgolemuvawe na nivniot broj po operacijata, so isklu~ok kaj muskulus orbikularis na desnata strana, kaj kogo e izmereno namaluvawe na brojot na akciskite potencijali. Dobienite vrednosti od mereweto za desniot muskul maseteri pred operacijata iznesuvaa prose~no 12,6 akciski potencijali, a po operacijata 13,4 (r<03).

APOLONIA 10 • 19, str.29-40, Maj 2008

Për muskulin e majtë maseter, para intervenimit ka qenë 13.9 potenciale aksioni, kurse pas intervenimit ishte 18.2 me sinjifikancë statistikore p< 0.02. Për muskulin orbikularis oris nga ana e djathtë, para intervenimit ka qenë 14.1 potenciole të aksionit, kurse pas intervenimit ishte 12.6 me sinjifikancë statistikore p<0.3 Për muskulin orbikularis oris nga ana e majtë para intervenimit kirurgjikal ka qenë 12.9 potenciale të aksionit, kurse pas intervenimit 14.2 me sinjifikancë statistikore p<0.1 Caktimi i numrit të potencialeve të aksionit, gjatë dy cikleve të përtypjes, që janë më të lartë se mesatarja tregon zvoglimin e tyre pas intervenimit kirurgjikal. Numri i tyre për muskulin maseter të djathtë ka qenë mesatarisht 2.3 para intervenimit dhe 1.3 pas intervenimit me sinjifikancë statistikore p< 0.1 Për muskulin maseter të majtë këta vlera kanë qenë mesatarisht 2.8 para intervenimit kirurgjik dhe 1.4 pas intervenimit me sinjifikancë statistikore p< 0.07 Te muskuli orbikularis oris nga ana e djathtë, para intervenimit kirurgjikal ka qenë 5.1 potenciale të aksionit, kurse pas intervenimit numri i tyre zvoglohet në 3.6 me sinjifikancë statistikore p< 0.1 Te muskuli orbikularis oris nga ana e majtë, para intervenimit kirurgjikal numri i potencialeve të aksionit dukshëm më të lartë ka qenë mesatarisht 2.6 para dhe 2.0 pas intervenimit me sinjifikancë statistikore p< 0.3

Za leviot muskul maseteri pred operacijata brojot iznesuva prose~no 13,9 akciski potencijali, a po operacijata 18,2 (r<0,02). Za muskulus orbikularis oris na desnata strana pred operacijata brojot iznesuva prose~no 14,1 akciski potencijali, a po operacijata 12,6 (r<0,3). Za muskulus orbikularis oris na levata strana pred operacijata brojot na akciskite potencijali iznesuva prose~no 12,9, a po operacijata 14,2 (r<0,1). Odreduvawe na brojot na akcijskite potencijali vo tekot na dvata ciklusa na xvakaweto {to se povisoki od sredna vrednost poka`uva nivno namaluvawe po hirur{kata intervencija. Odreduvaweto na brojot na akciskite potencijali za vreme na dvata xvakalni ciklusi, koi bea zna~itelno povisoki od prose~no 2,3 pred operacijata, a 1,3 po operacijata (r<0,1). Za leviot muskulus maseteri ovie vrednosti iznesuva prose~no 2,8 pred operacijata a 1,4 po operacijata (r<0,07). Za orbikularniot muskul na desnata strana pred operacijata brojot iznesuva{e prose~no 5,1 akciski potencijali, a po operacijata nivniot broj be{e namalen na 3,6(r<0,1). Za muskulus orbikularis oris na levata strana pred operacijata brojot na zna~itelno povisoki akciski potencijali iznesuva{e prose~no 2,6 a po operacijata 2,0 (r<0,3).

Diskusija

Diskutimi Autori Levrini dhe bashkpunëtorët kanë bërë studime elektromiografike mbi muskujt maseter te pacientët me shkallë të ndryshme të progenisë. Gjatë kësaj kanë konstatuar zvoglim progresiv të aktivitetit elektromiografik të cilin e shpjegojnë si pasojë e lodhjes muskulare. Studimet tona tregojnë rezultate të ngjajshme te pacientët me progeni më të theksuar ose te rastet e progenisë të kombinuara me apertognati, që tregon se zgjatja permanente e muskujve maseter shkakton hirertrofi muskulare, e cila për shkak të lodhjes së vazhdueshme sjell zvoglim të aktivitetit elektromiografik. Nga ana tjetër, autori Al Quran me anë të studimeve elektromiografike mbi muskujt temporal dhe muskujt maseter ka bërë komparacion në mes të fiksimit intermaksilarë APOLONIA 10 • 19, f. 29-40, Maj 2008

Avtorot Levrini L. i sorabotnicite izvr{ile elektromiografski studii vrz muskuli maseteri kaj pacienti so razli~en stepen na progenija. Vo nivnata studija konstatirale progresivno namaluvawe na elektromiografskata aktivnost i toa go objasnuvaat so zamorenost na muskulot. Na{ite studii pokaàa sli~ni rezultai kaj pacienti so poizrazena progenija ili kaj slu~ai na progenija so apertognatija, {to ukaùva na faktot deka permanentnoto izdolùvawe na maseteri~nite muskuli predizvikuva namaluvawe na elektromiografskata aktivnost. Od druga strana, avtorot Al Quran so elektromiografski ispituvawa vrz temporalnite i maseteri~nite muskuli vr{el komparacija me|u rigidnata i

APOLONIA 10 • 19, str.29-40, Maj 2008

rigjid dhe elastik dhe ka konstatuar se fiksimi rigjid shkakton zvoglim të aktivitetit elektromiografik të muskujve të përmendur, kurse imobilizimi elastik e zmadhon aktivitetin e tyre. Konsiderojmë se kjo vjen si pasojë e humbjes së një numri të madh të njësive motorike gjatë fiksimit rigjid intermaksilarë. Në favor të këtij konstatimi flasin edhe studimet e Landulpho me bashkpunëtorët, si dhe Cardenas dhe Ogalde. Tosello dhe bashkpunëtorët kanë bërë studime elektromiografike të muskulus orbicularis oris gjatë pushimit dhe aktivitetit të këtij muskuli te një grup me okluzion normal dhe dy grupe me progeni. Këto studime kanë treguar rezultate të ndryshme gjatë regjistrimit të potencialit të aksionit, respektivisht aktivitet më të theksuar të pacientët me progeni në krahasim me pacientët me okluzion normal. Rezultatet tona nga studimet elektromiografike mbi muskulin orbicularis oris përputhen me studimet e Tosellos dhe tregojnë se gjërësia e potencialit të aksionit gjatë dy cikleve të përtypjes pas intervenimit kirurgjik është zvogluar. Kjo tregon se për shkak të shkurtimit të mandibulës, respektivisht kthimit të saj në okluzion normal, muskuli orbicularis oris gjindet në pozitë më të relaksuar dhe me reduktim të njësive motorike në krahasim me periudhën para intervenimit kirurgjikal.

elasti~nata intermaksilarna fiksacija i konstatiral deka rigidnata fiksacija predizvikuva namaluvawe na elektromiografskata aktivnost na spomenatite muskuli, a elasti~nata fiksacija ja zgolemuva. Konstatirame deka ova e posledica od zagubata na golem broj motorni edinici kaj rigidnata intermaksilarna fiksacija. Vo prilog na navedenoto se i rezultatite od studiite na Landulfo so sorabotnicite, kako o Kardenas i Ogalde. Toselo i sorabotnicite napravile elektromiografski ispituvawa vrz muskulus orbikularis oris vo miruvawe i vo aktivnosta kaj grupa ispitanici so normalna okluzija i dve grupi so progenija. Ovie studii pokaàle razli~ni rezultati za vreme na registracijata na akciskite potencijali, odnosno poizrazena aktivnost kaj pacienti so progenija otkolku kaj pacienti so normalna okluzija. Na{ite rezultati od elektromiografskite ispituvawa vrz muskulus orbikularis oris se sovpa|aat so ispituvawata na Toselo i pokaùvaat deka {irinata na akciskite potencijali za vreme na dvata xvakalni ciklusi po izvr{enata intervencija e namalena. Ova pokaùva deka po skratuvaweto na mandibulata, odnosno nejzinoto vra}awe vo normalna okluzija, muskulus orbikularis oris se nao|a vo porelaksirana polo`ba i so redukcija na brojot na motorni edinici vo odnos na vremeto pred hirur{kata intervencija.

Zaklu~oci Përfundimi Në bazë të rezultateve të fituara nga studimi ynë mund të konkludojmë se: 1. Zmadhimi i gjërësisë së potencialit të aksionit pas intervenimit kirurgjikal te muskuli maseter në të dy anët tregon për shtimin e aftësive kontraktile të tij. 2. Zvoglimi i gjërësisë së potencialit të aksionit te muskuli orbicularis oris gjatë dy cikleve të përtypjes, tregon se shkurtimi i mandibulës shkakton gjendje më të relaksuar të këtij muskuli pas intervenimit kirurgjikal. 3. Studimet elektromiografike tregjnë se zvoglimi i kohëzgjatjes gjate dy cikleve të përtypjes te muskujt maseter dhe muskuli orbicularis oris, në të dy anët, shkakton efikasitet të zmadhuar të lëvizjes së mandibulës pas intervenimit kirurgjikal. APOLONIA 10 • 19, f. 29-40, Maj 2008

Vrz osnova na dobienite rezultati od na{ite ispituvawa moème da zaklu~ime: 1. Zgolemuvaweto na opsegot na akciskite potencijali po hirur{kata intervencija kaj muskulus maseteri od dvete strani zboruva za zgolemuvawe na negovata kontraktilna sposobnost. 2. Namaluvaweto na opsegot na akciskite potencijali kaj muskulus orbikularis oris za vreme na dvata xvakalni ciklusi objasnuva deka skratuvaweto na mandibulata predizvikuva porelaksirana polo`ba na ovoj muskul po hirur{kata intervencija. 3. Elektromiografskite studii pokaàa deka vremetraeweto na dvata xvakalni ciklusi kaj maseteri~niot i muskulus orbikularis oris, na dvete strani, predizvikuva zgolemena efikasnost na dvièweto na mandibulata po hirur{kata intervencija.

APOLONIA 10 • 19, str.29-40, Maj 2008

UDC: 616.742-073.7 ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER (OSP)

ELEKTROMYOGRAPHIC DIFERENCIS BY MASTICATORIAL MUSCULS BEFORE AND AFTER SURGICALLY INTERVENTION BY PATIENTS WITH DENTOFACIAL DEFORMATIONS Abstract By electromyography we get important data about functional status of motoric one which is compound from nerves, and muscular fibers, and detect the differences on motoric ones and there is valuated the functional status of muscels. The aim of this paper is to make comparative analysis of results from the elektromiographic study of masseter and orbicularis mussels, befor and after surgically intervention by patients with face and jaws deformities. There is include a group of 57 patients with dentofacial deformities surgically healed in clinic for Maxillofacial Surgery in Skopje. Elektromyografic investigations were made by the same patients on masseter and orbicularis massels before and at least three months after surgically intervention, that means after mouvement of intermaxillary fixation. The getting results of our elektromyographic stady, before and after surgically treatment, statistically elaborate are showed with table and graphicons. The increasing of potential broadness of action after surgically intervention by masseter mussel by both side showe an increasing of its contractive ability. The decreasing of of potential broadness of action after surgically intervention by the mussel of orbiccularis oris by both cicles of mastication showe that the shortnening of mandible cose a ralactive situation of this mussel after surgically treatment. Key words: Dentofacial deformities, electomyographic study Literatura 1. Levrini L; Bertolini F; De Lodovici ML. Active mandibular protrusion in the rational treatment of skeletal Class II malocclusions. Minerva stomatologica (Minerva Stomatol) 1999 May; 48 (5), pp. 171-80. 2. Tosello, D. O.; Vitti, M.; Berzin, F.. EMG activity of the orbicularis oris and mentalis muscles in children with maloclusion, incompetent lips and atypical swallowing – Part.I. Journal of Oral Rehabilitation, Nov98, Vol. 25 Issue 11, p838, 9p; (AN 5661825). 3. AL Quran, F. A. M.; The immediate effect of hard and soft splints on the EMG activity of the masseter and temporalis muscles. Lyons, M. F. Journal of Oral Rehabilititation, Jul99, Vol.26 Issue7, p559,5p,1 diagram, 4 graphs; (AN 5168008). 4. Cardenas H; Ogalde A. Relationship between occlusion and EMG aktivity of the masseter muskles during clenching at maksimal intercuspal position; a comparative study between prognathics and controls. The journal of craniomandibular practice (Cranio) 2002 Apr; 20 (2), pp. 99-104. 5. Machida N; Yamada K; Takata Y; Yamada Y. Relationship between facial asymmetry and masseter reflex activity. Journal of oral and maxillofacial surgery: official journal of the American Association of Oral and Maxillofacial Surgeons (J Oral Maxillofac Surg) 2003 Mar; 61 (3), pp.298-303.

APOLONIA 10 • 19, f. 29-40, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.29-40, Maj 2008

6. Landulpho AB; e Silva FA; Vitti M. The effect of the occlusal splints on the treatment of temporomandibular disorders—a computerized electromyographic study of masseter and anterior temporalis muscles. Electromyography and clinical neurophysiology (Electromyogr Clin Neophysiol) 2002 Apr-May; 42 (3), pp.187-91. 7. Palomari ET; Vitti M; Tosello Dde O; Semprini M; Rodrigues Al. Electromyographic study of the masseter muscle in individuals with Class II malocclusion. Electromyography and clinical neurophysiology (Electromyogr Clin Neurophysiol) 2002 Mar; 42 (2), pp.71-7. 8. Ross, Callum F. Electromyography of the Anterior Temporali and Masseter Muscles of Oël Monkeys. American Journal of Physical Anthropology; Aug2000, Vol. 112 Issue 4, p455, 14p, 6 charts, 4 diagrams, 4 graphs. 9. Tosello, D. O.; Vitti, M.; Berzin, F.. EMG activity of the orbicularis oris and mentalis muscles in children with maloclusion, incompetent lips and atypical swallowing – Part.I. Journal of Oral Rehabilitation, Nov98, Vol. 25 Issue 11, p838, 9p; (AN 5661825). 10. Tosello, D. O.; Vitti, M.; Berzin, F.. EMG activity of the rbicularisoris and mentalis muscles in children with maloclusion, incompetent lips and atypical swallowing – Part.II. Journal of Oral 11. Yamaguchi, T. Satoh, K. Komatsu, K. Kojima, K. Inoue, N. Minoëa, K. Electromyographic activity of the jaw-closing muscles during jaw opening-comparison of cases of masseter muscle contracture and TMJ closed lock. Journal of oral Rehabilitation; Nov2002, Vol. 29 Issue 11, p1063, 6p. 12. Zwijnenburg AJ; Lobbezoo F; Kroon GW; Naeije M. Mandibular movements in response to electrical stimulation of superficial and deep oarts of the human masseter muscle at different jaw positions. Archives of oral biology (Arch Oral Biol) 1999 May; 44 (5), pp.395-401.

APOLONIA 10 • 19, f. 29-40, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.29-40, Maj 2008

UDK 616.716-089.843 IZVOREN NAU^EN TRUD (INT)

UDK 616.716-089.843 PUNIM BURIMOR SHKENCOR (PBSH)

BIOLO{KITE MEDIJATORI VOFUNKCIJA NA ZABRZANATA KOSKENA REGENERACIJA NA POSTOPERATIVNI VILI^NI DEFEKTI

MEDIATORËT BIOLOGJIK NË FUNKSION TË PËRSHPEJTIMIT TË REGJENERIMIT TË DEFEKTEVE KOCKORE POSTOPERATIVE TË NOFULLAVE

M. Peeva1, S. Gerasimova1, G. Apostolova1, N. Pishevska1, H. Havziu2

M. Peeva , S. Gerasimova , 1 1 G. Apostolova , N. Pi{evska , 2 H. Havziu

Kl. për Kirurgji Orale, Fakulteti i Stomatologjisë, Shkup 2 Lege Artis, Gostivar

Abstrakt

Apstrakt

Kl. za Oralna Hirurgija, Stomatolo{ki Fakultet, Skopje 2 Lege Artis, Gostivar

Faktoret e ritjes paraqesin substanca biologjike autologe osteoaktive per te cilat shkenca u prononsua si materijale te cilat rol kritik ne stimulimin dhe regullimin e proceseve metabolike ne qeliza, nepermjet aktivizimit te ashquajtura plazma e pasur me trombocite ose (PRP-platelet rich plasma). Koncentrimi i larte te faktoreve te ritjes , klinikisht fitohet nepermjet procesit te separimit te gjakut dhe centrifugimi i gjaku autolog te pacientit e ashtuquajtura plazma e pasur me trombocide ose PPT - latelet rich plasma. Rezultatet. Analiza histomorfometrike ne grupin e pare tregoi zmadhim signifikant te parametrave analizuese ne nivel trabekullar volumit kockor TBVme vlere mesatare 29.1% =6,9%ne grupin e pare (p<0,05),ne maxill 27,5 =6,66% dhe ne mandibull 30,3=6,09% ne krahasim me grupin e dyte (TBV24,7=6,8%)e cila tregon ritje te potencialit regenerativ kockor te grupit PRP. Fjalët kyçe: Mediatorët biologjik, regjenerimi ashtor, defektet e nofullës.

Faktorite na rast pretstavuvaat avtolognibiolo[ki osteoaktivni supstancii zakoi naukata se izjasni kako materijali koi imaat kriti~na uloga vostimulacijata i regulacijata na metaboli~nite procesi vo kletkite, preku aktivacija na kompleksot na avtokrina funkcija so modulacija na tkivnata regeneracija. Visoka koncentracija na faktorite za rast klini~ki se dobiva preku proicesot na krvna separacija i centrifugacija na avtogolnata krv na pacientot - t.n. plazma bogata so trombociti ili PRP-latelet rich plasma. Rezultati. Histomorfometriska analiza kaj prvata ispituvana grupa poka`a signifikantno zgolemuvawe na analiziranite parametri za nivoto na trabekularniot kosken volumen TBV so sredna vrednost od 29,1% ± 6,9 kaj prvata grupa(r<0,05), vo maksilata 27,5 ± 6,66% i vo mandibulata 30,0 ± 6,09 %; vo odnos na vtorata grupa (TBV 24,7 ± 6,8 %), [to govori vo prilog na zgolemen potencijal na koskena regeneracija kaj PRP-grupata. Klu~ni zborovi: Biolo{kite medijatori, koskena regeneracija, vili~ni defekti.

Adresa: Marija Peeva - Petreska Klinika za Oralna Hirurgija Stomatolo[ki Fakultet Vodwanska 17, 1000 Skopje

APOLONIA 10 • 19, f. 41-50, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.41-50, Maj 2008

BIOLO{KITE MEDIJATORI VO FUNKCIJA NA ZABRZANATA KOSKENA REGENERACIJA NA POSTOPERATIVNI VILI^NI DEFEKTI

MEDIATORET BIOLOGJIK NE FUNKSION TE PERSHPEJTUAR NE REGJENERIMIN E DEFEKTEVE POSTOPERATIVE KOCORE TE NOFULLAVE Hyrje

Voved

Biomaterijalet ose medijatoret biologjik paraqesin “substituenta biologjik”prej te cileve mund te perpunohen “pjes biologjike rezerve “ato nuk guxojn te ndikojn ne forma antigjene detyrimisht duhet me sukses ta indukojn osteogjenezen do te thot te ken potencijal ossteoinduktiv.Faktoret e zhvillimit (FZH ) jane molekula polipeptide te klasifikuara si substanca osteoaktive me aftesi qe te stimulojn generaten e indit kockor.Paraqesin familje te llojllojsme te hormoneve sistemore te prodhuara nepermjet te cileve behet komunikimi i qelizave ne distanca te vogla nderqelizore me regullimin e proceseve fiziologjike ne nivel qelizorhemotaksa, diferencimit, mitogjenezes proliferimit etj. Mjekesia sot njeh me shume se 30 faktor te ritjes te permbajtur ne trombocite ,prej te cileve (platelet derived growth factor PDGF). Transforming growth factors (TGB1TGFB2), VEGF (Vascular Endithelial Groowth Factor), FGF (Fibroblast Growth Factor), IGF (insulinlike gowth factor)-EGF (Epithelial Growth Factor) llogariten si me te rendesishme ne regjenerimin kockor.Secili nga keto ka aftesi te indukoj pergjigje te vetme specifike ne rol te procesit te sherimit dhe konsolidimit te plageve.Sipas Dugrillon dhe bashkpuntoreve, kur trombocitet dote degranulohen dhe do te lirohen FZH ato cilesit e veta i aktivizojn e theksojn ne dite e shtate deri ne diten e dhjete. Format e sotshme në suazat e inxhinieringut indor të drejtuar kah izolimi dhe inkorporimi i NP në preparat të zhelatinës të cilët lokalisht të aplikuar krijojnë efekt të përshpejtimit dhe epitelializimit të regjenerimit të defekteve të indeve të buta siç janë: ulçerat dekubitale te pacientët me diabetes melitus. APOLONIA 10 • 19, f. 41-50, Maj 2008

Biomaterijalite ili biolo[kite medijatori pretstavuvaat "biolo[ki rezervni delovi". Tie ne smeat da deluvaat antigeno, a zadolìtelno potrebno e uspe[no da ja induciraat osteogenezata, t.e. da imaat osteoinduktiven potencijal 4. Faktorite na rast - (FR) se biolo[ki aktivni polipeptidni molekuli klasificirani kako osteoaktivni supstancii so sposobnost da ja stimulirat generacijata na koskenoto tkivo 36,37. Pretstavuvaat raznorodna familija od sistemski proizvedeni hormoni preku koi komuniciraat kletkite na mali me\ukleto~ni rastojanija so regulacija na fiziolo[kite procesi na kleto~no nivo - hemotaksata, diferencijacijata, mitogenezata,proliferacijata itn. Medicinata denes poznava pove]e od 30 faktori na rast sodràni vo trombocitite, od koi Platelet Derived Growth Factor PDGF, Transforming Growth Factors (TGFb1TGFb2), VEGF (Vascular Endothelial Growth Factor), FGF (Fibroblast Growth Factor), IGF (Insulin like Growth Factor), EGF (Epithelian Growth Factor) se smetaat za najzna~ajni vo koskenata regeneracija. Sekoj od niv ima sposobnost da inducira edinstven specifi~en odgovor so uloga vo procesot na zazdravuvawe i konsolidacija na ranite. Spored Dugrillon i sor, koga trombocitite ]e se degranuliraat i ]e gi oslobodat FR, tie svojata aktivnost ja izrazuvaat od sedmiot do desettiot den. Dene[nite obidi vo ramkite na tkivniot inènering na naso~eni kon izolacija i inkorporacija na FR vo èlatinski preparati koi lokalno aplicirani dejstvuvaat efekt na zabrzana epitelizacija i regeneracija na hroni~ni mekotkivni defekti kako [to se, na primer, dekubitalnite ulceri kaj pacienti so diabetes mellitus.

APOLONIA 10 • 19, str.41-50, Maj 2008

Per realizimin e deshirueshem te pertrirjes kockore shfytezohet kombinimi i tre elementeve kyce matrica – struktura tredimennzionale, molekula signali,FZH stem. e qelizave ame. Materijalet augmentative te cilat per tretmanin e defkteve kockore pervec elementeve themelore dhe karakteristikave fizike te cilat i kane i perkasin tretshmerin e lengjeve trupore, transformimi, modulimi dhe resorpcioni patjeter te jene te sigurta do te thot te mos mbajn asnje rizik nga infekcioni, rezik imunologjik, jotoleranc fiziologjike ose inhibim te (restitutio ad inegrum).Si frakcion autolog, plazma e pasur me trombocite ose RPR i kenaq te gjitha kerkesat njeherit paraqet burim me te pasur FZh dhe sherben si nismetar bilogjik “jump starter”ne qelizat e pertrirjes . Interesi klinik i perdorimit PRP ne degen e kirurgjis orale dhe maxillofaciale filloi ne vitin 1998 pas studimit te pare dhe rrenjenjsor MARX dhe bashpuntoret e cila kyci 88 pacient te te cilet eshte bere augmentimi kockor pas resekcionit mandibullar . Zvoglimi i defekteve kockore me madhesi postoperative teper se 5cm dhe graft inkorporimi eshte bere percjellja radiografike dhe histomorfometrike pas peridhes 6 muj ore ,me vlera signifikante me te medha dendesis se ashtit trabekullar te grafti kockor.n PRP grupit per 15-30% ne krahasim me grupin kontrolues. Qellimi i punimit eshte te analizohet potenciali osteogjen i plazmes se pasur me trombocite ne kombinim me materijal osteoinduktiv ,shiquar nepermjet analizave te formimi i indit ashtror te ri te defektet postoperative te ashtit nofullor si dhe pergjigja klinike ne krahasim me detktimin e mundshem te komplikimeve intraoperative dhe postoperative. Materiali dhe metodat Per kete qellim beme studim human klinik te 66 pacient te te cilet iu nenshtruan intervenimeve kirurgjiko orale – ekstrakcion operativ e dhembeve te impaktuar, cystektomi, ekstrakcione kirurgjike te renjeve te mbeura dhe te dhembeve te frakturuar.(Tab. 1)

APOLONIA 10 • 19, f. 41-50, Maj 2008

Za ostvaruvawe, pak, na posakuvanata koskena regeneracija, se koristi kombinacijata na trite klu~ni elementi: matrica-trodimenzionalna struktura, signali molekuli - FR i stem - mati~nite kletki. Augmentativnite materijali [to se koristat za tretmanot na koskeni defekti, pokraj osnovnite hemiski i fizi~ki karakteristiki [to gi imaat i se odnesuvaat na nivnata rastvorlivost vo telesni te~nosti, transformacijata, modulacijata i resorpcijata, mora da bidat napolno bezbedni t.e. da ne nosat nikakov rizik od infekcija, imunolo[ki rizik, fiziolo[ka netolerancija ili inhibicija na „restitutio ad integrum. Kako avtologna frakcija, plazmata bogata so trombociti ili PRP gi zadovoluva site poso~eni barawa i naedno pretstavuva najbogat izvor na FR i slu`i kako fiziolo[ki starter "jump starter" vo tkivnata regeneracija. Klini~kiot interes i upotrebata na PRP vo oblasta na oralnata i maksilofacijalnata hirurgija zapo~na vo 1998 godina vo prvata obemna humana studija na Marx i sor18, koja vklu~uva 88 pacienti kaj koi e napravena koskena augumentacija po mandibularna recekcija. Namaluvaweto na koskenite f\ defekti so golemina od 5 cm postoperativno graft-inkorporacija bila sledena rediografski i histomorfometriski po [estmese~en period, so signifikantno pogolemi vrednosti na trabekularnata koskena gustina na koskeniot graft kaj PRPgrupata za 15-30 % vo odnos na kontrolata. Celta na trudot e da se ispita osteogeniot potencijal na plazmata bogata so trombociti vo kombinacija so osteokonduktiven materijal, sogledan preku analiza na novoformiranoto koskeno tkivo vo postoperativnite defekti na vili~nite koski, kako i klini~kiot orgovor odnosno detekcija na eventualni interoperativni i postoperativni komplikacii.

Materijal i metodi Za taa cel sprovedovme humana klini~ka studija kaj 66 pacienti kaj koi be[e izvedena oralno-hirur[ka intervencija operativna ekstrakcija na impaktirani zabi, cistektomii, hirur[ka ekstrakcija na frakturirani zabi i otstranuvawe na zaostanati koreni (tab. 1).

APOLONIA 10 • 19, str.41-50, Maj 2008

Osnoven op[t kriterium za selekcija na pacientite kako u~esnici na nau~noistra`uva~kiot primerok, osven dobrata op[ta zdravstvena sostojba na pacientot bez kontraindikacija za izveduvawe na oralnohirur[kiot

Kriteriumi i pergjithshem themelor per selektim te pacientve si pjesmares ne kete punim studimor pervec gjendjes se pergjithshme shendetsore te mire pa kunderindikacione per intervenime DG / PRP

maxilla

mandibula

Total

Dens impacta

20 (60 %)

Cyst. radicularis

8 (24 %)

Cyst. residualis

2 (6 %)

Fractura r. dentis

2 (6 %)

Radix relicta

1 (4 %)

Total

19 (58 %)

14 (42 %)

Tab. 1. Shpërndarja e rezultateve të grupi të parë sipas diagnozave. Tab. 1. Distribucija po rezultatite od prvata grupa po dijagnozi

kirurgjike si kriterium tjeter ishte edhe terpija medikamentoze e te cilit lloj. Defekti postoperativ te te gjith pacientet nuk ishte me i madh se 2cm ne dijameter. Grupi i pare (PRP) permban 33 pacient , te te cilet lokalish aplikuam PRP te kombinuar me supstituentprej grupit te ksenograft_BIO –Oss. (Geistlich Biomaterials ),granula spongioze me madhesi 0,25-1mmne sasi prej 0,25mg. Ne grupin e dyte (N2) te 33 pacient defektin oseal pas intervenimit e mushnim me Bio-Oss granula. Analizen e realizuam me metod histomorfologjike, me te cilen e caktuam perqindjen e ashtit vital pas gjasht muajve period e regjenermit e caktuar si Volumi kockor trabekular-VKT te te dy grupet studimore. Analiza u bë me kompjutor ne (ImageAnalyzing system)-Lucia M me kamer te DG / PRP maxilla

tretman, be[e i otsustvoto na upotreba na medikamentozna terapija od kakov bilo vid. Postoperativniot defekt kaj site pacienti ne be[e pogolem od 2 cm vo dijametar. Prvata grupa - (PRP) sodr`i 33 pacienti, kaj koi lokalno apliciravme PRP kombinirana so kosken supstituent od grupata ksenografti - Bio-Oss-(Geistlich Biomaterials), spongiozni granuli so golemina od 0,25-1 mm vo koli~ina od 0,25 mg. Vo vtorata grupa - (N2)kaj 33 ispitanici osealniot defekt postoperativno be[e ispolnet so Bio-Oss granuli. Analizata ja izvedovme so histomorfometriska metoda, so koja go odredivme procentot na vitalno koskeno tkivo vo [estmese~en period na regeneracija, ozna~eno kako Trabekularen kosken volumen - TKV vo dvete ispituvani grupi. Analizata se izveduva[e kompjuterski na Image Analyzing System - Lucia M so vgradena kamera preku koja bea mereni

mandibula

Total

Dens impacta

21 (64 %)

Cyst. radicularis

5 (15 %)

Cyst. residualis

1 (3 %)

Fractura r. dentis

4 (12 %)

Radix relicta

2 (6 %)

Total

16 (48 %)

17 (52 %)

Tab. 1. Shpërndarja e rezultateve të grupi të dytë sipas diagnozave. Tab. 1. Distribucija po rezultatite od vtorata grupa po dijagnozi APOLONIA 10 • 19, f. 41-50, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.41-50, Maj 2008

vendosur ne mes te ciles preparatet i observonim me mikroskop optik (Leitz-mod. LABORLUX S dhe benim matjet. Fusha e indit te posaformuar definohet si hapsir e cila tregon ritjen e ashtit ne defektin kockor.Ajo vler ne perqindje ishte e treguar si zon totale e ashtit te ri (volumeni kockor)nepergjithsi ne te gjith hapsiren e matur osevolumi kockor trabekullar VKT.

preparatite opservirani na svetlosen mikroskop - marka Leitz-mod. LABORLUX. Oblasta na novoformiranoto tkivo se definira kako prostor koj poka`uva koskeno vrasnuvawe vo koskeniot defekt. Taa vrednost be[e procentualno izrazena kako totalna zona na nova koska (kosken volumen) vo odnos na celata merena povr[ina ili trabekularen kosken volumen (TBV).

Metoda za podgotovka na avtologna PRP

Metoda e pregatitjes sĂŤ PRP autologe Menyra e pergatitjes se PRP e realizuam sipas metodologjis e pershk ruar nga ROBIONY dhe bashkpuntoret ,ne sasin e pergjithshme prej 20 ml gjak te marur per perfitimin 2ml PRP preparat te gatshem ,i cili plotesisht e permush kriteriumin e koncentrik per mbushjene defekteve kockoro nofullore. PRP fitohet prej gjakut autolog ,ne baz te principeve te centrifugimit dhe separimit qelizor. Ne centrifug per preparate te gakut, gjaku centrifugohet ne 1200 rot. ne min. (180xG) ne kohezgjatje prej 20 min , nga e cila fitohen dy frakcione nga fundrina e eritrocitevedhe plazmes e pasuruar me trombocite (PRP).Pastaj behet centrifugimi i dyte ne 2800 rot. min.(375XG) ne kohezgjatje prej 15 min per tu fituar precipitimi i trombociteve te cilat bien ne dyshemen e tubes .

