Hamdi Mediu Pollogu by CABEJ

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Botues: ÇABEJ – Tetovë Recensentë: Prof. Dr. Ferid Hudhri, Qendra e Studimeve Albanologjike, Departamenti i Studimit të Arteve, Tiranë

Prof. Dr. Jahja Drançolli, Prodekan, Ligjërues në Fakultetin Filozofik, Universiteti i Prishtinës.

Përktheu nga gjuha shqipe në anglisht: Minaheta Fetahu Lektore: Mevlude Saliu - Medija, Prof. e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe

Ballina: Mr. Meli Zenku

Botimin e librit financiarisht e ndihmoi Ministria e Kulturës në Republikën e Maqedonisë

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Dr. Hamdi Mediu - Dushi

POLLOGU – THESAR I KULTURËS SHQIPTARE POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ÇABEJ 2010

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

PARATHËNIE

PREFACE

Përcaktimi i ynë për këtë punim të monografisë, të cilën e kemi emërtuar, “Pollogu thesar i kulturës shqiptare”, ka të bëjë me një problematikë e cila deri më tash nuk ka siguruar vend të duhur në rrjedhat e historiografisë shqiptare në Maqedoninë perëndimore. Në këtë punim, punohet për një çështje tejet suptile, me interes dhe rëndësi për artin dhe trashëgiminë kulturore shqiptare, pasi populli në fjalë është i vetmi në Ballkan që u takon tri komuniteteve fetare. Kjo e cekur e bën trashigiminë, artin dhe kulturën shqiptare sa të larmishme, po aq të pasur dhe interesante. Duhet theksuar se në Fushëgropën e Pollogut qysh në kohërat e lashta ekzistonin lokalitete të shumta, gjurmët e të cilëve janë ende ekzistuese në forma të rrënojave, po edhe deri diku të ruajtura. Kushtet e mira klimatike, hidrografike, ekonomike, strategjike etj. kontribuan që në këtë fushëgropë për një kohë të gjatë të krijohen vlera të pasura kulturore-historike, arkitekturale, urbane, rurale e të tjera, të cilat flasin për kulturën e pasur materiale dhe shpirtërore të kësaj treve. Në kohën e sundimit Osman, Pollogu, përkatësisht Tetova, bëhet qendër e njohur kulturore në pjesën Ballkanike të perandorisë Osmane. Tetova në periudhën në fjalë, përveç që arriti shkallë të caktuar të zhvillimit kulturor si dhe në sferat të tjera, ajo po ashtu luajti rol të rëndësishëm edhe në shumë lëmenj që ishin cilësorë për kohën dhe rrethanat historike të qendrës në fjalë dhe më gjerë. Realizimi i këtij punimi, i cili ka të bëjë me trashigiminë kulturore dhe artin shqiptar në Pollog gjatë periudhës osmane, e që në vete paraqet çështje shkencore, i cili në këtë aspekt fare pak, pothuaj se aspak, nuk është i hulumtuar nga autorët shqiptar. Në këtë punim, pos që u shfrytëzua literatura që kryesisht i përket periudhës dhe problemetikës së shqyrtuar, po ashtu kemi përdorur edhe materiale nga puna kërkimore, hulumtuese terrenore. Hulumtimet në fjalë janë bërë nga vetë autori, në objektet me vlera të monumenteve, e që janë ekzistuese në Pollog. Objektet e hulumtimeve janë njëherit edhe burime materiale që në mënyrë analitike janë të shtjelluara në këtë punim. Duke respektuar këto fakte, punimin në fjalë e kemi ndarë në tri pjesë (kapituj), dhe radhitjen e tyre e kemi ndarë si vijon: Në pjesën

I have decided for this monographic work entitled “PollogA Treasure ofAlbanian Culture”, because it deals with the issue which has not secured a desired position in the cur rent Al ba nian his tori og ra phy in Western Macedonia. This work tackles a very subtle issue, which is peculiar and important for the art and the Albanian cultural inheritance, because the people is the only in the Balkans which belongs to three re li gious com mu ni ties. This makes the in her itance, art and Al ba nian cul ture not only splendid but rich and interesting. It is worth to emphasize that in the Pollog region even in the ancient times there were many localities, whose traces are still evident like ruins, and in some cases preserved. The good climate conditions, hydrographic, economic, strategic, etc, have contributed in creating rich historical- cultural, architectural, urban, rural and other values in this region for a long time, which in a way witness the rich material and spiritual culture of this location. During the Ottoman Empire, the Pollog Region, respectively Tetova became a well known cultural center in the Balkan region. At this time, Tetova besides reaching a level of cultural development and other domains, it also played an important role in other fields that were crucial for that time and historical conditions of the center and broader. The realization of this study, which deals with cultural inheritance and the Albanian art in the Pollog region during the Ottoman Empire as a scientific issue, was not researched and studi ed by Albanian authors so far. In this work, we have used the literature of this period of time dealing with the tackled issue, but also materials from sites research were used. The research has been carried out by the author himself, in locations with monumental value that exist in The Pollog region. The objects of the study in a way rep re sent the ma te rial re sources that are examined in an analytical manner in this work. Thus, respecting these facts, we have divided the work into three parts. The first part contains the historical conditions of Pollog before and during the Ottoman Empire. The second part deals with Islamic art and its expansion

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

e parë përfshihen rrethanat historike në Pollog para dhe gjatë periudhës së perandorisë osmane. Në kreun e dytë paraqesim artin islam dhe përhapjen e tij në territoret shqiptare në Pollog, në veçanti këtu janë përfshirë një numër i veprave, monumenteve më rëndësi në Fushëgropën e Pollogut. Në kreun e tretë po ashtu paraqitet një numër i ndërtimeve të arkitekturës islame-shqiptare, kryesisht të karakterit të banimit. Të gjitha këto vepra me vlera monumentesh i ilustrojmë dhe i prezantojmë me anë të fotografive. Një numër i ilustrimeve, pos tjerash janë realizuar në terren gjatë hulumtimit të materialit për këtë studim monografik.

in the Albanian territories of the Pollog region. It is also emphasized a great number of works, and monuments important for the Pollog region. The third part presents a number of constructions belonging to Islamic-Albanian architecture, especially housing constructions. All these works with monumental values are illustrated and presented by photographs. A great number of illustrations are realized on the ground during the research of this monographic study.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

NE VEND TE HYRJES

INSTEAD OF ENTRANCE

Në mes malit të Sharrit, malit të Thatë, Zhedenit, Vllanicës dhe Bukovikut shtrihet fusha pjellore e Pollogut, e gjatë reth 55 km, dhe e gjerë 8-12 km. Saktësisht në qendër të saj, në rrëzë të Malit Sharr dhe bregores pitoreske të Balltepes, pranë brigjeve të lumit Shkumbim, shtrihet qyteti i Tetovës. Sipërfaqja e komunës së Tetovës kap një sipërfaqe prej 1080 km2, me 92 vendbanime.1 Shumë historianë të sotëm që merren me studimin e historisë antike, në Tetovë e lokalizojnë qytetin e lashtë Ilir të OAENEUMIT. Në periudhën e antikitetit të vonë dhe të mesjetës së hershme, si shumë qytete të tjera, edhe Tetova u dëmtua rëndë. Megjithatë, në shek.XI ajo dallohet midis vendbanimeve të tjera. Në shekujt XIII-XIV Tetova përmendet si një nga vendbanimet e Luginës së Pollogut.2 Rajoni gjeografik i komunës së Tetovës përbëhet nga tri zona karakteristike, të cilat janë të bashkuara në një tërësi komplekse edhe atë: Pollogu i Poshtëm, zona kodrinoro-malore dhe zona e lartë malore. Fusha (lugina) e Pollogut ndahet në dy pjesë edhe ate në: Pollogu i Poshtëm dhe Pollogu i Epërm. Në Pollogun e Poshtëm bën pjesë qyteti i Tetovës, i cili është qendër ekonomike, administrative e kulturo-arsimore. Tetova me rrethinë shtrihet në pjesën veripërendimore të Maqedonisë dhe kufizohet në veri me Kosovën, me rajonet që i përkasin qytetit të Shkupit, në jug me komunën e Makedonski Brodit dhe në jugperendim e perëndim me komunën e Gostivarit.3 Duke u shtrirë në pozitën qendrore të Fushëgropës së Pollogut, Tetova ka pasur historikisht rëndësi të madhe ekonomike e strategjike dhe për këtë arsye për pozicionin e saj shumë sundimtarë në të kaluarën e largët dhe të afërt, kanë tentuar të zotërojnë me këtë rajon strategjik.4 Aty janë edhe lidhjet e përshtatshme me rajonet fqinjë, si me grykën e Dervenit dhe rajonet kodrinore të Grupçinit, që shtrihen në anën jug-lindore me të cilën Pollogu komunikon me Fushën e Shkupit e më gjerë, në jug-perendim përmes qytetit të Gostivarit dhe

In the middle of the Shar mountain, Dry mountain, Zhedeni, Vlanice, and Bukovnik it is spread the rich field of Pollog, with a longitude of 55 km and with a latitude of 8-12 km. More exactly in the center, in the verge of Sharr mountain and the pithoresque hillock of Balltepe, near the sides of the river Shkumbim, it is spread the town Tetovo. The terrene of the commune of Tetovo takes a terrene of 1080 km², with 92 habitations.1 Many actual historians that they take in the antic history, in Tetovo they locate the ancient Illyrian town of OAENEUMIT. In the period of the late ancient and of the early medievalism, like the most of the towns, also Tetovo was hardly defected. However in the 11th Century the town it was visible from the other habitations. In the 13th and 14th centuries Tetovo was mentioned like one of the Polog’s habitation.2 The geographic area of the commune of Tetovo it is consisted of three qualification zones, that are united in one integral complex and those are: The down Polog, hilly-mountain zone, and the high mountain zone. Polog’s field (valley) it is divided in two parts: Down Polog and the Upper Polog. In the Down Polog makes part the Tetovo’s town, this town is the center of the economy, the administration of the culture and education. Tetovo with the purlieu it is spread in the north-western part of Macedonia, and it is bordered on in north with Kosovo, with the areas that belongs to the town of Skopje, in the south with the commune of Makedonski Brod, and in south-western and west with the commune of Gostivar.3 As it is spread in the center position of the Polog’s hollow, Tetovo has had a big economic and strategic importance, and for this reason for the ruler position that had it in distant and the nearly history, many had wanted to dominate with this strategic area.4 There are also the suitable relations with the neighbor area, like with defile of Derven, and with the hilly areas of Grupcin, that are spread it in the south-eastern side with which Polog communicates with the Skopje’s field and

1 2 3 4

Tetovo i Tetovsko niz istoriata, Tetovo, 1982,f.67. Fjalori Enciklopedik shqiptar,Tiranë,1985,f.1089. Dr. J. Markovic, Regionalan geografia SFRJ, Beograd, 1980, f. 502. Tetovo i Tetovsko, f. 67.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

disa qafave malore lidhet me Kërçovën dhe qytetin e Dibrës, dhe së fundi përmes rrugës regjionale Tetovë-Ferizaj që shtrihet në jugperendim, lidhet me Kosovën. Pjesa më e madhe e Tetovës shtrihet në rrafshinë, ndërkaq vetëm një pjesë e vogël, kryesisht pjesa e vjetër e qytetit është e vendosur rrëzë Balltepes. Lartësia absolute mbidetare e qytetit të Tetovës është ndërmjet 450-500 metra mbi nivelin e detit.5 Pollogu në mesjetë ka qenë i populluar dendur.6 Fshatrat dhe qytetet kanë qenë të vendosura kryesisht rreth e përqark Fushëgropës së Pollogut. Në anën perëndimore të Pollogut, rrëzë Malit Sharr, dikur në mesjetën e hershme janë ngritur qytetet mesjetare: Sokoleci, Banjiça, dhe Vratnica.7 Pas vendosjes së sllavëve të jugut në gjysmën e shekullit VII, edhe në Pollog hordhitë sllave lanë gjurmë të thella në nomenklaturën e toponomisë. Emri “Pollog” është shumë i lashtë. Që në shekullin XII ndodhën përpjekjet e para për t’a sqaruar prejardhjen dhe domethënien e emrit Pollog. Në realitet, historiani bizantin Gjergj Pahimeri (1242) i cili pat qëndruar edhe në luginën e Pollogut, emrin e Pollogut e kupton si “dhuratë e perëndisë”, sepse atëherë, po edhe sot, kjo trevë është plot gjelbrime, me lumenj e shumë burime.8 Në kohën më të re, studjusi V. Tomashek e hodhi poshtë shpjegimin si të pa bazë, me ç’rast jep edhe mendimin e tij për origjinën dhe domethënien e emrit. Sipas tij “Pollogu”në të gjitha dialektet e gjuhëve sllave e ka kuptimin “vend me rrënjë të pozitës, gjegjësisht ”fushë e gjerë". Linguisti V.Radovanoviq emrin, “Pollog” e shpjegon sipas gjeografit Jovan Cvijiq ku sipas tij, toponimi “Pollog” është zgjerim ovalë i fushës, luginës, grykës dhe se emri “Pollog” rrjedh nga pozita që ka, gjegjësisht zgjerim sipas formës vezore të luginës. Studiuesi A.Silishçev nga ana e tij shpjegon se emri “Pollog” është i përbërë nga dy pjesë, dhe se pjesa e dytë është “log”, d.m.th luginë. Për të ilustruar këtë, studiuesi merr fjalën bullgare “lag” dhe fjalën nga gjuha serbokroate “lug”, të cilat kanë domethënie “vende të ulta e të rrafshta, të cilat janë të rrethuara me male e kodrina të vogla".9 5 6 7 8 9

Po aty..., f. 67-68 Po aty, f. 63. Po aty, f. 63. Po aty, f. 63. Po aty, f. 64.