Postapkata na podgotovka na PRP ja izvedovme spored metodologijata opi[ana od Robiony i sor28, vo vkupna koli~ina od 20 ml zemena krv za dobivawe na 2 ml PRP gotov preparat, koj napolno go zadovoluva volumenskiot i koncentraciskiot kriterium za ispolnuvawe na osealnite vili~ni defekti. PRP se dobiva od avtologna krv, po pat na principitena centrifugacija i kleto~na separacija. Vo centrifugata za krvni derivati krvta se centrifugira na 1200 vrte`i/min (180xG)vo vremetraewe od 20 minuti, pri [to se dobivaat dve frakcii-eritrociten talog i plazma bogata so trombociti (PRP). Potoa se izveduva vtorata centrifuga na 2800 (rpm) vrte`i/min (375xG) vo vremetraewe od 15 minuti, za da se postigne precipitacija na trombocitite koi pa\aat na dnoto na tubata.

Rezultatet dhe diskutimi

Rezultati i diskusija

Pas iniciatives per perdorimin e PRP si biomaterial, Studimet e bera in vivo dhe in vitro u fokusuam ne perdeftimin e aftesis se ritjes prolifertaive qelizore te qelizave te kultivuara ne indin kockor nisur nga qelizat mezenhimale, osteoblastet, osteoklastet, dhe qelizat periodontale . Studimet i perkasin ne perdorimin e PRP ne rekonstrukcionet kirurgjiko orale dhe maxillofaciale se bashku me transplantatet kockore pas intrevenimeve kirurgjike. Mbushje te defekteve oseale pas cystektomive, lendimet mekanike te kreshtave alveolare dhe fraktura , te carat e qiellzave te asoc uara me fistullat oro antrale /oro-nazale etj. Perdorimi me masovik i PRP haset ne lemin e implantologjis per veprimet me augumentative para vendosjes se implanteve dentare (procedurat sinus lifting dhe auguAPOLONIA 10 â&#x20AC;˘ 19, f. 41-50, Maj 2008

Po inicijativa za upotreba na PRP kako biomaterijal, sprovedenite invitro i in-vivo studii se fokusira na doka`uvawe na sposobnosta za zgolemena kleto~ka proliferacija na kultivirani kletki od koskeno tkivo po~nuvaj]i od mazenhimalnite kletki, osteoblastite, osteoklastite i periodontalnite kletki. Studiite se odnesuvaat na primenata na PRP vo rekonstruktivnata oralna i maksilofacijalna hirurgija zaedno so koskenite transplantanti po ablativni hirur[ki postapki na resekcii na vili~nite koski, popolnuvawe na osealnite defekti po cistektomii, mehani~ki povredi na alveolarnite grebeni i frakturi, pascepi na nepca asocirani so oroatralni/oro-nazalni fistuli itn. Najmasovna upotreba na PRP-preparatot se sre]ava vo oblasta na implantologijata za augumentativnite postapki pred

APOLONIA 10 â&#x20AC;˘ 19, str.41-50, Maj 2008

mentimi i kreshtes alveolare )ose per oseointegrimin e tyre me te sukseshem , tretman i defekteve periimplantike dhe ne kirurgjine paradontale rekonstruktive. Sipas Carlson efekti terapeutik osteogjen i PRP e shtuar ne graft materialet e zmadhon sasi n lokale te PDGF dhe TGF ne siprefaqen e plages me shume e shprehur ne fazen iniciale te procesit regjenerativ te kockes por edhe me vone per shkak se PDGF bashk me graftin kockor autogjen mund ta zmadhoj mineralizim e ashtit deri 40% gjate vitit te pare ne cka pajtohet edhe KIMdhe bashkepunetoret. Studimet klinike te shume autoreve ne mesin ete cileve edhe te Marx –it dhe TISCHER –it flasin ne interes te permisimit evident kuantitativ dhe kualitativ te formacionit kockor te defektet kockore te eshtrat e nofullave te trajtuara me PRP me graft kockor autogjen si dhe Oyma i cili perdor PRP per rekonstrukcione alveolare te pac. me fistula oro –antrale dhe oro-nazale. Belli, Hallman, Maiorana, Rodriguez, Velich. PRPe kombinojn me ksenogen material kockor Bio-oss vetem ose me asht autogjen,kurse autor tjer PRP e perdorin me materijale alografte. Sipas te dhenave nga literatura indikative se PRP eshte efikas kur eshte i graftuar ne asht autogjen, per shkak se nuk permban proteinin morfogjenetk BMP. Kapaciteti osteoinduktiv i PRP eshte i ulet ose fare nuk egziston sikurse mendojne autor te caktuar. Ne hulumtimin tone PRP e perdorem per regjenerim kockor dhe ruajtje te alveolare ne kombinim me materialin osteoinduktiv prej grupit te ksenograftit .Ne prodhmin final te preparatit, vlera mesatare e numrit te trombociteve ishte: 1 014 545= 105,33x 10mLne shkall 890 000 deri 1 280000xmL ose afer 350%koncentrimi trombocit i ritur ne krahasim me gjakun perifer Kontakti i par i granuleve duhet te jete me gjakun e defektit oseal ku tash me atje ka filluar procesi i koagullimit dhe se bashku me jonet kalciumit prej granuleve te mineralit substituiv, do ta shkaktojne aktivizimin e trombociteve (nuk eshte e nevojshme aktivimi me Trombin).

APOLONIA 10 • 19, f. 41-50, Maj 2008

postavuvawe na dentalni implanti (sinus lifting proceduri, augumentacija na alveolarniot greben) ili za nivna pouspe[na oseointegracija, tretman na periimplantni defekti i vo rekonstruktivnata paradontalna hirurgija. Spored Carlson terapiskiotosteogen efekt na PRP pridodadena vo graft-materijalite ja zgolemun\va lokalno koli~inata na PDGF i TGF voranlivata povr[ina, najmnogu izrazeno vo inicijalnite fazi na koskeniot regenerativen proces, no i podocna, bidej]i PDGF zaedno so avtogen kosken graft moè da ja zgolemi minaralizacijata na koskata do 40 % vo tekot na prvata godina, so [to se soglasuvaat i Kim i sor. Klini~kite sudii na golem broj avtori, me\u koi i na Marx, Tischler, govorat vo prilog na evidentno kvantitativno i kvalitativno podobruvawe na koskenata formacija kaj osealni defekti vo vili~nite koski tretirani so PRP so avtogen kosken graft, kako i Oyama koj ja koristi PRP za alveolarna rekonstrukcija kaj pacienti so oroantralni i oronazalni fistuli. Belli, Hallman, Maiorana, Rodriguez, Velich, PRP ja kombiniraat so ksenogen kosken materijal Bio-Oss sam ili kombiniran so avtogena koska, a drugi avtori PRP ja koristat so alograftni materijali. Spored literaturnite podatoci, indikativno e deka PRP e osobeno efekasen koga e graftiran so avtogena koska, bidej]i ne go sodrì koskeniot morfogenetski protein-VMR. Imeno, osteoinduktivniot kapacitet na PRP e nizok ili ne postoi kako [to smetaat odredeni avtori. Vo na[eto istraùvawe PRP ja koristevme za koskena regeneracija i prezervacija na alveolarni defekti vo kombinacija so osteokonduktiven materijal od grupata kcenografti25,26. Vo finalniot proizvod na preparatot, prose~nata vrednost na brojot na trombocitite iznesuva[e 1 014 545 = 105,33= 10m/L vo rang od 890 000 do 1 280 000 = 10m/L, ili okolu 350 % zgolemena trombocitna koncentracija vo odnos na koncentracijata vo perifernata krv. Prviot kontakt na granulite treba da bide vo krvta od osealniot defekt kade [to ve]e e zapo~nata koagulacionata kaskada i zaedno so kalciumovite joni od granulite na supstitucioniot mineral ]e ja predizvikaat aktivacijata na trombocitite (ne e potreba aktivacija na trombin).

APOLONIA 10 • 19, str.41-50, Maj 2008

So dodavaweto na PRP po nivnata Me Futjen ePRP pas degranulimit degranulacija, se formira gel-konzite tyre formohet konzistenc geli te e cila stencija vo koja drasti~no e zgolemena ne ne menyr drastike eshete ritur koncentracijata na FR i se ublaùva koncentrimii FZHdhe e zbut strukturen granularnata struktura na materijae granuleve te materijalit per ate shkak lot, poradi [to ne e neophodna upotreba na nuk eshte e nevojshme perdorimi i resorptivni ili neresorptivni membrani. Whithman i sor ja naglasuvaat predmembranave resorptive dhe joresorptive. Whitmandhe bashpuntoret e cekin nosta na upotrebata na ovoj preparat poperparesin e perdorimit tebketij preparatiper radi adhezivnata priroda na PRP koja shkak te natyres adhezive te PRP e cila ovozmoùva polesna manipulacija so graft-materijalot, polesna flap-adaptamundeson manipulim me te lehte me graft ma- cija, podobra hemostaza i mnogu popredviterial,flap adaptim me te leht ,hemostaz me te dliva postoperativna faza. mire dhe faz postoperative me pak te Histomorfometriskata analiza na lendueshme. na[ata studija pokaà signifikantno Analiza histomorfometrike e studimit zgolemuvawe na analiziranite parametri tone tregoi ritje signifikante te parametrave kaj prvata ispituvana grupa - PRP za analizues ne grupin e pare analizues PRP per nivoto na trabekularniot kosken volumen niveline volumit kockor trabekullar VKT me TBV so sredna vrednost od 29,1% ± 6,9 % vo prvata grupa (r<0,05), vo maksilata 27,5 ± vlere mesatare prej 29.01 =6,9%ne grupine 6,66 % i vo mandibularnata 30,3 ± 6,09 %; vo pare (p<0,05),ne maxill 27,5 =6,66% dhe ne odnos na vtorata grupa (TBV 24,7 ± 6,8 %), mandibull 30,3 =6,09%;ne krahasim me [to govori vo prilog na zgolemen grupin e dyte (VKT 24,7=6,8%) qe shkon ne potencijal na koskena regeneracija vo llogari te ritjes se potencialit te regjenerimit PRP grupata (Tab. 3). kockor ne PRP (Tab.3) Grupi SD Rang SE Med. S Grupa x

PRP

29.1212

6.3971

1.1136

24.697

6.8121

1.1858

< 0.05

Tab. 3 Analiza e TBV-së në PRP Tab. 3. Analiza na TBV vo PRP i N2

Niveli me i larte i ashtit te ri ne grupin e pare analizues mendojm se eshte si rezultat i ndikimit te PRP mbi qelizat osteogjene ne defektin kockor lokal nga njera ane dhe efektit theksues te potencialit osteoinduktiv te ksenograftit nga ana tjeter. Efekti i PRP pervec volumit kockor trabekullar ,mund te shifet edhe ne mes shkalles se pjekjes se ashtit vital ,e verejtur ne mes dallimeve llamelare ashtit te mineralizuar dhe indit te ri te pamineralizuar .Vlera te larta markante lamelare jane te fituara ne PRP grupin(19=5,3%), me dallim signifikant ne krahasim me N2 grupin(9,42=1,67%). PRP i kombinuar me graft materijalet osteoinduktive e potencon osteoinduktivitetin, ose sikur qe thekson Marx perparsia e PRP eshte ne mondesi me te pershtatshme te kombinohet me asht autogjen ose substituent te prejardhes tjeter ,ne te cilin material PRP do APOLONIA 10 • 19, f. 41-50, Maj 2008

Povisokoto nivo na novoformiranata koska kaj prvata ispituvana grupa smetame deka se dolì na dejstvoto na PRP vrz osteogenite kletki vo lokalniot kosken defekt od edna strana, kako i efektot na potencirawe na osteokonduktivniot potencijal na ksenograftot, od druga strana. PRP - efektot, osven preku zgolemeniot trabekularen kosken volumen, moè da se sogleda i preku stepenot na sozrevawe na vitalnata koska, voo~ena preku razlikite vo odnos na sodrìnata na lamelarna-zrela mineralizirana koska i mladoto nemineralizirano koskeno tkivo. markantno povisoki vrednosti na lamelarnata (LB) dobieni se vo PRP grupata (19 = 5,3 %), so visoka signifikantnost na razlikite vo odnos na N2 grupata (9,42 = 1,67 %). PRP konbiniran so osteokonduktivnite graft-materijali ja potencira nivnata osteokonduktivnost, ili kako [to istaknuva Marx prednosta na PRP e vo povolnata mo`nost da se kombinira so

APOLONIA 10 • 19, str.41-50, Maj 2008

te ndikoj ne menyr plotesuese qe ta ris potencialin osteoinduktiv ose kondutiv te tije. Kassolis dhe bashpunetor . PRP e shfrytezojn sin. lifting ose per augmentacionin e kreshtes alveolare,per te vendos implante dentale endooseale imediate. Autoret e prezentojn kete metod si laternative kur kane deficit te kockes si metod adekuate per vendosjen e hershme apo ngarkesen e implanteve endooselae. Rordriguez jep 92,9,% sukses te implanteve te vendosura ne 24 raste me sinus augmentacion duke perdorur PRP dhe Bio Oss. si dhe Maiorana Per rezultate te njejta perdoren materijal biologjik te njejte me reduksionin e kohes per vendosjen e implantit. Tischler tregon se 50% zvoglohet koha e perdorimit per remodelimin dhe graft inkorporimin me PRP kur eshte e kombinuar me Bio oss material dhe redukcioni kohor per 50% eshte me i shkurt per sherimin dhe konsolidimin te graft materilat me PRP,Moro. Simon e perdor PRP per mbushjen e plageve pas ekstrakcionit,pas extrakcioneve operative si dhe pas operacioneve te molareve te trete si mjet per zvogelimin e morbiditetit post operativ me RTG si dhe evoluacionin e pacienteve, ku autorët nëmes tjerash e potencojnë edhe efektin antimikrobik të PRP-së. Monsuco si PRP gel me koncentracion te trombociteve me 33,8% eperdorin per te njejtin indikacion,extrakcione rutinore te mollareve te tret edhe ate ne 117 pacient si prevencion te zhvillimit te ostitit alveolar . Rezultatet e fituara te ketij tij punimi jane kater her me te vogla AO te pacientet te trajtuar me PRP 3,4 % te kunderten 12,8% me grupen kontroluese me morbiditet postopertive te vogel si dhe formacion me te dendur te kockes ne regjionin e trajtuar pas nje muaji intervenimi.PRP efekti eshte ne formimin e koagullimit me te fort ku jane koncetrimi i FR dhe i njejti nuk lejin humbjen e saj si dhe paraqitjen e sherimit te prolonguar pas ekstrakcionit.

APOLONIA 10 • 19, f. 41-50, Maj 2008

avtogena koska ili kosken supstituent od drugo poteklo, na koj materijal PRP ]e dejstvuva dopolnitelno za da go zgolemi negoviot osteoinduktiven ili konduktiven potencijal. Kassolis i sor13 ja koristat PRP za sinus lifting proceduri ili augumentacija na alveolaren greben (ili i dvete intervencii), za da se postavat imedijatno ondoosealni dentalni implantanti. Avtorite ja prezentiraat ovaa metoda kako alternativa koga ima deficitna koskena baza kako adekvatna metoda za rano postavuvawe i optovaruvawe na ednoosetalnite implanti. Rodriguez objavuva impresiven uspeh od 92,2 %na implanti postaveni imedijantno pri 24 sinus augumentacii so PRP i Bio-Oss, kako i Maiorana za sli~ni rezultati upotrebuvaj]i isti biolo[ki materijali so redukcija na vremeto na postavuvawe na implantite. Tischler dokaàl deka za 50 % se namaluva vremeto potrebno za remodelacija na graft-inkorporacija so PRP koga e kombinirana so Bio-Oss materijalot, a vremenska redukcija od 50 % so skraten period za zazdravuvawe i konsolidacija na graft-materijal so PRP objavuvaat i Moro i drugi avtori. Simon ja upotrebuva PRP so ispolnuvawe na ekstrakcioni rani po operativni ekstrakcii na impaktirani treti molari, pred se kako sredstvo za namaluvawe na postoperativniot morbiditet so klini~ka i RTG evaluacija na pacientite, pri [to, me\u drugoto, avtorite go potenciraat i antimikrobniot efekt na PRP . Mansuco kako PRP gel so trombocitna koncentracija od 338 k\ja koristi za istata indikacija - rutinski ekstrakcii na impaktirani mandibularni treti molari kaj 117 pacienti kako prevencija za razvoj na alveolaren osteitis. Dobienite rezultati vo trudot so ~etiri pati pomala incidenca na AO kaj pacientite tretirani so PRP 3,4% nasproti 12,8% na kontrolnata strana, so zabeleìtelno pomal postoperativen morbiditet i radiografski pogusta koskena formacija na tretiranata regija eden mesec po intervencijata, se dolàt na PRP-efektot koj ovozmoùva formirawe na cvrst koagulum vo koj se koncentrirani FR i koj ne dozvoluva negova zaguba i pojava na prodolèno zarasnuvawe na ekstrancionite rani.

APOLONIA 10 • 19, str.41-50, Maj 2008

Zaklu~ok

Përfundim Ne defektet postopertive humane te kockave te nofullave plazma e pasur me trombociteve ka efekt pozitiv gjat osteogjenezes,duke verejtur formimin e ri te trbekulave kockore te theksuara si volum te strukturave te kockes pas gjasht muajve periudh. PLazma e pasur me trombocite shkakton dallim edhe gjate formimit te indit kockor dhe rit e mineralizimin e saje. Gjate kesaj preparati nuk shkakton komplikime intra operative ose post operative si dhe nuk percjell rezik gjate transmisionit te semundjeve infektive apo imunologjike. Duke percjell hulumtimet e ketij studimi, përshtypjet për një mbarëvajtje posoperative klinike te grupi i pacienteve PRP në raport me të gjithë parametrat klinik të analizuar u vërtetua se rezultatet e fituara kanë të bëjnë me evaulimin e dhembjes, edemit dhe paraqitjes së infeksionit. PRP e kombinuar me substancat ksenografe paraqet metodë qasëse per intervenime augmentimi ne praktiken kirurgjiko orale me ngritjen e potencialit te regjenerimit ne defektet kockore te nofullave dhe zvogelimi të dukshëm të morbiditetit post opertiv.

Kaj humani postoperativni defekti vo vili~nite koski plazmata bogata so trombociti ima pozitiven efekt na osteogenezata, sogledana preku zgolemenoto nivo na novoformirana trabekularna koska izrazena kako volumen na vitalna koskena struktura po [estmese~en periot na koskena regeneracija. Plazmata bogata so trombociti predizvikuva razlika i vo stepenot na sozrevawe na koskenoto tkivo i negova zgolemena meniralizacija. Pritoa, preparatot ne predizvikuva itraoperativni ili postoperativni komplikacii i kako avtologen krven produkt ne nosi rizik od transmisija na infektivni i imunolo[ki zaboluvawa. Sledej]i gi klini~kite ispitaniciti vo ovaa studija, vpe~atokot za isklu~itelno pobrz i polesen postoperativen klini~ki tek kaj pacientite od PRP-grupata vo odnos na site analizirani klini~ki parametri be[e potvrden so dobienite rezultati koi se odnesuvaat na evaluacija na bolkata, edemot i pojavata na infekcija. PRP kombiniran so ksenograftni supstituenti pretstavuva pristapen metod za augmentativni intervencii vo oralno-hirur[kata praktika so zgolemen potencijal na regeneracija na koskeni defekti vo vili~nite koski i zna~itelno namalen postoperativen morbiditet.

UDC: 616.716-089.843 ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER (OSP)

BIOLOGICAL MEDIATORS IN FUNCTION OF CATALISATED REGENERATION OF POST OPERATIVE BONE DEFECT IN JAWS Abstract The growth factors represents autologe biologic substances, about which the science was pronounced such as material with importante role in stimulation and regulation of metabolic proceses in cels, through activation of socalled, (PRP-platelet rich plasma). High concentration of growth factors, clinicali is achieved through the separation of blood, and centrufugation of autolog blood by patients, socalled, rich plazma with trombocites or (PRP-platelet rich plazma. The histomorfometric analyze in first group showe a significant increasing of analyzed parametres in a trabecular level of bone volume TBV with average value 29.1%=6.9%, in the first group (p<0.05), in maxilla 27.5=6.66%, and in mandible 30.3=6.09% in comparison with second group(TBV24.7=6.8%), which showe an increasing of bone regenerative potential in group PRP. Key words: Biologic mediators, bone regeneration, jaw defects APOLONIA 10 • 19, f. 41-50, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.41-50, Maj 2008

Literatura 1. Aghaloo T, Moy P, Reymiller E. Corporation of allograft materials with and without platelet-rich plasma. Int J Oral Maxillofac Implants. 2003 Aug; vol 61(8) suppl 1 2. Belli E, Longo B, Belestra FA. Autologues platelet rich plasma in combination with bovine-derived hydroxyapatite xenograft for treatment of a cystic lesion of the jaw. J of Craniofac. Surg. Nov 2005; 16 (6); 978-980 3.Boypati L, Wang HL. The role of platelet-rich plasma in sinus augmentation: a critical review, Implant Dent 2006; (15): 160-70 4. Carlson E. N., Roach RB. Platelet-rich plasma: Clinical applications in dentistry, JADA, Oct. 2002; vol.133 (10):1383-6 5. Choi B.H, Im CJ, Huh JY, Suh JJ, Lee SH. Effect of platelet-rich plasma on bone regeneration in autogenous bone graft. Int J Oral Maxillofac Surg. 2004, Vol 33, (1):56-59 6. Dugrillon A, Eichler H, Kern S, Kluter A. Autologues concentrated platelet rich plasma for local application in bone ren\generation. Int. J. Oral maxillofac Surg 2002 Dec; 31(6):615-9 7. Fréchette P, Martineau I, Gagnon G. Platelet-rich plasmas: growth factor content and roles in wound healing. J Dent Res 84 (5):434-439, 2005 8. Fuerst G, Gruber R, Tangl S, Zechner W, Haas R, Mailath G, Sunroman F, Watzek G. Sinus grafting with autogenius platelet-rich plasma and bovine hidroxyapatite. A histomorphometric study in minipigs. Clin Oral Implants Res. 2003 Aug, 14 (4):500-8

APOLONIA 10 • 19, f. 41-50, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.41-50, Maj 2008

UDK: 616.89-008.441.1-02:616.31 PROFESIONALEN TRUD (PT)

UDK: 616.89-008.441.1-02:616.31 PUNIM PROFESIONAL (PP)

OBJEKTI PRERDIZVIKUVA^I NA STRAVOT VO STOMATOLO{KITE KLINIKI I ULOGATA NA PRVOTO ISKUSTVO PRI POJAVUVAWETO NA DENTALNIOT STRAV

OBJEKTET FRIKËSHKAKTUESE TË KLINIKËS DENTARE DHE ROLI I PËRVOJËS SË PARË NË LINDJEN E FRIKËS DENTARE O. Tamburi

O. Tamburi

Shkolla e mesme e profilizuar «Arben Broci» - Tiranë

Sredno stru~no u~ili{te "Arben Broci" - Tirana

Abstrakt

Apstrakt

Frika dentare, gjerësisht e trajtuar në botë si pjesë e një shkence ndërdisiplinore të quajtur psikologjia stomatologjike, është thuajse e patrajtuar shkencërisht në Shqipëri. Në këtë studim, i pari në këtë fushë në Shqipëri, u përdor eseja, si një metodë vlerësimi kualitativ për të mbledhur të dhëna në një popullatë adoleshentësh të moshës 14 – 16 vjeç (138 individë), për të identifikuar objektet dentare kërcënuese, lidhjen e tyre me përvojën e parë në klinikën dentare dhe për të testuar nëse teoria ekzistuese e frikës dentare gjen zbatim në kushtet specifike socialkulturore shqiptare, me një traditë të veçantë për mosshfaqjen e frikës. Fjalët kyçe: psikologji dentare, frika dentare, ese, metodë kualitative.

Dentalniot strav, vo svetot {iroko tretiran kako del od interdisciplinarnata nauka poznata kako stomatolo{ka psihologija, vo Albanija nau~no re~isi i ne e tretiran. Vo ovaa studija, prva od ovoj vid vo Albanija, e primenet esejot kako metod za kvalitativno vrednuvawe za sobirawe podatoci kaj adolescentnata vozrast od 14 do 16 godini (138 ispitanici), za da se identifikuvaat zakanuva~kite stomatolo{ki objekti, prvoto iskustvo so stomatolo{kata ambulanta i za testirawe dali postojnata teorija za dentalniot strav nao|a primena vo specifi~nite sociokulturolo{ki albanski uslovi, so posebna tradicija za kriewe (nemanifestirawe) na stravot. Klu~ni zborovi: Dentalna psihologija, dentalen strav, esej, kvalitativna metoda.

Adresa:

Oriana Tamburi Shkolla e mesme e profilizuar «Arben Broci» - Tiranë E-mail: oriana tamburi@yahoo.com

APOLONIA 10 • 19, f. 51-65, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.51-65, Maj 2008

OBJEKTI PRERDIZVIKUVA^I NA STRAVOT VO STOMATOLO{KITE KLINIKI I ULOGATA NA PRVOTO ISKUSTVO PRI POJAVUVAWETO NA DENTALNIOT STRAV

OBJEKTET FRIKËSHKAKTUESE TË KLINIKËS DENTARE DHE ROLI I PËRVOJËS SË PARË NË LINDJEN E FRIKËS DENTARE Hyrje

Voved

E përkufizuar si një mekanizëm mbrojtës që aktivizohet çdo herë që një individ përballet me një situatë apo objekt që kërcënon integritetin e tij trupor dhe/ose mendor, frika është pjesë e përditshme e jetës sonë. Tok me ankthin ajo përfshihet në grupin e emocioneve negative parësore (të lindura) dhe nxit në organizëm një përgjigje fiziologjike (aktivizimi i SNS dhe çlirimi i katekolaminave me përgjigjet përkatëse periferike), një përgjigje kognitive (kuptojmë se diçka e pakëndshme po ndodh) dhe një sjellje vepruese (reagimi: shmangu ose përballu me objektin/situatën kërcënuese). Frika dhe ankthi përgjithësisht trajtohen nga studiuesit e ndryshëm si dy emocione specifike të ngjashme, por ka edhe autorë që në mënyrë të gabuar i përdorin si sinonime të njëri-tjetrit. Prandaj duhet theksuar që ekziston një dallim thelbësor ndërmjet tyre: frika shkaktohet nga një objekt (subjekt) real dhe i njohur mirë, për pasojë edhe reagimi i individit është konkret; ankthi quhet ndryshe edhe frikë nga e panjohura, individi nuk e di se çfarë e shqetëson, e bën nervoz ose e frikëson dhe për pasojë nuk di as si të reagojë. Këtyre ligjësive iu nënshtrohet edhe frika dentare. Ajo lidhet me një situatë specifike siç është vajtja në një klinikë dentare dhe vetë situata (të qenit në klinikë) ose objektet apo subjektet (dentisti, asistenti) që ndodhen aty mund të perceptohen si kërcënuese dhe mund të shkaktojnë ndjenjën e frikës1. Parë në këtë këndvështrim, termi «frikë nga dentisti», i përdorur deri më tani në literaturën shqiptare dhe gjerësisht në popull, na duket i pasaktë dhe i kufizuar. Për këtë arsye, në vijim të këtij punimi do të përdorim termin frika dentare, si një term gjithëpërfshirës i shkaqeve që çojnë në lindjen e saj. APOLONIA 10 • 19, f. 51-65, Maj 2008

Zna~aen kako za{titen mehanizam se aktivira sekoga{ koga edno lice se soo~uva so odredena situacija ili objekt koi go zagrozuvaat negoviot fizi~ki ili mentalen inetgritet, stravot pretstavuva del od na{iot sekojdneven ìvot. Zaedno so anksioznosta, toj se vklopuva vo grupata pred se negativni - vrodeni emocii (i vo organizmot sozdava fiziolo{ki odgovor aktivirawe na CNS i osloboduvawe na katekolamini so soodvetni periferni odgovori) kognitiven odgovor podrazbirame deka se slu~uva ne{to neprijatno i dejstvie na odnesuvawe na reakcija zamini ili soo~i se so objektot (zakanuva~ka situacija). Stravot i anksioznosta obi~no od razni nau~nici se tretirani kako sli~ni specifi~ni emocii, no ima i avtori koi na pogre{en na~in gi upotrebuvaat kako sinonimi. Poradi toa, treba da se istakne faktot deka postoi su{tinska razlika me|u niv. Stravot e predizvikan od realen objekt ili dobropoznat subjekt, pa reakcijata na individuata e konkretna. Anksioznosta poinaku se narekuva i strav od nepoznatoto, individuata ne znae za pri~inata za voznemirenosta, toa ja pravi nervozna ili ja pla{i, a kako posledica na toa ne znae ni kako da reagira. Na ovie zakonitosti im pripa|a i dentalniot strav. Toj se povrzuva so specifi~na situacija kako {to e odewe na stomalo{ka klinika i samata situacija prestojuvaweto vo klinikata (odnosno objektite ili subjektite - dentistot, asistentot) prisutni vo klinikata, koi moè da se percipiraat kako zakanuva~ki i moàt da predizvikaat emocija na strav. Poradi toa, vo prodolènie }e go upotrebuvame terminot „dentalen strav“ kako poncept so koj se opfateni i pri~inite {to doveduvaat do negovoto pojavuvawe.

APOLONIA 10 • 19, str.51-65, Maj 2008

Është me vend të vëmë re se problemi i frikës dentare, në të gjitha nivelet e saj, është pak i trajtuar në literaturën stomatologjike shqiptare. Punime që e trajtojnë si të mëvetësishme janë vetëm ai i Dibrës (1957), Mingomatajt (1983) dhe një tjetër pa autor i po të njëjtit vit22, ndërkohë që ekzistojnë punime ku frika trajtohet, por pa qenë qëllim i studimit2, ose thjesht përmendet kalimthi (pas viteve ‘90). Veç kësaj, të dhënat statistikore lidhur me prevalencën e ankthit/frikës dentare në popullatë, mbi varësinë gjinore e moshore të tij mungojnë krejtësisht në Shqipëri. Ky punim, i pari, pra, në këtë fushë, synon të vlerësojë, nga ana kualitative, se cilat janë objektet kërcënuese (frikëshkaktuese) të kabinetit dentar për një popullatë të kufizuar adoleshentësh dhe rolin që ka luajtur përvoja e parë te dentisti në përjetimin e mëpasshëm të frikës. Nga ana tjetër, për realizimin e tij na shtyu edhe nevoja apo domosdoshmëria që, si mjekë shkollash, të mbledhim nga nxënësit atë lloj informacioni që do t’i shërbejë bashkëpunimit më të ngushtë me ta në dobi të shëndetit të tyre oral (në nivel propagande apo mjekimi). Gjithashtu, meqenëse sot është pranuar shkencërisht që frika dhe ankthi dentar kanë etiologji shumëfaktorëshe dhe një rol të rëndësishëm në lindjen e tyre luajnë edhe niveli kulturor i individit dhe tradita të cilës i përket ai, u vendos të provohet nëse teoria e frikës dentare, e zhvilluar, e përpunuar dhe e testuar në botën perëndimore, gjen zbatim edhe në kushtet specifike socialkulturore shqiptare, me një traditë të veçantë, ku mbizotëron mungesa e kulturës së të pranuarit të frikës në përgjithësi.

Treba da istakneme deka problemot so dentalniot strav vo site negovi nivoa malku e tretiran vo albanskata stomatolo{ka literatura. Trudovi {to se tretiraat se samo onie na Dibres od 1957 godina i na Mingomatajt od 1983 godina (postoi u{te eden trud no bez avtor, od istata godina, a postojat i trudovi kade {to se tretira stravot, no bez toj da bide glavna cel na studijata ili, ednostavno kaàno, se tretira duri po 90-tite godini). Osven toa, statisti~ki podatoci vo vrska so preventivata na anksioznosta i dentalniot strav kaj naselenieto, zavisno od polot i vozrasta, celosno otsustvuvaat vo Albanija. Ovoj trud e prv na ova pole koj te`nee da go proceni od kvalitativen aspekt pra{aweto koi se zakanuva~kite objekti koi predizvikuvaat strav vo stomatolo{kiot kabinet, pra{aweto za vozrasta (poto~no adolescencijata) i ulogata na prvoto iskustvo kaj dentistot so prethodnoto doìvuvawe na stravot. Od druga strana, na realizacijata na ovoj trud ne natera i iskustvoto kako {kolski lekari - da ja obezbedime od samite u~enici potrebnata informacija koja }e pridonese za potesna sorabotka so niv, vo korist na nivnoto oralno zdravje - na propagandno ili na nivo na lekuvawe. Isto taka, treba da se napomene faktot deka denes e nau~no prifateno deka stravot i dentalnata anksioznost imaat etimologija od pove}e faktori, a zna~ajna uloga za nivno pojavuvawe imaat i kulturnoto nivo na individuata i tradicijata na koja taa i pripa|a. Be{e donesena odluka da se istraùva kolku teorijata za dentalniot strav, razviena, obrabotena i testirana vo zapadniot svet, nao|a primena i vo specifi~nite albanski sociokulturni uslovi, so posebna tradicija, kade {to i nema kultura na prifa}awe na stravot voop{to.

Materiali dhe metodat Për të vlerësuar nivelin e frikës dentare në popullatën e përgjithshme ose në grupmosha të ndryshme të saj janë përdorur metoda të ndryshme. Vlerësimi sasior/statistikor është bërë përmes testeve dhe pyetësorëve, më i përhapuri ndër të cilët është Corah’s Dental Anxiety Test [Pyetësori i Corah-ut për Ankthin Dentar]. Përdorim kanë gjetur edhe metodat e vlerësimit kualitativ: esetë dhe intervistat.

APOLONIA 10 • 19, f. 51-65, Maj 2008

Materijal i metodi Za da se proceni stepenot na dentalniot strav kaj naselenieto voop{to ili kaj oddelni vozrasni grupi, upotrebeni se razni metodi. Kvantitativno i statisti~ko procenuvawe e izvr{eno preku testovi i pra{alnici, od koi najprimenuvan e Corah's-es Dental Anzitz Test - pra{alnikot na Corah za procenuvawe na dentalnata anksioznost. Isto taka, bea primeneti i kvalitativnite metodi za procenuvawe - eseite i intervjuata.

APOLONIA 10 • 19, str.51-65, Maj 2008

U vendos të përdorej eseja, e cila, si edhe metodat e tjera të vlerësimit kualitativ, luan rol të rëndësishëm për zhvillimin e bazave teorike të një problemi në kushte të caktuara socialkulturore. Në dallim nga pyetësorët, eseja ka përparësi se i lejon individit të shprehet me fjalët e veta, duke i sugjeruar studiuesit këndvështrime të ndryshme të problemit, ndihmon në mbledhjen e një materiali të gjerë dhe, në rastin konkret, na ndihmoi të përcaktonim lidhjen ndërmjet objektit aktual që perceptohet si kërcënues dhe përvojave dentare traumatike të tij (gjë që nuk do të kishim mundur ta përcaktonim përmes pyetësorit). Eseja u plotësua nga një popullatë prej 138 nxënësish të moshës 14 – 16 vjeç (vitet e para) që ndjekin studimet e mesme në shkollën “Arben Broci” në Tiranë. U zgjodh qëllimisht kjo moshë, e para, sepse ishte një popullatë e pasugjestionuar nxënësish (nuk ishte zhvilluar ora e planifikuar e propagandës për frikën dentare); e dyta, sepse mosha e adoleshencës është pranuar gjerësisht si mosha e kulmimit të frikës dentare1, pra, pritej një nivel i lartë individësh me frikë/ankth dentar në popullatë. Nxënësve iu kërkua të përshkruanin eksperiencën e tyre të parë te dentisti dhe të tregonin se çfarë i frikëson sot kur shkojnë në një klinikë dentare. U dhanë sugjerime vetëm për pjesën e parë të esesë, duke u kërkuar të përqendroheshin në moshën e herës së parë, arsyen e paraqitjes në klinikë, procedurat klinike, përjetimet e tyre dhe qëndrimin e mjekut stomatolog. Për pjesën e dytë nuk u dha asnjë sugjerim, për të mos ndikuar aspak në mendimin e nxënësve dhe për t’i lënë ata të shpreheshin lirisht. Me anë të një kontrolli paraprak sipërfaqësor u bë eliminimi i fletëve që mund të komprometonin të dhënat. Të tilla ishin 6 fletë–ese (2 femra dhe 4 meshkuj), që u konsideruan të pavlefshme, sepse u vu re fenomeni i kopjes. Më pas të dhënat u përpunuan fletë pas flete, duke i ndarë fillimisht objektet kërcënuese në grupe, nisur nga mënyra e të shprehurit të nxënësve e më pas u grupuan në kategori më të përgjithshme. Në një etapë të dytë u kërkuan lidhjet mes përvojës së parë në klinikën dentare dhe objektit (subjektit) që nxënësit e konsiderojnë sot si kërcënues. APOLONIA 10 • 19, f. 51-65, Maj 2008

Be{e donesena odluka da se upotrebi esejot, koj kako i drugi metodi za kvalitativno procenuvawe ima zna~ajna uloga za razvoj na teoretskite osnovi na eden problem vo odredeni socio-kulturni uslovi. Za razlika od pra{alnicite, eseite imaat prednost bidej}i mu ovozmoùvaat na poedinecot da se izrazuva so negovi zborovi, sugeriraj}i mu na istraùva~ot razni aspekti na pristap kon problemot. Tie pomagaat pri sobiraweto po{irok materijal i vo konkretniot slu~aj ni pomaga vo odreduvaweto na vrskite me|u aktuelniot objekt koj se percipira kako zakanuva~ki i na negovite dentalni traumatski iskustva, {to ne bi moèlo da se utvrdi preku pra{alnikot. Esejot be{e napraven so populacija od 138 u~esnici na vozrast od 14 do 16 godini (prvite godini od srednoto obrazovanie vo u~ili{teto "Arben Broci" vo Tirana). Namerno be{e izbrana ovaa vozrast kako prva, bidej}i stanuva{e zbor za u~enici bez sugestija, imeno ne be{e izveden planiraniot ~as za kampawa za dentalniot strav). Vtoro, adolescentnata vozrast e op{toprifatena kakao vozrast na kulminacija na dentalniot strav, zna~i, se o~ekuva{e visok procent na u~enici so strav i dentalna anksioznost. Od u~enicite be{e pobarano vo pi{uvana forma da go opi{at nivnoto prvo iskustvo kaj stomatologot i da pokaàt {to gi pla{i denes koga odat na nekoja stomatolo{ka klinika. Im bea dadeni sugestii samo za prviot del od esejot, so barawe od niv da se koncentriraat na vozrasta koga prv pat bile kaj stomatologot, na pri~inata za nivnoto odewe na klinikata na klini~kite proceduri, a nivnite doìvuvawa i stravot od lekarotstomatologot. Za vtoriot del ne im be{e dadena nikakva sugestija, za da ne se vlijae vrz misleweto na u~enicite, odnosno za da moàt sami slobodno da se izrazuvaat. So prethodna povr{na kontrola e izvr{ena eliminacija na onie listovi esei (dva ènski i ~etiri ma{ki), koi se smetaa za nevaè~ki, bidej}i be{e zabeleàn fenomenot na kopirawe. Podocna podatocite bea obraboteni list po list, so klasifikacija na zakanuva~kite objekti vo grupi, trgnuvaj}i od na~inot na izrazuvawe na u~enicite, a podocna bea grupirani vo op{ti kategorii. Vo vtorata etapa gi pobaravme vrskite me|u prvoto iskustvo vo stomatolo{ka klinika i objektot (subjektot) kogo u~enicite denes go smetaat za zakanuva~ki.

APOLONIA 10 • 19, str.51-65, Maj 2008

Rezultati

Rezultatet Pas vlerësimit paraprak, rezultuan 132 fletë-ese të vlefshme, të plotësuara nga 69 meshkuj dhe 63 femra me moshë mesatare 15 vjeç (respektivisht 14.94 dhe 14.98). Përgjithësisht gjuha e përdorur është shumë e kufizuar, vetëm pak ese mund të konsiderohen të tilla, ose si hartime të vërteta me përshkrime të bukura e me shprehje figurative. Por, edhe në këto raste, shprehjet poetike janë të përgjithshme dhe tek-tuk mund të gjesh ndonjë krahasim ose metaforë me vlerë për t’u cituar në lidhje me klinikën dentare ose dentistin. Kjo është mëse e kuptueshme, sepse, siç pohojnë psikologët, krijimet e kësaj moshe kanë mungesë të theksuar figuracioni dhe gjuhe artistike. Më të kursyer në fjalë janë djemtë, të cilët përgjigjen me fjali koncize, por në disa raste edhe vajzat janë shprehur me pohime të shkurtra e thuajse sipërfaqësore. Përgjithësisht të bie në sy prirja e theksuar për të shkruar ashtu siç flasin në jetën e përditshme. Pavarësisht nga këto mangësi stilistike e mangësitë gjuhësore, esetë në përgjithësi kanë sjellë të dhëna të qarta për informacionin e kërkuar. Nga 132 fletë-ese të konsideruara të vlefshme, 8 meshkuj dhe 3 femra nuk sjellin asnjë të dhënë për përvojën e tyre të parë me dentistin («nuk e mbaj mend»), ndërkohë që 9 djem dhe 1 vajzë pohojnë se nuk kanë qenë asnjëherë në ndonjë klinikë dentare. Vajza pohon se nuk ka frikë «nga asnjë gjë» (Nr. 115), kurse ndër djemtë, 3 nuk japin asnjë përgjigje për frikën aktuale, të tjerët janë përgjigjur duke përfytyruar se çfarë mund t’i trembte. Gjithashtu 2 djem, edhe pse përshkruajnë një përvojë të parë traumatike, nuk japin asnjë të dhënë për frikën që kanë sot.

Po prethodnoto procenuvawe, dobivme 132 vaè~ki listovi - esei, popolneti od 69 ma{ki i 63 ènski u~enici na prose~na vozrast od 15 godini, odnosno 14,94 i 14,98. Op{top zemeno, jazikot {to tie go koristele e mo{ne ograni~en, a samo malku esei moàt da se smetaat za takvi ili kako vistinski pismeni ve`bi so ubavi tekstovi i figurativni izrazi. No i vo tie slu~ai poetskite izrazi se voop{teni i nekade moè da se najde nekoja sporedba ili metafora koja zasluùva da se citira (vo vrska so stomatolo{kata klinika ili stomatologot). Ova e razbirlivo, bidej}i, kako {to velat psiholozite, trudovite na u~enicite na ovaa vozrast imaat nedostig na izrazena figurativnost i umetni~ki jazik. Naj{tedlivi vo zborovite se ma{kite u~enici, koi odgovarale so koncizni re~enici, no vo nekoi slu~ai i devoj~iwata se izrazuvale so kratki, re~isi povr{no. Op{to zemeno, pa|a vo o~i izrazenata naklonost za pi{uvawe onaka kako {to zboruvaat vo sekojdnevniot ìvot. Nezavisno od ovie jazi~ni i stilski nedostatoci, op{to zemeno, eseite davaat jasni podatoci za potrebnite informacii. Od vkupno 132 listovi - esei, oceneti kako vaè~ki, osum ma{ki i tri ènski ne davaat mnogu podatoci za nivnoto prvo iskustvo so stomatologot i izjavuvaat „Ne pametam“, a devet mom~iwa i edno devoj~e napi{ale deka nikoga{ ne posetile stomatolo{ka klinika. Devoj~eto izjavuva deka „nema strav od ni{to“ (broj 115), trojca od ma{kite ne davaat nikakov odgovor za momentniot strav, a drugite odgovorile deka nemaat pretstava za toa {to bi moèlo da gi pla{i. Dve mom~iwa, iako go opi{uvaat prvoto traumatsko iskustvo, ne davaat nikakov podatok za stravot {to go imaat denes.

Podatoci za prvo iskustvo vo stomatolo{ka klinika

Të dhënat mbi përvojën e parë në klinikën dentare Lidhur me përvojën e tyre të parë në klinikën dentare, pjesa më e madhe e nxënësve pohojnë se kanë shkuar atje të detyruar nga prindërit («më çuan me zor»), për shkak të dhimbjeve të dhëmbit. Të paktë janë ata që mund të kenë shkuar për të hequr ndonjë dhëmb qumështi dhe kanë dalë të kënaqur nga klinika e akoma më të paktë ata që kanë shkuar thjesht për një kontroll. Mosha e APOLONIA 10 • 19, f. 51-65, Maj 2008

Vo vrska so prvoto iskustvo vo stomatolo{ka klinika, pogolemiot del od u~enicite izjavuvaat deka oti{le tamu zatoa {to bile prinudeni od nivnite roditeli ("me teraa so sila"), poradi bolki vo zabot. Mal e brojot na onie {to oti{le da vadat nekoj od mle~nite zabi i koi zadovolni ja napu{tile klinikata, a u{te pomal e brojot na onie {to tamu oti{le ednostavno samo zaradi kontrola.

APOLONIA 10 • 19, str.51-65, Maj 2008

përballjes së parë me mjedisin dentar është mesatarisht 7,9 (DS = ± 2.6), respektivisht 8,2 vjeç për femrat (DS=±2.7) dhe 7,7 (DS=± 2.5) për meshkujt. Përgjithësisht të gjithë nxënësit pranojnë, pa dallime gjinore, se herën e parë kanë pasur frikë, ndonëse nuk saktësojnë burimin e vërtetë të kësaj frike. Vetëm tre nxënës, tre djem, arrijnë ta lidhin frikën me moshën. Ja si shprehen ata: «Çdo fëmijë i vogël ka frikë nga gjërat e panjohura e të paditura. Edhe unë pata pak frikë» (M., Nr. 1). «Kisha pak frikë, sepse nuk kisha shkuar më parë » (M., Nr. 12). Të tjerë pohojnë se frika e tyre e ka burimin brenda kabinetit dentar, te «veglat e tmerrshme» që gjenden aty. Interesant është fakti që vetë nxënësit e konsiderojnë këtë frikë të tyre si një nga aspektet negative të përvojës së parë. Gjithsesi, ajo që e ka bërë vërtet një përvojë “shumë të keqe” ose të tmerrshme (“horror”) ka qenë dhimbja, gjatë pastrimit të masës karioze (« kur më gërreu dhëmbin »), ose gjatë heqjes së dhëmbit. Një përvojë veçanërisht e rëndë është ajo e një nxënëseje që shprehet: « Kam qenë rreth 10 – 11 vjeç dhe kisha një dhëmballë të re që më kishte dalë pas dhëmbëve të qumështit [molari i parë], por ajo dentistja ishte katastrofë fare, sepse ma hoqi dhëmbin e ri gabimisht, pa mpirje dhe menjëherë më ra të fikët » (F., Nr. 78). Përsa i përket dentistit si njeri, thuajse të gjithë nxënësit pranojnë se ai « u soll shumë mirë », ishte i komunikueshëm (« më bëri për të qeshur », « më dha bonbone e lëpirëse », etj.), kurse si profesionist, përveç rastit që përshkruam më lart dhe një tjetri që rrëfen se pakujdesia e tij i kishte çarë buzën (F., Nr. 123), të tjerët pohojnë - po e shprehim sipas një nxënëseje - se « mjekimet që më bëri dolën me sukses » (Nr. 64).

Prose~nata vozrast koga go imale prvoto soo~uvawe so stomatolo{kata sredina e 7,9 SD i 2,6 godini (odnosno 8,2 godini za `enski SD) i 2,7 SD) i 2,5 (za ma{ki). Op{to zemeno, site u~enici bez razlika na polot, izjavuvaat deka prviot pat ~uvstvuvale strav, iako ne go preciziraat vistinskiot izvor na toj strav. Samo trojca u~enici od ma{ki pol uspevaat da go povrzat stravot so vozrasta. Eve ako se izrazuvaat tie: "Sekoe malo dete ima strav od nepoznati raboti. I jas imam malku strav" ( M. br. 1.) "Imav malku strav bidej}i ne sum bil porano". (M. br. 12). Drugite velat deka nivniot strav poteknuva od vnatre{nosta na stomatolo{kiot kabinet, od "stra{nite instrumenti" {to se nao|aat tamu. Interesen e faktot {to samite u~enici go smetaat nivniot strav za negativen aspekt na nivnoto prvo iskustvo. Sekako, ona {to navistina epri~ina za "mnogu lo{oto iskustvo“ koe e stra{no ("horor") e bolkata pri ~istewe na kariesot, "koga mi go blombira{e zabot“ ili pri vadewe zab. Mo{ne lo{o iskustvo ima edna u~eni~ka koja veli: "Imav okolu 10-11 godini, imav eden katnik koj niknal po mle~nite zabi (prv molar), no zabarkata be{e totalna katastrofa, bidej}i pogre{no mi go otstrani noviot zab, bez anestezija, a jas padnav vo nesvest" (@. br. 78). [to se odnesuva do stomatologot kako ~ovek re~isi site u~enici izjavuvaat: "Toj se odnesuva{e dosta dobro", "Be{e komunikativen", "Me natera da se smeam", "Mi dade bonbona i li`av~e" i drugo. Vo odnos na lekarot - stomatolog kako profesionalec, osven slu~ajot {to go navedovme prethodno i eden drug slu~aj koj veli: "Negovoto nevnimanie predizvika povreda na ustata" (@. br. 123), drugite velat, kako {to se izrazi edna u~eni~ka „Lekuvaweto be{e dosta uspe{no“ (Br. 64).

Objektet frikëshkaktuese

Objekti - predizvikuva~i na strav

Nga shqyrtimi i objekteve (subjekteve) që nxënësit i perceptojnë si kërcënuese dhe nga lidhja e tyre me përvojën e parë mundëm t’i ndanim ato në dy kategori: 1) frikë e mësuar (ose e përforcuar) nga një përvojë e drejtpërdrejtë traumatike, 2) frikë e mësuar APOLONIA 10 • 19, f. 51-65, Maj 2008

Vrz osnova na razgleduvaweto na objektite (subjektite) {to u~enikot gi percipira kako zakanuva~ki i nivnoto povrzuvawe so prvoto iskustvo, niv mo`eme da gi podelime vo dve kategorii. Prvata kategorija se onie so nau~en strav (pottiknat od neposredno traumatsko

APOLONIA 10 • 19, str.51-65, Maj 2008

me të dëgjuar. Një kategori më vete përbënin nxënësit që pohonin se nuk kishin kurrfarë frike në kabinetin dentar. 1) Karakteristika kryesore që e përcakton një eksperiencë si traumatike është dhimbja. Për shkaktimin e saj akuzohet kryesisht “gërryesja” (aparatura për pastrimin e masës karioze), të cilën një nxënës e quan madje “minimatrapik” (M., Nr. 134), por edhe pompa e ajrit/ujit, e cila, kur « të fryn, të jep një krizë në tru » (F., Nr. 57). Instrumentet gjithashtu përmenden si objekte kërcënuese. Kështu, për shembull, një nxënëse i përshkruan darët kirurgjikale si « disa gjëra hekuri që të shkaktojnë shumë dhimbje » (F., Nr. 46). Më pak të përmendura janë “gjilpërat” për heqjen e nervit (tirnervat). Pra, sipas rastit, nxënësit priren të kenë frikë tashmë nga diçka e provuar më parë, madje e theksojnë edhe vetë këtë, përmes shprehjeve «prandaj unë sot kam frikë nga » ose « kam frikë se mos edhe sot ndodh e njëjta gjë ». Një frikë e mëvetësishme është ajo nga “gjilpëra” (e përdorur gjatë anestezisë lokale). Rreth 14 meshkuj dhe 17 femra pohojnë se e vetmja gjë që i tremb është mundësia ose domosdoshmëria për të përdorur gjilpërën. Përgjithësisht, vlerësimi i eseve të çon në konkluzionin që nxënësit i tremben më shumë procedurave për mbushjen e një dhëmbi sesa heqjes së tij. Të paktë janë nxënësit që e lidhin frikën e tyre me dentistin si njeri ose si profesionist. Në këto raste ata i tremben “dentistit të keq” që mund t’i bërtasë (F., Nr. 96), ose që mund t’i fyejë për gjendjen e gojës (M., Nr. 134), ose nuk besojnë se ata mund të mos bëjë gabime: «... nuk mendoj që dikush mund të mos bëjë gabime, sidomos kur i ka duart në gojën time » (F., Nr. 61). Një nxënës shprehet që « dentisti duhet të jetë i komunikueshëm dhe të jetojë me dhimbjen e pacientit » (M., Nr. 94). Nga esetë, pra, duket qartë që një mjek i komunikueshëm, empatik, që bisedon dhe i shpjegon pacientit se çfarë po bën në gojën e tij, është një lehtësues i mirë i dhimbjes dhe një arsye për ta konsideruar eksperiencën disi të mirë ose, madje, edhe të mrekullueshme. « Shkova për të mbushur një dhëmballë, ishte shumë e dhimbshme, por meqë dentisti APOLONIA 10 • 19, f. 51-65, Maj 2008

iskustvo), a vtorata kategorija se onie so nau~en strav od iskaùvawa. Posebna kategorija se u~enicite koi izjavile deka nemaat nikakov strav od stomatolo{kiot kabinet. 1. Glavna karakteristika {to opredeluva edno iskustvo kako traumatsko e bolkata. Za nejzino predizvikuvawe glavno se poso~uvaat: plombiraweto, aparaturata za ~istewe karies (eden u~enik ja narekuva "mininatrapnik") (M. br. 134), no i pumpata za vozduh i voda koja, koga "duva“, predizvikuva kriza vo mozokot" (@. br, 57). Isto taka, u~enicite i instrumentite gi narekoa zakanuva~ki objekti. Taka, na primer, edna u~eni~ka gi opi{uva hirur{kite kle{ti kako "predmet {to predizvikuvaat golema bolka" (@. br. 46). Pomalku se spomenuvaat iglite za otstranuvawe nerv (tirnervat). Zna~i, u~enicite imaat strav od ne{to so {to imale prethodno iskustvo, duri i samite go istaknuvaat toa vo nivnite izjavi: "Poradi toa jas denes imam strav" ili "Stravuvam deka i denes bi moèlo da se slu~i istoto". Poseben e stravot od "iglata" ({to se upotrebuva pri lokalna anestezija). Okolu 14 ma{ki i 17 ènski u~enici velat deka edinstvena rabota {to gi pla{i e mo`nosta ili neophodnosta od upotreba na iglata. Op{to zemeno, ocenuvaweto na eseite doveduva do zaklu~okot deka u~enicite pove}e se pla{at od postapkite za polnewe na zabot otkolku od negovo otstranuvawe. Mal e brojot na u~enicite koi nivniot strav go povrzuvaat so stomatologot kako ~ovek ili profesionalec. Tie se pla{at od „lo{ stomatolog koj moè da go podigne glasot“ (@. br. 96) ili zabar {to "moè da gi navredi vo vrska so sostojbata vo ustata"(M. br. 134), a ima i takvi {to ne veruvaat deka stomatolozite moàt da pominat bez da napravat gre{ki. "...ne mislam deka nekoj moè da pomine bez gre{ki, osobeno koga negovite race se nao|aat vo mojata usta"(@. Br. 61). Eden u~enik izjavuva deka "stomatologot treba da bide komunikativen i da ìvee so bolkata na pacientot" (M. br. 94). Od eseite jasno se gleda deka lekar {to e komunikativen, simpati~en, razgovara i mu objasnuva na pacientot {to pravi vo negovata usta pretstavuva olesniletna okolnost za bolkata i pri~ina iskustvoto da se proceni kako ne{to dobro, pa i izvonredno. "Otidov da popolnam katnik, be{e dosta bolno, no bidej}i stomatologot be{e

APOLONIA 10 • 19, str.51-65, Maj 2008

ishte njeri shumë i mirë, që nganjëherë të bënte për të qeshur, të ikte frika dhe dhimbja» (F., Nr. 98). Vetëm në një rast dentisti është akuzuar si “gënjeshtar”: « ... ai më qetësonte vazhdimisht me fjalë se nuk do më dhimbte, do mbaronte shpejt e të tjera. Nuk mbaroi shpejt e të dhimbte shumë, me vete thosha: dentist “gënjeshtar” (F., Nr. 124). Frikën e tërthortë, të mësuar me të dëgjuar ose duke parë të tjerët e kemi ndeshur haptazi vetëm në një rast. Nxënësja shprehet: «S’kam shkuar [asnjëherë], por kam pak frikë të shkoj, sepse kam parë kur kanë shkuar shoqet e mia dhe është e tmerrshme » (F., Nr. 92). Duke i grupuar në kategori më të përgjithshme, objektet frikëshkaktuese mund të paraqiten si në tab. 1:

mnogu dobar, ponekoga{ me tera{e da se smeam, bolkata i stravot is~eznaa". - (@ br. 98). Samo vo eden slu~aj stomatologot e obvinet kako "la`livec": "... toj postojano me smiruva{e so zborovite deka nema da me boli, }e zavr{i brzo i t.n. Ne zavr{i brzo, i bole{e mnogu, vo sebe si zboruvav: stomatologot e "la`livec" (@. br. 124). Strav nau~en od slu{awe ili kako iskustvo so drugi lica sretnavme samo vo eden slu~aj. U~eni~kata izjavuva: "Ne sum bila nikoga{, no se pla{am da odam bidej}i imam videno koga bev so moi drugarki i toa e stra{no". (@. br. 92). Grupirani vo op{ti kategorii, objektite {to predizvikuvaat strav mo`e da se prika`at i kako vo tab. 1.

Shkaku i frikës Pri~ina za stravot

Meshkuj Ma{ki 69

Femra @enski 63

Shuma Koli~na 132

Mjeku - Lekar

2 (2.9%)

4 (6.3%)

6 (4.5%)

Instrumentet (darët, etj) Instrumenti (kle{ta, dr.)

6 (8.7%)

9 (14.3%)

15 (11.4%)

Aparatura (gërryesja) Aparatura (turbina)

9 (13.4%)

19 (30%)

28 (21%)

Gjilpëra - Igla

14 (20%)

17 (26 %)

31 (23.5%)

2 (3.1%)

2 (1.5%)

5 (7.9%)

9 (6.8%)

Marrja e ndonjë infeksioni Zdobivawe so nekoja infekcija Frikë nga gjithçka (ankthi) Strav od se{to (anksioznost)

4 (5.8%)

Tab. 1. Objektet (subjektet) kërcënuese të një klinike dentare. Tab. 1. Zakanuva~ki objekti (subjekti) vo stomatolo{ka klinika.

Duhet të theksojmë se shumica e nxënësve në përgjithësi përmendën vetëm një objekt ose procedurë kërcënuese. Vetëm pak prej tyre renditën disa prej objekteve të përshkruara në tab. 1. Nxënësit që kanë frikë nga gjithçka e që shprehen: «Vetëm ideja që jam te dentisti më frikëson » (F., Nr. 44) ose «Fakti që po shkoj te dentisti më tmerron sa hyj tek dera » (F., Nr. 22). u grupuan në kategorinë e ankthit dentar.

APOLONIA 10 • 19, f. 51-65, Maj 2008

Treba da se istakne deka pogolemiot broj u~enici istaknuvaat samo eden objekt ili zakanuva~ka postapka. Samo mal broj od niv naveduvaat nekoi od objektite opi{ani vo tab. 1. U~enici koi imaat strav od se, izjavuvaat: "Ednostavno, idejata deka se nao|am kaj stomatologot me pla{i". (@. br. 44 ili "Faktot deka odam kaj stomatologot u{te na vlezot za mene e u`as"(@. br. 22). Ovie u~enici se grupirani vo kategorijata - dentalna anksioznost.

APOLONIA 10 • 19, str.51-65, Maj 2008

Në një kategori më vete u grupuan nxënësit që pohuan se nuk kishin frikë. I shprehur në shifra, ky grup ndahet në 26 djem (37,68%) dhe 11 vajza (17,46 %). Duhet theksuar që shifrat janë dhënë vetëm për të pasur një koncept më të qartë të shtrirjes së problemit dhe jo për qëllime statistikore.

Vo posebna kategorija bea grupirani u~enicite koi izjavile deka ne ~uvstvuvaat strav. Izrazeno so brojki, ovaa grupa ja so~inuvaat 26 mom~iwa (37,68%) i 11 devoj~iwa (17, 46%). Treba da se istakne deka brojkite se dadeni za da se ima jasen koncept da se istakne deka brojkite se dadeni za da se ima jasen koncept za pro{iruvawe na problemot, a ne statisti~ki celi.

Diskutimi

Diskusija

Frika dhe ankthi dentar nuk dallojnë shumë nga njëri- tjetri në shumë aspekte, dhe kjo është arsyeja përse shumë studiues i trajtojnë së bashku. Megjithatë do të pranojmë që kemi frikë aty ku pacienti percepton si kërcënues një objekt të përcaktuar qartë, dhe ankth në rastet kur pacienti pohon se i trembet gjithçkaje që gjendet në klinikën dentare. Ky dallim është mëse i rëndësishëm, sikurse është edhe identifikimi i objektit (subjektit) kërcënues, pra frikëshkaktues, sepse trajtimi psikologjik dhe ai stomatologjik do të përcaktohen nga rasti konkret. Thënë më thjesht, trajtimi i një pacienti që i trembet instrumenteve dhe aparaturës që përdoren për pastrimin e masës karioze do të ndryshojë nga trajtimi i atij që ka frikë nga gjilpëra, e aq më shumë do të ndryshojë nga trajtimi i atij që vjen në klinikë “i llahtarisur” e nuk di as vetë se pse ka frikë26. Në popullatën tonë kemi 81 individë (61 %) që përjetojnë frikë dentare dhe 9 individë (6.8 %) që përjetojnë ankth dentar. Megjithatë përdorimi i pyetësorëve (të gatshëm ose të ndërtuar mbi bazën e të dhënave të mbledhura nga kjo ese) do të sillte të dhëna më të sakta numerike për shpeshtësinë e ankthit/frikës në një popullatë adoleshentësh shqiptarë ose në përgjithësi në Shqipëri. Frika e nxënësve tanë, pavarësisht nga objekti që përshkruajnë ata, mund të emërtohet si frikë nga dhimbja. Në këtë pikë nuk ka diferenca gjinore dhe kjo frikë duket të jetë e lidhur ngushtë me veçoritë individuale fiziologjike, pra, me pragun individual të dhimbjes. Për këtë dëshmojnë pohimet e disa nxënësve, të cilët e konsiderojnë mëse të durueshme dhimbjen e shkaktuar brenda klinikës dentare. Nga ana tjetër, fakti që disa nxënës pohojnë se preferojnë më shumë të durojnë dhimbjet e dhëmbit, sesa të provojnë dhimbjet e shkaktuara nga tjetri (dentisti), tregon se realisht dhimbja, si e tillë, nuk është APOLONIA 10 • 19, f. 51-65, Maj 2008

Stravot i dentalnata anksioznost ne se razlikuvaat mnogu eden od drug vo pove}e aspekti i toa e pri~inata poradi koja golem broj istraùva~i gi tretiraat zaedno. Me|utoa, }e zaklu~ime deka stravot e prisuten onamu kade {to pacientot percipira kako zakanuva~ki nekoj jasno opredelen objekt, a anksioznost imame vo slu~aite koga pacientot veli deka se pla{i od se {to se nao|a vo stomatolo{kata klinika. Ovaa razlika e mo{ne zna~ajna, kako {to se nao|a vo stomatolo{kata klinika. Ovaa razlika e mo{ne zna~ajna, kako {to e i identifikacijata na zakanuva~kiot objekt (subjekt) koj predizvikuva strav, bidej}i psiholo{koto i stomatolo{koto tretirawe }e se opredelat od konkretniot slu~aj. Ednostavno kaàno, tretiraweto na eden pacient koj se pla{i od instrumentite i aparaturata {to se upotrebuva pri ~estewe karies }e se razlikuva od tretiraweto na onoj {to ima strav od igla, a u{te pove}e {e se razlikuva od tretiraweto na onoj {to se doa|a na klinikata, a samiot ne znae zo{to ~uvstvuva strav. Vo na{ata populacija imame 81 poedinec (61%) koi doìvuvaat dentalen strav i devet poedinci (6,8%) koi doìvuvaat dentalna aksioznost. No, upotrebata na pra{alnicite (gotovi ili napraveni vrz osnova na sobranite podatoci od ovoj esej) rezultira{e so to~ni numeri~ki podatoci za ~estoto pojavuvawe na anksioznosta i stravot kaj albanskata adolescentna populacija ili op{to vo Albanija. Stravot kaj na{ite u~enici, nezavisno od objektot {to go opi{uvaat, moè da se imenuva kako strav od bolka. Vo ovaa to~ka ne postojat razliki vo odnos na polot i ovoj strav e tesno povrzan so individualnite fiziolo{ki osobenosti, odnosno so individualniot prag na bolkata. Za ova se dokaz izjavite na nekolku u~enici koi gi smetaat za mo`no pojavuvaweto na bolkata predizvikana vnatre vo stomatolo{kata klinika. Od druga