so on, in south-western through the town of Gostivar and with some of saddlebacks it is correlated with Kicevo and Debar, and in the end through regional road Tetovo-Ferizaj that is spread in the south-western bordered on with Kosovo. The largest part of Tetovo it is spread in plan, meanwhile only a small part mainly the old part of the town it is situated in the Balltepe’s verge. The absolute height of the Tetovo’s town it is between 450-500 m above the water-level.5 Polog in medievalism has been populous.6 The villages and the towns had been resolute mainly around the Polog’s hollow. In the western side of Polog in the verge of Shar mountain, once in early medievalism has been build the medieval towns: Sokoleci, Banjica, and Vratnica.7 After the Slavic installation in south in the middle of the 7th century, also in Polog the Slavic’s regiment left deep marks in the names nomenclature. The name “Polog” is an ancient name. Since the 12th century occurred the first attempts to clarify the origin and the meaning of Polog. In fact the byzantine historian Gjergj Pahimeri (1242) who also stayed in the Polog’s valley, the name of Polog he understood as “a gift from the pantheon”, because in that time but also now this territory is with greenness, with rivers and a lot of resources.8 In the modern time, the explorer V. Tomashek dropped down the interpretation that it was without evidence, in this case he gives his idea for the origin and the meaning of the name. According to him “Polog” in all Slavic dialects has the meaning “place with root’s position” or “big field”. Linguistic V. Radovanoviq the name “Polog” he explains it after the geographical Jovan Cvijiq where after him, the name “Polog” is oval extension of the field’s, valley’s, defile’s and that the name “Polog” flow from the position that has it, or the spread after the ovary form of the valley. The explorer A. Silishcev on his side he explains that the name “Polog” it’s consisted from two parts, and that the second part is “log”, which means valley. For illustrating all this, the explorer takes the Bulgarian name “lag” and a word from the Serbo-Croatian language “lug”, which they have this meaning“ lowland and plane places, that are surrounded with mountains and small hillocks”.9 A close ex-

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Shpjegim të ngjashëm ka dhënë edhe studjusi P. Grujiç, sipas mendimit të tij toponimi “pollog” e ka prejardhjen nga “Pod-log”. Në realitet, lugina në shtrirjen më të madhe është nën-lug ose log (kodrina dhe kullosa), dhe sipas konfotouracionit të saj e mori edhe emrin.10 Studjuesi St. Romanski e hedh poshtë këtë sqarim sa i përket emrit “laga” (përpjetëz) dhe shton se emri “pollog” rrjedh nga konfotouracioni i rajonit në fjalë, e cila nga të gjitha anët është e rrethuar me male, të cilat gradualisht lëshohen në luginën e lumit Vardar.11 Perandoria Bizantine, në kuadër të së cilës bënin pjesë vendet e Azisë së Vogël, Siria, Palestina, Egjipti, pjesa më e madhe e Gadishullit Ballkanik, e në këtë kuadër edhe trevat e Maqedonisë, ishte akoma e fortë pas rënies së Perandorisë Romake të Perëndimit në vitin 476. Në kohën kur në perëndim në qytetet e saja u ndërpre zhvillimi dhe tregtia ra së tepërmi, në pjesën lindore të perandorisë, lulëzim e zhvillim të madh përjetuan qytetet e mëdha si: Konstantinopoja, Antihohia, Selaniku e Aleksandria. Këto qytete po dhe shumë të tjerë, zhvillonin tregtinë me vendet e Lindjes, me anën e rrugëve detare ose me karvane. Në këto qendra të lartëpërmendura riprodhoheshin enë prej qelqi, pëlhura të shtrejnta dhe stoli prej metaleve të çmuara. Nga Irani (Persia), Arabia, Abisinia, India e Kina tregtarët bizantinë sillnin gurë të çmuar, erëra-parfume, fildish, gjëra ushqimore dhe prodhime mëndafshi.12 Perandoria Bizantine e arriti kulmin e fuqisë së saj në shek. VI, në kohën e sundimit të perandorit Justinjan I (527-565), me prejardhje ilire. Perandori bëri përpjekje ta forconte rendin e vjetër skllavo-pronarë. Nën drejtimin e Justinjanit u kodifikuan ligjet e perandorisë që u quajtën “Kodi i Justinjanit”.13 Në kohën e Justinjanit u ndërtuan tempuj fetar, godina e rrugë të bukura, si p.sh Katedralja e Shën Sofisë etj. Vëmendje e posaçme iu kushtua edhe luftërave pushtuese. Justinjani u bë zot i pjesës më të rëndësishme të perandorisë së mëparshme Romake.14 Në fillim të shek. VIII Perandorisë Bizantine i duhej të mbrohej vazhdimisht nga sulmet e

planation gave also the explorer P. Grujic, after his idea the name “polog” has the origin from “Pod-log”. In fact, the valley in the biggest spread is below-groove or lists (hillocks and grasses), and after that confection took the name.10 The explorer St. Romanski droops down this explanation that is belonging to the name “laga” (uphill) and he adds that the name “polog” flows from the confection of the region, that from the all sides it is surrounded with mountains, that gradually droop in the valley of Vardar’s river.11 Byzantine Empire, in the panel of that empire took place places of Small Asia, Syria, Palestine, Egypt, the big part of the Balkan’s peninsula, and also in this panel were also the Macedonian’s territory, the empire was still powerful after the destruction of the Western’s Roman Empire in 476. In the time when in her western side interrupted the growth and the trading, in the eastern side of the empire, the places like: Konstandinopoja, Antihohia, Selanik and Aleksandria experienced the growth. These towns but also many other places developed the trading with the places of the Eastern, with the help of marine roads or with caravans. In these centers, mentioned above there were reproduced glass dishes, costly weft and ornaments from the valuable metals. From Iran (Persia), Arabic, Abisinia, India and China the byzantine traders were bringing valuable rocks, perfumes, ivory, food and sericulture.12 The Byzantine Empire achieved the high point of power in the 6th Century, in the time when the empire Justinian I (527-565) dominated, he was with Illyrian origin. The Empire made an attempt to concentrate the old slave-owner order. In the Justinian’s ruling were codified the empire laws which they called “The Justinian Code”.13 In the Justinian’s time were build religion temples, houses and beautiful roads, for example Cathedral of St. Sofia, etc. The attention also was dedicated to the conquering wars. Justinian became liege of the most important part of the oldest Roman Empire.14 In the beginning of the 8th Century the Byzantine Empire had to defend constantly from the neighbor attacks. The Arabian pro-

10 Po aty, f. 63-64. 11 Po aty, f. 64. 12 Historia e popullit shqiptar, Prishtinë, 1979, f. 141; Istorija srednjeg vjeka, I, Beograd, 1950,f. 139-159; G.

Castellan, Historia e Ballkanit, Tiranë, 1991, f. 34. 13 Po aty, f. 36. 14 G. Ostrogorski, Historia e Perandorisë Bizantine, Tiranë 1997, f. 41.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

fqinjëve luftarak. Arabët përparonin vazhdimisht nga Lindja dhe disa herë arritën deri afër Konstantinopojës. Nga veriu Bizanti kërcënohej nga shteti i ri bullgar, i cili në shek. IX pushtoi pjesën më të madhe të Gadishullit Ballkanik.15 Themelet e Perandorisë Bizantine u dobësuan si rrjedhim i forcimit të pronarëve të mëdhenj të tokave dhe ç’thurjes së fshatarësisë së lirë. Në Bizant fshatarët e lirë quheshin parikë. Shtresat e ulëta ishin në gjendje të mjerueshme dhe vazhdimisht shpërthenin kryengritjet e armatosura, si ajo e shek. IX e udhëhequr nga Toma Sllavi e të tjerë, që u shtypën me egërsinë e paparë.16 Pronarët e mëdhenj ua rrëmbenin fshatarëve tokat për borxhe, ose i blinin ato me çmime të lira në vitet e zisë. Fshatarët e lirë detyroheshin të punonin për pronarët e rinjë dhe u shndërruan ne bujkrobër. Në duart e feudalëve u përqëndruan tokat si edhe pushteti mbi fshatarët. Fuqizimi i feudalëve të mëdhenj u shoqërua me dobësimin e pushtetit qendror. Perandoria filloi të ndahej në zotërime të pavarura feudale.17 Zhvillimi i qytetërimit europjan gjatë shek. XI-XIII, u shoqërua me përpjekje për t’ia hapur rrugën ekspansionit drejt vendeve të tjera. Shtytje të vërteta për organizimin e kryqëzatave kanë qenë pushtimet e turqëve selxhuk në shek. XI në Siri, Palestinë e Azi të Vogël. Turqit muslimanë selxhukë, të ardhur nga Azia Qendrore arritën të pushtojnë në vitin 1077 edhe Jerusalemin, ku ndodhej edhe varri i Jezu Krishtit. Përhapja e turqve si dhe pengesat që u sollën ata tregtarëve dhe pelegrinëve evropjanë, shkaktuan shqetësime në Perëndim. I alarmuar nga rreziku i shtrirjes së muslimanëve drejt vendeve të krishtera, Papa i Romës mendonte të organizonte qëndresën e përbashkët krishtere dhe për këtë u organizuan fushata ushtarake që u quajtën kryqëzata.18 Për trevat shqiptare të Maqedonisë kryqëzatat më të rëndësishme kanë qenë Kryqëzata e parë, që filloi më 1096 dhe që u nxit nga Papa Urbani II. Qëllimi i saj ishte të përhapte besimin e krishterë në vendet e Lindjes edhe të “çlironte” varrin e Krishtit.19 Kryqëzata e tretë (1189-1192), si dhe kryqëzata e katërt e viteve 1202-1204, e cila në fakt nuk u drejtua për në Palestinë, por u 15 16 17 18 19

gressed constantly from East and sometimes they were arriving almost to Konstantinopoj. From the North the Byzantine were threatened from the new Bulgarian state, which in the 9th Century invaded the biggest part of the Balkan’s Peninsula.15 The base of the Byzantine Empire got weak thus of the increase of big landowners and the plough under of the free cottagers. In Byzantine the free peasants were called parik.16The low classes were in miserable conditions and constantly they grow into a revolution, like that of the 9th Century leaded by Toma Sllavi and others, which got pressed with an unforeseen cruelty.16 The big landowners, they took lands from the peasants, or they were buying them with low prices in the bereaved time. The free peasants were enforced to work for the new owners and they became serf. The power over the peasants and the lands were in the hands of the feudalists. Straightening of the big feudalists was associative with the decline of the center power. The empire started to separate in the feudalists independent engagement.17 The development of the European civilization during the11th-13th centuries, was associative with the attempts to open the road for the expansion in the other places. The real impulses for the organization of crucifixes were the invasions of the Turkish selxhukes in the 11th Century in Syria, Palestine, and Small Asia. The islamic Turkish selxhukes incoming from the Center Asia arrived to invade in 1077 also the Jerusalem, were there was the tomb of Jesus Christ. Turkish extension, and the block that they gave to the venders, and also to the European pilgrims, caused solicitudes in West. Alarmed from the danger of the spread of the Islamic direct to the Christian places, the Roman Papa thought to organize the Christian united hold, and for this reason was organized the military campaign called crusade.18 For the Macedonian territory the most important crusade were: The First Crusade, that started in 1096, that was stimulate by Urban Papa II, the reason of this crusade was to spread the Christian believing in the East part , and to “rescue” the Christ’s tomb19. The Third Crusade (1189-1192), such as the Fourth Crusade of the years 1202-1204, that in fact didn’t direct for Palestine, but was directed

Istoria srednjeg vieka . ..,I, f. 139. Edvin Jacques, Shqiptarët, f. 226-232. Historia e popullit shqiptar, vëll.I, 1979, Prishtinë, f. 141. Th. Murzaku - K. Xoxe - K. Hymeti, Historia e Mesjetës", vëll. I., Tiranë, 1971, f. 135-152. Po aty, f.141-145.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

drejtua kundër një shteti të krishterë, pra Perandorisë Bizantine.20 Me këtë rast kryqtarët u shërbyen interesave të tregtarëve gjenovezë e venedikas. Tregtarët italianë duke përfituar nga pamundësia e kryqtarëve për të paguar udhëtimin e tyre detar për në Palestinë, i hodhën ato kundër Bizantit, rivalit të tyre tregtarë. Ushtritë kryqtare pushtuan dhe grabitën Konstantinopojën, përmbysën Perandorinë Bizantine dhe mbi gërmadhat e saj ngritën Perandorinë Latine.21 Perandoria Bizantine u ripërtri në vitin 1261, por kjo krijesë ishte vetëm hija e perandorisë së dikurshme. Seperatizimi i feudalëve gjithnjë e më tepër merrte hov, e cila gjithsesi ishte rezultat i dobësimit të pushtetit qendror. Për këtë arsye Bizanti nuk kishte mundësi që nga brenda të forcohet për të qenë në gjendje që t’i kundërshtojë rreziqeve që i vinin nga jashtë . Përçarjet e brendshme në Bizant i mundësuan Bullgarisë, e sidomos Serbisë, që në fund të shek. XIII t’ia marrë pjesët e territorit të saj, e me këtë ajo të shndërrohet në një shtet të fuqishëm ballkanik.22 Në vitet e 80-ta të shek.XIII, mbreti serb Milutini (1282-1321), filloi gjithnjë e më shpesh të depërtojë në trevat veriore të Maqedonisë. Gjatë këtyre fushatave ushtarake, mbreti pati mbështetje të shumëanshme nga aristokracia feudale, e cila nëpërmjet luftërave pushtuese tentonte që të vinte deri te pronat e reja. Në vitin 1282 serbët e pushtuan Shkupin. Kryepeshkopi Danilo njoftonte se atëherë mbreti Milutin i kishte pushtuar “të dy pollogët”, qytetin e famshëm të Shkupit, e mandej Ovçe Polen, Zletovën dhe Pijanecin.23 Prej këndej ushtritë serbe depërtuan shumë thellë në Maqedoninë Lindore me ç’rast i shkretuan rajonet Maqedone deri te Serezi dhe Kavalla. Gjatë tërheqjes, ushtria e Milutinit i pushtoi rajonet e Dibrës me tërë qytetet, më pastaj viset e Kërçovës dhe rajonin e Rekës.24 Me intensitet më të madh, serbët filluan të sundonin me rajonet e Maqedonisë në fillim të shek.XIV. Në këtë periudhë në Evropën Perëndimore u gjallërua ideja për ripërtritrjen e Perandorisë Latine. Nismëtar i kësaj ideje ishte princi francez Karlo Valoa, i cili veten filloi ta quante për perandor të “Konstantinopojës”.25 20 21 22 23 24 25