APOLONIA 10 • 19, str.51-65, Maj 2008

aq e padurueshme. Në këtë rast është frika nga dhimbja, më tepër sesa dhimbja vetë, që i fut përjetimet në një rreth vicioz, duke e ulur ndjeshëm pragun e dhimbjes dhe dhimbja bëhet, ose, më saktë, perceptohet si e padurueshme. Një tip frike është edhe ajo e shkaktuar nga vetë mjeku. Paaftësia e mjekut në planin e komunikimit ndërpersonal, i ashtuquajturi “dentist i keq” dhe gabimet në planin profesional, rezultojnë të jenë shkaqe të rralla në popullatën që ne morëm në shqyrtim, por ato janë një shkak i rëndësishëm i frikës për shumë individë e ndonjëherë mund të bëhen shkak edhe për shmangien e trajtimit dentar shumë më tepër sesa dhimbja. Të dhënat tona të çojnë në përfundimin që meshkujt i tremben më shumë paaftësisë së mjekut për të komunikuar me pacientët (2 meshkuj, kundrejt 1 femre), kurse femrat gabimeve ose pakujdesisë së tij (vetëm 3 femra, asnjë mashkull). Një frikë e veçantë është ajo nga gjilpëra dhe nga gjaku, e cila përshkruhet nga studiuesit në grupin e frikës (ose të fobisë) nga gjaku-gjymtimet-gjilpëra20. Në popullatën në shqyrtim kemi 1 femër dhe një mashkull që pohojnë se i zë gjaku dhe 31 (23.5 %) individë që kanë frikë nga gjilpëra. Sikurse shihet edhe nga tabela 1, kjo është frika mbizotëruese e nxënësve tanë. Megjithatë nuk duket që kjo të jetë një frikë vetëm në kontekstin dentar, por është një frikë e përgjithshme prej injeksioneve. Duhet të theksojmë se kjo frikë, në raport me atë nga aparatura, është më e theksuar tek meshkujt (20 % kundrejt 13.4%); te femrat raporti paraqitet i përmbysur (26 % kundrejt 30 % nga aparatura). Krejt e rrallë është frika nga infektimi. Vetëm 4 nxënës (3 %) e pohojnë një frikë të tillë, të cilën e shprehin me « mungesën e sterilitetit të mjeteve ». Me një fjalë, frika e nxënësve tanë mund të quhet frikë nga kërcënimi ekzistues (existencial threat), i cili, edhe pse nuk arrin deri në nivelin e skajshëm (kërcënimi i jetës), perceptohet sikur shkakton dëme në organizëm. Sipas teorisë më të hershme mbi etiologjinë e frikës dentare, kjo frikë nga kërcënimi ekzistues është mësuar, përmes kushtëzimit klasik pavlovian, në klinikën dentare, pas një përvoje të parë traumatike, kryesisht APOLONIA 10 • 19, f. 51-65, Maj 2008

strana, faktot {to nekoi u~enici izjavuvaat deka pove}e preferiraat da trpat bolka vo zabot otkolku da po~ustvuvaat bolka predizvikana od nekoj drug (stomatologot), pokaùva deka bolkata kako takva realno ne e ne{to {to ne moè da se trpi. Vo slu~ajov stanuva zbor za strav od bolka, pove}e otkolku samata bolka, koja gi vnesuva doìvuvawata vo eden virtuelen krug, zna~ajno namaluvaj}i go pragot na bolkata, a taa stanuva ili, poto~no se percipira kako nepodnosliva. Poseben vid bolka e onaa {to e predizvikana od samiot lekar. Nesposobnosta na lekarot za komunikacija so pacientot, t.n. "lo{ stomatolog" kako i gre{kite na profesionalen plan, se retki pri~ini navedeni od populacijata {to be{e zemena za razgleduvawe, iako toa e edna zna~ajna pri~ina za strav kaj pove}e poedinci koja doveduva do toa da se otkaè{ od tretman kaj stomatologot. Na{ite podatoci doveduvaat do zaklu~okot deka ma{kite najmnogu se pla{at od gre{ki poradi nevnimanie (samo tri devoj~iwa, nitu edno ma{ko). Poseben e stravot od igla i od krv, kogo istraùva~ite go opi{uvaat kako strav ili fobija od krv, osakatuvawe ili igla. Me|u na{ite ispitanici imame edno ènsko i edno ma{ko koi velat deka gi pla{i krvta i 31 (23,5%) koi imaat strav od igla. Kako {to moè da se vidi i od Tabela 1, ovoj strav e prisuten kaj na{ite u~enici. No, ova ne treba da se tretira kako strav samo od stomatolo{ki aspekt, tuku kako op{t strav od injekcii. Treba da se istakne deka ovoj strav, vo sporedba so onoj od aparatura e poizrazen kaj ma{kite (20%) nasproti 13,4% (kaj ènskite odnosot e poinakov: 26% nasproti 30% {to se pla{at od aparatura). Sosema redok e stravot od infekcii. Samo ~etiri u~enici (3%) priznavaat deka imaat takov strav, a za nego se izjasnuvaat so zborovite „nedostig na sterilni sredstva“. Si eden zbor, stravot kaj na{ite u~enici moè da se nare~e strav od postojnata zakana (existencial threat), koj iako ne dostignuva krajno nivo (zakana za ìvotot), se percipira kako ne{to {to }e predizvika {teta vo organizmot. Spored porane{nata teorija za etimologijata na dentalniot strav, ovoj strav od postojnata zakana e apsorbiran preku klasi~noto pavloviansko (?) uslovuvawe vo stomatolo{kata klinika, po prvoto traumatsko iskustvo, glavno vo ranata

APOLONIA 10 • 19, str.51-65, Maj 2008

në moshë të hershme. Rolin e kushtëzimit klasik e mbështesin pohimet e nxënësve tanë kur rrëfejnë se iu tremben procedurave/instrumenteve që iu kanë shkaktuar një herë dhimbje. Por kjo është një mbështetje e dobët, sepse pjesa më e madhe e tyre, e sidomos ata që kanë qenë në moshë të vogël (5-7 vjeç), pohojnë se kanë hyrë në klinikë me frikë, ose se prindërit i kanë çuar “me zor” ngaqë kishin frikë. Më pas, siç del qartë nga esetë, frika ka mbetur e pandryshuar ose është shtuar për shkak të përjetimit të dhimbjes ose sjelljes së papërshtatshme të dentistit, ndërkohë që është shuar tek ata që kanë gjetur një dentist “të mirë” e kanë pasur pak ose aspak dhimbje. Pra, mund të arrijmë në konkluzionin që përvoja traumatike e ka përforcuar frikën, por nuk është ajo që e ka shkaktuar atë. Fatkeqësisht nga esetë nuk del qartë në të gjitha rastet nëse kjo frikë paraprake ka qenë thjesht një frikë fëmijërore e provuar përballë gjërave të panjohura, apo në lindjen e saj kanë ndikuar shkaqe të tjera, si për shembull: ekzistenca e frikës dentare në familje, përdorimi i dentistit si frikësues, ose thjesht si frikë nga mjeku në përgjithësi, që ne e kemi shprehur në mënyrë metaforike “frika nga bluzat e bardha”. Kenti (1997) hedh idenë se kjo frikë mund të lidhet me karakteristikat biologjike të individit. Faktorë individualë të tillë si temperamenti e tiparet e personalitetit (veçanërisht personaliteti neurotik) luajnë një rol të rëndësishëm në lindjen e frikës/ankthit dentar duke i bërë disa individë më të prirur për t’i përjetuar e për t’i mësuar ato. Një mënyrë tjetër për të mësuar frikën është të dëgjuarit, të lexuarit ose të parit e përvojave traumatike të tjerëve, që sjell perceptimin negativ të trajtimit dentar. Në literaturë mund ta gjejmë edhe me termin të mësuarit vikarioz (vicarious learning). Në Shqipëri kjo mund të jetë pasojë edhe e mendimit të përgjithshëm që ekziston në popull dhe e propagandës negative që bëhet në nivele të ndryshme institucionale. Në thelb të saj gjejmë modelimin ose imitimin, e përshkruar nga Bandura (1977) [cituar në 8], një teknikë e përshkruar në literaturën tonë16, të cilën ne e kemi përdorur dhe rekomanduar gjerësisht gjatë mjekimit të nxënësve në shkollë e sidomos të moshave të vogla. Pra, i APOLONIA 10 • 19, f. 51-65, Maj 2008

vozrast. Ulogata na klasi~noto uslovuvawe ja poddrùvaat i na{ite u~enici, koi izjavuvaat deka se pla{at od postapkite i od instrumentite od koi edna{ dobile bolka. No, ovaa poddr{ka e slaba, bidej}i pogolemiot del od niv, osobeno onie {to bile na vozrast od pet do sedum godini, izjavuvaat deka so strav vlegle vo klinikata ili deka nivnite roditeli gi odnele tamu „so sila“, poradi postoeweto na stravot. pdocna, od eseite jasno se gleda deka stravot ostanal neizmenet ili e zgolemen poradi doìvuvawe bolka ili poradi nesoodvetno odnesuvawe na stomatologot. Vo me|uvreme, toj strav is~eznal kaj onie {to na{le „dobar stomatolog“ i koi po~ustvuvale mala bolka ili voop{to nemale bolka. Zna~i, moème da konstatirame deka traumatskoto iskustvo go zgolemuva stravot, iako ne e ona {to ja predizvikalo bolkata. Za àl, od eseite ne e jasno dali ovoj prethoden strav bil ednostavno detski strav od nepoznati raboti ili za negovoto obnovuvawe vlijaele drugi pri~ini, kako, na primer, prisustvo na dentalen strav vo semejstvoto, spomenuvawe na stomatologot kako ne{to stra{no ili ednostavno kako strav od lekar voop{to, kogo nie metafori~no go narekuvame „strav od beli mantili“. Kent (1997 godina) smeta deka ovoj strav moè da se povrze so biolo{kite karakteristiki na poedinecot. Tie individualni faktori kako {to se temperamentot i osobinite na li~nosta (osobeno nevroti~nite li~nosti) igraat zna~ajna uloga vo pojavuvaweto na stravot i dentalnata aksioznost i pridonesuvaat nekoi poedinci da bidat ponakloni kon nivno doìvuvawe. Drug na~in da se prou~i stravot e slu{aweto, ~itaweto ili da se bide svedok na traumatski iskustva kaj drugi lu|e, {to doveduva do negativna percepcija na stomatolo{kite tretmani. Vo literaturata se sre}ava i pod terminot (vicarious learning). Vo Albanija ova moè da bide posledica i od op{toto mislewe prisutno kaj narodot i od negativnata propaganda na razli~ni institucionalni nivoa. Vo nejzinata su{tina nao|ame model ili imitacija opi{ana od Bandura (1977). Stanuva zbor za tehnika opi{ana i vo na{ata literatura, koja ja upotrebivme i celosno ja prepora~uvame pri lekuvaweto na decata na u~ili{na vozrast, osobeno pomalite. Zna~i, so istiot mehanizam koj pozitivno dejstvuva koga lekuvame hrabar u~enik pred o~ite na negovite drugari za

APOLONIA 10 • 19, str.51-65, Maj 2008

njëjti mekanizëm që vepron pozitivisht kur ne mjekojmë nxënësin e guximshëm në sy të shokëve të tij, për të shuar frikën ose për të ulur nivelin e saj, mund të veprojë edhe në drejtim të kundërt, negativisht, duke ngjallur ose duke rritur frikën ekzistuese të individit. Në popullatën në shqyrtim, të dhënat e drejtpërdrejta (1 femër) na çojnë në konkluzionin se nuk kemi të bëjmë me një shkak shumë të shprehur të frikës. Megjithatë, edhe tek ata 6 meshkuj, që pohojnë se nuk kanë qenë kurrë në ndonjë klinikë dentare, por rendisin objektet kërcënuese, frika mund të jetë shkaktuar në këtë mënyrë. Varësia gjinore e ankthit dhe e frikës është një çështje që ka nxitur hulumtime të shumta. Ecconomou (2003), në një shqyrtim të studimeve lidhur me këtë çështje del në konkluzionin se të dhënat janë kontradiktore: në disa prej punimeve rezultojnë femrat me nivele më të larta ankthi/frike e në disa të tjera rezultojnë meshkujt. Kurse vetë ai, gjatë shqyrtimit të lidhjeve ndërmjet ankthit dentar dhe ndërgjegjësimit për veten (self-consciousness) në një popullatë studentësh arrin në përfundimin se dallimet gjinore nuk janë domethënëse. Në studimin tonë rezulton se frika dentare (në trajtë ankthi ose frike) përjetohet nga 38 meshkujt (55.07 %) dhe 54 femra (85.71 %), një ndryshim domethënës shpeshtësie prej gati 30 % që të çon në konkluzionin se femrat janë ato që kanë më shumë frikë/ankth dentar. Kjo përputhet edhe me të dhënat e autorëve të tjerë që i studiojnë diferencat gjinore në një kontekst të përgjithshëm ose në lidhje me procedura të veçanta11, 17, 23. Pavarësisht nga diskutimet në lidhje me këtë pikë6, ne mbështesim mendimin e Abrahamsson e bp. (2002), të cilët e shpjegojnë këtë me faktin që femrat e shprehin më shumë frikën, sepse edhe vetë shoqëria e nxit ose toleron më lehtë frikën e shprehur nga seksi femër. Sikurse e thamë edhe më lart, kjo ese u realizua në një popullatë të kufizuar adoleshentësh. Për rrjedhojë nuk mund t’i përgjigjemi pyetjeve mbi dallimet moshore, por ky nuk ishte qëllimi i këtij punimi. Sot pranohet se frika ose ankthi dentar lindin në fëmijëri, kulmojnë në adoleshencë dhe bien me rritjen e moshës1. Prandaj u zgjodh një popullatë nxënësish me moshë mesatare 15 APOLONIA 10 • 19, f. 51-65, Maj 2008

eliminirawe na stravot ili za negovo namaluvawe moème da dejstvuvame i vo sprotivna nasoka, negativno, predizvikuvaj}i strav ili zgolemuvaj}i go postojniot strav kaj poedinecot. Vo vrska so populacijata {to be{e predmet na na{eto ispituvawe (edno devoj~e) doa|ame do zaklu~ok deka ne stanuva zbor samo za edna pri~ina {to doveduva do pojava na strav. Imeno, i kaj onie {est mom~iwa koi izjavija deka nikoga{ ne posetile stomatolo{ka klinika, a naveduvaat zakanuva~ki objekti, moèbi stravot bil predizvikan i na toj na~in. Poloviot aspekt na anksioznosta i na stravot e pra{awe {to predizvika golem broj istraùvawa. Ecconomou (2003 godina) vo edna studija vo vrska so ova pra{awe doa|a do zaklu~ok deka podatocite se kontradiktorni so nekoi od nau~nite trudovi. Vo nekoi trudovi kaj ènskiot pol e zabeleàno povisoko nivo na anksioznost i strav, a vo drugi toa nivo e povisoko kaj ma{kiot pol. Samiot avtor pri analizata na vrskata me|u dentalnata anskioznost i svesta za sebe (self consciousness) kaj studentskata populacija doa|a do zaklu~ok deka polovite razliki se bezna~itelni. Od na{ata studija proizleguva deka dentalen strav (vo forma na anksioznost ili strav) doìvuvaat 38 mom~iwa (55,7%) i 54 devoj~iwa (85,71%). Toa e zna~ajna razlika od okolu 30% {to doveduva do zaklu~okot deka kaj ènskiot pol ima pove}e strav identalna anksioznost. Ova se sovpa|a i so podatocite na drugi avtori koi gi prou~uvaat polovite razliki vo op{t kontekst ili vo vrska so posebni postapki. Nezavisno od diskusiite vo vrska so ovaa to~ka, nie go poddrùvame misleweto na Abrahamson i drugi (2002), koi ovaa pojava ja objasnuvaat so faktot deka kaj ènskiot pol stravot pove}e se manifestira zatoa {to samoto op{testvo go stimulira ili polesno go tolerira stravot izrazen kaj ènskiot pol. Kako {to istaknavme prethodno, ovoj esej be{e realiziran so ograni~ena populacija na adolescenti. Poradi toa ne moèvme da odgovorime na pra{awata vo vrska so razlikite spored vozrasta, bidej}i toa ne be{e ni celta na ovoj trud. Denes e prifateno deka stravot ili dentalnata anksioznost se ra|aat od detstvoto, kulminiraat vo adolescencijata i opa|aat so vozrasta. Zatoa be{e izbrana populacija na u~enici so prose~na vozrast

APOLONIA 10 • 19, str.51-65, Maj 2008

vjeç, e pasugjestionuar, individët e të cilës pritej dhe rezultoi të ishin të frikësuar në mënyra dhe për shkaqe të ndryshme nga dentisti. Në mënyrë empirike, nga vëzhgimet personale, mund të shtohet se në mosha të vogla përballemi me një frikë të madhe nga dhimbja, ndërsa me rritjen e individëve, me rritjen e vetëvlerësimit dhe të ndërgjegjësimit për veten dhe për tjetrin, rritet frika nga qëndrimi negativ i mjekut stomatolog, por kjo mbetet për t’u provuar konkretisht në të ardhmen.

Zaklu~ok

Përfundim Përfundimisht mund të themi se: Frika dentare e nxënësve të moshës 14 – 16 vjeç të shkollës Arben Broci është frikë nga kërcënimi ekzistues, e shprehur kryesisht në trajtën e frikës nga dhimbja (shkaktuar nga instrumentet dhe aparaturat) ose të frikës nga paaftësia profesionale dhe/ose paaftësia në komunikimin ndërpersonal të mjekut stomatolog. Frika nga gjilpëra si një element kërcënues është gjithashtu mjaft e shprehur (23.5 %) e madje është frika mbizotëruese në popullatën e marrë në shqyrtim, ndërkohë që është krejt e rrallë frika nga infektimi (3 %). Përvoja e parë traumatike, përmes kushtëzimit klasik, më tepër ka luajtur rol përforcues sesa shkaktues në frikën dentare aktuale të nxënësve. E rrallë, por ekzistuese është edhe frika e mësuar nga të parit ose të dëgjuarit e eksperiencave të të tjerëve. Përgjithësisht rezulton se femrat janë më të prira për të provuar frikë dentare, ose të paktën për ta pranuar e shprehur atë (85.71 % e fermave kundrejt 55.07 % meshkujve), gjë që përputhet edhe me të dhënat e autorëve të huaj. Teoria e frikës/ankthit dentar, e përpunuar dhe e testuar gjerësisht në botën perëndimore si pjesë e psikologjisë dentare gjen zbatim të plotë edhe në kushtet specifike social-kulturore shqiptare (pamjaftueshmëri ose mungesë e edukimit shëndetësor, një kulturë tradicionale për të mos e shprehur frikën, etj.). Për rrjedhojë, në të ardhmen, testimi mund të vazhdojë me metodat e gatshme të vlerësimit statistikor (si testi i Corah-ut) për të pasur të dhëna edhe me shpeshtësinë e frikës dentare në Shqipëri, dallimet gjinore e moshore etj. APOLONIA 10 • 19, f. 51-65, Maj 2008

od 15 godini, nesugestivna, taka {to se o~ekuva{e i se poka`a deka tie bile ispla{eni na razni na~ini i od razni pri~ini od stomatologot. Empiriski, od li~nite sogleduvawa mo`e da se dodade deka licata na pomala vozrast se soo~uvaat so golem strav od bolka, a so tekot na vremeto, so steknuvawe samodoverba o samostojnost, se zgolemuva stravot od negativniot stav na stomatologot. Ostanuva ova pra{awe pokonkretno da se prou~uva vo idnina.

Definitivno moè da se kaè deka: Dentalniot strav kaj u~enicite na vozrast od 14 do 16 godini vo u~ili{teto "Arben Broci" pretstavuva strav od postojnata zakana, izrazen glavno vo forma na strav od bolka (predizvikana od instrumenti i aparatura) ili strav od profesionalnata nesposobnost i nesposobnosta za me|usebna komunikacija so lekarot-stomatologot. Stravot od igla kako zakanuva~ki element isto taka e mo{ne izrazen (23,5%), a mnogu redok e stravot od infekcija (3%). Prvoto traumatsko iskustvo, preku klasi~no uslovuvawe, pove}e ima uloga za zgolemuvawe na stravot otkolku {to predizvikuva dentalen strav kaj u~enicite. Mnogu redok, pa sepak prisuten e stravot prenesen od predcite. Mnogu redok, pa sepak prisuten e stravot prenesen ods predcite od slu{awe i od iskustvoto na drugite. Generalno, rezultatot e deka ènskiot pol e ponaklonet kon ~uvstvo na dentalen strav, (izrazen kaj 85,71% od devoj~iwata), nasproti 55,7% kaj mom~iwata (podatoci {to se sovpa|aat so onie na stranskite avtori). Teorijata za stravot i dentalnata anksioznost, koja e razviena i e {iroko testirana vo zapadniot svet, kako del od dentalnata psihologija, nao|a celosna primena i vo specifi~nite albanski socio-kulturni uslovi (nedovolno ili nedostig na zdravstvena edukacija, tradicionalnata kultura da ne se manifestira strav i drugo). Analogno na ova, vo idnina testiraweto moè da prodolì so gotovi metodi na statisti~ko ocenuvawe (kako test na Corah) za da se dobijat podatoci za nivoto na zastapenost na dentalniot strav vo Albanija, polovite i razlikite vo odnos na vozrasta i drugo.

APOLONIA 10 • 19, str.51-65, Maj 2008

Eseja, ose intervista mund të përdoren nga mjeket stomatologe të shkollave, jo vetëm për qëllime shkencore, por edhe për të kuptuar psikologjinë e frikës së nxënësve, në dobi të një bashkëpunimi më të mirë me ta për të realizuar mjekimin e tyre.

Esejot ili intervjuto mo`e da go koristat lekarite-stomatolozi ne samo za nau~ni celi, tuku i za da se razbere psihologijata na stravot kaj u~enicite zaradi podobra sorabotka so niv i zaradi uspe{no lekuvawe.

UDC: 616.89-008.441.1-02:616.31 PROFESSIONAL PAPER (PP)

THREATENING OBJECTS OF DENTAL ROOM AND FIRST EXPERIENCE’S ROLE IN GENERATING DENTAL FEAR: A QUALITATIVE STUDY Abstract Dental fear, as part of an interdisciplinary field such as dental psychology, is widely studied all over the world. Despite this, there is a lack of data and scientific research in the subject in Albania. In this study, the first in the field in Albania, using the essay, qualitative data were collected in a limited population of 14 – 16 y. o. teenagers (138 persons), aiming to identify threatening dental objects, to find out their relationship to the first experience in the dental room and the applicability of the existing theory in albanian specific social-cultural conditions and tradition of not showing the fear. Key words: dental psychology, dental fear, essay, qualitative method. Literatura 1. Abrahamsson, K.H., Berggren, U., Hallberg, L. dhe Carlsson, S. (2002), Dental phobic patients’ view of dental anxiety and experiences in dental care: a qualitative study. Scand J Caring Sci, 16: 188 – 196. 2. Asllani, Xh. (1952), Për t’u forcuar edhe më shumë në punë kuadrot e reja dentare. Shëndetësia popullore, 2: 26 – 29. 3. Bandura, A. (1977), Social learning theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. 4. Bernstein, D. A., Clarke-Stewart, A., Roy, E. J., Wickens, C. D. (1997), Psychology (botimi i katërt). Houghton Mifflin Company, Boston-New York. 5. Budina, R. (2001), Ritrajtimet endodontike. Revista stomatologjike shqiptare, vol. III, 3 (25): 119 – 122. 6. Chapman, H. R. dhe Kirby-Turner, N. C. (1999), Dental fear in children- a proposed model. British Dental Journal, 187: 408 – 412. 7. Dibra, I. (1957), Randësija e përgatitjes psiqike të fëmijëve në mjekimin e dhëmbëve. Shëndetësia popullore, 4: 22 – 25. 8. Do, C. (2004), Applying the social learning theory to children with dental anxiety. The Journal of Contemporary Dental Practice, shkurt, (5) 1: 126 – 135. Mund të shfrytëzohet në www.thejcdp.com. 9. Ecconomou, G. (2003), Dental anxiety and personality: Investigating the relationship between dental anxiety and self- consciousness. Journal of dental education, vol. 67, 9: 970 – 980. 10. Eli, I. (2003), The multidisciplinary nature of pain. Në. G. Bergenholtz, P.H. Binslev, C. Reit, Textbook of endodontology Blackwell pub. Professional, f. 57-63. Mund të shfrytëzohet edhe në www. Blackwellpublishing.com/content/BPL-Images/Content-store/Sample-Chapter/8716121856/bergenholtz.pdf 11. Gadbury-Amyot, C. C. dhe Williams, K. B. (2000), Dental hygiene fear: gender and age differences. The Journal of Contemporary Dental Practice, Vol.1, nr. 2, (botim i dimrit). Mund të shfrytëzohet në www.thejcdp.com, f. 1- 10. APOLONIA 10 • 19, f. 51-65, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.51-65, Maj 2008

12. Gjini, S. (2001), Tumoret e gjendrës parotis. Revista stomatologjike shqiptare, vol. III, 3 (25): 142 - 144. 13. Isufi, R. (2000), Disa nga arsyet e dështimit të anestezisë lokale në praktikën e përditshme stomatologjike. Revista stomatologjike shqiptare, vol. III, 1 (23): 23-25. 14. Jani, Sonila, Chis, Michaela, Mandro, Florika. (2001), Fëmijët dhe frika ndaj stomatologut (Abstrakt i kumtesës së mbajtur në Kongresin e 6 të Shoqatës Ballkanike të Stomatologjisë, Bukuresht 3-6 maj 2001.). Revista Stomatologjike Shqiptare, vol. III, 3 ( 25): 186. 15. Kent, G. (1997) Dental Phobias. Në Davey, G.C.L. (përg.) Phobias: a handbook of theory, research and treatment. Wiley, Chichester. 16. Kongo, P. (1971), Terapia stomatologjike e fëmijëve. Dispensa 1, Tiranë. 17. Milgrom, P., Weinstein, Ph. dhe Getz, T. (1995), Treating Fearful Dental Patients: A Patient Management Handbook (botimi i dytë i rishikuar). Continuing Dental Education, University of Washington, Seattle. 18. Mingomataj, Ç. (1983), Fëmija, prindi dhe stomatologu. Shëndeti, 12: 11-12. 19. Orhani, Zenel. Psikologjia e emocioneve, Tiranë, Ada, 2003. 20. Öst, L-G., Hellström, K. (1997) Blood- Injury- Injection phobia. Në Davey, G.C.L. (përg.) Phobias: a handbook of theory, research and treatment. Wiley, Chichester (Angli), f. 63-80. 21. Pettijohn, Terry F. (1989), [përkth. në shqip, 1996] Psikologjia. Një hyrje koncize. “Lilo”, Tiranë. 22. Përse e kemi frikë dentistin (1983), Shëndeti, 8: 11. 22. Settineri, S., Tati, F., Fanara, G. (2005), Gender differences in dental anxiety: is the chair position important? The Journal of Contemporary Dental Practice, shkurt, vol. 6, 1:115-122. Mund të shfrytëzohet në www.thejcdp.com. 23. Strongman, K.T. (1996) The psychology of emotion: theories of emotion in perspective. (botimi 4), Wiley, Chichester, Angli. 24. Temo, S. (2002), Psikologjia e aftësive. Korçë. 25. Ten Berge, M. (?)(leksion) në Dental fe Hltl65895001aBM 1 rin children: dental consequences

APOLONIA 10 • 19, f. 51-65, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.51-65, Maj 2008

UDK: 616.314.17 STRU^EN TRUD (ST)

UDK: 616.314.17 PUNIM PROFESIONAL (PP)

O{TETUVAWATA NA ALVEOLARNIOT GREBEN PRI OGRANI^ENI DEFEKTI NA ZABNIOT LAK

DEMTIMET E PROCESIT ALVEOLAR NE DEFEKTET E KUFIZUARA TE HARKUT DHEMBOR. S. Beraj, N. Koçi

S. Beraj, N. Ko~i

Universiteti "Kristal" Fakulteti i Farmaci-Stomatologjise Departamenti i Stomatologjise

Univerzitetot "Kristal" Fakultet za Farmacija i Stomatologija Katedra za Stomatologija

Abstrakt

Apstrakt

Humbja qofte e nje dhembi te vetem apo e disa dhembeve sjelle crregullime morfo-funksionale ne teresine e harkut dhembor,ne dhembet e mbetur dhe ne kocken e procesit alveolar qe i nenshtrohet rezorbimit te vazhdueshem pasoje kjo, sipas mendimit te shumices se autoreve,e mungeses se ligamentit cirkular dhe e proprioreceptoreve pergjegjes per trofiken e kockes alveolare. Ky studim,i kryer ne 326 paciente me moshe dhe gjini te ndryshme dhe me mungesa te pjesshme e defekte te kufizuara te harkut dhembor, synon te sqaroj disa probleme qe lidhen me dinamiken e ndryshimeve te kockes dhe intensitetin e atrofise ne varesi te nje kompleksi faktoresh qe jane sqaruar vecmas ose ne bashkeveprim me njeri-tjetrin. E gjithe kjo perkujdesje per formen e defekteve te krijuara behet ne konteksin e mundesise se nje protezimi sa me te suksesshem funksional dhe estetik te defekteve te kufizuara te harkut dhembor,eshte pjese e nje studimi me te gjere e kompleks me pretendime me te medha qe do te prezantohen ne te ardhmen. Jepen tabela dhe grafike dhe nxirren konkluzionet perkatese per format e defekteve te procesit alveolar ne defektet e kufizuara te harkut dhembor si dhe faktoret ndikues qe determinojne larmine e ketyre formave qe hasim ne praktiken klinike te protezimit te dhembeve. Fjalë kyçe: kreshta alveolare, harku dentar, demtimi.

Zagubata na eden ili pove}e zabi mo`e da predizvika morfofunkcionalni anomalii na celosniot zaben lak, na drugite zabi i na koskata na alveolarniot greben koj e podlo`en na postojana resorpcija koja, spored misleweto na mnogu avtori, e posledica od nedostig na cirkularen ligament i proprioreceptori odgovorni za trofikata na alveolarnata koska. Ovaa studija, vo koja bea opfateni trofikata na alveolarnata koska. Ovaa studija, vo koja bea opfateni 326 pacienti, na razli~na vozrast, od razli~en pol i so parcijalni nedostatoci i ograni~eni defekti na zabniot lak, ima cel da se objasnat nekolku problemi povrzani so dinamikata na promenite na koskata i intenzitetot na atrofijata vo zavisnost od eden kompleks faktori koi se objasneti poedine~no ili povrzani eden so drug. Interesot za formata na defektite e vo kontekst na mo`nostite za edno uspe{no funkcionalno i estetsko protetizirawe na tie defekti na zabniot lak i e del od edna po{iroka o pokompleksna studija so pogolemi pretenzii koi }e se prezentiraat vo idnina. Se davaat tabeli i grafikoni i se izvlekuvaat soodvetni zaklu~oci za formata na defektite na alveolarniot greben, ograni~enite defekti na zabniot lak, kako i za faktorite {to vlijaat vrz raznovidnosta na ovie formi koi gi sre}avame vo klini~kata praktika pri protetiziraweto na zabite. Klu~ni zborovi: alvelaren greben, zaben lak, o{tetuvawe.

Adresa:

Silvana Beraj Universiteti "Kristal" Fakulteti i Farmaci-Stomatologjise Departamenti i Stomatologjise

APOLONIA 10 • 19, f. 67-72, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.67-72, Maj 2008

O{TETUVAWATA NA ALVEOLARNIOT GREBEN PRI OGRANI^ENITE DEFEKTI NA ZABNIOT LAK

DEMTIMET E PROCESIT ALVEOLAR NE DEFEKTET E KUFIZUARA TE HARKUT DHEMBOR

Voved

Hyrje Wolff ne 1949 tregoi qe kocka per te ruajtur formen dhe densitetin e saj ka nevoje te stimulohet nga forca qe veprojne mbi te. Roberts dhe bashkepuntoret ne 1987 treguan qe eshte e mjaftueshme qe forcat e ushtruara ne kocke te jene 4% forca terheqese per te ruajtur kocken dhe ekuilibruar fenomenin e rezorbimit kockor.Dhembet transportojne ne kocken perreth forca te tipit komprensiv dhe terheqes. Kur humbet nje dhemb,mungesa e stimulimit provokon nje zvogelim te trabekulave kockore perreth duke dhene fillimisht zvogelim te gjeresise dhe me vone te lartesise kockore, pra con ne formimin e nje defekti anatomik ne kreshten e procesit alveolar.Graviteti i ketij defekti varet nga: • Numri i dhembeve te hequr • Heqja traumatike ose jo e dhembeve • Koha e heqjes se dhembeve • Vendi qe zene keta dhemb te hequr ne harkun dhembor • Gjendja e indeve te forta dhe paradontit ne zonen e prekur. • Faktore individual te lidhur me gjendjen shendetesore te pacientit. • Vemendja e pacientit ndaj higjenes dhe shendetit oral. Ne kete studim patem si qellim te jepen te dhena mbi shperndarjen dhe gravitetin e defekteve te procesit alveolar ne mungesa te kufizuara te harkut dhembor lidhur me moshen, kohen e kaluar pa u mjekuar,gjinine apo nofullat e kontigjentit te pacienteve te mare ne studim.

Wolf vo 1949 godina pokaà deka koskata, za da gi so~uva formata i densitetot, ima potreba za stimulacija na sili koi vlijaat vrz nea. Roberts i sorabotnicite vo 1987 godina pokaàa deka e dovolno silite {to deluvaat na koskata da se 4% sili za povlekuvawe za da se so~uva koskata i da se ekvilibrira fenomenot na koskenata resorpcija. Zabite deluvaat na okolnata koska kako kompresivni sili i sili na povlekuvawe. Pri zaguba na eden zab, nedostigot na stimulacija predizvikuva namaluvawe na okolnite trabekuli, predizvikuvaj}i na po~etokot namaluvawe na {irinata, a podocna i na dolìnata na koskata, zna~i predizvikuva formirawe na anatomski defekt na alveolarniot greben. Goleminata na ovoj defekt zavisi od: • Brojot na izvadenite zabi; • Traumatsko ili netraumatsko vadewe na zabite; • Vremeto na vadewe na zabite; • Mestopolo`bata na izvadenite zabi; • Sostojbata na tvrdite tkiva i paradontot na opfatenata zona; • Individualni faktori povrzani so zdravstvenata sostojba na pacientot. • Vnimanieto na pacientot za higienata i oralnoto zdravje Celta na ovoj trud e da se dadat podatocite za rasporeduvaweto i gravitacijata na defektite na alveolarniot greben pri ograni~enite nedostatoci na zabniot lak povrzano so vozrasta, vrmeto pominato bez lekuvawe, polot ili vilicite na pacientite - u~esnici vo studijata.