against a Christian state, that was Byzantine Empire.20 In this case the crusades served for the Genevan and Venetian venders. The Italian venders as they profited from the crusade’s inability to pay their mariner traveling for Palestine, they put them against Byzantine, their mariner rival. The crusades legion invaded and robbed the Konstantinopoj, they uncrowned the Byzantine Empire and up which relics they build the Latin Empire21. The Byzantine Empire was repaired in 1261, but this creation was just a shadow of what it used to be. The feudalists separation each day and more was in develop, that anyhow it was a result of the weakness of the center’s power. For this reason Byzantine was unable to redouble from the inside to be able to counterattack the risks there were coming from the outside. The inside divisions enabled that Bulgaria and mostly Serbia that in the end of the 13th Century to take the parts of her territory, and with this so she will become a powerful state in Balkan.22 In the 80’s of the 13th Century the Serbian king Milutini (1282-1321) started to infiltrate more and more in the north territory of Macedonia. During these military campaigns, the kind was receiving many sides support from the aristocrat feudalists, which they through the invaded wars wanted to arrive to the new lands. In 1282 the Serbians invaded Skopje. Archbishop Danilo informed. On that time that the king Milutin had invaded “the two polloges”, the famous town Skopje, then Ofce Pole, Zletove, and Pijaneci.23 From here the Serbian military infiltrated deeper in the east Macedonia, in this case they devastated Macedonian regions till to Serezi and Kavalla. During the pullback, Milutin’s military invaded the regions of Debar along with the towns, then the Kicevo’s and Reka’s regions.24 With a huge intensive, the Serbians started to reign with the Macedonian’s regions in the beginning of the 14th Century. In this period in the Western Europe illuminated the idea to repair the Latin Empire. The initiator of this idea was the French Prince Karlo Valoa, he started to call himself as the Emperor of “Konstantinopoj”.25

Po aty, f.141-152. O. Baji, Perandoria Bizantine, Tiranë, s.a., f. 222-240. G. Ostrogorski, Historia...,,f.354-374. B. Panov, Srednjovekovna Makedonia,Tom, III, Skopje, 1985, f. 89. Po aty, f. 91. Po aty, f. 91-92.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Ndërmjet mbretit Milutin dhe Karlo Valoas, u vendosen edhe marrëdhënje miqësore. Si rrjedhojë, mbreti Milutin përfitoi që t’i sundojë trevat e Ovçe Poles, Perlepës, Prosekut, Kërçovës, Ohrit e Dibrës, deri te lumi Mat në Shqipëri. Në këto pazarllëqe Milutinit iu dha edhe Shkupi, treva e Pollogut e Pianeci, sepse këto treva tash më llogariteshin si territore të pushtuara serbe. Por, në vitin 1313, mbreti Milutin i ripërtriu marrëdhënjet me Bizantin, duke i ofruar edhe ndihmë ushtarake. Aty nga vitet e 20-ta të shek. XIV, në Bizant nisin luftërat e repta qytetare. Nipi i Andronikut të II-të Paleolog, u çua kundër tij. Kjo luftë pati ndikim të fuqishëm edhe në Maqedoni. Perandori Bizantin Androniku i II ishte i detyruar qe t’ia lëshojë nipit të tij Androniut krahinën e Trakës, dhe një pjesë të Maqedonisë.26 Gjatë kohës që vazhuan luftërat qytetare në Bizant, sundimtari serb Stefan Deçani (1322-1331), mbante anën e Andronikut të II. Pas pajtimit të dy Andronikëve, erdhi deri te acarimi në mes Andronikut III dhe sundimtarit serb. Në vitin 1328, Androniku III e mori prej gjyshit të tij fronin, dhe menjëherë pas saj i shpeshtoi sulmet ndaj Serbisë. Në vitin 1329 ushtria bizantine iu drejtua qytetit të Ohrit, dhe e hoqi rrethimin serb nga ky qytet. Gjatë kohës sa zgjatnin operacionet ushtarake në mes Bizantit dhe Serbisë, cari i Bullgarisë Mihail Shishmani, u përzi në luftëra dhe mori anën e Bizantit. Si rezultat i kësaj, Andronikut të III iu mundësua që t’i zgjerojë sulmet e tij ndaj pozicioneve serbe në Maqedoni. Androniku i III depërtoi në Pellagoni dhe i mori fortesat e Buçinit (afër Perlepes), Debarcës (në rrugën Perlepe-Kerçovë), Zeleznikun (në Demer Hisar) dhe Kavallën (ndoshta në Kavadar). Pas fitores në betejën e Velbuzhdës, Androniku i III i pushtonte trevat e pushtuara serbe në Maqedoni. Ndërkaq, perandori bullgar Mihail Shishmani, arriti në fushën e Qystendilit të pushtojë fortesën e Zemlenit. Më 28 qershor 1330 vjen deri te beteja e përgjakshme e Velbuzhdës. Të dy ushtritë, serbe e bullgare, numronin nga 15 mijë ushtarë. Bullgarët pësuan disfatë të rëndë, si dhe mbet i vrarë edhe perandori bullgar Mihail Shishmani.27 Pas betejës së Vellbuzhdës, Stefan Deçanski depërtoi në territorin Bizantin. Prej kësaj kohe serbët dominojnë në rajonet e Maqe-

Between the king Milutin and the king Karlo Valoa was decided for a friendly relation. From all that , the king Milutin gained to reign the territories of Ofcepole, Perlpes, Prosekut, Kicevo, Ohrid till the river Mat in Albania. In these bargaining Skopje, territory of Polog and Pianec were given to the king Milutin, because these territories were considering as a invaded Serbian territories. But in 1313, the king Milutin repaired the relations with the Byzantine, and offered also military help. By the years 20’s of the 14th Century, in Byzantine started the civilian wars. The nephew of the Andronik the Second, Paleolog, turned against him. This was had a big influence also in Macedonia. The Byzantine Emperor Andronk the Second was forced to give to his nephew Andoni the region of Trachea and a part of Macedonia.26 During the time of the civilian wars in Byzantine, the Serbian ruler Stefan Decani (1322-1331), he was holding the side of Andronik the Second. After the conciliation of the both Andronikans, came to the irritation between the Andronik the Third and the Serbian ruler. In 1328 the Byzantine military got directed to the town of Ohrid, and he removed the Serbian investment in this town. During the time that the military operation lasted between the Byzantine and the Serbia, Bulgarian czar Mihail Shishmani, mingled in this war and he took the Byzantines side. As a result of all this to the Andronik the Third was enabled to spread his attacks against the Serbian positions in Macedonia. Andronik the Third infiltrated in Pellagoni and he took citadels of Bucin (near Perlepa), of Debarca (in the road PerlepKicevo), of Zelezniku (in Demir Hisar) and of Kavallan (possibly in Kavadar). After the victory in the Velbuzhda’s battle, Andronik the Third invaded Macedonian’s regions that were invaded before from the Serbians. Meanwhile, the Bulgarian Emperor Mihail Shishmani arrived in the Qystendil’s field to invade the Zemlen’s citadel. On June 28th 1330, he arrived till the bloody battle of Velbuzhd. Both militaries Serbians and Bulgarians numbered towards 15 thousand of militaries. The Bulgarians had a huge defeat, also died the Bulgarian Emperor Mihail Shishman.27 After the Vellbuzhda’s battleStefan Decanski infiltrated into the Byzantine territory. From this time the Serbians dominate the Mac-

26 G.Ostrogorski, Historia..., f.354-361; O.Baji, po aty, f.247. 27 B.Panov, Srednjovekovna..., f. 89-96.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

donisë, veçanërisht forcat serbe vijnë në shprehje gjatë sundimit të Stefan Dushanit (1331-1355), i cili e mori fronin e babait të tij, me ndihmesën e ithtarëve të tij nga radhët e aristrokracisë feudale. Pasi që Dushani i eliminoi mbështetësit e paraardhësit dhe pasi që nënshkruan paqe me sundimtarin e ri të Bullgarisë Ivan Aleksandrin, ai i vazhdoi luftërat me Bizantin. Atëbotë kufiri serbo-bizantin në jug shtrihej nga Lezha drejt Dibrës, Kërçovës, Velesit, Shtipit e deri në Velbuzhdë (Qystendil). Bizanti akoma i zotëronte fortesat shumë të rëndësishme kufitare të Vlorës, Beratit, Elbasanit, Krujës, Ohrit, Prelepës, Strumicës, Melnikut dhe Serezit.28 Në vitin 1334 në anën e serbëve kaloi edhe komandanti i shquar bizantin Sirgijani. Me ndihmesën e tij serbët arritën që të pushtojnë Strumicën, Radovishin, Ohrin dhe qytetet e tjera në Maqedoni. Tani serbët kërcnonin që të merrnin edhe Selanikun. Androniku i III Paleologu, pasi e lëshon Konstantinopojën, i drejtohet Selanikut. Ndërkohë komandanti i tij Sfranca Paleolog, ia doli që ta vrasë komandantin e rebeluar Sirgijanin, me ç’rast shumë ithtarë të tij përsëri kaluan në anën e Bizantit. Shpejt pas saj, u nënshkrua marrëveshja në mes Andronikut të III dhe car Dushanit. Takimi në mes dy sundimtarëve bëhet në qytetin e famshëm të Selanikut.29 Në gusht të vitit 1334, sipas marrëveshjes, Serbisë i janë njohur të gjitha tokat e pushtuara nga Milutini, Stefan Deçanit, dhe car Dushani.30 Nga viti 1336 erdhën duke u keqësuar marrëdhëniet serbo-bullgare. Këtë e shfrytëzoi Androniku i III dhe e zgjeroi pushtetin e tij në Thesali. Pas suksesit të bizantinëve në Thesali, dy sundimtarët e Bizantit dhe Serbisë ranë dakord, që të takohen mes vete. Megjithatë, sundimtari Androniku i III, me qëllim që ta habiste Dushanin me miqësinë e sinqertë që ndjente për të, e viziton Dushanin në Radovish. Por, në ndërkohë, nga shteti serb u nda feudali i madh Hrela, i cili e njohu pushtetin suprem bizantin. Qendra e feudalit Hrela u bë Strumica. Territori që kontrollonte ky feudal i rebeluar shtrihej nga Shtipi deri në Serez dhe Amfipol (brigjet e lumit Struma). Ai dispononte me ushtri të madhe mercenarësh. Kjo ngjarje si dhe vdekja e perandorit Bizantin, Andronikut të III në vitin 1341, kontribuoi në keqësimin e marrë-

edonian’s region, especially the Serbians forces come in expression during the Stefan Dushan’s ruling (1331-1355), who took his fathers thrown with the help of his followings from the aristocratic feudalists class. After that Dushan eliminated his forefather supporters and after he signs peace with the Bulgarian new ruler, Ivan Aleksandrin, he continued his battles with the Byzantine. In that time the border Serbia-Byzantine in south was spread from Lezha direct to Debar, Kicevo, Veles, Shtip till Velbuzhd (Qystendil). Byzantine still ruled with the boundary important fortress of Vlora, Prelepe, Berat, Elbasan, Kruja, Strumica, Melnik and Serez.28 In 1334 in the Serbian’s side goes the Byzantine eminent commander Sirgijani. With his help Serbians arrived to invade Strumica, Radovish, Ohrid, and some other towns in Macedonia. Now Serbians threatened to take over the Selanik. Andronik the third, Paleologu, after he quits Konstantinopoj, he goes direct to Selanik. In that time his commander Sfranca Paleolog he arrived to kill the insurgent commander Sergijan, in this case many of his followers crossed again into Byzantine side. Soon, after that was signed the agreement between Andronik the third and czar Dushan. The reunion between two rulers was made in the famous town of Selanik.29 In august, 1334, after the agreement, to the Serbia wereknown all the property that were invaded by Milutini, Stefan Decani, ad czar Dushani.30 From the year 1336 the agreements between Serbian’s and Bulgarians started to decline. This situation Andronik the third used to extend his power in Thesali. After the success that the Byzantine had in Thesali, the two rulers the Serbian and Byzantine they had an agreement to meet with each other. However Andronik the third with the intention to surprise Dushan with his sincere friendship, he visits Dushan in Radovish. But in meanwhile, the great feudal Hrela separated from the Serbian state, which he recognized the supreme state of Byzantine. The center of the feudal Hrela became Strumica. The territory that was controlled by this insurgent feudal was spread from Shtip till Serez and Amfipol (sides of the river Struma). He had in disposable a big mercenary army. This event and the death of the Byzantine Emperor, for the Andronik the third in 1341

28 Po aty, f. 91. 29 Po aty, f.91. 30 Po aty, f. 91.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

dhënieve serbo-bizantine. Car Dushani prishi marrëveshjen e paqes dhe përsëri ushtritë serbe filluan të depërtojnë në territoret bizantine. Perandori i ri bizantin Joani V Paleologu, ishte i mitur dhe me shtetin drejtonte përmes regjencës. Në këtë periudhë, në Bizant përsëri plasi lufta qytetare.31 Car Dushani e shfrytëzoi luftën qytetare në Bizant dhe pa humbur kohë e rrethoi qytetin e Vodenit, por ushtria bizantine arriti që ta ruante qytetin. Pas pak kohe Joan Kantakuzeni filloi që të pësojë disfatë, dhe për këtë arsye u detyrua që të kërkojë ndihmë nga Dushani. Joan Kantakuzeni me 2000 ithtarët e tij drejtohet drejt Prosekut, e prej këtu në Veles e Shkup, dhe në vitin 1342 u takua me Dushanin në oborrin e tij afër Prishtinës. Pas nënshkrimit të marrëveshjes për të sulmuar bashkërisht, Joan Kantakuzen kthehet në Bizant. Në vitin 1343, Dushani arrin që ta pushtojë Vodenin. Në këtë kohë feudali Hrela pushton Melnikun dhe përsëri afrohet me Car Dushanin, i cili duke u entuziazmuar e pushton edhe Kosturin, e pak më vonë edhe Follorinën. Pas këtyre sukseseve, Dushani vendos që më 16.V.1346 të shpallet perandor i serbëve, grekëve e arbërve. Ai kurorzohet solemnisht për perandor nga Patriku serb, në praninë e kryepeshkopit të Ohrit dhe patrikut të Tërnovës. Territori i Maqedonisë, me përjashtim të Selanikut dhe disa qyteteve të tjera iu bashkua perandorisë greko-serbe. Në këtë mënyrë Serbia u shndërrua në shtet më të fuqishëm në Ballkan.32 Në këtë periudhë, si në Bizant ashtu edhe në shtetin mesjetar Serb, ndihet seperatizmi feudal. Këto momente e dobësuan së tepërmi shtetin e Dushanit. Seperatizmi feudal në shtetin serb u rrit sidomos pas vdekjes së Car Dushanit në vitin 1355, e cila u duk qartas gjatë sundimit të Uroshit II (1355-1371).33 Në shek.XI në territoret e Azisë u krijua shteti i turqve selxhuk.34 Si rezultat i pushtimeve të shumta, në përbërjen e tij hynë edhe pjesë të Azisë së Vogël. Në shek. XII shteti Selxhuk u coptua në disa pjesë të cilat u quajtën sulltanate ose principata, të cilat drejtoheshin nga princat që quheshin sulltanë. Këto sulltanate luftonin me njëri-tjetrin. Një nga sulltanatet e Azisë së 31 32 33 34

year, this contributed for him to decline the agreement Serbian-Byzantine. Czar Dushan destroyed the peace agreement and again the Serbian army started to infiltrate in the Byzantine territories. The new Emperor of Byzantine Joan V Paleolog, he was minor so with his state directed by the regency. At this period, in Byzantine started again the civil war.31 Czar Dushan used this civil war in Byzantine and without losing a time he invests the town of Voden. But the Byzantine army reached to save the town. After a while Joan Kontakuzen started to gain defeats, and for this reason he was forced to ask for help from Dushan. Joan Kontakuzen with his 2000 followings was directed for Prosek, and from here to Veles and Skopje, and in 1342 he met Dushan in his court, near Prishtina. After they signed the agreement to attack together, Joan Kontakuzen returns to Byzantine. In 1343, arrives to invade Voden. In this time the feudal Herela invades Melnik and again he approaches to Czar Dushan, which from the excitement invades also the Kostur, and after a while also the Follorin. After these successes Dushan decides that in May 16, 1346 he to become Emperor of the Serbians, Greeks, and Arabians. He was crowned officially for the Emperor from the Serbian Patrik, in the presence of the Ohrid’s archbishop and the Ternova’s Patrik. The Macedonian territory, of the exception of Selanik and some other towns they appended to the Greek-Serbian Empire. In this way Serbia become a most powerful state in Balkan.32 In this time, as in Byzantine also in the medieval state of Serbia, it felt the feudal separation. These moments was weakening to much the state of Dushan. The feudal separation in the Serbian state increased after the death of Czar Dushan in 1355, which was seen clearly during the ruling of Urosh the second (1355-1371).33 In the 11th Century, in the Asian territory was created the state of Turkey’s selxhuks.34 As the result of many of conquers, in his composition enters also the parts of the Small Asia. In the 12th Century the Selxhuk state was apart in some parts that were called sultanate or princedom, that were directed by the princes that were called sultans. These sultanates fought against each other. One of the Small Asia’s sultanates in the time of the crusades was

G.Ostrogorski, Historia... , f.354-361 B. Panov, Srednovekovna Makedonia, tom III, Skopje 1985, f. 93-96. Mr. Q. Dalipi, Inkursionet Osmane në trevat shqiptare deri më 1402, Kërçovë, 2002, f. 37-38. P. Thëngjilli, Historia e Perandorisë Osmane, Tiranë, 1997, f. 5.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Vogël, në kohën e kryqëzatave ishte i Rumit. Në fillim të shek. XIII, drejt Azisë së Vogël u dyndën hordhitë e turqëve oguzë, që krijuan një shtet të ri që kishte në krye Ertogrulin, e më pas birin e tij, Osmanin (1282-1326). Ai filloi luftën kundër zotrimeve të Bizantit në Azi të Vogël dhe qytetin Bursa e bëri kryeqytet të tij. Me emrin Osman filluan të quheshin të gjithë turqit e Azisë së Vogël.35 Në fillim të shek. XIV edhe sulltani i Rumit u copëtua në disa principata. Një ndër to ishte Emirati i Osmanit. Duke u ndodhur në kufi me territoret bizantine, ai pati mundësi të mëdha për t’u zgjeruar. Me emrin Osman u quajtën turqit që hynë në përbërjen e emiratit të tij. Aty nga mesi i shek. XIV, shteti osman pushtoi trevat bizantine në Azinë e Vogël. Dobësimi i Bizantit dhe copëtimi i shteteve të Ballkanit u krijoi mundësi turqëve osmanë të pushtonin më pas Gadishullin Ballkanik. Sukseset e tyre lidheshin me krijimin e një ushtrie të organizuar mirë, e cila forcë kryesore i kishte jeniçerët. Ata rekrutoheshin nga të rinjtë e zënë robër dhe të islamizuar, ndërsa pjesën tjetër të ushtrisë e përbënin kalorësit-spahinjtë. Pozitën sunduese të Shtetit Osman e zuri paria fisnore e feudalizuar. Ruajtja e marrëdhënieve patriarkale-fisnore i dha ushtrisë osmane unitet e qëndrueshmëri të madhe. Pas pushtimeve, paria osmane dhe turqit e tjerë u kthyen në pronarë sendetarë tokash të tipit feudal.36 Sukseset ushtarake i nxitën feudalët turq që të organizonin pushtime të reja. Bizanti dhe shtetet e tjera ballkanike ishin të copëzuara dhe në armiqësi me njëra tjetrën, prandaj nuk qenë në gjendje t’i qëndrojnë pushtimit turk. Në vitin 1354, turqit osman pushtuan Galipolin, në bregun evropjan të Dardaneleve, më pas u dyndën në Trakë të cilën dhe e pushtuan. Pushtimi u bë në kohën e sundimit të Sulltan Muratit I (1359-1389). Në vitin 1361 Murati I pushtoi Andrianopojën (Edrenenë), i cili u bë kryeqyteti i ri i turqëve osmanë, në vend të Bursës.37 Dyndja e osmanëve u shoqërua me grabitje dhe vrasje të popullsisë. Pushtimi i Trakës pjellore i dha mundësi sulltanatit të zgjerojë pronësinë ushtarake, feudalët e tokës. Pronarë tokash u bënë jo vetëm osmanët, por edhe përfaqësues të popujve të tjerë të osmanizuar dhe të islamizuar. Shumë kolona turqësh u shpërngulën nga Azia e Vogël në Ballkan dhe u

of Rum. In the beginning of the 13th Century direct to the Small Asia swamped the ominous Turkish, they formed there a new state leaded by Ertogrul, and after him was his son Ottoman (1282-1326). He started war against Byzantine in Small Asia and the town Bursa he made his capital. With the name Ottoman started to be called all the Turkish in Small Asia.35 In the beginning of the 14th Century also the sultan of Rum was apart in some princedoms. One of them was the Ottoman Emirate. For being in the border on with the Byzantine territories, he had big chances to spread there. With the name Ottoman were called all the Turkish that were in his emirates composition. There in the middle of the 14th Century, the ottoman state invaded the Byzantines territories in Small Asia. The weakening of the Byzantine and the apartness of the Balkans states, created chances for the Ottoman Turkish to invade later the peninsula Balkan. Their successes were related to a good organization army, which the best forces they had were the janissaries. They were recruited from the young people that were captured as slaves and becoming Islamic. The other part of the army was consisted by knightsspahinj. The dominated position of the Ottoman State was hosted the tribal feudality. The guarding of relations patriarchal-tribal gave to the ottoman army unity and big resistance. After the invading, ottomans and the other Turkish they turned to feudal owners of properties.36 The military successes stimulated the Turkish feudal to organized new invading. Byzantine and other Balkan states were apiece and in enmity with each other, for this they weren’t in position to resistant the Turkish invading. In 1354 the Ottoman Turkish invaded Galipol, in the European coast of Dardanel, after that they swamped in Trachea which they invaded that too. The invading was made in the ruling of sultan Murat the first (1359-1389). In 1361 Murat invaded Andrianopoj (Edrenen) which become the new capital of the Ottoman Turkish, instead Bursa.37 The Ottoman’s swamp was associative with robbery and killing civilians. The invading of fertile Trachea gave possibility to the sultan to spread his military property, the feudal property. The property owners didn’t become just ottomans but also the representatives of civilians that were becoming ottomans and Islamic. Many Turkish colonies were transferred from Small Asia to Balkan and they settled in the

35 Po aty, f. 19-23. 36 J.Hamer, Osmansko Carstvo, Zagreb, 1980, f. 150-190. 37 P. Thëngjilli, Historia e Perandoris..., f. 20.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

vendosën në tokat që ua morën banorëve vendas. Feudalët osmanë si dhe sulltani i tyre filluan të bëjnë një jetë luksoze, kurse marrëdhëniet e vjetra patriarkale u zëvendësuan. Me pushtimin e Rumelisë osmanët u futën si “pykë” në Ballkan dhe ia prenë lidhjet Konstantinopojës me botën. Në vitin 1371, bullgarët, serbët, shqiptarët dhe hungarezët u përpoqën t’i qëndronin sulltan Muratit të I, por aleanca e tyre u thye në Betejën e Maricës.38 Në vitin 1389 ndodhi Beteja e Fushë Kosovës. Princ Lazari, ishte në krye të një koalicioni, ku edhe forcat shqiptare luanin rol kryesor. Edhe pse ushtria osmane kishte epërsi mbi forcat e koalicionit, iu vra komandanti Murati i I-rë nga një princ shqiptar Milosh Kopiliqi.39 Trashëgimtari i sulltan Muratit të sulltan Bajaziti i I, hyri në luftë dhe e shkatërroi ushtrinë e koalicionit të bashkuar antiosman. Në vitin 1392, turqit osman pushtuan pjesë të Maqedonisë, kurse në vitin 1396 e pushtuan Bullgarinë. Në fund të shek. XIV turqit osman depërtuan në Serbi, Bosnje, Serbi, Shqipëri,40 Bullgari, Vllahi e deri në Hungari. Në këtë aspekt u ngushtua edhe më shumë hapësira, edhe ashtu e vogël e Perandorisë Bizantine. Zgjerimi i shtetit Osman u ndërpre përkohësisht nga dyndja e Timurit. Ai krijoi një perandori të madhe në Azinë e Mesme, Perandoria Mongole, që shtrihej deri në Lindje të afërme. Përleshjet ndërmjet mongolëve dhe turqëve osman u zhvilluan më 28 korrik 1402, afër Angorës (Ankarasë). Forcat osmane pësuan disfatë të rëndë. Zihet rob madje edhe sulltan Bajaziti i I. Por, tani Timuri nuk arriti të zhdukte shtetin osman. Ai nuk pati forcë për ta vazhduar sulmin drejt Europës. Timuri, shpejt pas Betejës së Angorë u detyrua të kthehet në Azinë Qëndrore.41 Disfata në Angorë i ashpërsoi kontradiktat në radhët e feudalëve turq në përgjithësi dhe të trashëgimtarëve të fronit të sulltan Bajazitit të I, në veçanti. Fshatarët e shtuan rezistencën ndaj feudalëve. Për këtë arsye turqit nuk i kushtuan vëmendje këto vite Bizantit. Por, më vonë pasi e tejkaluan krizën, në dhjetëvjetëshin e dytë të shek. XV, osmanët riorganizuan shtetin e tyre. Sulltan Murati i II në vitin 1430 arriti të pushtojë Selanikun dhe e rrethoi tri herë Kon-

properties that were owned by the homebrews. The Ottoman feudal and also their sultan started to live a fancy life. The olds patriarchal relations were replaced. With the invading of Rumoli, the ottomans entered as “nib” in Balkan and they cut connections to Konstantinopoj with the world. In 1371, Bulgarians, Serbians, Albanians and Hungarians they tried to consist the sultan Murat the first, but their alliance broke in the Marice’s battle.38 In 1389 happened the battle of the Kosovo’s Field. The prince Lazar was in the head of the coalition, were the Albanian forces played the principal role. The Ottomans army was more numbered than the coalition forces. Murat the first was killed by an Albanian prince, Milosh Kopiliqi.39 The inheritor of the sultan Murat the first, sultan Bajazit the first, started a war and he destroyed the united coalition anti ottoman army. In 1392, the Ottoman Turkish invaded part of Macedonia, whereas in 1396 invaded Bulgaria. In the end of 14th Century, the Ottoman Turkish infiltrated to Serbia, Bosnia, Albania,40 Bulgaria, Vllahi till Hungary. In this aspect was tightly more the space of Byzantine Empire. The spread of the Ottoman State was cut temporarily from the swamp of Timur. He created a big empire in Middle Asia, the Mongolian Empire, which was spread till the Near East. The fights between Mongolians and the Ottoman Turkish were made in July 28, 1402, near Angora (Ankara). The Ottoman forces had a big defeat. Was captured as a slave the sultan Bajazit the first. But now Timur couldn’t arrive to destroy the Ottoman state. He didn’t have forces to continue his attack direct to Europe. Timur soon after the Angora’s battle was forced to go back in Center Asia.41 The defeat in Angora made worse the contraventions in the Turkish feudal orders, in general also to the inheritors of the sultan Bajazit the first. The peasants increased their resistance against feudal. For these reasons the Turkish didn’t pay attention these years to Byzantine. But after they passed the crisis, in the second decade of the 15th Century, the ottomans reorganize their state. Sultan Murat the second in 1430 arrived to invade the Selanik, and they surround three times the Konstantinopoj. The commands of