Materijal i metodi Materiali dhe metodat Studimi yne u krye ne nje popullate selektive pjesetaret e te cilit paraqitnin defekte te kufizuara te harkut dhembor. Ky studim APOLONIA 10 • 19, f. 67-72, Maj 2008

Na{ata studija be{e sprovedena kaj edna selektirana populacija ~ii ~lenovi imaa ograni~eni defekti na zabniot lak. Ovaa studija e del od edna po{iroka

APOLONIA 10 • 19, str.67-72, Maj 2008

eshte pjese e nje studimi me te gjere dhe qe do te vazhdoj te studiohet me pretendime me te gjera qe do te realizohen ne te ardhmen. Studimi u krye ne 326 paciente me moshe dhe gjini te ndryshme. Me ane te anamnezes,ekzaminimit klinik dhe radiologjik si dhe ekzaminimit te modeleve te studimit u studjua gjendja ekzistuese e defekteve te procesit alveolar. U be analiza e shperndarjes se defekteve te procesit alveolar duke u bazar ne klasifikimin e Siebert, sipas moshes, gjinise dhe nofullave.Te dhenat paraqiten nepermjet tabelave dhe grafikeve.

studija koja }e prodol`i so pogolemi pretenzii koi }e se realiziraat vo idnina. Studijata be{e sprovedena vrz 326 pacienti od razli~na vozrast i razli~en pol. So pomo{ na anamneza, klini~ka i radiolo{ka kontrola i ekzaminacija na studio-modeli be{e prou~uvana postojnata sostojba na defektite na alveolarniot greben. Se pravi analiza na raspredelbata na defektite na alveolarniot greben, bazirana vrz klasifikacijata na Siebert, spored vozrasta, polot i vilicata. Podatocite se davaat vo vid na tabeli i grafikoni.

Rezultati i diskusija

Rezultatet dhe diskutimi Ne tabelen nr.1 paraqitet shperndarja e individeve te popullates se mare ne studim sipas moshes dhe seksit,ku 145 ose 44,48% ishin femra dhe 181 ose 55,52% ishin meshkuj.Pacientet ishin me moshe nga 18 deri ne 67 vjec,mesatarisht 42,5 vjec.

Vo tabelata 1 e pretstavena raspredelbata na individuite zemeni vo studijata spored vozrasta i polot, kade {to 145 ili 44,5% bea od `enski pol i 181 ili 55,52% bea od ma{ki pol. Pacientiote bea na vozrast od 18 do 67 godini, prose~no 42,5 godini.

Mosha (vjec) Vozrast (god.)

Femra (@enski)

Meshkuj (Ma{ki)

Gjithsej Vkupno

18-25

35(24,14%)

43(23,75%)

78(23,92%)

26-35

31(21,38%)

39(21,54%)

70(21,47%)

36-45

42(29,00%)

56(30,93%)

98(30,06%)

46-55

27(18,62%)

31(17,12%)

58(17,79%)

>55

10(6,86%)

12(6,64%)

22(6,76%)

Gjithsej Vkupno

145(44,48%)

181(55,52%)

326(100%)

Tab.1. Shperndarja e pacienteve sipas moshes dhe gjinise. Tab. 1. Distribucija na pacienti spored vozrast i pol.

Per cdo grupemoshe, seksi me i preferuar jane meshkujt e lidhur kjo me: • kujdesin me te ulet te shendetit dhe higjenes orale • koha me e hershme e eksraksioneve • numri me i madh i dhembeve te ekstraktuar. Nga grupemosha 18-25 ne 26-35 kemi ulje te frekuences se defekteve,e cila peson rritjen kulminante ne moshen 36-45 per tu ulur gradualishte ne moshat 46-55 dhe moshat mbi 55 vjec. APOLONIA 10 • 19, f. 67-72, Maj 2008

Vo sekoja vozrasna grupa pove}eto opfateni se od ma{ki pol poradi: • poniskoto vnimanie za zdravjeto i oralnata higiena; • poranoto vreme na ekstrakcija; • pogolemiot broj izvadeni zabi Na vozrast od 18 do 25 godini i od 26 do 35 godini imame namaluvawe na frekvencijata na defekti, koja dostignuva kulminacija na 36 do 45 godini, za da se namali postepeno na 46 do 55 godini i nad 55 godini.

APOLONIA 10 • 19, str.67-72, Maj 2008

Mosha me e prekur eshte 36-45 vjec.Ne grupmoshat me te medha kemi ulje te prekshmerise per shkak te kalimit te defekteve ne shkalle tjeter te padhembesise. Seksi me i prekur jane meshkujt, lidhur kjo me vemendjen me te ulet ndaj higjenes dhe kujdesit oral. Mosha (vjec) Nofulla e siperme Vozrast (god.) Gorna vilica

Najopfatena e grupata na vozrast od 36 do 45 godini. Kaj povisokite vozrasni grupi ima vidno namaluvawe poradi preminuvawe na defektite na drugo nivo na bezzabnost. Pove}e se pojavuva kaj ma{kiot pol poradi poniskiot interes za oralnata higiena.

Nofulla e poshtme Dolna vilica

Gjithse Vkupno

18-25

26-35

36-45

46-55

>55

Gjithsej - Vkupno

145

Tab..2. Shperndarja e defekteve te procesit alveolar sipas moshes dhe nofullave tek femrat. Tab. 2. Distribucija na defekti na alveolarniot greben po vozrast i vilici kaj `. pol.

Mosha me e prekur eshte grupemosha 36-45 vjec. Dominojne lehte defektet qe prekin nofullen e siperme. Mosha (vjec) Nofulla e siperme Vozrast (god.) Gorna vilica

Najopfatena e grupata na vozrast od 36 do 45 godini. Dominiraat defektite na gornata vilica.

Nofulla e poshtme Dolna vilica

Gjithsej Vkupno

18-25

26-35

36-45

46-55

>55

Gjithsej - Vkupno

181

Tab. 3. Shperndarja e defekteve te procesit alveolar sipas moshes dhe nofullave tek meshkujt. Tab. 3. Distribucija na defekti na alveolarniot greben po vozrast i vilici kaj m. pol.

Mosha me e prekur eshte grupemosha 36-45 vjec. Defektet jane pothuaj me te njejten frekuence ne te dy nofullat. Siebert i klasifikoj defektet e kreshtes se procesit alveolar ne tre klasa,me vone u shtua dhe nje klase e katert e quajtur :Klasa normale. Klasa I: Humbje e gjeresise vestibolo-linguale te kreshtes,me lartesi apiko-koronare normale. Klasa II: Humbje e lartesise se kreshtes ne gjeresi normale. Klasa III: Humbje e lartesise dhe e gjeresise se kreshtes.

APOLONIA 10 â&#x20AC;˘ 19, f. 67-72, Maj 2008

Najmnogu e opfatena grupata na vozrast od 36 do 45 godini. Defektite se re~isi so ista frekvencija vo dvete vilici. Siebert gi klasificira defektite na alveolarniot greben vo tri klasi, na koi podocna im e dodadena u{te edna klasa, nare~ena - normalna grupa. I Klasa - Zaguba na cestibulo-lingvalnata {irina na grebenot, so normalna apiko-koronarna visina. II Klasa - Zaguba na visinata na grebenot, a normalna {irina III Klasa - Zaguba na visina i {irina na grebenot

APOLONIA 10 â&#x20AC;˘ 19, str.67-72, Maj 2008

IV Klasa - Minimalna deformaKlasa IV: Deformime minimale, cii na grebenot. gati te paperfillshme te kreshtes. Kaj `enite dominira treta klasa, Tek femrat dominon klasa e III me a krajnata vozrast e 36-45 godini. pikun ne moshen 36-45 vjec. I kaj ma{kite dominiraat III Dhe tek meshkujt dominon klasa e klasa so naglasena vozrast od 36-45 god. III me pikun ne moshen 36-45 vjec. Mosha (vjec) Klasa I Klasa II Klasa III Klasa IV Gjithsej Vozrast (god.) I Klasa II Klasa III Klasa IV Klasa Vkupno

18-25

26-35

36-45

46-55

>55

Gjithsej - Vkupno

145

Tab. 4. Kategorizimi i defekteve te procesit alveolar sipas Siebert tek femrat. Tab. 4. Kategorizacija na defekti kaj alveolarniot greben spored Siebert kaj `enskite.

Mosha (vjec) Vozrast (god)

Klasa I I Klasa

Klasa II II Klasa

Klasa III III Klasa

Klasa IV IV Klasa

Gjithsej Vkupno

18-25

26-35

36-45

46-55

>55

Gjithsej - Vkupno

181

Tab. 5. Kategorizimi i defekteve te procesit alveolar sipas Siebert tek meshkujt. Tab. 5. Kategorizacija na defektite kaj alveolarniot greben spored Siebert kaj ma{kite

Zaklu~ok

Përfundimi Defektet e kufizuara te procesit alveolar kane si shkak ekstraksionin e dhembeve te perhershem qe fatkeqesisht nis heret ende pa perfunduar zhvillimi skeletik i aparatit dhëmbë-nofull-fytyre.Kjo nderprerje e impulsit te rritjes se nofullave sigurishte qe le gjurme te qarta dhe sidomos ne procesin alveolar. Defektet e kufizuara te procesit alveolar prekin me teper moshat 18-45 vjec,me pikun ne moshen 36-45 vjec, me pas kurba bie,pasi kalohet ne grup tjeter te mungesave dhembore dhe sigurisht te defekteve te kreshtes se procesit alveolar. Defektet jane pothuaj me te njejten frekuence ne te dy nofullat,me predominim te lehte tek femrat ne nofullen e siperme.

APOLONIA 10 • 19, f. 67-72, Maj 2008

Ograni~enite defekti na alveolarniot greben se posledica od vadeweto na trajnite zabi {to, za `al, po~nuva rano pred zavr{uvaweto na skeletniot razvoj na aparatot zab - vilicata - lice. Ovoj prekin na impulsot za rastewe na vilicite sigurno ostava traga, osobeno na alveolarniot greben. Ograni~enite defekti na alveolarniot greben se pojavuvaat najmnogu na vozrast od 18 do 45 godini, so krajna vozrast od 36 do 45 godini, potoa linijata opa|a, zatoa {to se preminuva na druga grupa na nedostig na zabi i defekti na alveolarniot greben. Defektite se re~isi so ista frekvencija vo dvete vilici, so lesna predominacija vo gornata vilica kaj `enite.

APOLONIA 10 • 19, str.67-72, Maj 2008

Defektet e kreshtes se procesit alveolar preferojne meshkujt,e lidhur kjo preference me kujdesin dhe higjenen orale qe eshte e varfer tek meshkujt,por dhe mjekimi vjen pak me vone ketu. Ketu predominojne defekte te klases se III te Siebert. Tek femrat predominojne defekte te klases se III te Siebert pra humbje ne lartesi dhe gjeresi te kreshtes se procesit alveolar,e lidhur kjo dhe me ekuilibrin humoral dhe prevalencen me te larte te osteoporozes tek femrat,duke ndikuar keshtu ne gravitetin e defekteve te kreshtes se procesit alveolar.

Defektite na alveolarniot greben se pojavuvaat pove}e kaj ma{kiot pol, {to se povrzuva so negata i oralnata higiena, no i so lekuvaweto koe kaj niv po~nuva podocna. Tuka predominiraat defekti od treta klasa spored Siebert. Kaj ènite predominiraat defekti od treta klasa spored Siebert, zna~i zagiba na visina i {irina na alveolarniot greben, {to se povrzuva so humoralniot ekvilibar i prevalencijata za osteoporoza kaj ènite, {to vlijae vrz pojavata na defekti na alveolarniot greben. Ova e studija {to }e prodolì i }e se prodlabo~uva i vo idnina.

UDC: 616.314.17 PROFESSIONAL PAPER (PP)

DEMAGE OF PROCESUS ALVEOLARIS BY LIMITED DEFECTS OF DENTAL ARCH Abstract Missing even one tooth o many of them couse morpho-functional dizorders on the dental arch, on other teeth in bone of procesus alveolaris, which is subbmited to the permanent resorption, acording many authors the apsence of ligamentun circulare and adequac preprioceptors for alveolar bone trophy. There are investigated 326 patients whith different ages sex, and whith particulary apsence and limited defect in the dental arch, and it's intention is to explane the problem related to the changeable of bone, and atrophy intensivity in defendance of a complex factors. There are given tables and graphycs, and get the conclusion for shape of defects of procesus alveolaris and in limited defect of dental arch, sow that indicative factors which determinate the diference of these forms which we meet daily practise for prosteting of teeth. Key words: Alveolar bone, dental arch, demage. Literatura 1. Roberts W.E dhe bp: Bone physiology & metabolism,Can Dent Assoc. J 15:54-61;1987 2. Biologic significance of piezoelectricity.Calcif Tissue, Res 1:252-272,1968 3. Pietrokovske J: The bone residual ridge in man. J Prosthet.Dent 34:456-462,1975 4. Carrison GE: Morphologic changes of the mandible after extraction and waring of denures, a longitudinal, clinical and x-ray cefalometric study covering 5 years, Odontologic Rewy 1967,18,27-54 5. Reeves WG: Restorativ margin placement and periodontal health. J.Prosthet.Dent.1991 Dec,66(6),733-736. 6. Van Wass Maj: Differences,two year tooth extraction in mandibular bone reduction. J.Dent.Res.1992,72(6),1001-1004. 7. Yomaga T, Tanaka K, Ohara M, Uji M, Chikagawa W, Nobuti T, Okuno Y: Chlinical studies on marginal gingival around the abutment tooth.2.Gingival health around proksimal surface area adjacent to edentulous space. J.Osaka Univ.Dent.Sch.1989 Dec, 29.81-86.

APOLONIA 10 â&#x20AC;˘ 19, f. 67-72, Maj 2008

APOLONIA 10 â&#x20AC;˘ 19, str.67-72, Maj 2008

UDK: 616.314.4-007.13 STRU^EN TRUD (ST)

UDK: 616.314.4-007.13 PUNIM PROFESIONAL (PP)

HIRUR[KO - ORTODONTSKI TRETMAN NA MAKSILARNITE I MANDIBULARNITE IMPAKTIRANI KANINI

TRAJTIMI KIRURGJIK-ORTODONTIK I KANINËVE TË IMPAKTUAR MAKSILAR DHE MANDIBULAR H. Havziu1, A. Mustafai2, Z. Cara3

H. Havziu , A. Mustafai , Z. Cara

Lege Artis, Lege Artis Ortodont 3 Cara Dent

Abstrakt

Apstrakt

Lege Artis, Lege Artis Ortodont, 3Cara Dent

Terapija e kanineve të impaktuar te të dy nofullat paraqet nji problem serioz specifik nga aspekti i zgjedhjes së ndërhyrjes terapeutice-kirurgjike ,për secilin rast në veçanti. Në të shumtën e rasteve në bashkëpunim të ngushtë interdisciplinar me ortodontin, protezistin. Terapin e ndërhyrjes kirurgjike të kanineve të impaktuar maksilar dhe mandibular varësisht nga mosha e pacientëve e kemi trajtuar në katër mundësi: • Ortodontike-kirurgjike. • Kirurgjike-ortodontike. • Kirurgjike. • Metoda e observimit. Në materialin tonë janë përfshirë 315 raste me dijagnozë të verifikuar si dens impact dhe te dy gjinit të moshave të ndryshme nga 11 vjec deri 60 vjet. Rezultatet tona tregojn se impakcionet e kaninëve maksillar janë më shumë,ndërsa atto mandibullar paraqiten shumë rrall.Gjithashtu te gjinia femrore kaninët e impaktuar në maksill janë më shumë se ajo mashkullore gjerësa te nofulla e poshtme është e kundërta te gjinia mashkullore impakcioni i kaninëve mandibular është më e madhe. Si metod terapeutike më së shumti kemi përdorur ate kirurgjike-ortodontike te moshat e reja 11-20 vjeç gjersa metodën kirurgjikale extracio operativa-heqjen e dhëmbit të impaktuar kemi aplikuar te moshat mbi 20 vjeç. Fjalët kyçe: Trajtimi, impaktim, maksila, mandibula

Terapijata na impaktiranite maksilarni kanini vo dvete vilici pretstavuva seriozen i specifi~en problem od aspekt na hirur{koterapevtskata intervencija, koj vo sekoj slu~aj e poseben. Vo pove}eto slu~ai se ostvaruva vo tesna interdisciplinarna sorabotka so ortodont i proteti~ar. terapevtskata hirur{ka intervencija na impaktiranite maksilarni i mandibularni kanini, vo zavisnost od vozrasta na pacientot, ja tretirame vo ~etiri mo`nosti: Hirur{ko-ortodontski Ortodontsko-hirur{ki Hirur{ki Metod na opservacija Vo na{iot materijal se opfateni 315 slu~ai so verificirana dijagnoza kako dens impacta kaj dvete pola, na razli~na vozrast od 11 do 60 godini. Na{ite rezultati poka`uvaat deka maksilarnite impaktirani mandibularni kanini. Isto taka, kaj `enskiot pol impaktiranite mandibularni kanini po~esto se pojavuvaat vo odnos na ma{kiot pol, a vo dolnata vilica po~esto imame impakcii kaj ma{kiot pol. Kaj populacijata od 11 do 20 godini kako terapevtska metoda ja koristevme hirur{koortodontskata metoda, a hirur{kata metoda extractio operativa - otstranuvawe na impaktiraniot zab ja apliciravme kaj postarata populacija nad 20 godini. Klu~ni zborovi: Tretman, impakcija, maksila, mandibula.

Adresa:

Hasim Havziu Email: dr.hasimhavziu@yahoo.com

APOLONIA 10 • 19, f. 73-80, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.73-80, Maj 2008

HIRUR[KO - ORTODONTSKI TRETMAN NA MAKSILARNITE I MANDIBULARNITE IMPAKTIRANI KANINI

TRAJTIMI TERAPEUTIK KIRURGJIK- ORTODONTIK TE KANINËT E IMPAKTUAR MAKSILLAR DHE MANDIBULLAR

Voved

Hyrje Ç’rregullimet në erupcionin e dhëmbëve mund të paraqiten në çdo fazë të eruptimit. Nga pikëpamja etiologjike si shkaktar kryesor në çrregullimin e erupcionit mund të paraqiten: • Pozita ektopike e folikulit të dhëmbit; • Pengesa në rrugën e eruptimit, • Mungesa e mekanizmit të erupcionit. Dy shkaktarët e parë çojnë në paraqitjen e impakcioneve të dhëmbëve, gjërsa shkaktari i fundit në paraqitjen e retinimit. Shumë autor me dhëmbë të impaktuar nënkuptojnë dhëmbët të cilët shihen pengesa mekanike të cilat bëjnë të pamundur daljen e dhëmbit, gjërsa dhëmbë të retinuar nënkuptojmë dhëmbë të cilat në ashtin e nofullës janë të retinuar pa pengesa mekanike. Kaninët e impaktuar maksillar mund të paraqiten si të një anshëm (unilateral) si dhe dy anëshëm (birateral). Frekuenca e kaninëve të impaktuar maksillar sipas shumë autorëve paraqiten me përqindje të ndryshme nga gjithë dhëmbët tjerë të impaktuar si: Blum 24%, Jojiq 30%, Jakov 38%, Veliçkovski 38%, Karakteristikat e kaninëve të impaktuar maksillarë janë më specifike në krahasim me dhëmbët tjerë të impaktuar si: • Kanë rrugë të gjatë për të arritur në okluzion, • Rrënjët i kanë të formuar para daljes, • Kanini maksillarë del në mes dy dhëmbëve të dalur më herët në mes incizivit lateral dhe paramolarit të parë dhe shpeshherë i mungon hapsirë. Karakteristik tjetër është se kaninët i impaktuar maksillarë kanë pozitë pallatinale APOLONIA 10 • 19, f. 73-80, Maj 2008

Naru{uvawe na erupcijata na zabite mo`e da se pojavi vo sekoja nejzina faza. Od etiolo{ka gledna to~ka va`ni predizvikuva~i na naru{uvaweto vo erupcijata se: • ektoli~nata pozicija na folikulot na zabot • pre~ki pri patot na erupcijata • nedostigot na mehanizam na erupcijata Prvite dva predizvikuva~i doveduvaat do impakcija na zabot, a tretiot doveduva do pojava na retencija. Mnogu avtori pod impaktirani zabi podrazbiraat zabi kaj koi se gledaat mehani~kite pre~ki koi vo koskenata vilica se retinirani bez mehani~ki pre~ki. Maksilarnite impaktirani kanini mo`at da se pojavat kako ednostrani ili unilateralni i dvostrani ili bilateralni. Frekvencijata na impaktirani maksilarni kanini, spored mnogu avtori, se javuva vo razli~ni procenti vo odnos na site drugi impaktirani zabi: Blum zboruva za 24% Joji} - 30% Jakov 38% Veli~kovski 38%. Karakteristikite na maksilarnite impaktirani kanini se pospecifi~ni vo odnos na drugite impaktirani zabi: • imaat dolg pat za da stignat do okluzija • korenite se oformeni pred da izlezat • maksilarniot kanin izniknuva me|u dva izlezeni zabi i toa lateralniot inciziv i prviot premolar i ~estopati nedostiga prostor. Druga karakteristika e toa {to impaktiraniot maksilaren kanin ima palatinalna pozicija 87% od slu~aite, kako i pomalku 10-13% bukalna pozicija.

APOLONIA 10 • 19, str.73-80, Maj 2008

në 87% të rasteve. Si dhe më pak 10-13% pozitë bukale. Gjërsa kanini i impaktuar mandibularë gati gjithmonë e kemi nga ana vestibulare në 95% të rasteve dhe më pak nga ana linguale. Qëllimi i punimit është që të tregohet: Frekuenca e kaninëve të impaktuara maksillarë, Distribuimi i kaninit të impaktuar sipas: Gjinisë, moshës,nofullës, pozitës Qasja terapeutike e kaninëve të impaktuar

Dodeka impaktiraniot mandibularen kanin re~ici sekoga} se nao|a od vestibularnata strana, vo 95% od slu~aite, a pomalku od lingvalna strana. Celta na trudot e da ja prika`e: Frekvencijata na impaktirani maksilarni kanini. Distribucija na impaktiraniot kanin spored polot, vozrasta, vilicite, pozicijata. Terapevtskiot aspekt na impaktiranite kanini

Materiali dhe metodat

Materijal i metodi

Për realizimin e këtij punimi janë trajtuar 315 pacient me diagnozë të caktuar dens impacta të kaninit maksillar dhe mandibullar te të dy gjinitë të moshave të ndryshme të ndara në dy grupe: 1. Grupmosha 10- 20 vjet, 2. Grupmosha 21-60 vjet, Diagnoza është konstatuar në bazë të marrjes së anamnezës, ekzaminimeve objektive klinike intraorale, rengenografisë (panoramix, retroalveolar) Plani terapeutik dhe metodat kirurgjikale janë vendosur pas përcaktimit të diagnozës dhe konsultimeve në mes kirurgut oralortodontit apo protezistit Vendimi për metodat terapeutike i kemi vendosur në bazë: 1. Pozitës së kaninit të impaktuar, 2. Faktorëve lokal, të përgjithshëm, 3. Mosha, 4. Pëlqimin e vet pacientit 5. Pozita e kaninit të impaktuar (palatinal apo bukal) 6. Paraqitja bilaterale apo unilaterale, Të gjithë intervenimet kirurgjike të 315 rasteve janë kryer në ordinancën specialistike stomatologjike “Lege Artis” në Gostivar në periudhën kohore Prill 2000-maj 2007

Za realizacija na ovoj trud se tretirani 315 pacienti so odredena dijagnoza dens impacta na maksilarniot i mandibularniot kanin kaj dvata pola, na razli~na vozras, podeleni vo dve grupi: 1. Vozrasna grupa od 10 do 20 godini 2. Vozrasna grupa od 21 do 60 godini Dijagnozata e konstatirana vrz baza na zemenata anamneza, objektivnite intraoralni klini~ki egzaminacii, rentgenografija (panoramiks retroalveolar). Terapevtskiot plan i hirur{kata metoda se postaveni po odreduvaweto na dijagnozata i po konsultaciite me|u oralniot hirurg - ortodont i proteti~arot. Zaklu~okot za terapevtskite metodi go postavivme vrz baza na: 1. Pozicijata na impaktiraniot kanin 2. Op}tite i lokalnite faktori 3. Vozrasta 4. @elbata na samiot pacient 5. Pozicijata na impaktiraniot kanin (palatinalno ili bukalno). 6. Bilateralnoto ili unilateralnoto pojavuvawe. Site hirur{ki intervencii kaj 315 slu~ai se napraveni vo specijalisti~kata ordinacija "Lege artis" vo Gostivar vo april i vo maj od 2000 do 2007 godina.

Rezultati i diskusija

Rezultatet dhe diskutimi Frekuenca e kaninëve të impaktuar maksillar sipas rezulltateve tona ka qenë 33.1%, 315/952 në krahasim me dhëmbët tjerë të impaktuar të dy nofullave : Të dhënat e autorëve tjerë janë përafërsisht me të dhënat tona: Archer 24.0% APOLONIA 10 • 19, f. 73-80, Maj 2008

Frekvencijata na maksilarnite impaktirani kanini spored na{ite rezultati iznesuva{e 33,1% 315/952 vo odnos na drugite impaktirani zabi kaj dvete vilici. Podatocite na drugite avtori se pribli`ni na na{ite podatoci: Ar~er - 24%,

APOLONIA 10 • 19, str.73-80, Maj 2008

Blum - 10,4%. Blum 10.4% Davidov - 40%, Davidov 40.0% Jakobs - 38,8%, Jacobs 38.8% Janev - 38%. Janev 38.0% etj Frekvencijata na impaktiranite Frekuenca e kaninëve të impaktuar maksilarni kanini spored polot e maksillar sipas gjinisë tregon tab.1 dhe prika`ana na tab. 1., pri {to gledame deka grafiku 1, ku vërejmë se nga 315 raste 215 od 315 slu~ai, 215 se od `enski pol (68,3%), kanë qenë të gjinisë femrore ose 68.3% dhe a 100 slu~ai se od ma{ki pol (31,7%). meshkuj 100 raste ose 31.7%. Nr.pacientëve Gjinia - Pol Perqindja - Procent Br. na pacienti

Femra - @enski

215

68.3%

Meshkuj - Ma{ki

100

31.7%

Gjithsej - Vkupno

315

100%

Tab. 1. Frekuenca e kaninëve të impaktuar maksilar sipas gjinisë. Tab. 1. Frekvencija na impaktirani maksilarni kanini po pol.

Kjo incidencë kaq dalluese në favor të gjinisë femrore mendohet se arsya qëndron se femrat më shumë i kushtojnë pamjes estetike që vërehet me mungesën e kaninit permanent si dhe çrregullimet që sjell mungesa e tij. Kështu këto pacient paraqiten te ortodonti kirurgu oral apo stomatologu. Edhe autor tjerë si Jojiq, Archer, Ademi, Vaskov japin rezulltate të përafërta me rezultatet tona për incidencën e kanineve të impaktuara maksillar sipas gjinisë Në raport me nofullat e kaninit impaktues maksillarë dhe mandibullar janë prezentuar në tab.2.

Ovaa incidencija vo prilog na ènskiot pol se tolkuva so toa {to ènite pove}e mu posvetuvaat vnimanie ne estetskiot izgled, {to ènite pove}e mu posvetuvaat vnimanie na estetskiot izgledf, {to se gleda od nedostigot na permanentniot kanin kako i naru{uvaweto predizvikano od negovoto otsustvo. Zatoa ovie pacienti se javuvaat kaj stomatolog, oralen hirurg ili ortodont. I drugi avtori (Joji}, Ar~er, Ademi, Vaskov) imaat pribli`ni rezultati kako na{ite vo pogled na incidencijata na impaktiranite maksilarni kanini spored polot. Vo pogled na vilicite podatocite za maksilarniot i mandibularniot impaktiran kanin se prikaàni na tab. 2.

Nofulla - Vilica

Nr.pac. - Br. na pacienti

Maksila - Maksila

312

99%

Mandibula - Mandibula

Gjithsej - Vkupno

315

100%

Tab. 2. Frekuenca e kaninëve të impaktuar sipas nofullave Tab. 2. Frekvencija na impaktirani kanini po vilici

Nga rrezultatet vërejmë se 99% nga 312/315 kanë qenë në nofullën e sipërme dhe 1 % ose 3/315 në nofullën e poshtme. Arsye që kaninët maksillarë janë dukshëm me frekuencë të lartë në raport me kaninin e impaktuar mandibular qendron se kanin mandibullar paraqitet ne 45 shkallë dhe shumë rrallë ka pozitë horizontale.

APOLONIA 10 • 19, f. 73-80, Maj 2008

Od rezultatite se gleda deka 99% (312/315) se vo gornata vilica i 1% (3/315) vo dolnata vilica. Pri~inata poradi koja maksilarnite kanini se pofrekventni vo gornata vilica (maksila) za razlika od dolnata (mandibula) e toa {to mandibularniot kanin se pojavuva pod 45 stepeni i mnogu retko ima horizontalna pozicija.

APOLONIA 10 • 19, str.73-80, Maj 2008

Distribucijata na pacientite so impaktirani kanini spored vozrasta e vo dve grupi, tab. 3.

Distribucionin e pacientëve me kanin të impaktuar sipas moshës e kemi ndarë në dy grupmosha, në tab. 3. Tabela 3 Grupmosha - Vozrasna grupa

Nr.pac. - Br. na pacienti

I. 10-20 vj./god

169

53.7%

II. 21-60 vj./god

146

46.3%

Gjithsej - Vkupno

315

100%

Tab. 3. Distribuimi i kaninit të impektuar sipas grupmoshës Tab. 3. Distribucija na impaktirani kanini po vozrasni grupi.

Nga kjo mund të konstatojmë se pacientët tonë vonë lajmërohen te mjeku për një trajtim si që është kanini i impaktuar maksillarë si dhe arsye e një mungese të edukimit shëndetësor. Me rëndësi është që grupmosha 10-20 vjet kryesisht janë paraqitur për shkaqe ortodontike, estetike, gjërsa rastet e grupmoshës 21-60 vjet për arsye protetike apo heqje të dhëmbit. Pozita e kininit të impaktuar maksillarë ka qenë në 86% pallatinal 271/315 dhe 13.2% bukal 41/315. Erikson, Kurol, Jojiq, Ademi etj. Japin rezulltate të njëjta me rrezultatet tona Sa i takon terapisë të dhënat janë paraqitur në tab. 4.

Od ova mo`e da konstatirame deka na{ite pacienti mnogu docna se javuvaat kaj stomatolog za tretman na impaktiran maksilaren kanin, {to se tolkuva samo so nedostig na zdravstvena edukacija. Va`no e deka grupata na vozrast od 10 do 20 godini prete`no se javuvale kaj lekar poradi ortodontski i estetski pri~ini, a grupata od 21 do 60 godini poradi protetski pri~ini ili ekstrakcija na zabot. Vo odnos na pozicijata na impaktiraniot maksilaren kanin treba da se ka`e slednoto: 86% bea palatinalno (217/315) i 13,2% bea bukvalno (41/315). Avtorite Erikson, Kurol, Joji}, Ademi i drugi soop{tuvaat pribli`ni rezultati kako na{ite. [to se odnesuva do terapijatya, na{ite podatoci se prezentirani vo tab. 4.

Metodat kirurgjike - Hirur{ki metodi

Nr.pac. Br. na pac.