38 Po aty, f. 21. 39 Po aty, f.21. 40 J. Drançolli: Fillet e ndikimit osman në viset e banuara me shqiptarë dhe në Bosnjë e Hercegovinë,

Gjurmime Alb. (Ser. e shk. historike), Prishtinë, 1988, f.83-91. 41 P. Thëngjilli, Historia..., f. 135.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

stantonopojën. Zotërimet e Bizantit u kufizuan, pothuaj vetëm në Konstantinopojë dhe rrethinë. Bizanti ndjeu nevojën e ndihmës europiane. Në vitin 1444 u riorganizua një kryqëzatë e re kundër turqëve osmanë ku morën pjesë: polakë, çekë, hungarezë dhe pjesërisht francez, mirëpo forcat e koalicionit pësuan disfatë në Varna.42 Konstantinopoja u pushtua në kohën e sulltan Mehmetit të II- Pushtuesit (Fatihut) më 20 maj 1453. Turqit më vonë atë e riemëruan me emrin Stamboll, i cili u bë kryeqytet i Perandorisë Osmane. Dhe, gati njëmijë vjet pas rënies së Romës, ra edhe Konstantinopoja. Në këtë mënyrë në Jug-Lindje të Europës u vendos regjimi feudalo-ushtarak turk. Rënia e Konstantinopojës ndërpreu rrugën tregtare të Europës Perëndimore me Orientin, e cila tashmë kishte kaluar në duar të osmanëve, që pati pasoja tepër të rënda për europianët. Pushtimet turke e bënë gati të pamundur tregtinë e rregullt në Detin Mesdhe. Këta faktorë i detyruan tregtarët dhe detarët europjanë t’i shtojnë përpjekjet për të gjetur rrugë të reja detare për në Lindje dhe për në Indi e Kinë. Pushtimet osmane në Ballkan dhe në Azi të Vogël e shndërruan Turqinë në një perandori të madhe e të fuqishme të kohës.43

Byzantine were ranged almost just in Konstantinopoj and environs. The Byzantine feels the need of European help. In 1444, was reorganize a new Crusade against the Ottoman Turkish, there took place: Polishes, Cheques, Hungarians and partly the French. But the coalition forces defeat in Varna.42 The Konstantinopoj was invaded in the time of sultan Mehmet the second- Invader (Fatih) in May 20, 1453. After that the Turkish renamed him with the name Stambol, which after that become the capital of Ottoman Empire. In this way in South-East of Europe was decided the regime of Turkish military-feudal. The ruining of Konstantinopoj switched off the trading road of West Europe with the Orient, which by now that road was in the ottomans hand, which had bad results for the Europeans. Continues invading of the ottomans made impossible the regular trading with the Mediterranean Sea. These facts forced the European vendors and sailors to find new sailors road for East and for India and China. The Ottomans invading in Balkan and Small Asia made the Turkish to become a big and powerful empire of the time.43

42 P. Thëngjilli, Historia..., f. 23. 43 B. Jellavich, Historia e Ballkanit, Tiranë, 1999, f.40-42. Georges Castellan, Historia e Ballkanit, Tiranë, 1996,

f. 89-95

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ARTI ISLAM

THE ISLAMIC ART

Arti Islam është manifestuar në një periudhë të gjatë dhe në një hapësirë aq të gjerë, sa ka ndikuar edhe në shprehjet artistike të qytetrimeve të tjera me kultura mjaft të zhvilluara, ndonjëherë, edhe duke i ndryshuar ato. Arti IsIam ose Oriental, e para së gjithash arkitektura, në trojet tona arriti me depërtimin e turqëve Osmanli në Gadishullin Ballkanik në shekujt XIV dhe XV, edhe territori i Maqedonisë së sotme bie nën sundimin e tyre. Në vitin 1392,44 ushtria Osmane e pushtoi Shkupin, po në këtë vit i pushtuan edhe pjesët e tjera të Maqedonisë së sotme. Me pushtimin e këtyre territorive, Osmanët vendosën administratën e tyre, ku Shkupi mbetet si qendër kryesore e administratës Osmane.45 Filloi ndërtimi dhe zhvillimi i qyteteve me ndikim oriental, si dhe gjetkë në trojet shqiptare. Nëpërmjet të ndërtimtarisë dhe kulturës, ekonomisë dhe politikës, Osmanët ndryshojnë jetën e përditshme, e cila reflektohet në kulturën shpirtrore te popullata vendase. Fillojnë ndërtimet e objekteve të ndryshme si: Xhamitë, Hamamet, Teqet, karavansaraje hane e shumë objekte të tjera.46 Duhet theksuar se pushtuesit osmanli ishin edhe ndërtues të shumë objekteve fetare dhe objekteve të tjera që drejtonin jetën urbane në hapësirat shqiptare. Në këtë mënyrë të ndërtimit, qytetet në mënyrë graduale merrnin pamjen orientale dhe bëheshin qendra të përhapjes së civilizimit islam. Për t`u përmendur janë disa qendra të mëdha në Ballkan, kështu është për shembull rasti i Sarajevës, Shkupit, N. Pazari, Prizreni, Peja, e të tjera.47 Në Shkup ndërtohen shumë monumente me karakter fetar si: xhamia, mesxhide, medrese, turbe, teqe, etj. Njëkohësisht ndërtohen edhe ato të karakterit profan si: karavan saraje, hane, hamame, çeshma publike, çarshia, ura, etj.48 Shumica e këtyre objekteve janë shumë të vjetra dhe datojnë nga fillimi i sundimit osman. Pasuria e këtyre objekteve arkitektone flet për zhvillimin kulturor e shpirtëror te popullata muslimane, po ashtu flet edhe për zhvillimin e qyteteve të Maqedonisë Perëndimore, si: Tetova, Gostivari, Dibra, Kërçova, Struga, Ohri etj. Në këto qytete ndryshon pamja urbane, ngritet standardi jetësor dhe ai kulturor.

The Islamic art was manifested in a long period of time and in a big space, such as influenced in the artistic expression of the other civilization with developed culture, sometimes also as changing them. The Islamic art or Oriental, first of all the architecture, in our lands arrived with the infiltration of the Ottoman Turkish in peninsula Balkan in the 14th and 15th Centuries, also the present Macedonian territory falls in their ruling. In 1392,44 the Ottoman army invaded Skopje, also in this time they invaded the other parts of the present Macedonia. With the invading of these territories, the Ottomans installed their administration, where Skopje stayed as the important centre of the Ottoman’s administration.45 Started to be built and develop the towns with an oriental influence, as also in the Albanians regions. Through the building, culture, economy and politic, the Ottomans changed the daily life which reflected in the soul culture of the native people. Started the built differently objects like: Mosques, Hamame, Small Mosques, Carvansaraj-hane, and many other objects. It should be mentioned here that the Ottoman invaders were the builders of many religious objects and other objects that directed the urban life in the Albanian spaces. In this way of building, the towns in gradual way started to take an oriental look, and they became centers of spreading the Islamic civilization. The most important centers in Balkan were in Sarajevo, Skopje, N. Bazaar, Prizren, Peja, etc.47 In Skopje were building many monuments with religious character as: mosques, mesxhide, madrasah, turbe, small mosque. Meanwhile were build also with profane character as: caravan saraj, hane, hamame, drinking-fountain, carshia, bridges, etc.48 Many of these objects are very old and they date since the Ottoman ruling. The treasures of these architectonic objects talk about the cultural and soul development of the Islamic population, also talk about the development of the West Macedonian towns as: Tetovo, Gostivar, Debar, Kicevo, Struga, Ohrid, etc. In these towns changes the urban look, increases the living standard and also it cultural.

44 45 46 47 48

Mr. Q. Dalipi, Inkursionet Osmane në trevat Shqiptare deri më 1402. faq. 156. L. K. Bogojeviç, Osmanliski spomenici vo Skopje, Shkup, 1998, faq. 11. Po aty, faq. 11. B. Lewis, Svijet Islama, Beograd, 1979, faq. 308. L. K. Bogojeviç, Osmanliski spomenici vo Skopje, Shkup, 1998, faq. 11.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ARTI ISLAM NË POLLOG

THE ISLAMIC ART IN POLOG

Me pushtimin e Shkupit nga ana e ushtrisë së perandorisë Osmane, edhe pjesa perëndimore e Maqedonisë ra nën sundimin e perandorisë Osmane. Me rënien përfundimtare të Pollogut nën sundimin e perandorisë osmane, këtu nisën të arrijnë nëpunës, ushtarakë, misionarë turq të fushave të ndryshme, të cilët në një mënyrë ose mënyrë tjetër, ndikuan në ngritjen e objekteve publike e fetare të kulturës islame dhe sekteve të ndryshëm. Në radhë të parë këtu duhet të ceken xhamitë, teqet, mesxhidet, hamamet, hanet, karavansarajet, shatërvanet etj. Që në fillim duhet theksuar se në kulturën materiale, në trashëgiminë e Pollogut vërehen edhe ndikimet e kulturave të etnikumeve tjera: si romake, bizantine, perëndimore e lindore, përkatësisht osmane. Elementet e kulturave, ndikimet në veprat e artit të Pollogut në asnjë formë e mënyrë nuk i dobësuan realizimet fotourativo-aplikative të popullatës autoktone, përkatësisht shqiptare. Përkundrazi këto elemente si janë mjeshtrit dhe artistët shqiptar, arrijnë që veprat e tyre me mjeshtri t`i sintetizojnë edhe me motive autoktone. Kjo gjë nuk është karakteristike vetëm për artin shqiptar, por edhe për kulturën dhe artin e popujve të tjerë në Ballkan dhe më gjerë. Ndikimet në fjalë, ishin të karakterit reciprok dhe njëherit tregojnë se kultura dhe arti shqiptar u zhvillua në kontakt të ngushtë me kulturën dhe artin e të tjerëve që jetuan në Gadishullin Ballkanik e më gjerë, në Lindje e Perëndim. Në Pollog jeta vazhdon nga neoliti, por ka indikacione se në këtë pjesë të Maqedonisë perëndimore është jetuar edhe në periudhën e paleolitit.49 Të theksojmë se me përhapjen e fesë Islame, të besimit në një Zot në dekadat e para të shekullit VII, filloi edhe ndërtimi i objekteve fetare islame. Arti islam fillon me dinastinë e Umevitve,50 kjo ishte koha kur u ndërtuan edhe xhamitë e para si objekte sakrale.51 Arti islam apo musliman së shpejti bëhet dominues në mesin e shumë popujve me kultura të ndryshme. Njëherit, duhet cekur se arti islam është një art i madh dhe i fundit në Lindje. Ky art kishte lidhje të ngushtë me krijimin e perandorisë arabo-islame si dhe me

With the invading of Skopje from the Ottoman’s empire army, also the West part of Macedonia felt in ruling of the Ottoman’s empire. With the final fallen of Polog under the ruling of the Ottoman’s empire, here starts to arrive Turkish officers, solders, missioners, of different fields which in some ways they influenced in building of the public and religious objects from the Islamic culture and other sects. In the first place should be mentioned: mosques, small mosques, mesxhide, hamamet, hane, caravan saraj, fountains, etc. In first place it should be pointed that in the material culture, in the Polog’s inheritance it’s remarked also the influence of the other ethnical like roman, byzantine, west and east, relatively ottomans. The element of cultures, influence in the arts pieces of Polog neither way didn’t diluted the realizations the look of the native population, relatively the Albanians. On the contrary these elements like are the Albanian artists and artisans, they arrive that their pieces to synthesizes with motives much more native. This isn’t characteristic just for the Albanian art, but also for the culture and art of the other people of Balkan and so on. The influences above were of the mutual character, and these tells that the Albanian culture and art were developed in the closely contacts with the culture and art of the others that lived in the peninsula Balkan, also in East and West. In Polog, the life continues from neolith, but it’s mentioned also that in this West part of Macedonia were lived also in the paleolithic period.49 To mention here that with the Islamic extension, believing in one God, in the first decades of the 7th Century, started the building of the Islamic religious objects. The Islamic art starts with the dynasty of Umevitve,50 this was the time where were build the first mosques like saint objects.51 The Islamic or Mohhamedanism art, soon becomes dominative among many population with different cultures. Also should be mentioned that Islamic art is a big art and the last in East. This art had a closely relation with the creation of the Islamic-Arabian empire, also with

49 Fanula Papazoglu, Makedonski Gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957. faq. 167. 50 Si ta njohim artin islam, Prishtinë, 2000. faq. 3. 51 Dr. F. Drançolli, Çarshi Bajrakli Xhamia në Pejë.... f. 97-106