Orto-kirurgjike, kirurgjiko-ortodent. Orto- hirur., hirur.- orto

151

48%

Kirurgjike - Hirur{ki

154

49%

Observim - Opservacija

Transplantimi - Transpantacija

Tab. 4. Trajtimi i kaninëve maksilarë të impaktuar sipas metodave Tab. 4. Tretman na impaktiranite maksilarni kanini po metodi Gledame deka so hirur{ko-ortodonVërejmë se metodën kirurgjiko-ortodontike ku është ruajtur dhëmbi i impaktuar është tskata metoda impaktiraniot zab e za~uvan në 48% të rasteve ose 151/315, këtu kemi bërë vo 48% od slu~aite (151/315), pri {to e kortikotomi, kortikotominë me tërheqje izvr{ena kortikotomija, kortikotomija aktive ku edhe janë vendosur breketët apo so aktivno vle~ewe i se postaveni briketi lidhje tjera dhe mund të thuhet se është një ili drugi vrski, taka {to slobodno moè metodë shumë e sukseshme për vendosjen e da se kaè deka ovaa metoda e mo{ne uspe{na za postavuvawe na impaktiraniot kaninit të impaktuar në harkun dental . kanin vo zaben lak. Te 48% tregon se kohëve të fundit kemi Vo 48% pokaùva deka vo posledno një interesim të rritur nga ana e pacientëve vreme se pojavuva pogolem interes od APOLONIA 10 • 19, f. 73-80, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.73-80, Maj 2008

tonë për kujdesin e dhëmbëve dhe trajtimin e kaninëve të impaktuar nga ana e kirurgut dhe ortodontit. Metodën kirurgjike (extractio operativa) e kemi bërë në 49% të rasteve ose 154/315 veta. Këtë metodë e kemi aplikuar te moshat mbi 21 vjet dhe në rastet për terapi protetike dhe ate ortodontike ku ka qenë e pa mundur nga ana ortodontike i njëjti dhëmb të ruhet si dhe pacietët që kanë shpreh dëshirë që i njëjti dhëmb të extrahohet. Metodën e opservimit e kemi aplikuar te 10 raste ose 3.2%. Këto kanë qenë kaninët e impaktuar të vendosur lartë në procesin alveolar dhe i njëjti nuk ka dhënë komplikime apo raste ku vetë pacienti nuk ka dhënë pëlqimin për një intervenim kirurgjik Metodën e transplatimit dhe reponimit nuk e kemi aplikuar te rastet me kanin të impaktuar.

strana na pacientite za nega na zabite i tretmanot na impaktiranite kanini od strana na hirurgot i ortodontot. Hirur{kata metoda (extractio operativa) e primeneta kaj 49% od slu~aite (154/315). Ovoj metod e apliciran kaj pacientite postari od 21 godina i kaj slu~aite kade {to be{e nevozmo`no po ortodontski pat da se za~uva zabot, kako i kaj pacientite {to izrazija `elba zabot da se ekstrahira. Metodot na opservacija e apliciran kaj 10 slu~ai ili 3,2%. Stanuva{e zbor za impaktirani kanini postaveni gore vo alveolarniot proces, koi ne predizvikuvaa komplikacii ili za slu~ai kade {to pacientot ne se soglasuva{e so hirur{ka intervencija. Metodot na transplantacija i repozicija ne go apliciravme kaj slu~aite so impaktirani kanini.

Zaklu~ok

Përfundimi Në bazë të rezulltateve tona të përfituara mund të konkludojmë: Impakcionet e kaninëve maksillarë janë një dukuri e shpeshtë në praktikën stomatologjike të ortodontit, kirurgut oral dhe protezistit. Frekuenca e kaninit të impaktuar maksilarë sipas rezulltateve tona arrin 38% dhe atij mandubullarë me 1% nga të gjitha dhëmbët e impaktuar të dy nofullave. Prej rrezulltateve të fituara impakcionet e kaninëve maksillarë dominojnë me 99.1% në krahasim me impakcionet e kaninit mandibularë me 0.9%. Frekuenca e kaninëve të impaktuar sipas gjinisë, gjinia femrore paraqitet me 68.3% ndërsa ajo mashkullore me 31.7%. Terapia e kaninëve të impaktuar maksillarë të dy nofullave paraqet një problem serioz specifik nga aspekti i zgjedhjes së ndërhyrjes kirurgjike për cdo njërin rast në veçanti. Si metodë terapeutike të kaninët e impaktuar maksillarë më së shumti është përdorur metoda kirurgjike (extractio operativa) me 49% të rasteve dhe metoda kirurgjiko- ortodontike (kortikotomi, kortikotomi me tërheqje aktive) ku është ruajtur dhëmbi I impaktuar me 48% si dhe metodën e opservimit me 3% të rasteve. APOLONIA 10 • 19, f. 73-80, Maj 2008

Vrz osnova na dobienite rezultati moème da zaklu~ime: Iimpaktiranite maksilarni kanini se ~esta pojava vo stomatolo{kata, ortodontskata, oralno-hirur{kata i proteti~kata praktika; Frekvencijata na maksilarniot impaktiran kanin dostignuva 38% mandibularno so 1% od site drugi impaktirani zabi vo dvete vilici; Maksilarnite impaktirani kanini dominiraat so 99,1% vo odnos na impaktiranite mandibularni kanini (0,9%); Vo vrska so frekvencijata vo odnos na polot, rezultatite pokaùvaat dominacija na ènskiot pol so 68,3% vo odnos na ma{kiot so 31,7%; Terapijata na maksilarnite impaktirani kanini vo dvete vilici pretstavuva seriozen i specifi~en problem od aspekt na izborot na hirur{kata intervencija za sekoj slu~aj posebno; Kako terapevtski metod kaj impaktiranite maksilarni kanini pove}e go koristevme hirur{kiot metod (extractio operativa) i toa kaj 49% od slu~aite. Hirur{ko-ortodontskiot metod (kortikotomija, kortikotomija so aktivno vle~ewe) e primenet kaj 49% od slu~aite pri {to impaktiraniot zab e za~uvan, a metodot na opservacija e primenet samo kaj 3% od slu~aite;

APOLONIA 10 • 19, str.73-80, Maj 2008

Ekstrakcionet e kaninëve maksilarë janë bërë 21-60 vjet, ndërsa te grupmoshët e dytë 10-20 vjet të shumtën e rasteve është ruajtur dhëmbi. Autotransplantimin si metodë terapeutike te kaninët e implaktuara maksilarë nuk e kami aplikuar nga se në të shumten e rasteve edhe vet pacientët nuk kanë dashur ku suksesi është i limituar. Në të shumtëm e rasteve zgjedhja e terapisë është bashkëpunimi I ngushtë interdisciplinare në mes ortodontit, protezistit dhe kirurgut oro-maksilofacial.

Ekstrakcii na maksilarnite kanini se izvr{eni kaj grupata od 21 do 60 godini, a kaj grupata od 10 do 20 godini vo pove}eto slu~ai zabot e za~uvan; Avtotransplantacija kako terapevtski metod kaj impaktiranite maksilarni kanini ne primenivme bidej}i vo pove}eto slu~ai samiot pacient nema{e `elba za toa, no i uspehot e limitiran; Vo pove}eto slu~ai izborot na terapijata se vr{i vo tesna interdisciplinarna sorabotka me|u ortodontot, proteti~arot i oromaksilofacijalniot hirurg.

UDC: 616.314.4-007.13 PROFESSIONAL PAPER

SURGERY-ORTHODONTICAL TREATMENT AT MAXILAR END MANDIBULAR IMPACTED CANINE TOOTH Abstract The aim of this autput is the frequensy of the impacted maxillary and mandibular canine and their surgery therapeutical approach having into consideration the age ,position of the canine in the alveolar processes,the report with close anatomical structures,the space,and finally the volition of the patient himself for a surgery intervention. The therapy of the impacted canines presents a specific serious problem at both jawbones bearing in mind the surgery therapeutical intervention for each case individually.In most of cases a colse interdisciplinary cooperation with the orthodontist and presthesis helps. The therapy of the surgery intervention at the impacted maxillary and mandibular canines depending on the age of the patients we have trteated four possibilities: - Orthodontic surgery. - Surgery- orthodonitia. - Suregery. - Observing method. In our matter.315 cases With verified diagnosis of Dens Impact at booth genders of different ages from the age of 11 to 60 are included. Our results signify that the impactions of the maxillary canines are obviosly more present than the mandibular ones which are rarer.At the female gendere the impacted canines at the maxillary are more than at the musculine,whereas,at the caudal jawbone the opposite happens.In fact at the musculine gender the impaction of the mandibular canine is bigger. We have used more often the surgery-orthodontia therapeutical method at the age of 11 to 20 years,whereas,the surgery method extortion Operativa-extraction of the impacted is applied at the age of above 20 years. Key words: Tretment, impaction, Maxilla, Mandible.

APOLONIA 10 • 19, f. 73-80, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.73-80, Maj 2008

Literatura 1. Archer,W.H.:Oral surgery.the W.B.Sounders Company:Philadelphia-London 1966. 2. Gashi.A.Përcaktimi i llojit të tarpisë te kaninët e impaktuar maksillarë,punim magjistrature. Prishtinë. 2004. 3. Bishara,S.E.;Impacted maxillary canines.A review.Am.J.Orthod;dentifacialis Orthop.: 101:159,1992. 4. Ericson,S.:Kurol,J.: Early treatment of pallatally erupting maxillary canines by extraction of the primary canines.Eur.J.orthod. 1988. 5. Fox.H.A.: Localizing maxillary canines using dental panoramic topography. Br. Dent. 1955. 6. Jojic,B.Perovic.J.:Oralna hirurgija.Beograd,1988. 7. Mise,I. : Oralna hirurgija.Beograd, 1988. 8. Todorovic,L.D.;Petrovic,V,; Kafeðiska,Vracar. V.: oralna hirurgija. Nauka, Beograd, 2002.

APOLONIA 10 • 19, f. 73-80, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.73-80, Maj 2008

UDK: 616, 314-089.23 PREGLEDEN TRUD (PT)

UDK: 616, 314-089.23 PUNIM VËSHTRIM (PV)

MIKROIMPLANTANTINOV PREDIZVIK VO ORTODONTSKATA ANKARA@A

MIKROIMMPLANTETSFIDË E RE NË ANKORIMIN ORTODONTIK M. Zuzhelova

M. Zu`elova

Klinika e Ortodoncisë, Fakulteti i Stomatologjisë, Shkup

Klinika za Ortodoncija Stomatolo[ki fakultet, Skopje

Abstrakt

Apstrakt

Qëllimi i këtij punimi është ta përshkruaj aplikimin e mikrovidave për ankorim ortodontik. Ortodontët gjatë planifikimit të tretmanit ortodontik kujdes të vacanti jepet ankorimit gjat xhvendosjes së një apo më tepër dhëmbëve. tani prej disa decenije si ankorim ortodontike shfrutëzohen implantet dentare endooseale. Me gjithate nuk jane të zbatuara gjërsisht sepse kan disa mangësi si që janë: hapsira e limitume, harxhimet e mëdhaja finansiare si dhe koha e gjat që është e nevojshme për osteointegrim dhe aplikim të forcave ortodontike.Në kohën e fundit implantet e reja onplant dhe implantet palatinale jan futur kohëve të fundit kryesisht për përdorim ortodontik. Përparsia primare e implanteve në krahasim me llojet tjera të ankorimit është se sigurojnë ankorim skeletal e cila pa dyshim është më stabile dhe më e sigurtë. Ankorimi me mikroimplante siguron levizlje ktë kontuinuar të dhëmbëve, aritjen e okluzionit të drejt dhe komoditet maksimal të pacientit dhe efikasitet biomekanik. Fjalët kyçe: mikroimplantet, ortodoncia

Celta na ovoj trud e da ja opi[e primenata na mikro[rafovite kako ortodontska ankaraà. Ortodontite, pri planirawe na ortodontski tretman, najgolemo vnimanie i posvetuvaat na ankaraàta pri pomestuvawe na oddelni ili grupa zabi. Ve]e nekolku decenii kako ortodontska ankaraà se koristat ednoosetalnite dentalni implantanti. Sepak, tie ne se [iroko prifateni bidej]i imaat nekolku nedostatoci kako [to se: limitiraniot prostor za implantirawe, visokite finansiski tro[oci za nivna implementacija, kako i dolgoto vreme [to e potrebno za osteointegracija i za aplikacija na ortodontska sila. Vo posledno vreme novi onplant i minplates i palatinalni implantanti se vovedeni samo za ortodontska upotreba. Primarnata prednost na implantantot vo odnos na drugite vidovi ankaraà e toa [to implantantite obezbeduvaat skeletarna ankaraà koja bez somnenie e postabilna i posigurna. Mikroimplantantskata ankaraà ovozmoùva kontunuirano dvièwe na abite, postignuvawe na pravilna okluzija so maksimalen komfor na pacientot i biomehani~ka efikasnost. Klu~ni zborovi: mikroimplantanti, orotodoncija

Adresa: Stomatolo{ki fakultet, Vodwanska 17, Skopje Tel. 070 330 794

APOLONIA 10 • 19, f. 81-89, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.81-89, Maj 2008

MIKROIMPLANTANTI NOV PREDIZVIK VO ORTODONTSKATA ANKARA@A

MIKROIMMPLANTETSFIDË E RE NË ANKORIMIN ORTODONTIK Në ortodonci planifikimin i aspekteve biomekanike të tretmaneve ortodontike te një numër i pacientëve, imperative i cdo ortodonti ësht që ti përcaktoj jo vetëm forcat të cilat janë të nevojshme për lëvizjen e dhëmbëve për aritjen e qëllimit, por të pengoj edhe lëvizjet e padëshiruara të dhëmbëve që mundet të ndodh me aplikimin e forcave ortodontike. Që nga fillet e ortodoncisë, ortodontët kane kërkuar, hetuar dhe përdorur lloje të ndrushme të ankorimit, me qëllim të gjetjes së ankorimit perfekt për ti minimizuar lëvizjet e padëshiruara të dhëmbëve.. Kontrollimi i ankorimit është një ndër aspektet më rë rëndësishme të tretmanit ortodontik. Ndonjëherë shfrytëzohet ankorimet absolute ose maksimale të cilat kanë rezistenc të madhe te lëvizjes. Forca e aplikuar mundet të ndahet në komponent aktive dhe e barabartë me t forcën e njejtë reaktive., me gjithate është e pamundshme që të gjendet ankorim absolute, dhe të mos fitohet ndonjë lëvizje e padëshiruar. Hedgeri i aplikuar si mjet për ankorim ortodontik jep rezultate të mira por nëse ka një bashkpunim të mir dhe disciplinë nga ana e pacientit, dhe mospërdorimi i drej i tij mund të sjellefekte të padëshiruara dhe lëndime. Harqet transpalatinale janë të papërshtatshëm për mbajtje, nuk janë shum, satabile dhe kanë shum komponentë reaktive. Në kërkim të ankorimit absolute implantet dentare janë future në tretmanet ortodontike. Tani më prej disa decenijeve si ankorim ortodontik jan në përdorim implantet endooseale dentare. Me gjithate nukë jan pranuar gjërsisht sepse kanë disa mangësi si që janë: hapsira e limitume për implantet, harxhimet e mëdhaja finansiare për implementimin e tyre si dhe koha e gjatë për osteointegrim dhe aplikimin e forcës ortodontike. Në kohën e fundit mikroimplmtat e aplikuara për ankorim në tretmanin ortodontik jnë

APOLONIA 10 • 19, f. 81-89, Maj 2008

Vo planiraweto na biomehani~kite aspekti na ortodontskiot tretman kaj odreden pacient, imperativ na sekoj ortodont e da gi odredi ne samo slite [to se potrebni za dvièwe na zabite i postignuvawe na celta, tuku i nesakanoto dvièwe na zabite [to moè da se slu~i so apliciraweto na ortodontskata sila. Od samite po~etoci na ortodoncijata, ortodontite barale, istraùvale i upotrebuvale razli~ni vidovi ankaraà, za da pronajdat perfektna (idealna) ankaraà i da gi mkinimiziraat nesakanite dvièwa na zabite. Kontrola na ankaraàta e eden od najva`nite aspekti na ortodontskiot tretman. Ponekoga[ se upotrebuva apsolutna ili maksimalna ankaraà koja ima visok otpor na pomestuvawe. Apliciranata sila moè da se podeli na aktivna komponenta i na ednakvo ista sprotivno reaktivna komponenta, me|utoa, re~isi e nevozmo`no da se postigne apsolutna ankaraà, a pritoa da ne se dobie nekoe nesakano dvièwe. Headger-ot primenet kako ortodontska ankaraà dava dobri rezultati, no samo ako postoi dobra sorabotka i disciplina od strana na pacientite, a negovata nepravilna upotreba i nevnimanieto moè da dovedat do nesakani efekti i povredi. Transplantalnite lakovi se neprijatni za nosewe, ne se premnogu stabilni i imaat golema reaktivna komponenta. Vo potrega po apsolutna ankaraà dentalnite implantanti se vovedeni so ortodontskiot tretman. Ve]e nekolku decenii kako ortodontska ankaraà se koristat ednoosetalnite dentalni implantanti. Sepak, tie ne se {iroko prifateni, beidej]i imaat nekolku nedostatoci kako [to se: limitiraniot prostor za implantirawe, visokite finansiski tro{oci za nivna implementacija, kako i dolgoto vreme {to e potrebno za osteointegracija i za aplikacija na ortodontska sila. Vo posledno vreme, mikroimplantantite primeneti kako ankaraà vo ortodontskiot tretman navleguvaat na orto-

APOLONIA 10 • 19, str.81-89, Maj 2008

futur në skenën ortodontike me qëllim të sigurohet lëvizje e kontroluar e dhëmbëve. Përparsia primare e implanteve në krahasim me llojet tjera të ankorimeve është se implantet sigurojnë ankorim skeletal e cila është më stabile dhe më e sigurtë. Mikroimplantet ortodontit i mundësojnë më tepër opcione që dalin nga aplikimi i lehtë, koha e shkurt për aplikimin e forcës ortodontike për at shkak aplikohen në hapsirën interdentale dhe interalveolare me të cilën mundësohet forcë e pastër mekanike me kockën dhe nuk është i nevojshëm osteointegrimi, a madhësia e tyre e mundëson vendosjen e në të gjitha pjesët e harkut dental. Ankorimi me mikroimplante mundëson lëvizjen kontinuele të të gjitha dhëmbëve, aritjen e okluzionit të drejt me konfor maksimal të pacientit dhe efikasitet biomekanik. Creekmore dhe Eklund (1983) ishin ortodontët e pare që propozuan mundësinë e përdorimit të një vide të vogël metali e cila mundet të përballojë një forcë konstante me më tepër magnitude kohëqëndrim për repozicion të gjitha dhëmbëve frontal të maxillës duke mos u lëkundur fare, infektuar, pa shkaktuar dhimbje apo ndonjë ndryshim tjetër patologjik. Rasti i tyre hapi një horizont të ri në aplikimin e ankorimit ortodontik e cila në at koh dukeshte shumë përparimtar dhe invaziv. Kah fundi iviteve 80 të shekullit 20 një numëri madh i klinicistëve jan fokusuar në përdorimin e implanteve dentare standarde si ankorim të përkohshëm, dhe më vonë për ti plotësuar dhëmbët e humbur. Përparsia kryesore e këtyre implanteve është se mundësojnë lëvizje të një grupi të dhëbëve pa humjen e ankorimit. Mundet të vendosen në regjionet ku ankorimi natyral ose apratet konvencionale ortodontike janë jopraktike. Duke përfshirë: hapsirat alveolare të du harqeve dentare, palatumin, procesusin zigomatik, regjionin retromolar dhe ramusin. Mangësitë implanteve dentare standarde janë: se kanë nevoj për intervenim kirurgjik invazive, hapsirë të limituar për aplikim ( për shkak të gjarësis së tyre prej 10mm), kohës së nevojshme për osteointegrim para se të aplikohet forca si dhe çmimim i lartë i tyre. APOLONIA 10 • 19, f. 81-89, Maj 2008

dontskata scena za da obezbedat kontrolirano dvièwe na zabite. Primarnata prednost na implantantite vo odnos na drugite vidovi ankaraà e toa {to implantantite obezbeduvaat skeletarna ankaraà koja bez somnenie e postabilna i posigurna. Mikroimplantantite na ortodontot mu ovozmoùvaat golem broj opcii koi proizleguvaat od nivnata lesna i brza aplikacija, skrateno e vremeto za aplicirawe na ortodontska sila, poradi {to se apliciraat vo intedentalnata i interradikularnata alveolarna koska, so {to postignuvaat samo mehani~ka vrska so koskata i nema potreba od osteointegracija, a nivnata golemina dozvoluva postavuvawe vo re~isi site delovi na dentalnite lakovi. Mikroimplantantskata ankaraà ovozmoùva kontinuirano dvièwe na zabite, postignuvawe na pravilna okluzija so maksimalen komfor na pacientot i biomehani~ka efikasnost. Creekmore i Eklund (1983) bea prvite ortodonti koi predloìja mo`nost za upotreba na mal metalen {raf {to }e moè da izdrì aplikacija na konstantna sila so dovolni magnitudi i vremetraewe na repozicija na celokupnata anteriorna maksilarna denticija, a pritoa da ne se rasklati, inficira, predizvika bolka ili, pak, nekoja druga patolo{ka promena. Nivniot slu~aj otvori nov horizont vo spravuvaweto na ortodontskata ankaraà, koj vo toa vreme izgledal mnogu napreden i premnogu invaziven. Kon krajot na 80-tite godini od 20 vek, golem broj klini~ari se fokusirale vrz upotrebata na standardnite dentalni implantanti kako privremena ankaraà, a potoa kako krajna zamena na zabite. Glavna prednost na ovie implantanti e toa }to ovozmoùvaat dvièwe na grupa zabi bez gubewe na ankaraà. Moàt da se popstavat na zoni kade {to prirodnata ankaraà ili konvencionalnite ortodontski aparati se neprakti~ni, vklu~uvaj}i gi: alveolarnite prostori na dvata dentalni laka, palatumot, zigomati~niot procesus, retromolarnata zona i ramusot. Nedostatocite na standardnite dentalni implantanti se slednite: imaat potreba za invazivna hirur{ka procedura, limitiran prostor za aplikacija (poradi nivnata dolìna od 10 mm), vremeto potrebno za osteointegracija pred da se aplicira silata, kako i visokata cena na ~inewe.

APOLONIA 10 • 19, str.81-89, Maj 2008

Si veti shtesë ngative e tyre është se ajo nuk preferohet te pacientët e gjinisë femrore më të reja se 16 vjet si dhe për pacientët meshkuj deri më 18 vjet. Në kohën e fundit onplanti i ri dhe miniplates si dhe implantet palatinale janë futur kryesisht për qëllime ortodontike. Miniplates preferohet për ankorim gjat intruzionit të molarëve, ndërsa implantet palatinale shfrutëzohen për mbyllje të hapsirave si dhe distalizim të molarëve maksillarë. Meqenë se të gjitha këto ndërtime ende i posedojnë të gjitha limitet si implantet dentare standarde një numër më i madh i ortodontëve kanë filluar ti përdorin mikroimplantet. Teoria e Creekmore në vitet e largta të 1983 për përdorimin e një vide të vogël për ankorim në tretmanet ortodontike, ësht një realitet që jep rezultate të mira në ankorimin ortodontik. Teknikat dhe teknologjitë e reja si dhe zhvillimi i shpejtë i ortodoncisë ndikojnë në përsosjen e vet mikroimplanteve ashtu që madhësia e tyre është redukuar dukshëm viteve të fundit. Matrilet që përdoren për ndërtimin e mikroimplanteve është titaniumi medicinal prej 4-5 shkallë si dhe celiku që propozohet si alternativë. Studimet më të reja histologjike të kryera te shtazët tregojnë se osteointegrimi te mikroimplantet prej titaniumi është 2 herë më i vogël në raport me implantet tjera konvencionale. Nuk vërehen ndryshime të dukshme në kocka për reth mikroimplantit në mvarshmëri se a është apliku forca ortodontike apo jo. Në vecanti kompaktësia më e madhe e kockës mandibulare në raport me maksillën jep dallime në përdorimin e implanteve. Osteointegrimi jo komlet u mundëson përparsi të mëdhaja për aplikim ortodontik duke krijuar sistem të efektshëm ankorimi i cili lehtë vendoset dhe lehtë nxiret. Dizajni dhe materiali që përdoret për ndërtimin e tyre mundëson ankorim të drejt, të mirë dhe stabil, por megjithate duhet patur parasysh gjat aplikimit dhe mënjanimit të tyre që të mos vijë deri te thyerja e mikroimpalntit dhe shkaktimit të komlikacioneve. Nga numri i madh që hasen sot në ortodoncinë botërore, më shum janë set Absohorg, mikroimlantet DENTOS nga Korea e Jugut. APOLONIA 10 • 19, f. 81-89, Maj 2008

Dopolnitelna negativna osobina e toa {to ne se prepora~uvaat za upotreba kaj ènski pacienti pomladi od 16 godini i kaj ma{ki pacienti pomladi od 18 godini. Vo posledno vreme novi onplant i minplates i palatinalni implantanti se vovedeni edenistveno za ortodontska upotreba. Minplates se pepora~uvaat kako ankaraà pri milarna intruzija, a palatinalnite implantanti se koristat kako ankaraà pri zatvorawe na prostori, kako i za distalizacija na maksilarnite molari. Bidej}i site ovie novi napravi se u{te gi imaat istite limiti kako i standardnite dentalni implantanti, pogolemiot broj ortodonti po~nuvaat da upotrebuvaat mikroimplantanti. Teorijata na Creekmore vo dale~nata 1983 godina za upotreba na mal {raf kako ankaraà vo ortodontskiot tretman denes e realnost koja dava dobri rezultati vo ortodontskata ankaraà. Novite tehniki i tehnologii, kako i brziot razvoj na ortodontskata nauka, pridonesuvaat i za dousovr{uvawe sa samite mikroimplantanti, taka {to nivnata golemina e mnogu namalena vo poslednite nekolku godini. Materijal koj se koristi za izrabotka na mikroimplantantite e medicinskiot titanium od 4 i 5 stepen, kako i ~elikot koj se predlaga kako alternativa. Najnovite histolo{ki studii izvr{eni na ìvotni ukaàle deka osteointegracijata na titaniumskite mikroimplantanti e dva pati pomala vo odnos na konvencionalnite dentalni implantanti. Ne postojat zna~itelni promeni vo koskata okolu mikroimplantantot vo zavisnost od toa dali e aplicirana ortodontska sila ili ne. Edinstveno pogolemata kompaktnost na mandibularnata koska vo odnos na maksilata dava razlika vo mo`nostite na mikroimplantantite. Nekompletnata osteointegracija ovozmoùva glema prednost za ortodontska aplikacija na mikroimplantantite, sozdavaj}i efektiven ankaraèn sistem koj lesno se postavuva i lesno se otstranuva. Nivniot dizajn i materijalot od koj se izraboteni ovozmoùvaat dobra, stabilna i precizna ankaraà, pa sepak, treba da se vnimava pri nivnata aplikacija i nivnoto otstranuvawe da ne se dojde do kr{ewe na mikroimplantantot i predizvikuvawe na nesakani komplikacii. Od ogromen broj {to se sretnuva denes vo svetskata ortodoncija, pove}e se Abso-

APOLONIA 10 • 19, str.81-89, Maj 2008

Këto mikro vida ndërtohen nga titaniumi dhe kanë dizajn specifik e cila u mundëson aplikim të lehtë dhe funksion preciz.

horg setovi, mikroimplantite DENTOS od Ju`na Koreja. Ovie mikro[tafovi se izraboteni od titanium i imaat specifi~en dizajn [to ovozmo`uva lesna aplikacija i precizna funkcija.

Foto 1. Mikrovidat Sl. 1 Mikro{rafovi

Në mikro vidën dallojmë këto pjesë: Koka e mikrovidës, e cila ka formën e pullës me vrymë për aplikimin e forcës, pjesën heksagonale për përforcim, trupi i vidës, vida për imlantim në kocka foto (2) Llojet e mikroimplanteve

Na mikro[rafot razlikuvame ~etiri dela: glava na mikro[rafot, vo forma na specijalno kop~e so otvor za aplicirawe na sila, heksogonalen del za lesno za[rafuvawe, telo na [rafot, [raf za implantirawe na koskata (sl. 2).

Tipovi na

Foto 2 Pjesë të mikrovidës mikroimplantanti Sl. 2 Delovi na mikro{rafot Ekzistojnë dy pjes të miPostojat dva tipa mikrokroimplanteve: Czlinder Tsp, implantanti: Cylinder type, Tapperet tspe. Tappere type. Razlikata me\u dvata tipa e vo Dallimi në mes du llojeve ështe në for- formata na navojot [to se za[rafuva vo mën e vidës e cila forcohet në kockë, edhe ate koskata, i toa Cylinder type ja zadrùva Czlinder tspe e mban njëlloj trashësin e vidës debelinata na navojot po celata dolìna a gjat tërë gjatësis ndërsa te tappere yspe kah kaj Tappere type taa postepeno se namaluva kon vrvot i se dobiva za[ilena forma. maja ajo holohet. Osven so ovie dve osnovni modifikaPërvec këtyre dy llojeve të modifikimeve, mikrovdat mundet të jenë me madhësi të cii mikro[rafovite moàt da imaat i razndryshme në kokë edhe ate me tre variacione li~na golemina na glavata, i toa so tri varijanti sl.3,kako i razli~na dolìna sl.4. foto 3 si dhe me gjatësi të ndryshme foto 4.

Foto 4 Paraqitje e gjatësive të ndryshme të mikrovidës Sl.4 Prikaz na razli~ni dol`ini na mikro{raf.

Foto 3 Tre variante të kokës së mikrovidës Sl.3 Tri varijacii na glavata na mikro{rafovite

APOLONIA 10 • 19, f. 81-89, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.81-89, Maj 2008

Mesto na aplikacija na mikro{rafot

Vend aplikimi i mikrovidës Mikrovidat përdoren për ankorimpër në vend të aparateve tradicionale si që janë Hedgeri, ose harqet palatinale ose lingvale kur ka nevoje për ankorim absolut. Nga këndvështrimi biomekanik mikroimplantet mundësojnë më tepër lëvizje bodili të dhëmbëve gjat mbylljes së hapsirave për shkak të mundësisë së aplikimit të forcave vektoriale më afërsisht qendrës së rezistencës së dhëmbëve. Vendet të cilat më së shpeshti zgjedhen për vendosjen e mikrovidave në maksillë janë: hapsirat interadikullare, bukalisht dhe palatinalisht, hapsirat e dhëmbëve të nxerun dhe sipërfaqa inferiore e spina nazalis anterior. Në mandibullë mikrovida më së tepërmi vendoset në këto vende: hapsirat interadikullare bukalisht dhe lingualisht. Laterasht nga simfiza mentalis dhe hapsirat e dhëmbëve të ekstrahuar. Sipas përvojës vendet mëshum që përdoren janë hapsirat interadikulare bukalisht ose lingvalisht ndërmjet paramolarëve të dytë ose në hapsirat bukale ndërmjet ndërmjet incizivit lateral dhe kaninit.

Mikro{rafovite se koristat kako ankaraà vo zamena za tradicionalnite aparati kako {to se Headger-ot ili palatinalnite i lingvalnite lakovi vo slu~ai koga e potrebna apsolutna ankaraà. Od biomehani~ka gledna to~ka, mikroimplantantite ovozmoùvaat pogolemo bolidi-dvièwa na zabite pri zatvorawe na prostorite poradi mo`nosta na aplicirawe na vektorskite sili poblisku do centarot na otporot na zabite. Mesta koi naj~esto se izbiraat za postavuvawe na mikro{rafot vo maksilata se: interradikularnite prostori, bukalno i palatinalno, ekstrakcionite prostori i inferiornata povr{ina na spina nazalis arterior. Vo mandibulata mikri{rafot naj~esto se postavuva na slednite mesta: interradikularnite prostori, bukalno i lingvalno, lateralno od sinzifiz mentalis i ekstrakcionite prostori. Spored iskustvata, najkoristni lokacii se iterradikularnite prostori, bukalno i lingvalno, pome|u vtorite premolari ili, pak, na bukalnite prostori pome|u gorniot literalen inciziv i kanin.

Tehnika na postavuvawe

Teknika e vendosjes.

Postojat dve tehniki na postavuvawe Ekzistojnë dy teknika të vendosjes së na mikro{rafot, i toa: otvorena i zatvomikrovidave edhe ate: Metoda e hapur dhe rena metoda. Otvorenata metoda se primemetoda e mbyllur. Metda e hapur vendoset te nuva kaj nepodvi`nata mukoza i glavata na mukoza e palëvisshme dhe koka e mikrovidës mikro{rafot e vidliva, a zatvorenata është e dukshme, ndërsa metoda e mbyllur metoda se koristi vo zonite so podvi`na aplikohet te regjionet e mukozës së lëvizshme mukoza, pri {to se izveduva mala hirurku bëhet nje intervenim i vogël kirurgjik {ka intervencija, a glavata na mikro{rafot e prekriena. Po ndërsa koka e mikrovidës odreduvaweto na forështë e mbuluar mata i goleminata na Pas përcaktimit të {rafot, metodot spoformës, madhësisë së vired koj }e se postavi i dës, metoda me të cilën mestoto na aplikacija do të bëht vend aplikimi i se determiniraat so vidës e cila determinohet ptg-snimka (sl. 5). Za podobra precizme rtg (foto 5) nost se postavuva mePër një precizitet më talna `ica {to }e bide të mirë vendoset shufra e Foto 5. Inçizim retroalveolar me marker za postavuvawe mikroimplant metalit e cila do të jetë na implantantot, so Sl. 5. Retroalveolarna snimka so një marker për vendosjen {to bi se izbegle mikroimplantant e implantit me të cilël do eventualni povredi na të mënjanohen lëndimet delikatnite anatomski strukturi kako, na eventuale ne strukturat antomike delikate si p. primer, krvnite sadovi, nervite i densh enët e gjakut, fijet nervore si dhe majet e talnite koreni, a ponekoga{ se postavuva APOLONIA 10 • 19, f. 81-89, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.81-89, Maj 2008

rënjëve te dhëmbëve, ndonjëher vendoset teli prej bakri në pozit interdentale me të cilën ritet hapsira interadikulare Pas përcaktimit të vndaplikimit të mikrovidës duhet të përcaktohet edhe drejtimi i shtrëngimit të mikrovidës edhe ate a do të jetë në drejtim horizontal ose të pjerët, foto 6.

bakarna `ica interdentalno, so {to se zgolemuva interradikularniot prostor. Po odreduvaweto na mestoto na aplikacija na mikro{tafot, treba da se odredi i pravecot na za{tafuvawe i toa dali }e bide vo horizontalna ili vo zakosena polo`ba, sl. 6.

Foto 6. Aplikim i mikrovidës në pozitë horizontale dhe vertikale Sl. 6. Aplikacija na mikro{raf so horizontalna i vertikalna polo`ba

Pozita horizontale është shum më e volitshme për dallim prej pozitëssë pjerët për vendosjen e mikro vidës sepse në drejtimtë të pjerët zvoglohet vektori vertikal i aplikimit të forcës. Për dallim nga pozita horizontale e e aplikimit të mikrovidës, pozita e pjerët e zvoglon mundësinë e lëndimit të rënjëve të dhëmbëve prandaj është metoda më e sigutrë e aplikimit.

Horizontalnata polo`ba e mnogu podobra vo odnos na zakosenata polo`ba na postavuvawe na mikro{rafot, bidej}i so zakoseno postavuvawe na mikrotransplantot se namaluva vertikalniot vektor na sila. No, za razlika od horizontalnoto postavuvawe na mikro{rafot, zakosenata polo`ba go namaluva rizikot od o{tetuvawe na korenite na zabite i zatoa e posiguren metod za aplikacija.

Zatvorawe na ekstrakcioni prostori

Mbyllja e hapsirave te dhëmbët e nxjerur Humbja ankorimit posterior gjat mbylljes së hapsirave postextrakcine mundet ta rit harkun e shpeut dhe ta thellojë kafshimin. Mikrovidat mundësojnë ankerim skeletorë stabile gjatë retrakcionit të përparëm të dhëmbëve. Pa dallim a bëhet fjalë për një dhëmb apo më tepër dhëmb të cilët tërhiqen anbllok, foto 7.

Gubeweto na posteriorna ankaraà za vreme na zatvorawe na ekstrakcionite prostori moè da ja zgolemi Speeovata kriva i da go prodlabo~i zagrizot. Mikro[rafovite ovozmoùvaat stabilna skeletna ankaraà pri arteriornata retrakcija na zabite, bez razlika dali stanuva zbor za eden zab ili, pak, za grupa zabi koi se vle~at enmase, sl.7.

Foto 7. Pacient me ekstrakcion të paramolarëve të parë Sl. 7 Pacient so ekstrakcija na prvi premolari

Foto 8. Mikrovidë e vendosur nëmes paramol. maksilarë Sl.8. Mikro{traf posaven pome|u maksil. premol.

APOLONIA 10 • 19, f. 81-89, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.81-89, Maj 2008

Mikrovidat maxillare më së shpeshti vendosen ndërmjet të rënjëve të paramollarit të parë dhe të dyt, ku hapsira më e madhe interadikulare lejon aplikim të lehtë pa frikë për lëndim të rënjëve, foto 8. Te rastet ku kemi vendosjen e mikrovidave në kufirin mukogingival duhet patur kujdes në drejtimin e aplikimit, duhet patur kujdes në lëndimin e sinusit maksilarë. Në harkun mandibullar mikrovidat vendosen kur ka nevoj për ankorim maksimal për rastet me protruzion bimaksillar dhe mal okluzionet e klasës së III, megjithate nuk propozohet vendosja e mikrovidave ndërmjet rënjëve të paramolarit të parë dhe të dyt për shkak të afërsisë së foramen mentale. Te pacientët me kafshim ekstrem të thellë propzohe vendosja e mikrovidave në të dy harqet dentare.

Maksilarnite mikro[rafovi naj~esto se postavuvaat me\u korenite na prviot i vtoriot premolar, kade [to golemiot interradikularen prostor dozvoluva lesna aplikacija bez strav od mo`ni o[tetuvawa na korenie, sl. 8. Kaj slu~aite so postavuvawe na mikro{rafot nad mukogingivalnata granica treba da se vnimava na pravecot na aplikacija za da ne dojde do o{tetuvawe na maksilarniot sinus. Vo mandibularniot dentalen lak mikro{rafovite se koristat koga e potrebna maksimalna ankara`a vo re{avawe na bimaksilarna protruzija i malokluzija treta klasa, me|utoa, ne se prepora~uva aplikacija na {rafot pome|u korenite na prviot i vtoriot premolar poradi blizinata na foramen mentalis. Kaj pacientite so ekstremno dlabok zagriz se prepora~uva postavuvawe na mikro{rafovi na dvata dentalni laka.

Podreduvawe na linija medijana vo dentalnite lakovi

Përcaktimi i vijës mediana në harqet dentare Gjatë korigjimit të malokluzionit të klasës së dyt i gjith harku mandibullar lëviz mezialisht me ndihmën e gomave intermaksillare, e cila kërkon një vetëdijë të larë dhe bashkpunim nga ana e pacientit, foto 9.

Foto 10. Aplikimi i mikrovidave Sl. 10 Aplikacija na mikro{rafovite

Foto 9 Pacient me tërhjekje intermaksilare në klasën e dytë Sl. 9 Pacient so intermaksilarnata vle~na vo vtora klasa

Prandaj në rastet më të komplikume në korigjimin e këtyre anomalive mundet të aplikohen mikrovidat si ankorim i dobishëm. Ata vendosen në anën orale ose vestibulare ashtu që koka e mikrofilmit është e vendosur jashtë margjinave të kunorës.

APOLONIA 10 • 19, f. 81-89, Maj 2008

Pri korekcija na malokluzija vtora klasa, celiot mandibularen dentalen lak se pomestuva mezijalno so pomo[ na intermaksilarni gumici, [to bara golema sovesnost i sorabotka od strana na pacientite, sl. 9.

Zatoa, vo pokomplicirani slu~ai na korekcija na ovaa anomalija mo`e da se primenat mikro[rafovite kako korisna ankara`a. Tie se postavuvaat ili oralno ili vestibularno, taka [to glavata na mikrofilmot e postavena nadvor od marginite na koronkite.

APOLONIA 10 • 19, str.81-89, Maj 2008

Ekstruzija na impaktirani kanini

Ekstruzion i kanineve të impaktuar Aplikohen procedura të ndryshme gjatë vendosjes së kaninëve të impaktuar ne vendin e tyre të drejtë a të mos devijojë vija e mezit gjat humbjes së ankorimit. Kur është e nevojshme aplikimi i forcave më të mëdhaja për nxerjen e kanit të impaktum mundet të përdoren mikrovidat për ankorimet.

Se primenuvaat razli~ni proceduri pri smestuvawe na impaktirani kanini na nivno pravilno mesto, a pritoa da ne se naru[i linija medijana pri gubewe na ankaraà. Koga se potrebni jaki sili za izvlekuvawe na impaktirani kanini moàt da se koristat mikro[rafovite kako ankaraà.

UDC: 616.314-089.23 REVIEW PAPER (RP)

MICROIMPLANTS - NEW CHALENGE IN ORTHODONTIC ANCHORAGE Abstract The aim of this paper is to describe the aplication of micro implants for orthodontic ancorage. Orthodonts, by planification of orthodontic treatment must have a special care for ancorage during the movement of one or more teeth. Sins severel decades, such as orhodontic ancorege are in use the endooseal dental implants. But, implans aren't widely aplicated due to their handiccapes, such as: the limiting space,high coste, the long time, neessary for their bone integration and application of orthodontic forces. In recent time, new implants- onplants and palatinal implants are applicated in orthodontic. The primary advantage of implants opossit other tipes of ancorage, consist on their skeletal ancorage, which is more stabil and safely. The ancorage with microimplants provide a continueasly teth mouvements, achieving wright oclussion, and maximal accomodation for patient and biomecanic eficasity. Key words: Microimplants, orthodoncy

APOLONIA 10 • 19, f. 81-89, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.81-89, Maj 2008

POZNAVAWE NA TOPOGRAFSKATA ANATOMIJA NA OMF OD STRANA NA STUDENTITE, KAKO MNOGU ZNA^AJNA ZA REKONSTRUKTIVNATA FACIJALNA HIRURGIJA

NJOHJA E ANATOMISE TOPOGRAFIKE TE REGJIONIT OMF NGA STUDENTET, MJAFT E RENDESISHME NE KIRURGJINE REKONSTRUKTIVE FACIALE

I. Ramo, A. Isufi, R. Isufi

I. Ramo, A. Isufi, R. Isufi Fakulteti i Mjeksisë Departamenti i Stomatologjise, Tiranë

Medicinski Fakultet Stomatolo{ki Otsek, Tirana

Hyrje

Voved

Regjioni OMF ndahet ne tre kate, disa blloqe dhe nenblloqe estetike.(foto 1,2)

OMF se deli na tri sprata, nekolku blokovi i pod blokovi. (foto 1,2)

Foto 1,2. Pjesët, blloqet dhe nënblloqet e regjionit OMF Sl. 1,2. Delovi, blokovi i subblokovi vo OMF regijata.

Ne regjione te ndryshme te fytyres strukturat anatomike ne perberje te tyre jane te larmishme jo vetem nga ndertimi anatomik por dhe nga funksioni. Kjo gje shprehet ne lekure, indin lidhore, muskujt, vaskularizimin, inervimin motor dhe sensitiv, gjendrat e peshtymes etj. Nje vleresim maksimal ne kete regjion kerkojne njohurite mbi nervin facial dhe raportet e tij me sistemin muskulo – aponeurotik superficial ( SMAS). Gjithashtu nuk duhen haruar dhe disa ndryshime qe lidhen me moshen e pacientit sic eshte ritje e laksitetit dhe tendenca per rrudha ne fytyre. Keto me shume takohen ne persona qe konsumojne shume duhan, ato qe jane per njekohe te gjate ne diell si dhe ne meshkujt qe kane pranine e qimeve.

APOLONIA 10 • 19, f. 91-94, Maj 2008

Vo raznite regii na liceto anatomskite strukturi se razno razni ne samo spored nivnata anatomska gradba tuku i spored funkcijata. Ova se odrazuva vo koàta, muskulaturata, vaskularizacijata, inervacijata motorna i senzitivna, plunkovnite `lezdi i dr. Maksimalna procenka na ovaa regija baraat poznavawata na facijalniot nerv i negovite odnosi so muskulo-aponeurotskiot povr{en sistem (SMAS). Isto taka ne treba da se zaboravaat i nekolku promeni koi se povrzuvaat so vozrasta na pacientot kako {to e zgolemuvaweto na laksitetot i —r~kite vo liceto. Ovie promeni po ~esto se sre}avaat kai lu|eto koi pu{at, kai tie {to po dolgo vreme se izloèni na sonce kako i kai maìte so pove}e dlaki.

APOLONIA 10 • 19, str.91-94, Maj 2008

Duke i njohur mire te dhenat anatomike te mesiperme, funksionin dhe principet e levizshmerise indore mund te arrihet rezultat optimal ne rikonstruksionin e ketij rregjioni. Qëllimet tona ishin që të japim disa struktura anatomike te rendesishme ne perberje te blloqeve estetike faciale Te njihemi me funksionin dhe principet e levizshmerise indore lidhur me moshen, seksin, profesionin etj.

Poznavaj}i gi dobro po gore iznesenite anatomski strukturi, funkcijata i principite na tkivnoto dvièwe moè da se postignuvaat optimalni rezultati vo rekonstrukcijata na ovaa regija. Na{te celi bea da se prikaàt nekolku va`ni anatomski strukturi vo sostav na estetskite facijalni blokovi. Da se zapoznaeme so funkcijata i principite na dvièwe na tkivata vo zavisnost so vozrasta, polot, profesijata i dr.

Materijal i metodi

Materiali dhe metodat:

Za realizacija na ovoj trud se koPer realizimin e ketij punimi jane shfryristeni knigite za anatomija od zemjata i tezuar tekstet e anatomise brenda dhe jashte vendit, literatura kryesisht e dekades se fundit si od stranstvo, literatura od poslednata dekada kako i iskustvoto na Slu`bata za dhe eksperienca e Sherbimit te kirurgjise OMF. Per lehtesi studimi ne do te pershkruajme OMF hirurgija. Za po lesna studija nie ke gi objavime perberjen anatomike te blloqeve estetike si me anatomskite strukturi na estetskite poshte. blokovi kako: Kufijte: Siper kemi linjen e Granicite: gore granicaflokeve, anash kemi zygomen, ta do kosata, lateralno ziposhte linjen e vetullave dhe ragoma, dole linijata na ve|ite dix nasi. i radiks nazi. Ky regjion mund te ndahet Ovaa regija moè da se ne disa nenblloqe: podeli na nekolku podblokovi: - Regjioni ballor median - Medijalna regija na ~eloto - Regjioni ballor - Paramedijalna regija na paramedian ~eloto - Regjioni ballor lateral - Lateralna regija na ~eloto - Regjioni ballor regija na Foto 3 Regjioni i ballit dhe - Temporalna temporal ~eloto temporal - êlna regija na glabela - Regjioni ballor i Sl. 3 Frontalna i - êlna regija na ve|ite temporalna regija glabeles Koàta i vrzivnoto tkivo - Regjjioni ballor i vetulles vo centralnata regija e relativno tenok, ne Lekura dhe indi lidhor ne regjionin central elasti~en i so mala podvi`nost. Ako pomieshte relativisht i holle, jo elastike dhe ka leviz- nuvame lateralno, ova se zgolemuva zaedno so shmeri te vogel. Po te kalojme lateralisht, keto temporalnata fascija. Zatoa re`wevite riten duke perfshire dhe fascien temporale. obi~no se zemaat lateralno. Keshtu lembot merren gjithmon lateralisht. Site mi{i~i na skalpot i na ~eloto Te gjithe muskujt e skalpit dhe te ballit so isklu~ok na temporalniot muskul se me perjashtim te muskulit temporal lidhen me povrzuvaat so aponeuroznata galea - ili galean aponeurotike ose sistemin muskulo – muskulo-aponeuroti~kiot sistem. Vaskuaponeurotik. Vaskularizimi i ballit behet duke larizacijata na ~eloto ponuvaj}i od medifilluar nag vija mediane me arterien angulare, jalnata linija e od arteria angularis, arterien dorsum nazi, arterien supraorbitale, arterija dorsum nasi, arterija supraorbiarterien supratrokleare (dege e arteries oftal- talis (kako granka na arterija oftalmika mike e cila rrjedh nga arteria karotis interna.). koja poteknuva od arterija karotis interNdersa regjioni temporal vaskularizohet prej na). Temporalnata regija se vaskularizira arteries temporale superficiale dege e arteries od superficijalna arterija temporalis koja e granka na arterija karotis eksterna. karotis eksterna.

APOLONIA 10 • 19, f. 91-94, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.91-94, Maj 2008

Inervimi sensitiv behet nga nervi supratroklear dhe supraorbital. Inervimi motor behet nga dega temporale e facialit e cila kalon 0.5 cm posht tragusit te veshit dhe 1.5 – 2 cm siper vetulles. Skalpi temporal eshte shume i vaskularizuar dhe perdoret ne lembot lokoregjionale me transpozicion te gjere.

Senzitivnata inervacija poteknuva od nervus supratrohlearis i supraorbitalis. Motornata inervacija poteknuva od temporalnata granka na nervus facijalis koja pominuva 0.5 cm. pood tragusot i 1.5 - 2 cm. iznad ve|ite. Temporalniot rezen e mnogu vaskulariziran i se upotrebuva vo regionalnite regii so {iroka transpozicija.

Foto 4,5. Regjioni i faqes. Sl. 4,5. Regija na obrazot. Granicite: Obrazot se grani~i so arKufijte: faqja kufizohet nga harku zigokus zigomatikus, margo infraorbitalis, matik, margo infraorbitale, analaterale e hunlate ralnata strana na nosot, nazo-labijaldes, plika nazo – labiale, pjesa e poshteme e nata plika, dolniot kraj na ramus horizonramus horizontalis mandibule, angulus mantalis na mandibula, angulus mandibule i dibule dhe linja preaurikulare. preaurikularnata linija. Faqja per lehtesi studimi ndahet ne dy Obrazot za po lesna studija se deli na pjese nga nje vertikale qe kalon nga lateral dve povr{ini so edna vertikala koja pomikantusi ne mandibule. Ndersa nga pikpamja nuva od lateralniot kantus vo mandibula. estetike ndahet: Dodeka od estetski aspekt se deli na: - Regjioni bukal - Regio bukalis - Infraorbital - Regijo infraorbitalis - Regijo zigomatikus - Zygomatik - Regijo parotido- maseteri~na - Parotido – maseterik - Regijo prearikularis - Preaurikulare Obrazot dole kaj koskite na vilicite, Faqja poshte ka kockat e nofullave, os os zigomatikum, mimi~nite i mastikatorzygomatikum, muskujt e mimikes dhe masti- nata muskulatura, glandula parotis i katore glandulen parotis dhe indet e tjera te drugite meki tkiva. buta. Motornata inervacija poteknuva od Inervimi motor behet nga nervi facial, nervus facijalis, senzitivna inervacija inervimi sensitiv behet nga nervi maxillar, poteknuva od nervus maksilaris, mandibumandibular dhe aurikularis magnus. Vasku- laris i aurikularis magnus. Vaskularizalarizimi behet nga arteria dhe vena faciale si cijata poteknuva od arteria i vena facidhe arteria temporale superficiale. Shume jalis kako i arteria temporalis kujdes duhet treguar per deget e nervit facial superficialis. Mnogu treba da se vnimava na grankite na nervus facijalis i na dhe duktus Stenoni. duktus Stenoni.

APOLONIA 10 • 19, f. 91-94, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.91-94, Maj 2008

Granicite: usnicite se protegat Kufijte: buzet perfshihen midis plime|u nazo-labijalnite pliki, dnoto na kave nazo – labiale, baza e hundes dhe nosot i plika labio-mentalis. Gorplika labio – mentale. Buza e siperme nata usna se deli na tri mali regii, od ndahet ne tre regjione te vogla, nga keto koi eden e filtrum i dve lateralni nje eshte filtruregii. mi dhe dy regjiDolnata usna se smeta za onet laterale. eden edinstven Buza e estetski reposhteme kongion. Usnite ja siderohet si nje so~inuvaat poregjion estetik i minuvaweto od vetem. Buzet koàta na libejne kalimin ceto i oralnata midis lekures mukoza, zatoa za rekonstrukcija se fytyres dhe Foto 6. Regjioni labial. na usnite se mukozes orale Sl. 6. Laijalna regija kombiniraat per rikonstrukrekonstruktiv sionin e buzeve kombinohen teknikat rikonni i estetski tehniki. Koàta na usnite e struktive dhe estetike. Lekura e buzeve eshte e tesno povrzana za orbikularniot muskul koi lidhur ngushte me muskulin orbikularis oris i e postaven na cirkularen na~in {to treba da cili vendoset ne menyre cirkulare dhe kjo se ima vo predvid za vreme na nivnata rekonduhet ruajtur ne rikonstruksionin e tyre. strukcija. Vaskularizacijata potekniva od Vaskularizimi behet nga arteriet labiale arteria labialis superior i inferior spurior dhe inferior dege te arteries faciale. granki na arteria facialis. Motornata Inervimi motor behet nga bukali dhe nervi fa- inervacija poteknuva nga nervus bukalis i grana na nervus facijalis. cial marginal. Inervimi sensitiv behet nga marginalnata Senzitivnata inervacija poteknuva od nervi mandibular dhe maxilar nervus mandibularis i maksilaris. Nje zone e holle lekure ndane buzen e Eden tenok sloj na koàta gi odvojuva kuqe nga lekura perreth dhe kjo eshte mjafte e crveniot del na usnite od drugata koà i toa rendesishme qe duhet vleresuar ne rikonstru- e mnogu bitna {to treba da se ima vo predvid za vreme na rekonstrukcija na usnite. ksionin e buzeve.

Zaklu~ok:

Perfundime : Njohja e mire e anatomise se regjionit OMF si dhe perfeksionimi i teknikes kirurgjikale sidomos ne disa zona te rezikshme parandalon komplikacionet e mundeshme te ketyre interventeve Kirurgjia rikonstruktive arrin rezultate te kenaqshme jo vetem ne funksion por dhe ne estetike ne saj te detajeve te mesiperme.

Dobro poznavawe na OMF regija kako i usovr{uvawe na operativnite tehniki osobeno na nekoi rizi~ni zoni ovozmoùva da se izbegnuvaat komplikaciite vo tekot na ovie intervencii. Rekonstruktivnata hirurgija ovozmoùva postignuvawe na zadovolitelni rezultati ne samo od funkcionalen tuku i od estetski aspekt baziraj}i se na seto po gore kaàno.

Literature 1. Kirurgjia stomatologjike 1971 (grup autoresh) 2. Kirurgjia Maxillo/Faciale 2006 (Dr. Ramazan Isufi) 3. Konceptet themelore kirurgjikale plastike dhe moderne (Gjergji Belba) Tirane 2000 4. Flaps for the central face ( Stuart J.Salasche, William J. Grabski) 1990 5. Facial plastic and reconstructive surgery ( Hade D Vuyk, Peter Jfm Lohuis) 2006

APOLONIA 10 • 19, f. 91-94, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.91-94, Maj 2008

POSTEDUKATIVEN SEMINAR PO STOMATOLOGIJA

SEMINAR POSTEDUKUES NGA STOMATOLOGJIA Shoqëria Stomatologjike Shqiptare, gjegjësisht Shoqata e stomatologëve të përgjithshëm Apolonia pranë kësaj shoqërie, sipas planit vjetor të aktiviteteve edukative profesionale, në muajin nëntor të vitit 2007, organizoi dhe mbajti seminarin e fundit postedukues për këtë vit. Kësaj radhe temat ishin nga lëmi të ndryshme të stomatologjisë. Ligjërues të këtij seminari ishin profesorë eminent nga Tirana dhe Shkupi, kështu ligjerata e parë u mbajt nga Prof Dr. Ruzhdie Qafmolla me temë: “Konceptet bashkëkohore rreth çregullimeve të nyjes temporomandibullare”, e dyta nga Prof. Dr. Marija Zuzhellova që kishte temën: “Mikroimplantet-sfidë e re në ankarazhën ortodontike”, tema e tretë e mbajtur nga Prof. Dr. Adem Alushi ishte: “Terapia etiologjike, faze e rëndësishme në trajtimin e paradontopative” ndërsa ligjerata e fundit u mbajt nga Ass. Dr. Zllatko Georgiev me temë: “Lëndimet traumatike dentare-qasja terapeutike”. Pjesëmarja e kolegëve stomatologë ishte mjaft e madhe, gjë që tregon për nivelin e lartë të përgjegjësisë të Shoqërisë Stomatologjike Shqiptare që në vazhdimësi të organizojë dhe mbajë ligjerata me cilësi të lartë dhe me interes të gjërë për kolegët tanë. Pjesëmarësve në fund iu ndanë certifikata të akredituara nga Dhoma e Stomatologëve të Maqedonisë të vlerësuara me nga 12 pikë për pjesëmarje aktive dhe 8 pikë për pjesëmarje pasive, të cilat në vazhdimësi do të vlejnë dhe do të jenë të rëndësishme për licencim dhe rilicencim.

Stomatolo[koto Dru[tvo na Albancite, konkretno Zduènieto na op[ti stomatolozi Apolonia pri ova Dru[tvo, spored godi[niot plan na edukativno profesionalni aktivnosti, vo noemvri 2007 godina go organizira i odrà posledniot postedukativen seminar za ova godina.Ovoj pat temite bea razli~ni od oblasta na stomatologijata. Predava~i na ovoj seminar bea eminentni profesori od Tirana i Skopje Prvoto predavawe be[e odràno od Prof. D-r Ru`die }afmola so tema: ,,Sovremeni koncepti vrz poremetuvawata na TMZ,, ,vtoroto predavawe od Prof. D-r Marija Zuèlova so tema: ,,Mikroimplanti-novo isku[enie kaj ortodontskata Ankaraà,, ,tretoto be[e od Prof. D-r Adem Aqu[i so tema: ,,Etiolo[ka terapija, zna~ajna faza vo tretmanot na paradontopatija,, a poslednoto be[e odràno od Ass. D-r Zlatko Georgiev so tema: ,,Traumatskite povredi na zabi-terapevtsko osvrnuvawe" . U~estvoto na kolegite stomatolozi be[e vo zna~itelno golem broj, [to ukaùva na visokata odgovornost na Stomatolo[koto Dru[tvo na Albancite da organizira i odrùva visoko vredni predavawa i so [irok interes za na[ite kolegi. Na u~esnicite, na krajot im bea dodeleni sertifikati akreditirani od Stomatolo[kata komora na Makedonija vrednuvani so 12 bodovi za aktivno i 8 bodovi za pasivno u~estvo, koi kontiunirano ]e vredat za licencirawe i relicencirawe.

Dr. Xhelal Ibrahimi

APOLONIA 10 • 19, f. 95-104, Maj 2008

Xelal Ibraimi

APOLONIA 10 • 19, str.95-104, Maj 2008

II - NACIONALNA KONFERENCIJA NA IMPLAMANTOPROTEZA

KONFERENCA E II NACIONALE E IMPLANTOPROTEZËS Shoqata “Asocimi Nacional i Dentisteve Shqiptarë“ bashkë me Shoqatën Stomatologjike Shqiptare me datën 30 janar 2008 në Tiranë, Republika e Shqipërisë organizoi dhe mbajti konferencën e dytë nacionale e Implantoprotezës. ANDSH - Asocimi Nacional i Dentisteve Shqiptare është themeluar me 30 pril 2006 në Tiranë, kjo shoqatë u paraqit denjësisht përpara autoriteteve politike e universitare shqiptare e italiane, mjekëve stomatologë, gjithë personelit të kësaj fushe, si dhe gjithë opinionit shqiptar. Me atë rast presidenti i kësaj shoqate dr. Armando F. Minciareli parashtroi objektivat e ANDSH-së. - Të përkrah, të mbrojë e të ngrej reputacionin, statusin profesional të stomatologut. - Të mbajë nivel të lartë të standardeve profesionale e të ruaj në shoqëri integritetin e anëtarëve të saj. - Të kujdeset për organizimin e kurseve të azhornimit profesional, të të kongreseve e të veprimtarive të tjera në nivel nacional e internacional, duke u ofruar kështu stomatologëve mundësi kualifikimi e azhornimi sipas standardeve botërore. Në drejtim për t’i plotësuar objektivat krysore të shoqatës u organizua konferenca me karakter ndëkombëtarë. Në këtë konferencë ligjëruan profesor eminent nga implantologjia prej universiteteve italiane. Pjesëmarrësit e këtij manifestimi patën mundësinë që t’i dëgjojnë të ariturat dhe teknologjinë e fundit në aplikim të implantologjisë. Në këtë konferencë me punimet e tyre shkencore nga lëmi i Implantologjisë u prezentuan edhe kolegët nga Shqipëria me përvojën e tyre nga të ariturat dhe trendet më bashkëkohore nga implantologjia. Punimet e të gjithëve u mirëpritën dhe ngjallën interesim te të pranishmit. Në përfundim të këtij tubimi shkencor u organizua diskutim ku pjesëmarrësit dhanë vlerësimet dhe sugjerimet e tyre. Mesazhi që APOLONIA 10 • 19, f. 95-104, Maj 2008

Zdruènieto Nacionalna Asociacia na Dentisti Albanci zaedno so Albansko Stomatolo{ko Zdruènie vo datumot 30 januar 2008 god. vo Tirana, Albanska Republika organizira i odrì vtotoro nacionalna Konferencija za Implantoproteza. NADA - Nacionalna Asociacija na Dentisti Albanci e osnovan na 30-ti April 2006 godina vo Tirana, ova zdruènie gordo se pojavi pred albanskite i italianskite politi~ki autoriteti, lekarite stomatolozi, na celiot personal od ovaa pole, kako i pred celiot albanski opinion. Vo toa prilika pretsedatelot na ovaa zdruènie Dr. Armando F. Minciareli gi objavi objektivite na NADA. - Da podrì, da ja brani i da ja podiga reputacijata, profesionalniot status na stomatologot. - Da ja odrì visoko nivo na profesionalen standard kako i da ja ~uva vo op{testvoto integritetot na svoite ~lenovi. - Da se pogriì za organizirawe na kursevi za profesionalno unapreduvawe, na kongresi i drugi dejstva na nacionalen i internacionalen nivo, vo ovoj na~in ovozmoùvaj}i spored svetskite standardi. Vo nasoka za ispolnuvawe na glavnite objektivi na zdruènieto se organizira so me|unaroden karakter. Na ovaa konferencija predavaa eminentni profesori po implantologija od italijanskite univerziteti, u~esnicite na ovaa manifestacija imaa prilika za da slu{aat sovremenite postignuvawe i poslednata tehnologija primenet vo implantologija. Na ovaa konferencija so svoite nau~ni trudovi vo domenot na implantologija se prezentiraa kolegite od Albania so svoite iskustva od sovremenite postignuvawe i trendovi vo implantologija. Nivnite trudovi bea dobro primeni i predizvikuvaa interes kaj prisutnite. Na krajot na ovoj nau~en sobir se vode{e diskusija vo koja u~esnicite gi iznesoa nivnite procenki i sugestii za

APOLONIA 10 • 19, str.95-104, Maj 2008

ovoj sobir. Porakata {to proizleze od ovoj sobir e deka doktorite stomatolozi osven nivna stru~na podgotovka, treba pogolemo vnimanie da mu posvetuvaat i na nivnoto permanentno nivno dograduvawe so nivno pomasovno u~estvo na vakvi i sli~ni sobiri.

doli nga ky tubim ishte që mjekët stomatolog përveç aspektit të tyre profesional duhet t’i kushtojnë kujdes edhe edukimit të tyre permanent me pjesëmarrjen e tyre më masovike në tubime të këtilla dhe të ngjajshme. Dr. Amet Demiri Mr. sci

APOLONIA 10 • 19, f. 95-104, Maj 2008

Dr. Amet Demiri M-r sci

APOLONIA 10 • 19, str.95-104, Maj 2008

PRV ME\UNARODEN KONGRES NA MAKSILOFACIALNI I ORALNI HIRURZI NA KOSOVO I TRET ALBANSKI SIMPOZIUM ZA ORALNA I MAKSILOFACIALNA HIRURGIJA

KONGRESI I PARË NDËRKOMËTAR I KIRURGËVE MAKSILOFACIAL DHE ORAL TË KOSOVËS DHE SIMPOZIUMI I TRETË I KIRURGJISË ORALE DHE MAKSILOFACIALE SHQIPTARE Me datën 20-23 Mars 2008 në Prishtinë, Republika e Kosovës nën organizim të Shoqatës së kirurgëve maksillofacial dhe oral të Kosovës e nën patronatin e Presidentit të Republikës së Kosovës Dr. Fatmir Sejdiu u mbajtë Kongresi i Parë i Kirurgëve Maksilofacial dhe Oral të Kosovës dhe Simpoziumi i tretë i kirurgëve maksilofacial dhe Oral shqiptar. Në këtë kongres u prezentuan pjesmarës nga disa shtete siç ishin Britania e Madhe, Gjermania, Italia, Kroacia, Hungaria, Turqia, Slovenia, Shqipëria, Maqedonia dhe Kosova. Kongresin e shpalli të hapur Prof. Dr. Osman Sejfija Kryetar i shoqatës së kirurgëve maksilofacial dhe oral njëherit edhe kryetar i këshillit organizativ pastaj të pranishmit i përshëndeti edhe Presidenti i Republikës së Kosovës Prof.Dr.Fatmir Sejdiu. Gjatë këtyrë ditëve në bazë të agjendës së planifikuar u prezentuan shumë ligjërata plenare dhe punime shkencore. Vlen të veçohen profesorët eminent siç janë: Prof.Dr. J.Lowry me prezentimin e tij “Evolucioni i kirurgjisë Kraniomaksillofaciale në Europë” gjithashtu do të kishim përmendur edhe ligjëratën e Prof. dr. Miso Virag nga Kroacia me: ”Diagnoza diferenciale e tumoreve të kokës dhe qafës”. APOLONIA 10 • 19, f. 95-104, Maj 2008

Na den 20-23 mart vo Pri{tina - Republika Kosovo vo organizacija na Dru{tvoto na Maksilofacialni i Oralni Hirurzi na Kosovo a pod pokrovitelstvo na Pretstedatelot na Republika Kosovo D-r Fatmir Sejdiu, se odr`a Prviot Kongres na Maksilofacialnite i Oralnite Hirurzi na Kosovo i tretiot Albanski simpozium na Oralni i Maksilofacialni hirurzi. Vo ovoj kongres se pretstavija u~esnici od nekolku dr`avi kako {to se Velika Britanija, Germanija, Italija, Hrvatska, Ungaria, Turska, Slovenia, Albania, Makedonia i drugi. Kongresot go proglasi za otvoren Prof. D-r Osman Sejfia - Pretsedatel na Dru{tvoto na Maksilofacialni i oralni Hirurzi na Kosovo ednovremeno i pretsedatel na organizatorskiot, sovetot, pa potoa prisutnite gi pozdravi i pretsedatelot na Republika Kosovo Prof. D-r Fatmir Sejdiu. Vo tekot na ovie denovi spored planiranata agenda se pretstavija mnogu plenarni predavawa i nau~ni trudovi. Treba da se istaknat eminentnite profesori kako {to se: Prof. Dr. J. Louri so negovata prezentacija Evolucijata na Kraniomaksilofacialna hirurgija na Evropa isto taka }e go istakneme predavaweto na prof. D-r Mi{to Virag od Hravatska so: Diferencialnata diagnoza na tumorite na

APOLONIA 10 • 19, str.95-104, Maj 2008

Me ligjërata plenare në kongres u paraqitën edhe Prof. Dr. G. Sabo (Hungari); Prof. Dr. O. Guven (Turqi). Prof .Dr Kansky (Sloveni); Prof. Dr. U. Eckelt (Gjermani); Prof Dr. D. Macan (Kroaci) dhe Prof. Dr. G.Virgjili (Itali). Përveç ligjëratave plenare ishin paraparë edhe prezentime orale nga të gjitha vendet pjesëmarëse. Organizatori përveç pjesë së punës shkencore për pjesëmarësit organizoi edhe mbrëmje gazmore. Në fund kemi pështypjen se të gjithë pjesëmarsit u ndanë të kënaqur nga ky kongres të cilën kënaqësi e zmadhoi fakti se ishte kongresi i parë i organizuar në Kosovën e pavarur.

glavata i vratot. So plenarni predavawa na kongresot se pretstavija i Prof. D-r G. Sabo (Ungarija); Prof. D-r O. Guven (Turcija); Prof. D-r Kanski (Slovenija); Prof. D-r U. Eckelt (Germanija); Prof. D-r Macan (Hrvatska) i Prof. D-r G. Virgili (Italija). osven plenarnite predavawas bea predvideni i oralni prezentacii od site zemji u~esni~ki. Organizatorot osven nau~no rabotniot del za u~esnici i sve~ena ve~era. Na krajot imame vpe~atok deka site u~esnici se razdelija zadovolni od ovoj Kongres koe zadovolstvo go zgolemi faktot deka kongresot be{e prv organiziran vo Nezavisno Kosovo.