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

përhapjen e re të fesë islame. Islami si fe më tepër se çdo religjion tjetër lidhi besimtarët e vet dhe thellësishtë, e në mënyrë të gjithëanëshme i frymëzoi me artin oriental islamik.52 Në artin oriental islamik ndikoi arti Romak e posaçërisht dhe në veçanti arti Sasanit dhe Bizantin. Veti karakteristike e këtij arti është përdorimi dekorativ i alfabetit arab, kurse arkitektura ishte si mjet kryesor shprehës. Piktura dhe skulptura, si dhe veprat e artizanateve (qilimi, tekstili, keramika, dhe armët) shërbyen dhe dekoruan hapësirat arkitektonike. Pra, në rrethana të reja të lidhjes së Ballkanit me Lindjen, në kushte të bashkëjetesës së shqiptarëve me osmanlinjtë, filluan të depërtojnë edhe elemente të artit dhe të kulturës materiale islame te shqiptarët në Pollog si dhe në vise të tjera, por duke u sintetizuar dhe duke u modifikuar me motive etnike nga mjeshtër vendor shqiptarë.53 Gjatë periudhës disa shekullore të sundimit osman në Pollog, u ndërtuan një sërë objektesh me karaktere të ndryshme si sakrale, ashtu edhe pro-ane të karakterit utilitar, publik dhe individual, si: xhamitë klasike, monumentale, turbet, teqet, hamamet, urat, karavan sarajet, hanet, kullat e sahatit, medresetë, komplekset urbano-arkitektonike të çarshive të vjetra, ekzemplarëve të shtëpive të banimit e tjera. Për fat të keq, një numër i madh i ndërtimeve të kësaj periudhe tani nuk ekzistojnë, u rrënuan nga koha. Ndërtimet arkitektonike si objekte e kulturë materiale të realizuara në rrethana të caktuara kulturo-historike, politike, ekonomike shoqërore, sociale e fetare, kanë një rëndësi të madhe për të kaluarën e popullit shqiptar në Pollog. Në kuadrin e këtyre ndërtimeve me vlera monumenti, bëjnë pjesë disa xhami klasike monumentale të ndërtuara gjatë periudhës osmane. Këto vepra monumentale, të realizuara gjatë kësaj periudhe, për nga ndërtimi i tyre i takojnë “stilit grupor të ballkanit”, por ku sintetizohen elementet vendore të artistëve lokal. Xhamitë monumentale janë vepra të rëndësishme arkitekturale, që u realizuan me qëllim të përshpejtimit të përhapjes së fesë islame në Fushëgropën e Pollogut. Ndërtimi i xhamive për këto qëllime ishte intenziv në qytetin e Tetovës dhe Gostivarit, që bëhej me qëllim të islamizimit të popullatës vendore.54

the new extension of the Islamic religion. The Islamic, more than other religions relate his believers, and deeply and in general way inspired with the Oriental- Islamic art. In the Oriental-Islamic art influenced the Roman art, mostly the Sasan art and Byzantine art. The characteristic point of this art is the decorative use of the Arabian alphabet, whereas architecture was as important tool for expressing. Drawing and sculpture, such as artisan pieces (carpet, textile, ceramic, and weapons) served and decorated the architectonic spaces. So in the new conditions of relating the Balkan with the East,in the coexistence conditions of the Albanians with the Ottomans, started to infiltrate also the elements of the material Islamic culture and art in the Albanians of the Polog, so also in the other parts, but by composing and by modifying with the native motives from native Albanian artisans.53 After ruling of Ottomans for like centuries in Polog were build a line of objects with different characters as saint, also profane of the ulitar, public and individual character, such as: classic mosques, monuments, turbet, small mosques, hamamet, bridges, caravan sarajs, hanet, clock towers, madrasah, urban-architectonic complexes of the old carshi, living houses exemplars, etc. To bad is that numbers of these buildings don’t exist in our time, they were destroyed by the time. The architectonic buildings like objects and material culture created in defined cultural-historic, politic, economic social, social and religious circumstances, have a big importance for the past of the Albanian population in Polog. In the panel of these buildings with a monumental value take part some monumental classic mosques that were build in the ottomans period. These monumental pieces created during this period, by their building they take place in the “styling group of Balkan”, but where tuner elements of the local native artists. Monumental mosques are important architectonic pieces that were created for the reason of acceleration of extension the Islamic religion in the Polog’s hollow. Building of the mosques, were intensive in the towns Tetovo and Gostivar, had the aim to reduce the native population in Islamic one.54

52 Po aty f. 97-106 53 Po aty f. 97-106 54 Dr. H. Kaleshi, Najstariji vakufski dokumenti u Jugoslaviji na arapskom jeziku, Prishtinë, 1972, faq. 145.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Xhamitë monumentale të realizuara nga mjeshtër vendor përbëhen nga këto pjesë: salla e lutjeve (faljeve), hajati (portikull) dhe minareja. Këto janë pjesë kryesore që i karakterizojnë xhamitë si vepra sakrale islamo-shqiptare në territorin e Pollogut. Duhet cekur se karakteristikë e veçantë janë varret në kuadrin e komplekseve të xhamive, ku në të kaluarën janë varrosur anëtarët e familjeve të njohura të themeluesve të këtyre objekteve. Poashtu në oborret e xhamive janë të vendosur edhe shatërvanet të cilët zënë vend të rëndësishëm në artin islam.55 Në realizimin e këtyre objekteve sakrale si materijal ndërtimor konstruktiv është përdorur guri i latuar. Ndërkaq faqet e brendshme të mureve janë me tulla të suvatuara. Sa u përket dekoracioneve plastike janë mjaft modeste, sa që në një masë të vogël në formë të profilizimeve, relieveve të imëta prezentohen në disa elemente të xhamisë si në minaret, shtyllat e hajateve edhe te mahfili, mihrabi, mimberi e të tjera. Propaganduesit, misionarët e kulturës islame dhe simpatizuesit që në atë kohë vepronin në këto anë në përhapjen e kulturës islame, u takonin sekteve të ndryshme islame siç ishin: Bektashinjët, Babaitë, Alvetitë, Melevitë etj.56 Shndërrimi i Tetovës dhe Gostivarit në qendra admistrative, kulturore, fetare, kushtëzoi që me kalimin e kohës të ngrihen një sërë objektesh publike e private, ndër të cilat më të njohura ishin, si bie fjala, Xhamia e Larme në Tetovë e ndërtuar në vitin 1495.57 Studiuesit e huaj konsiderojnë se kjo xhami u ndërtua në vitin 1564.58 Xhamia e Gam-Gamit në Tetovë e ndërtuar në vitin 1463 nga ana e Isa Beut, pranë kësaj xhamie kishte edhe një medrese (e cila sotë nuk ekziston).59 Ndërkaq, Xhamia e Sahatit u ndërtua rreth viteve 1480-1490.60 Xhamia “Eski”u ndërtua në vitin 1581, Xhamia në çarshinë e epërme të Tetovës e ndërtuar në vitin 1689, të cilën e ndërtoi Kuklin Beu. Xhamia e Çarshisë (sot nuk ekziston). Xhamia e Vogël (nuk ekziston). Xhamia e “Muharemçe”e ndërtuar në vitin 1689. Xhamia e Tabakhanes e ndërtuar në vitin 1770.61 Teqeja Harabat Baba u ndërtua në vitin 1538 nga ana e Sersem Ali Baba. 55 56 57 58 59 60 61

The monumental mosques created by native artisans are consisted by these parts: praying hall, the gallery, and the minaret. These are the important parts that characterize the mosques as saint pieces of the Albanian-Islamic in the Polog’s territory. It should be mentioned that special characteristic are the cemeteries that are in mosques panel, were in the past there were buried members of the founders families of these objects. Also in the mosques yard are the drinking-fountains that take an important part in the Islamic art.55 In the realization of these saint objects as a constructive building material was used hewn rock. Meanwhile the interior surfaces of the walls are with plastering brick. And the plastic decorations are very modest, such as in small measure in the profile forms, small parts are presented in some elements of the mosque as in minaret, in the gallery’s piles also in mahfil, mihrab, mimber, etc. Propagandas, the missioners of the Islamic culture, and the fellows which in that time proceed in these areas in the extension of the Islamic culture, they belonged to different Islamic sects as: Bektashinj, Babait, Alvetit, Melevit, etc.56 Switching of Tetovo and Gostivar in the administrative, cultural and cultural centers, determined that with passing of the time to build a lane of public and private objects, among which the most popular were: Pied Mosque in Tetovo, built in 1495.57 The foreigner explores consider that this mosque was built in 1564.58 Gam-Gam Mosque in Tetovo was built in 1463, by Isa Beu, near this mosque was a madrasah (which today doesn’t exist).59 Meanwhile, the Clock Mosque was built around 1480-1490.60 “Eski” Mosque was built in 1581, Mosque in the upper carshia of Tetovo was built in 1689, that was built by Kulin Beu. Mosque of carshia (today doesn’t exist). Small Mosque (today doesn’t exist). Mosque “Muharemce” built in 1689. Tabakhan Mosque was built in 1770. 61 Small Mosque Hrabat Baba was built in 1538 by Sersem Ali Baba.

Dr. F. Drançolli, Çarshi, Bajrakli Xhamia në Pejë..., f. 97-106 Baba Ali Tomori, Historia Bektashiane, Tiranë, 1929, f. 57-60. B. Shehapi, Plagët e Pavdekshmërisë, Shkup, 2002, f. 34. B. Lewis, Svijet Islama, Beograd, 1979, f. 322. A. Vishko, ...Tetovë, 1997, f.15. Gazeta, EL-Hilal,"Saat dzamia vo Tetovo", Shkup, shtator, 1987. f. 12. N. Bilmenoglu, Kallkandelen, kallkandelenliler yardimlasam besnegi Bulten, Istanbul, 1975, faq. 35.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Hamami i qytetit i ngritur me iniciativën e motrave Hirshide dhe Mensure në shekullin XVI është ndërtua te xhamia e larme, në bregun e majtë të lumit Shkumba, te ura.62 Në rrëzë të Malit Sharr, në Kodrën e Balltepes, u ngrit Kalaja e Tetovës, e ndërtuar nga ana e Abduraman Pashës. Në kohën kur filloi të lulëzojë feudalizmi turk, Tetova u pasurua edhe me një objekt të artit fortifikues. Gjithashtu edhe në Gostivar janë ngritur disa objekte fetare. Më e njohura është Xhamia e Sahatit. Përballë kësaj xhamie është edhe Sahat kulla, si dhe shatërvani i xhamisë që gjendet në oborrin e kësaj xhamie.63

The town’s hamam was built with the initiative of sisters Hirshide and Mensure, in the 16th Century, was built at the Pied Mosque in the left side of the river Shkumba, at the bridge.62 In the verge of Sharr mountain, in the Baltepe’s hill was built the Citadel of Tetovo, built by Abdurahman Pasha. In the time when started to bloom the Turkish feudalism, Tetovo was enriched with one more object of the fortified art. Also in Gostivar were built some religious objects. Most popular is the Clock Mosque. In front of this mosque is Clock Tower, such as the mosque’s Drinking-fountain that is in the mosque’s yard.63

62 A.Vishko,...Tetovë, 1997. f. 15. 63 Sh. Kaso, Monumentet në Muftininë e Gostivarit, Gostivar, 2002, f. 27.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

XHAMIA E LARME (ALAXHA)

PIED MOSQUE (ALAXHA)

In the Polog’s hollow in the verge of Sharr Në Fushëgropën e Pollogut rrëzë Malit moun tain, around river Shkumb in the center of Sharr, përreth lumit Shkumb në qendër të Tetovo is one of the most important monument Tetovës gjendet njëri prej monumenteve më të rëndësishëm të kulturës dhe civilizimit Islam të of the Islamic culture and civilization of the Maqedonisë Perëndimore dhe më gjerë në West Macedonia, and also in Balkan. It’s the Ballkan. Është fjala për Xhaminë e Larme ose Pied Mosque or Alaxha Mosque (photo 1). This Xhaminë Alaxha. (foto.1). Kjo xhami e mori mosque took her name “Pied” for the reason of emrin e “Larme” për shkak të zbukurimeve të her many decorations and her characteristic. shumta dhe shumë karakteristike. Xhamia në This mosque also by the population here is fjalë tek popullata vendore njihet edhe si known as “Pasha’s” Mosque, because it was reXhamia “e Pashës”, meqë atë e kishte built by Abdurraman Pasha from the base in rindërtuar Abdurraman Pasha prej themelit në 1833.64 vitin 1833.64 In relation of building Lidhur me ndërtimin and the builder of Pied dhe ndërtuesin e Xhamisë Mosque, there aren’t docsë Larme, nuk ka të dhëna uments, where according të dokumentuara, ku sipas of some explorers where disa hulumtuesve të cilët the lay on a Vakufname, mbështeten në një Vakufthe mosque was built in name, xhamia është ndër65 1495,65 (photo 1), with the tuar në vitin 1495 Foto. 1. care of two sisters me përkujdesin e dy motHurshida and Mensure.66 rave; të Hurshidës dhe 66 That what takes the attenMensurës. Ajo që tërheq tion to this vakufname is më tepër vëmendjen te kjo vakufname është, se me that there is mentioned përkujdesjen e motrave në that with the care of two fjalë u ndërtua edhe “Çifte sisters it was built also Hamami”, i cili gjendet në “Pair Hamam”, which is afërsi të Xhamisë së Larme. near the Pied Mosque. Studiuesit maqedonë ofMacedonian explorers ofrojnë njoftime se xhamia e fer news that the Pied Larme është ndërtuar në Mosque was built in 1564, vitin 1564, ndërkaq në meanwhile in the 18th shekullin XVIII është rindërCentury was rebuilt.67 67 tuar. Ka edhe studjues të Foto 1 – Photo 1 There are also other explotjerë që pohojnë se Xhamia rers that say that Pied e Larme është meremetuar Mosque was re paired in 1564 by the sisters në vitin 1564 nga motrat Hurshideja dhe 68 68 Hurshida and Mensura. Mensura. The Pied Mosque is very important. That Xhamia e Larme është shumë e rëndësiwhich makes her more attracted and interestshme. Ajo që e bën më tërheqëse dhe intereing for the visitors is her wall decoration which sante këtë xhami për vizituesit, është sidomos is very rich. Enteritis decoration and the extedekorimi i saj muror shumë i pasur. Dekorimet e rior walls reflect a lane of geometric motives enterierit dhe të mureve të eksterierit, and flora’s motives with extraordinarily values. pasqyrojnë një sërë motivesh gjeometrike dhe Also with a big artistic value are the building immotive të florës me vlera të jashtëzakonshme. Veçohen për nga vlerat e mëdha artistike edhe provisations. The mosque in her compositional 64 65 66 67 68

B. Lewis, Svijet Islama, f.322. B.Shehapi, Plagët e pavdekshmërisë, f.34. A. Vishko, Harabati Teqe e Tetovës dhe veprimtaria në të në periudhën e kaluar, Tetovë, 1997.f.15. Makedonija-Kulturno Nasledstvo,Skopje,1995.f.125. I. Zdravkovic, Izbor Grade za Proucavanje spomenika Islamske arhikteture u Jugoslaviji, Beograd, 1964, f.94.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

improvizimet e ndërtimit. Xhamia në skemën kompozicionale të saj përbëhet prej sallës së lutjeve, hajatit, minares, turbes dhe çesmës e cila është në mesin e oborrit të kësaj xhamie. Kompleksi i xhamisë është i rrethuar me mur. Hyrja kryesore në oborrin e xhamisë është në anën perëndimore, por ekzistojnë edhe dy hyrje tjera, njëra në anën jugperëndimore, ndërsa tjetra në anën veriore.