Mr. sci Dr. Zulfiqar Cara

M-r sci D-r Zulfi}ar Cara

APOLONIA 10 • 19, f. 95-104, Maj 2008

APOLONIA 10 • 19, str.95-104, Maj 2008

4-ta Stomatolo{ka Konferencija

Konferenca e 4-të Stomatologjike

U.F.O. UNIVERSITY

Me 28-29 Mars 2008 në Tiranë u mbajt Konferenca e 4-të Stomatologjike e organizuar nga UNIVERSITETI U.F.O. Në këtë konferencë sipas informatave tona morrën pjesë afër 400 stomatologë nga Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia. Ky manifestim tradicional i organizuar nga Fakulteti Stomatologjik pranë Universitetit U.F.O., Tiranë, u mbajt dhe i zhvilloi punimet në hotel Tirana Internacional. Karakteristikë e veçantë dhe pozitive e kësaj Konference për pjesëmarrësit ishte se në këtë tubim të stomatologëve, morrën pjesë përveç nga vendet e banuara me shqiptarë edhe ligjërues nga Italia dhe Turqia. Pjesmarrësit e këtij manifestimi patën mundësinë që t’i dëgjojnë edhe të ariturat dhe teknologjinë e fundit në aplikim të Stomatologjisë prej profesorit eminent nga Hacettepe University, Faculty of Dentistry Departament of Endodontics Ankara – Turkey si dhe Dott. Armando F. Minciareli nga Italia. Në këtë konferencë pjesë aktive morrën studentët e Fakultetit Stomatologjik U.F.O. bashkë me pedagogët e tyre. Vlen të theksohet se në këtë tubim u bë e mundur që kolegët nga të gjitha vendet pjesëmarëse t’i kordinojnë aktivitetet e viteve të ardhshme. Në këtë konferencë krahas kolegëve nga fakultetet e stomatologjisë të Tiranës dhe të Prishtinës me punimet e veta u paraqitën edhe disa anëtarë të Shoqërisë Stomatologjike Shqiptare nga Maqedonia.

Na 28-29 mart 2008 godina vo Tirana se odrà tretata Stomatolo{ka Konferencija organiziran od UNIVERZITETOT U.F.O. Na ovaa konferencija u~estvuvaa okolu 400 stomatolozi od Albania, Kosovo i Makedonija. Ovaa tradicionalna manifestacija organiziran od UNIVERZITETOT U.F.O. Stomatolo{kiot fakultet vo Tirana se odrà vo hotelot Tirana Internacional. Pozitivnoto i posebnoto obeleìe na ova Konferencia za u~esnicite e faktot deka na ovaa konferencija osven od mestata naseleni so albanci zedoa u~estvo predava~i od Italia i Turska. U~esnicite na ovaa manifestacija imaa prilika da slu{aat i da se zapoznavaat so novinite i so poslednata tehnologija primeneta vo stomatologijata od eminentniot profesor od Hacittepe University, Faculty of Dentistry Departament of Endodontics Ankara Turkiye kako i Dott. Armando F. Minciareli od Italia. Na ovaa konferencija aktivno u~estvuvaa i studentite od Stomatolo{kiot fakultet U.F.O. so svoite pedagozi. Vredi da se napomenuva deka vo ovoj sobir im se ovozmoì na kolegite od site zemji u~esnici da gi kordiniraat aktivnostite vo idnite godini. Na ovaa konferencija pokraj kolegite od stomatolo{kite fakulteti od Tirana i Pri{tina so svoite trudovi se prezentiraa i nekolku ~lenovi od Stomatolo{koto dru{tvo na Albancite od Makedonija.

APOLONIA 10 • 19, f. 95-104, Maj 2008

100

APOLONIA 10 • 19, str.95-104, Maj 2008

Me këtë përshkrim që i bëmë kësaj Konference dëshirojmë që të nxisim kureshtjen e kolegëve për pjesëmarrje ma masovike në tubime të tilla dhe të ngjashme Stomatologjike me pjesëmarrje aktive me punime ose pasive duke i ndjekur risitë dhe hulumtimet bashkohore në lëmin e stomatologjisë.

So ovoj opis na ovaa konferencija sakame da potikneme vnimanieto na kolegite za po masovno u~estvo na vakvi i sli~ni Stomatolo{ki sobiri kako aktivni u~esnici so trudovi ili pasivno pratej}i novitetite i nau~nite sovremeni dostignuvawa vo oblasta na stomatologijata.

Dr. Gjynele Demiri

APOLONIA 10 • 19, f. 95-104, Maj 2008

101

D-r \unele Demiri

APOLONIA 10 • 19, str.95-104, Maj 2008

CONGRESSES, SYMPOSIUMS, MEETINGS 3rd European Conference on Head and Neck Oncology Zagreb, Croatia May 8 - 10, 2008 International Dental Conference: Future Trends in Implantology Berlin, Germany May 15 - 17, 2008 9th Congress of the European Academy of Paediatric Dentistry Dubrovnik, Croatia May 29th - June 1st, 2008 18th Southwest Symposium on Forensic Dentistry San Antonio, USA June 2 - 6, 2008 85th Congress of the The European Orthodontic Society Helsinki, Finland June 9 – 14, 2009 84th Congress of the The European Orthodontic Society Lisbon, Portugal June 10 - 14, 2008 86th General Session & Exhibition of the IADR Toronto, Canada July 2-5, 2008 13th Biennial Meeting of the International Association of Craniofacial Identification (IACI) Dundee, United Kingdom July 14-18, 2008 18th IAFS Triennial Meeting New Orleans, USA July 21 - 26, 2008 14th International Symposium on Dental Morphology Greifswald, Germany August 20 – 23, 2008 XIXth Congress of the European Association for Cranio-Maxillo-Facial Surgery Bologna, Italy September 9 - 13, 2008

APOLONIA 10 • 19, f. 95-104, Maj 2008

103

APOLONIA 10 • 19, str.95-104, Maj 2008

Meeting of the European Society of Microscope Dentistry Amsterdam, the Netherlands September 18 - 20, 2008 ALBANIANS’ STOMATOLOGICAL SOCIETY Simposyum with International Participation "Actualities in dentistry" 23-24 Noemvri 2008 Tetova, Macedonia e-mail: apolonia_congress@yahoo.comm www.albstom.org.mk

APOLONIA 10 • 19, f. 95-104, Maj 2008

104

APOLONIA 10 • 19, str.95-104, Maj 2008

IN MEMORIAM

Dr. Muharem Nexhipi Mr. sci (1954-2008) Më datë 03.03. 2008 në moshën 54 vjecare, pas një sëmundje të rëndë ndëroi jetë drejtori i Qendrës Klinike të Stomatologjisë në Shkup Dr. muharem Nexhipi. Varrimi i të ndjerit është bë në varezat muslimane në Manastir. Dr. Muharem Nexhipi lindi më 27.12.1954 në Manastir. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, shkollën e mesme në Prishtinë, ndërsa akultein e Stomatologjisë në Universitetin e Zagrebit. Në fakultetin e Stomatologjisë në Zagreb specializoi në lëndën e patologjisë dentare, ndërsa në vitin 1987 në pot ë njëjtin fakultet edhe magjistroi. Gjat tërë procesit të shkollimit, tregoi interes permanent si për përsosje profesionale, poashtu edhe përsosjë shkencore, duke i ndjekur në hap të arriturat e reja dhe qasjet metodologjike. Dr. Muharem Nexhipi ishte zëvendës ministër në ministrinë e shëndetësisë të Republikës së Maqedonisë. Ka dhënë kontribut të madh në zhvillimin e sistemit edukativo shëndetsorë në Republikë dhe atij Stomatologjik në veçanti.

APOLONIA 10 • 19, f. 105-106, Maj 2008

Na 03. 03. 2008 godina, na 54 godi{na vozrast i po te{ka bolest po~ina direktorot na Stomatolo{kiot Klini~ki Centar vo Skopje D-r Muharem Nexipi. Po~inatiot be{e pogreban vo muslimanskite grobi{ta vo Bitola. D-r Muharem Nexipi e roden na 27. 12. 1954 vo Bitola. Osnovnoto obrazovanie go zavr{i vo rodniot kraj, a srednoto vo Pri{tina, dodeka Stomatolo{kiot fakultet go zavr{i vo Univerzitetot vo Zagreb. Na Stomatolo{kiot fakultet vo Zagreb, specijalizira{e vo predmetot za dentalna patologija, a vo 1987 vo istoimeniot fakultet i magistrira{e. Vo tekot na celokupnoto negovo {koluvawe poka`uval permanenten interes kako za stru~no taka i za nau~no usovr{uvawe, sledej}i gi vo ~ekor site novi dostignuvaëa i metodolo{ki pristapi. Bil zamenik-minster za zdravstvo pri ministerstvoto za zdravstvo na Republika Makedonija. Ima dadeno golem pridones za razvoj na zdravstveniot i edukativniot sistem vo Republikata, so poseben akcent na unapreduvaweto na stomatolo{kata dejnost.

105

APOLONIA 10 • 19, str.105-106, Maj 2008

Nga 29.09.2006 Dr. Muharem Nexhipi ishte drejtor i qendrës klinike universitare stomatologjike Shën pantelejmoni. Vdekja e Dr. Nexhipit është një humbje e madhe për shoqërinë në Maqedoni, për shëndetsinë në përgjithsi dhe Stomatologjinë në vecanti, ndërsa me vdekjen e tij, shoqëria, të afërmit dhe familjarët e tij humbën gjënë më të vlefshme; shokun, mikun, djalin, bashkëshortin dhe babanë.

APOLONIA 10 • 19, f. 105-106, Maj 2008

Od 29.9.2006 godina D-r Muarem Nexipi e direktor na Univerzitetski stimatolo{ki klini~ki centar Sv. Pantelejmon vo Skopje. Smrta na D-r Nexipi e golema zaguba za op{testvotovo vo Makedonija, za zdravstvoto, a posebno za Stomatologijata, a so negovata smrt, dru{tvoto, pobliskite i rodninite go izgubija najvrednoto: drugarot, prijatelot, sinot soprugot i tatkoto.

106

APOLONIA 10 • 19, str.105-106, Maj 2008

UDHËZIME PËR AUTORËT Në revistën stomatologjike Apolonia publikohen punime burimore të cilët nuk janë botuar më parë. Punimet i nënshtrohen recenzionit dhe klasifikohen në këta kategori: Punime burimore shkencore Kumtesa pararendëse Punime Profesionale Ekspoze nga tubimet shkencore Vështrime Në revistën Apolonia publikohen edhe tekste të cilët nuk i nënshtrohen recenzionit dhe klasifikohen në: Mendime dhe komente Shënime Prezentime dhe informata nga praktika në formë të shkresës ose përkthim i artikujve nga literatura e huaj. Në rubrika të veçanta publikohen edhe: Vështrime Prezentime librash Risi Kalendari i tubimeve të rëndësishme shkencore dhe profesionale. Tekstet nga lëmi i edukatës shëndetësore e mjekësore në përgjithësi dhe tekstet nga lëmi i edukatës shëndetësore stomatologjike në veçanti do të radhiten në rubrikat gjegjëse. Udhëzimet për publikim të punimeve në revistën stomatologjike Apolonia janë në harmoni me porositë e International Committee of Medical Journal Editors, Uniforms Requirements for Maruscripts Subnitted to Biomedical Journals, Ann Intern med. 1988; 108: 258-265. Punimet për publikim i dërgohen redaksisë në këtë adresë: Revista Stomatologjike Apolonia, Rr. Ivo Llolla Ribar 145, 1200 Tetovë - Maqedoni. Punimet që i nënstrohen recenzionit mund të kenë maksimalisht 16 faqe të shtypura. Teksti nga punimet që nuk i nënshtrohen reçensionit mund të ketë 12 faqe të shkruara. Vështrimet, prezentimet e librave dhe risitë mund të kenë maksimalisht 3 faqe të shtypura. APOLONIA 10 • 19, f.107-112, Maj 2008

Revista botohet në tre gjuhë: shqip, maqedonisht edhe anglisht. Punimet të cilët arrijnë vetëm në njerën gjuha, redaksia e rruan të drejtën për përkthimin dhe botimin e tyre edhe në gjuhët e tjera në të cilat botohet revista. Teksti i punimit Punimet e tëra duhet të dërgohen në dy kopje të formatit A4 dhe të shoqëruara me disketë ose CD. Punimet duhet të jenë të shkruara në dy shtylla. Në anën e djathtë dhe ate të majtë të shkrimit hapësira e bardhë e pashkruar duhet të jetë nga 3cm. Faqja e parë e punimit duhet të përmbajë: Titullin e punimit, emrat e autorëve, emrin e institucionit nga vijnë autorët dhe adresën për korespodencë. Titulli i punimit: Të jetë i qartë dhe sa më i shkurt. Autorët shkruhen me emrin dhe mbiemrin e tyre të plotë. Pas kësaj shkruhet emri i saktë i intitucionit ku është realizuar punimi. Emrat e institucioneve duhet të shkruhen në rradhë të njëjtë sikurse emrat e autorëve. Në të njëjtën faqe duhet të shënohet adresa për korespodencë e autorit. Është e domosdoshme që autorët në faqet pasuese të punimit ta shkruajnë titullin e shkurtuar të punimit edhe ate jo më shumë se 25 germa. Abstrakti shkruhet në letër të veçantë dhe nuk duhet të jetë më i gjatë se 160 fjalë. Abstrakti duhet ti përmbajë faktet kryesore të punimit. Prezentim të shkurtë dhe të saktë të problemit, qëllimin e punimit, metodën e punës, rezultatet (me të dhënat specifike dhe numerike) dhe konkluzionet themelore. Abstrakti në gjuhën angleze shkruhet gjithashtu në letër të veçantë, ai e përmban edhe titullin e punimit. Në abstrakt nuk duhet të ketë shkurtesa dhe akronime. Abstrakti në fund të tekstit duhet të ketë 3-5 fjalë kyçe të cilat janë me rëndësi për klasifikimin dhe identifikim të punimit dhe do të na ndihmojë në hartimin e deskriptorit.

107

APOLONIA 10•19,str.107-112, Maj 2008

Hyrja: Paraqet prezentim të qartë dhe të shkurtë të problemit dhe të qëllimit të punimit. Në formë të shkurtë ceken punimet të cilët janë në mënyrë direkte të lidhur me problemin të cilin e shkoqit artikulli në fjalë. Në fillim të faqes ku është hyrja edhe një herë shkruhet titulli i punimit, por pa emrat e autorëve dhe të institucioneve. Materialet dhe metodat të cilat janë përdorur në punim prezentohen shkurt por mjaftueshëm që lexuesit t’i mundësohet përsëritja e hulumtmit të përshkruar. Metodat paraqiten sipas rrënditjes së përdorimit të tyre. Barërat theksohen sipas emrit të tyre gjenerik. Metodat e njohura nga literatura nuk përshkruhen, por vetëm ceket e dhëna burimore në literaturë. Rezultatet: duhet të jenë të saktë dhe qartë të paraqitur. Vlerat e rezultateve duhet statistikisht dhe në mënyrë profesionale të përpunohen. Diskutimi dhe përfundimi: prezentohen ndaras. Qëllimi i diskutimit është që të bëjë interpretimin e rezultateve dhe krahasimin e tyre me njohuritë ekzistuese me vlerë në atë lëmi, prej nga dhe rrjedhin përfundimisht. Tabelat dhe fotografitë Punimi mund të shoqërohet me fotografi dhe tabela Tabelat: Çdo tabelë shkruhet ose vizatohet në fletë të veçantë dhe jo në tekst, duhet të ketë titull dhe numër rendorë i cili ndërlidhet me tekstin. Ilustrimet: Çdo ilustrim duhet të ketë përshkrimin dhe numrin rendor me të cilin paraqitet në tekst. Përshkrimi i fotografive legjenda shkruhet në fletë të veçantë sipas numrit rendor. Fotografitë mund të jenë kolor ose bardh e zi. Në shpinën e fotografive duhet të shkruhen inicalet e autorit të parë si dhe titulli i shkurtuar. Me anë të shigjetës duhet të tregohet pjesa e epërme e fotografisë. Porositet që pjesët me rëndësi në fotografi të

APOLONIA 10 • 19, f.107-112, Maj 2008

shënohen me shigjetë ose me shenja të përshtatshme. Të sëmurëve në fotografi duhet t’u mbnulohet identiteti. Vizatimet: Punohen në letër të bardhë, në disketë ose në CD dhe dërgohen në origjinal. Germat dhe shenjat doemos të jenë të qarta, të kenë madhësi të njëjtë, përmasat të jenë të tilla që çdo e dhënë me zvogëlim të ngel e qartë. Shfrytëzimi i fotografive dhe tabelave nga burime të ndryshme duhet të përcillet me të dhëna se nga janë marrë. Sipas rregullës, tabelat shënohen si “Tabelë”, ndërsa i tërë fotodokumentacioni tjetër shënohet si “Foto”. Tabelat dhe fotografitë nuk duhet të jenë më shum se 12 në numër. Përshkrimi i literaturës: Literatura shkruhet në fletë të veçantë. Sipas Stilit Vankuver. Revistat duhet të përshkruhen me shkurtesa të cilat përdoren në Index Medicus. Klasifikimi i punimeve Punimet të cilët botohen në revistë klasifikohen në: Punime burimore shkencore, kumtesa pararendëse, punime profesionale, ekspoze nga tubimet shkencore, vështrime, prezentime rastesh. Vërejtje Për profesionalizëm të punimeve përgjegjësi mbajnë vet autorët dhe recenzuesit. Të gjitha hulumtimet duhet të jenë në pajtueshmëri të plotë me parimet themelore të deklaratës së Helsinkut (World, Health Authority - 1975). Punimet të cilët nuk jan shkruar sipas udhëzimeve të lartpërmendura nuk mund të pranohen për botim. Punimet në revistë publikohen sipas radhitjes së caktuar nga redaksia dhe jo sipas arritjes së tyre. Dorëshkrimet, fotografitë dhe dokumentacioni tjetër nuk kthehen, ndërsa të gjitha shtojcat e botuara dhe botimet e veçanta janë në pronësi të botuesit. Autorëve u takojnë nga 10 ekzemplarë të revistës.

108

APOLONIA 10•19,str.107-112, Maj 2008

UPATSTVA ZA AVTORITE Vo stomatolo{koto spisanie "Apolonija" se objavuvaat izvorni trudovi koi prethodno ne se objavuvani. Trudovite podleàt na recenzija i se klasifikuvaat vo ovie kategorii: Izvorno nau~ni trudovi Prethodni soop{tenija Stru~ni trudovi Izlagawa od nau~nite sobiri Pregledi Vo spisanieto "Apolonija" se objavuvaat isto taka tekstovi koi ne podleàt na recenzija i se klasificiraat vo: Mislewa i komentari Bele{ki Prikazi i soop{tenija od praksa vo oblik na dopisi, ili prevodi na napisi od stranskata literatura. Vo posebni rubriki se objavuvaat i: Pregledi Prikazi na knigi Novini Kalendar na zna~ajni nau~ni i stru~ni sobiri Tekstovite od medicinskoto zdravstveno vospituvawe voop{to, i od stomatolo{koto zdravstveno vospituvawe posebno }e se rasporedat vo soodvetnite rubriki. Upatstvata za objavuvawe na trudovite vo stomatolo{koto spisanie “Apolonija” se vo soglasnost so preporakata na International Committee of Medical Journal Editors, Uniform Requirements for Manuscript Submitted to Biomedical Journals, Ann Intern Med 1988; 108: 258-265 Trudovite za objavuvawe se pra}aat do uredni{tvoto na ovaa adresa: Stomatolo{ko spisanie "Apolonija", Ivo Lola Ribar 145, 1200 Tetovo Makedonija Tekstot od trudovite {to podleàt na recenzija moè da ima maksimalno 16 pi{uvani stranici. Tekstot od trudovite {to ne podleàt na recenzija moè da ima maksimalno 12 pi{uvani stranici. Pregledite, prikazite na knigi i novinite moè da imaat maksimalno 3 pi{uvani stranici. Spisanieto se izdava na tri jazici: albanski, makedonski i angliski. Za

APOLONIA 10 • 19, f.107-112, Maj 2008

trudovite {to pristignuvaat napi{ani samo na eden od jazicite, uredni{tvoto go zadr`uva pravoto za niven prevod i pe~atewe na ostanatite jazici na koi se izdava spisanieto.

Tekstot na trudot Kompletnite trudovi treba da se ispra}aat vo dve kopii na A4 format pridruèni so disketa ili CD. Trudovite treba da se napi{ani na dva reda. Na levata i na desnata strana od listot treba da ima bel rab od 3cm. Prvata strana od trudot treba da gi sodrì: Naslovot na trudot, imiwata na avtorite, imeto na institucijata od kade {to doa|aat avtorite i adresa za dopis Naslovot na trudot: Treba da e jasen i pokratok. Avtorite treba da se zapi{uvaat so polno ime i prezime. Potoa se pi{uva polnoto ime na institucijata kade {to trudot e realiziran. Imiwata na instituciite treba da se pi{uvaat po ist raspored so imiwata na avtorite. Na istata stranica treba da se napi{e adresata na avtorot za korespondencija. Zadolìtelno avtorite vo slednite stranici na trudot da go pi{uvaat naslovot na trudot vo skratena forma i toa ne pove}e od 25 bukvi. Apstrakt: se pi{uva na poseben list i ne treba da bide podolg od 160 zborovi. Apstraktot treba da gi sodrì va`nite fakti na trudot: kratka i jasna prezentacija na problemot, celta na trudot, metodot na rabota, rezultatite (so specifi~ni i broj~ani podatoci) i osnovnite zaklu~oci. Apstrakt na angliski se pi{uva isto taka na poseben list. Toj go sodrì i naslovot na trudot. Vo apstraktot ne treba da ima kratenki i akronimi koi se zna~ajni za klasifikacija i identifikacija na trudot, a }e ni koristat za sostavuvawe na deskriptorot. Voved: Kratko i jasno go prezentira problemot i celta na trudot. Kratko se spomenuvaat trudovite koi se direktno povrzani so problemot {to go prikaùva spomenatiot tekst. Na po~etokot na stranicata kade {to e i vovedot, u{te

109

APOLONIA 10•19,str.107-112, Maj 2008

edna{ se pi{uva naslovot na trudot, me|utoa bez imiwata na avtorite i instituciite. Materijalite i metodite koi se primeneti vo trudot se prezentiraat na opi{anoto istraùvawe. Metodite se prikaùvaat spored rasporedot na nivnata primena. Lekovite se naveduvaat spored nivnoto generi~no ime. Metodite, poznati od literaturata ne se opi{uvaat, tuku se naveduva izvorniot literaturen podatok. Rezultatot treba da e precizno i jasno prikaàn. Zna~eweto na rezultatot treba profesionalno i statisti~ki da se obraboti. Diskusijata i zaklu~ocite se prikaùvaat odvoeno. Celta na diskusijata e interpretacija na rezultatite i nivno sporeduvawe so postojnite va`ni soznanija vo taa oblast, od kade {to proizleguvaat zaklu~ocite. Tabeli i sliki Trudot moè da bide pridruèn so tabeli i sliki. Tabeli: Sekoja tabela se pi{uva na poseben list a ne vo tekstot, treba da ima naslov i reden broj koj se povrzuva so tekstot. Ilustracii: sekoja ilustracija mora da ima opis i reden broj so koj se pojavuva vo tekstot. Opisot na slikata - legendata se pi{uva na poseben list po reden broj. Slikite moè da bidat kolor ili crnobeli. Na zadnata strana na slikata treba da se napi{at inicijalite na prviot avtor, kako i skrateniot naslov. So strelka treba da se ozna~i gorniot del od slikata. Se prepora~uva va`nite delovi od slikata da se ozna~at so strelka ili so soodvetni znaci. Na pacientite od slikata treba da im se pokriva identitetot. Crteì: Se izrabotuvaat na bela hartija, na disketa ili na CD i se pra}a

APOLONIA 10 â&#x20AC;˘ 19, f.107-112, Maj 2008

originalot. Bukvite i znacite mora da bidat jasni, da imaat ista golemina, proporciite treba da se takvi {to sekoj podatok, so namaluvaweto }e ostane jasen. Koristeweto na slikite i tabelite od razni izvori treba da bide prosledeno so podatoci koi pokaùvaat od kade se zemeni. Spored praviloto, tabelite se ozna~uvaat so "Tabela", a drugoto foto dokumentacija se ozna~uva so "slika". Tabelite i slikite ne treba da se pove}e od 12 vo broj. Popis na literaturata Literaturata se pi{uva na poseben list spored Stilot Vankuver. Spisanijata treba da se prikaùvaat so kratenki koi se upotrebuvaat vo INDEX MEDICUS Klasifikacija na trudovite Trudovite koi se objavuvaat vo spisanieto se klasificiraat kako: Izvorno nau~ni trudovi, prethodni soop{tenija, stru~ni trudovi, izlagawa od nau~nite sobiri, pregledi, prikazi na slu~ai. Opomena Za stru~nosta na trudovite odgovorni se samite avtori i recenzentite. Site istraùvawa treba da se vo soglasnost so osnovnite principi na Helsin{kata deklaracija (World Health Authority - 1975) Trudovite koi ne se napi{ani spored gorenavedenite upatstva ne moàt da se primat za objavuvawe. Trudovite vo spisanieto se objavuvaat spored odredeniot raspored od redakcijata, a ne spored nivnoto pristignuvawe. Rakopisite, slikite i drugata dokumentacija ne se vra}aat, a site prilozi i posebnite izdanija se vo sopstvenost na izdava~ot. Na avtorite im sleduvaat po 10 primeroci na spisanieto.

110

APOLONIA 10â&#x20AC;˘19,str.107-112, Maj 2008

INSTRUCTIONS TO AUTHORS In journal of dentistry Apolonia will be published original papers which are not published previously. Papers are submitted to the reviewer’s report and are clasificate into these categories: Original scientific papers Preliminary communications Professional papers Conference papers Reviews In journal Apolonia also will be published texts wich don’t submitte to the reviewer’s report and are clasificate in: Opinions and comments Noteses Presentations and informations from the practice such as paper or articles translated from other languages. In special columns also will be published Reviews Books presentation News Calendar of important scientific and profesional meetings. Text about medical health education on generally, and stomatological health education in particullary will be ranged on adeguate columns. Instructions for preparation of manuscripts submitted to journal of dentistri Apolonia are consistent with recomendations issued by the International Commitee of Medical Journal Editors, uniform requirements for Manuscripts Submitted to Biomedical Journals, Ann Intern Med 1988; 108: 258-265. The papers for publication should be addressed to: Journal of dentistry APOLONIA, Ivo Llola Ribar 145, 1200 Tetova Macedonia Papers which are submitted to the rewiewer’s report should not exceed 16 printed pages. Papers which are not submited to the reviewer’s report should not exceed 12 printed pages.

APOLONIA 10 • 19, f.107-112, Maj 2008

Reviews, books presentations and news, should not exceed 3 printed pages. Journal is printed in three languages: Albanien Macedonien and English. Papers which are in one language, editorial staff keep the right to translate into other printing languages of the Journal. Preparation of Manuscript The complete paper should be submitted in two kopies in format A4 on escorted with disc or CD. It should be typed double - space throughout the paper and a left and right margins of at least 3cm. Title page should contain: The title of the paper, names of authors, their affiliations (institutions) and address for corespodence. The title of the paper should be as short as posssible. The authors are writed with their full name and surname. Than is writed the exacte name of the institution where is realised the paper. Institutions should follow the sequence of the respective authors. In the same page should be write the address for correspodence. Is necessary that the authors should added a running title of not more than 25 characters. Abstract should be writen on a separate paper and should not exceed 160 words. It should consist all substantial facts about presentation in the paper: brief and precise account of the problem, aim of the study, methods used, significant results (with specific and numerical data) and main conclusions. Abstract in English should be writhen on a separate paper and contain the title of the paper. In abstract text, abbreviations and acronyms should be avoided. Abstract should be followed by 3-5 key words, most important for identification and clasification of the paper contents and helpful in identifying descriptors. Introduksion should provide a brief and concise account of the problem and aim of the study. Previouns articles directly related to the

111

APOLONIA 10•19,str.107-112, Maj 2008

study should be briefly mentioned. The introduction section should be preceded by the title of the paper writen on the top of the page (withaut the authors and institutions). Materials and Methods used in the study should be described briefly but clearly enough as to allow the readers to repeat the study if they wish to. The methods should be presented chronologically as they were used. Drugs should be cited by their generic names. Methods known from literature should not be described but the original literature data listed. Results should be presented clearly and accurately. Significance of the results should be statistically obtained. Discussion and Conclusions should be written separately. The purpose of the Discussion is to give an interpretation of the results and compare them to the existing important knowledge in the field, from which the Conclusions should naturally follow Tables and Figures The paper can be supplemented with figures and tables. Tables: Each table should bi written or drawn on separate paper and not in the body of the text numbered according to their appearence in the text and titled. Illustrations: Each illustration should be numbered accurding to their appearance in the text, and carry a description. Legend to figures should be typed on a separat paper according to the ordinal number. Photographs could be black-white or color. Each photograph shoulds have on the back the initials of the first author, and running title of the paper. Top of the figure should be indicated by an arrow. Is recomandet that the substantional details on the figures should also be indicated by

APOLONIA 10 • 19, f.107-112, Maj 2008

arrow or suitable markers. The identity of each patients in a photo should be covered. Drawings should be made on white paper, on disket or in CD and submitted as original.Letters and sings should be clear, equal size, allowing possible reduction in size. When using figures and tables from other sources, are not should be provided stating the source where they have been taken from. Only tables should be designated “Table”, and any other documentation should be designated as “figure”. The number of tables and figures together should net exceed 12. References References should bi writen on a separate sheet of paper according to the Vancouver style, using journal title abbreviations according to Index Medicus. Clasification of Papers Papers to be published in Journal of dentistry Apolonia are classified as follows: Original scientific papers, preliminary communications, profesional papers, conference papers, reviews, case reports. Attention: Authors and reviewers are responsible for the professional level of the paper. All studies should be consistent with the basic principles of Helsinki Declaration (World Heath Authority 1975). Paper that do not comply with these Instructions will not be taken into consideration for publication. The Editorial Staff keep the right to publish papers regardless of the sequence of their receipt. Manuscripts, photographs and other dokumentation will not be returned to authors, and all printed separates and special editions become the property of the Editor. Each author will recive 10 exemplars of Journal.

112

APOLONIA 10•19,str.107-112, Maj 2008