TIPARET ARKITEKTONIKE TE XHAMISË SE LARME Xhamia e Larme në brendi ka formë të katrorit me dimensione përafërsisht, 10 me 10 m. Salla e lutjeve-faljeve ka vëllim unik dhe është e mbuluar me kube. Kjo sallë ka planimetri katrore dhe në të hyhet nga porta, mbi të cilën është i vendosur një mbishkrim me shkrimin në gjuhën osmane. Tavani i xhamisë përbrenda ka formë të kubës. Ndërkaq nga jashtë, xhamia është e mbuluar me çati. Brendia e xhamisë është e ndriçuar me 30 dritare të vendosura 15 poshtë dhe 15 lartë.69 Në murin verior të xhamisë në gjerësi 13 cm. dhe gjatësi 4.08 cm, që mbahet nga tri shtylla nga ana lindje-perëndim, ndërsa në anën veriore ka gjashtë shtylla. (Foto. 2)

scheme it is consist from the praying hall, gallery, minaret, turbe and the drinking-fountain that is in the middle of the yard’s mosque. The mosque’s complex is surrounded with walls. The main mosque’s entry is in the west side, but there also exist two other entries, one in the south-west side and the other in the north side.

ARCHITECTONIC CHARACTERS OF THE PIED MOSQUE The Pied Mosque in the inside has a quadrant form with dimensions nearly 10 with 10 m. The praying hall has unique volume and is covered with cupolas. This hall has a quadrant plan and it can be entered from the gate, above which is firmed an inscription with writing in Ottoman’s language. Mosque’s roof in the inside had a cupola’s form. Meanwhile from the outside is covered with roofs. The mosque’s interior is lighted with 30 lights resolute 15 down and 15 up.69 In the north wall of the mosque in 13 cm amplitude and 4.08 cm longwise, that is hold by three piles from the east-west side. In the north side are six piles. (Photo 2).

Foto 2. Tiparet arkitektonike të Xhamisë së Larme Photo 2. Architectonic characters of the Pied Mosque 69 Hamdi Mediu, Hulumtim në terren, 19 gusht 2004

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 3 – Photo 3

Në këtë anë është i vendosur mahfili i femrave, ndërkaq në pjesën e kundërt të mihrabit, në hyrje të xhamisë është pjesa e sofës. Në pjesën jug-perëndimore të sofës janë të vendosura shkallët e drurit, nëpërmjet të cilëve ngjitet lart në mahfilin e femrave. Në anën perëndimore të xhamise është e vendosur minareja, e cila ka formë poligonale dhe është me një sherife. Nga zbukurimet e bëra në minare, qartazi provojnë se minareja i është shtuar më vonë xhamisë. Zbukurimet të cilat gjenden nëpër muret e brendshme dhe të jashtme të xhamisë, prezentojnë cilësinë më me vlerë të këtij objekti.70 Xhamia nuk zotëron të dhëna për ndërtuesin dhe mjeshtërit e zbukurimeve të bëra nëpër muret e saj. Në hyrjen kryesore ekziston një mbishkrim i vendosur mbi portalin e xhamisë, i shkruar në gjuhën osmanishte (me shkrimin “Talik”) me dimensione 2.20x0.80 cm. (Foto 3)

In this side is firmed women’s mahfil. Meanwhile in the opposite side of mihrab, in the mosque’s entry is sofa’s part. In the south-west sofa’s part are resolute the wood stairs, through which can be climb up till the women’s mahfil. In the west side of the mosque is resolute minaret, that has a polygonal form and it is with a sherife. From the decorations that are made at the minaret you can see clearly that the minaret is added to the mosque later on. The decorations that are around the inside and outside walls of the mosque, presents the most valuable quality of this object.70 The mosque doesn’t have documents that tells who was the builder or the artisan that made the decorations of the walls. In the main entry exists inscription firmed in the portal of the mosque, written in ottoman language (with the “Talik” writing) with dimensions 2.20x0.80 cm. (Photo 3)

70 Hamdi Mediu, Hulumtim në terren, gusht 2004

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ZBUKURIMET E XHAMISË SË LARME Të gjitha anët e jashtme të objektit, si sofa, kapitelet e shtyllave, pjesët e brendshme të mahfilit të femrave, ballkonet, mihrabi, kubeja dhe prehëri i kubes janë të zbukuruara dhe të realizuara në seko teknikë. Në anët lindore, perëndimore dhe jugore të objektit në katër radhë ka pano të cilat janë të dekoruara me një program shumëngjyrash dhe tërheqëse. Panotë e sipërme kanë dekore të kafesit, kurse pjesët e poshtme përveç dritareve janë të dekoruara me ngjyrë të kuqe dhe të gjelbërt. Ngjyrat e shumta i japin një pamje fascinuese objektit. Brendia e panove është e dekoruar me një rreth, në brendi të të cilit është përpunuar motivi i yllit gjashtëmbëdhjetërrembësh. Këto rremba në mes vete ndahen me nga një shirit, kurse vetëm në pjesën e tretë të brendisë të panove është e vlerësuar me motive të bakllavasë (Foto. 4). Në pjesën e fundit, mbi dritaret janë lënë pjesë të zbrazëta ku ka të rëna me brushë. Karakteristikë e këtij rendi janë format “S” të mbrapshta, të cilat janë të vizatuara në qemeret e sipërme.

DECORATIONS OF THE PIED MOSQUE All the outside parts of the object, like sofa, capitals of the piles, the inside parts of the women’s mafil, balconies, mihrabi, cupola and the cupola’s lap are decorated and realized in seco technique. In the east, west, and south parts of the object in the forth sides has pano that are decorated with a multicolor program and attractive one. The upper pano has a cage décor, while the down parts beside the windows are decorated with red and green color. The multi color gives a fascinate view to the object. The inside of the panos is decorated with a circle, in the inside of which is elaborated the sixteen ramb’s star motive, these remba in between are separated with a ribbon, whereas in the third part of the inside panos is valuated with baklavas motive. (photo 4). In the last part, above the windows are left empty parts where are hits from the shoe. Characteristic of this order are the forms of the “S” in backwards, which are drown in upper arches.

Foto 4. Zbukurimet e Xhamisë së Larme Photo 4. Decorations of the Pied Mosque

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 5 – Photo 5

Në pjesën veriore të objektit mbizotëron një program më i ndërlikuar i zbukurimit. Është më i dalur jashtë nga sofa. Në kapitelet e shtyllave të jashtme ka zbukurime, ku janë të pranishme motive të vazove me lule dhe përreth me gjethe. (Foto. 5). Profilet e çdo kapiteli janë të zbukuruara në formë të tetëkëndëshit me vija në brendi.71

In the north part of the object is ruling a more complex program of the decoration. Is more jutted out from the sofa. In the outsides capital pales has decorations were are present motives of vases with flowers and around with leafs. (photo. 5). The profile of the each capital is decorated in octagonal form with rills in the inside.71

71 Hamdi Mediu, Hulumtim në terren, gusht 2004

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 6 – Photo 6

Në anën veriore të mahfilit të femrave (Foto 6, 7) ka pesë dritare, kurse në dy anët tjera ka nga dy dritare. Në të dy anët e dritareve ekziston një kompozicion mjaft i ndërlikuar me motive të luleve dhe gjetheve. Në pjesën e poshtme të dritareve janë të vendosura nga dy bordure. Në pjesën qëndrore të anës veriore mbi dritare ekziston një medaljon, në brendi të të cilit është e shkruar me alfabetin osman fjala “Mashaallah”. Në mesin e sofës është portali i xhamisë, ndërsa në të dy anët e tij ka nga një mihrab (Foto 8). Ndërmjet portalit dhe mihrabeve ka nga tri dritare.

Foto 7 – Photo 7

Foto 8 – Photo 8

In the north part of the women’s mafil (Photo 6, 7) has five windows, whereas in the two other parts has two windows each. In the two sides of the windows exists a complex composition with flowers and leafs motive. In the down part of the windows are firmed with two borders. In the center part of the north side above the window is a medallion, in the inside it’s written in the ottoman language the word “Mashallah”. In the middle of the sofa is the portal of the mosque and it his two sides are a mihrab for each (Photo 8). Between the portal and the mihrabes there are three windows.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Tavani sofës është i ndarë në tri pano, në qendër të panos së mesme është vizatimi me motiv “Ylli gjashtërrembësh”. Gjithashtu janë prezente edhe motive me lule. Në trekëndëshat mes rrembave të yllit është vizatuar nga një lule mjaft e bukur. Në dy panotë anësore ka motive në formë të bakllavase me lule në mes.72 Oborri i xhamisë së Larme është i rrethuar me mure të trasha nga guri me të hapura nga druri (dritare), në mes të oborrit gjendet Shatërvani dhe Tyrbeja e dy motrave (Foto 9).

The roof of the sofa is divided in three panos, in the center of the middle pano is a draw with motive from “Six ramb’s star”. Also there are present motives with flowers. In the triangles of the stars rramb is drawn a very beautiful flower. In the two sides pano are motives with the bakllava’s form with flowers in the middle.72 The yard of the Pied Mosque is surrounded with roughly rock walls openly by wood (windows), in the middle of the yard is Drinking-fountain and the two sisters Tyrbe (Photo 9)

Foto 9 – Photo 9 72 Hamdi Mediu, Hulumtim në terren, gusht 2004

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

XHAMIA E SAHATIT NE TETOVE

CLOCK’S MOSQUE IN TETOVO

Kjo xhami gjendet në qendër të qytetit. Xhamia e mban emrin “xhamia e sahatit” për shkak se në afërsi të kësaj xhamie ekzistonte një sahatkullë, e cila deri në vitin 1933 ishte e vendosur në anën perëndimore të xhamisë, në të cilin vend tani gjendet një kopsht i vogël. Në atë kohë në afërsi të sahatkullës gjendej edhe një medrese, kurse në anën e kundërt të hyrjes kryesore të xhamisë edhe një musafirhane. Tërë këto objekte përbënin një kompleks të mrekullueshëm të veprave të arkitekturës islame. Për fat të keq, prej këtij kompleksi deri më sot ka ngelur vetëm xhamia (Foto 10).73 Nuk dihet se kush e ka ndërtuar këtë xhami të vjetër. Nuk dihet as viti i ndërtimit, sepse nuk është ruajtur ndonjë mbishkrim në hyrje të xhamisë, ku zakonisht jepen të dhënat.74 Në librin e Nadi Bilmenoglu-s ndeshim të dhëna se kjo xhami është e ndërtuar në vitin 1489.75 Si xhamitë e tjera, edhe kjo xhami është një ndërtim klasik sakral me një rëndësi të veçantë kulturo-historik, arkitektonik në artin shqiptar.

This mosque is in the center of the town. The mosque holds the name “clock’s mosque”, because near this mosque is a tower clock, which till 1933 was in the west side of the mosque, in that place now is a small yard. In that time near the clock tower was a small mosque, whereas in the opposite side of the mains mosque entry was a place for guests. All these objects consisted remarkably complex of pieces from the Islamic architecture. To bad from that complex, now is left just the mosque (Photo 10).73 It is not known who built this old mosque. Also is not known the time when was built, because there aren’t inscription in the mosques entry, where usually are given information.74 In Nadi Bilmenoglu’s book we encounter information that this mosque is built in 1489.75 Like the other mosques, also this one is a classic saint building with an important cultural-historian and architectonic meaning in the Albanian art.

Foto 10. Xhamia e Sahatit në Tetovë

Photo 10. Clock's Mosque in Tetova

73 B. Shehapi, Islamsko kulturno istorisko nasledstvo, Gazeta, EL-Hillal, shtator 1987. 74 Po aty, 75 N. Bilmenoglu, Kalkandelen, Kalkandelenliler yardimlasma besnegi Bulten,f. 35, Istanbul, 1975.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

XHAMIA E GAM-GAMIT

GAM-GAM’S MOSQUE

Kjo xhami është një ndër më të vjetrat në qytetin e Tetovës, e ndërtuar më vitin 1463 nga Isa Beut (biri i Is’hak Beut).76 Pranë kësaj xhamie ka ekzistuar edhe një medrese e kohës. Kjo xhami është e ndërtuar me material guri. Muret e xhamisë janë të gjera një metro, në pjesën e përparme të xhamisë janë të vendosura shtyllat prej druri të rrumbullakëta. Xhamia i ka njëzet dritare: dhjetë në pjesën e poshtme dhe dhjetë në pjesën e sipërme. Dritaret janë prej druri të ngjyrosur me ngjyrë të bardhë. Në brendi të xhamisë janë të vendosura Hidbeja (minberi) në anën e djathtë, Mihrabi në mes të objektit në anën lindore të xhamisë, kurse kubeja e xhamisë është e ngjyrosur me ngjyrë të kaltërt (si qielli). Aty shohim të pikturuara shumë yllëza. Në brendi të kubes janë të shkruar edhe emrat e katër halifëve me alfabet arab. Po ashtu i ndeshim edhe dy piktura, në njërin është paraqitur Qabeja (Meka), kurse në tjetrën Xhamia e Medinës.77 Në murin e anës lindore i ndeshim të shkruara emrat e profetëve dhe disa ajete kuranore me alfabet arab, kurse në anën veriperëndimore është Mahfili i cili mbështetet në katër shtylla të drurit. Në anën veriore të xhamisë është minareja e cila është 17 m. e lartë dhe ka një sherife. Në oborr të xhamisë është një mekteb, në të cilin nxënësit mësonin mësim-besimin fetar. Në oborrin e xhamisë janë edhe pesë varreza të vjetra, që ruajnë mbishkrime të alfabetit osman. Kjo xhami sipas të dhënave gojore është e renovuar tri herë brenda kohës së ekzistimit të vet (Foto.11).78 Tetova përfitoi nga rasti që të bëhet qendër e njohur administrative, ekonomike, kulturore, politike. Kjo bëri që Pollogu me kalimin e kohës të zhvillohet e të ngrihet me një rang më të lart kulturor. Me kalimin e kohës, në Pollog, për nevoja kulturore, fetare, publike ishin ngritur edhe një sërë objektesh publike e private.

This mosque is one of the oldest mosques in the Tetovo’s town, built in 1463 by Isa Beu (son of Is’hak Bey).76 In that time, near this mosque existed small mosque. This mosque was built with stone materials, the mosque’s walls are one meter width, the forward side of the mosque, are resolute roundly wood piles. The mosque has twenty windows: ten in the upper side and ten in the down side. The windows are from wood and are colored with white. In the inside of the mosque are resolute: Hidbeja (minberi) in the right side, Mihrabi in the center of the object on the east side of the mosque, whereas the mosques cupola is colored with blue color (like the sky). There we can see many stars depiction. In the inside of the cupola are written the names of the fourth khalifas in the Arabian language. Also we encounter two drawings, in one of them is presented Qabeja (Mekka), whereas in the other one the Medina’s Mosque.77 In the east side wall we encounter written the names of the prophets and some Koran ajete in Arabian language. Whereas in the north-west side is Mahfil, that is lean on fourth wood piles. In the north side of the mosque is minaret with 17 m altitude, and has a sherife. In the mosques yard is a mekteb, where the students learned religion-education. In the mosques yard are five old graves that saves inscription from the ottoman alphabet. Oral information says that this mosque was renovated 3 times during her existence (Photo 11).78 Tetovo gained from the situation to become a known administrative, economic, cultural and political center. This made Polog during the time to develop and to flow in a high cultural rank. With passing of the time, in Polog for cultural, religion, and public needs are flown a lane of public and private objects.

76 Dr. A.Vishko, Harabati teqe e Tetovës, f.15. 77 Hamdi Mediu, Hulumtim në terren, Tetovë, 2005. 78 Hamdi Mediu, Hulumtim në terren, Tetovë, 2005.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 11. Xhamia e Gam-Gamit – Photo 11. Gam-Gam's Mosque

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 12. Eski Xhamia – Photo 12 Eski Mosque

ESKI XHAMIA

ESKI MOSQUE

Një ndër xhamitë e vjetra numërohet edhe “Eski xhamia”. Kjo vepër gjendet në qendër të qytetit të Tetovës. E ndërtuar nga donatori Isa Beu në vitin 1581. Kjo xhami në skemën kompozicionale të saj përbëhet prej sallës së lutjeve, hajatit, minares, shatërvanit, një medrese e ndërtuar më vonë dhe varrezave në kuadrin e kopleksit të ndërtimit fetar. Kompleksi i xhamisë është i rrethuar me mure. Salla e lutjeve-faljeve ka vëllim unik dhe është e mbuluar me çati katërujësh.

One of the oldest mosques is numbered also the “Eski Mosque”. This piece is firmed in the center of Tetovo’s town. Build by the donator Isa Bey in 1581. This mosque in her compositional scheme is consisted from the praying hall, gallery, minaret, drinking-fountain, a small mosque built later, and cemeteries in the settings of the religious complex. The mosques complex is surrounded with walls. The praying hall has a unique volume and is covered with roofs in for U.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Kjo sallë ka planimetri katrore dhe në të hyhet nga porta, që mbi hyrje ka mbishkrim në gjuhën osmane. Salla me vëllimin e saj unik është e mbuluar me kube të verbër. Sa i përket ndriçimit kjo sallë ndriçohet nga hapjet, dritaret që gjenden në fasadat dhe tamburin e objektit. Si në çdo xhami klasike monumentale, edhe këtu, përballë hyrjes, përbri murit në pjesën jugore, është mihrabi që prezentohet në formë nike. Besimtaret gjatë ritualit të faljes janë kthyer nga mihrabi me që ky element (natyrisht edhe xhamia) janë të orientuara në drejtim të kibles, Mekes, kurse në anën e djathtë të murit është i vendosur minberi, i cili paraqet një element konstruktivo-arkitektonik duke qenë i ngritur me shkallë dhe ka rol të rëndësishëm në ceremoninë e faljes. Si pjesë e pandarë dhe me rëndësi në skemën kompozicionale të xhamisë është edhe minareja, e cila ndikon dhe jep karakterin e objektit në veçanti. (foto. 12)

This hall has a quadrate plan and you can enter from the gate, which above the entry is inscription in ottomans language. The hall with her unique volume is covered with blind cupolas. With regard to the lighting this hall I lighted from opening, windows that are in the frontage and drums of the object. As in every classic monumental mosque also here, in front of the entry in the inside of the wall in the south side is the mihrab which is presented in nike form. Faithful during the praying ritual are inverted towards the mihrab where this element (also the mosque) is oriented in the direction of the Kible, Mekka, whereas in the right side of the wall is resolute minberi, which represents a constructive-architectonic element as is flown with stairs and has important role in the praying ceremonies. Like undivided part and with importance in the compositional scheme of the mosque is also the minaret which influence and gives a special character to the object. (photo 12)

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

TEQET

SMALL MOSQUES

Teqet si objekte fetare në të cilat bëhen lutjet-faljet mistike të religjionit musliman, paraqiten si objekte të veçanta. Besimtarët muslimanë të tarikateve të ndryshëm, objekt për ceremonialet fetare i kanë teqet. Në fillim paraqiten në Anadoll të Turqisë. Në periudhën e selxhukëve, njerëzit e arsimuar të qyteteve të Anadollit Qendror, e përkrahën kulturën e lartë persiane, ndërsa në viset kufitare ka mbisunduar kultura popullore turke e gazive dhe e dervishëve, me rrymat e tyre mistike dhe kalorsiake. Dervishët e viseve kufitare zakonisht janë quajtur “Baba”, të cilët kanë qenë të lidhur ngushtë me bejleret e parë osman.79 Dervishët e ardhur në Anadoll që në shekullin e XI, me valet e dyndjeve turkomene, kanë përbërë bërthamën shpirtërore dhe shoqërore të fiseve turkmene.80 Në vitin 1241, një dervish me emrin Baba Is’ak, në Anadollin qëndror, organizoi kryengritjen e parë turkomene, e cila shpejt u shua pas shumë luftërave të ashpra. Shumica e këtyre dervishëve u strehuan nëpër vise të perandorise bizantine. Gjatë kohës së Sulltan Bajazitit të I, Islami i vërtetë dhe kultura klasike islame me ndihmën e politikës centraliste, gjithnjë e më tepër forcoheshin. Megjithatë, kur turqit në vitin 1402 pësuan humbje afër Ankarës, filloi periudha e re e reakcioneve dhe shqetësimeve, e karakterizuar me zgjerimin e lëvizjeve fetare heretike nëpër tokat osmane. Sipas kësaj, rendet e dervishëve në perandorinë osmane mund të ndahen në dy grupe kryesore. Grupin e parë e kanë përbërë rendet e pranuara në mënyrë zyrtare, kurse grupin e dytë e kanë përbërë rendet e fshehta të dervishëve, zakonisht rendet e njohura me emrin “melamij ose melametij”81 Historia e tarikatit bektashian fillon me jetën dhe veprën e themeluesit dhe shenjtor-mbrojtës i rendit bektashian Haxhi Bektash Veliu.82 Tarikatët kanë luajtur rol të rëndësishëm edhe në islamizimin dhe ngritjen kulturore, shkencore dhe artistike të shqiptarëve. Depërtimi i bektashinjve në ballkan, e me të edhe në viset shqipare, bëhet nëpërmjet baballarëve bektashi të cilët pas vendosjes së administratës

Small mosques like religious objects where there are proceeded the mystique praying of the Islamic religion, are presented as special objects. The Islamic faithful of different parts, the objects for the religions ceremonies has the small mosques. In the beginning they were presented in Andoll, Turkey. In the selxhuk’s period the educated people from the Center Andolla’s city they supported the highly culture of Persia, meantime in the boundary parts was ruling the Turkish population culture: gaziv and dervish, with their mystic and equestrian effluents. The Dervishes from the boundary parts usually were called “Baba”, which were related closely with the first ottoman beys.79 The dervishes arrived in Anadoll, since the 11th Century, with the waves of Turkish invasions they consisted the spiritual and social seed of the Turkish parts.80 In 1241, a dervish with the name Baba Is’ak, in the center Anadoll, organized the first Turkish revolt, which soon was settled after many harshly wars. Better part of thse dervishes were refugee in the parts of the Byzantine Empire. During the time of sultan Bajazit the first, the real Islamic and the classic Islamic culture, with the help of the centralist politic, day by day they got stronger. However when the Turkish in 1402 endured defeat near Ankara, started the new period of the reactions and solicitudes, characterized with the spread of religious heretic movement through the ottomans property. According to this, the graters of the dervishes in the Ottomans Empire can be divided in two main groups. The first group was consisted by the accepted graters in official way, whereas the second group consisted by the secretly graters of the dervishes, usually graters known with the name “melamij or melametj”.81 The history of the tarikat bektashian starts with the life and piece of the founder and saint-protector of the bektashian order Haxhi Bektash Veliu.82 The tarikats played important role in Islamic and cultural, scientific and artistic flowing of the Albanians. The bektashian infiltration in Balkan, also in the Albanian parts comes through the bektashian Baba which after the resolute of ottoman’s administration, came

79 80 81 82

H. Inalxhik, Osmansko Carstvo, klasiçno doba 1300-1600, Beograd, 1974. faq. 268. Po aty, ... faq, 269. Po aty, ... faq. 275. M. Izeti,Tarikati Bektashijan,Tetove,2001.faq.38.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

osmane, kanë ardhur prej teqesë së Dimetokës.83 Ndër misionarët bektashi të cilët e kanë përhapur këtë tarikat në mesin e shqiptarëve dallohet Baba Kasëmi, i cili në Shqipëri ka ardhur në kohën e Mehmetit të dytë Fatihut. Po ashtu rol të rëndësishëm ka pasur edhe Sersem Ali Baba, i cili është edhe themeluesi i Teqes Harabati Baba në Tetovë.84 Tarikatet e para që paraqiten në Ballkan janë katër edhe atë: Kadirie, Rifaie, Dusikie, dhe Bedevie, kurse më vonë me kalimin e kohës formohen edhe tarikate të tjera si ato: Sadie, Hajatie, Shazlie, Sinanie, Xhelvetie, Helvetie e te tjera. Me ardhjen e osmanljive, edhe në trojet tona u përhapën këto sekte të besimit islam.85 Ne fund te shek. XIV dhe fillimi i shek. XV me vendosjen e Perandorisë Osmane në fushëgropën e Pollogut, Tetova bëhet qendër e njohur administrative, politike, ushtarake, kulturore, ekonomike etj.86 Në atë kohë, përveç që ariti shkallë të lartë të zhvillimit në më shumë sfera, Tetova gjithashtu luajti rol të rëndësishëm në më shumë lëmenjë. Rrethanat favorizuese mundësuan përveç tjerash, që Tetova në të kaluarën të jetë dhe qendër e njohur kulturore, vatër e së cilës u bë veçanërisht dhe kompleksi i Teqes Bektashiane të këtij vendi (Harabati Baba Teqe). Këtu, në këtë vend, iu dha një impuls i fuqishëm edhe jetës intelektuale të qytetit me rrethinë. Filloi të artikullohet edhe elementi kombëtar nga shtresat tregtare, zejtare, klerikale etj. i cili element luajti rol të rëndësishëm në ngjarjet historike të këtij territori.87 Veçanërisht, nisur nga një arsye e tillë, dhe duke dashur që të mos e mbulojë mjegulla e harresës të kaluarën historike të kësaj treve, për këtë rast, nga e kaluara e pasur e historisë të këtij rajoni, vendosëm t’i japim vend edhe Teqes Harabati Baba në Tetovë. Me qëllim që të kuptohen vlerat e krijuara të krijuesve në këtë Teqe, krijimtaria e tyre e shkruar në formë mbishkrimesh të kaligrafuara e të gdhendura nëpër mure, mbi nishanet e varreve, nëpër gurët e çezmave etj, mbishkrimet e tjera të shkruara janë osmanisht dhe arabisht.

from the small mosque Dimetok.83 Between the bektashian missioners which they spread this tarik among the Albanians the most known was Baba Kasemi, he came in Albania during the time of Mehmet the second, the Fatih. Also important role had Sersem Ali Baba, which is also the founder of Small Mosque Harabat Baba in Tetovo.84 The first tariks that presented in Balkan are four: Kadirie, Rifaie, Dusikie, and Bedevie, whereas later with passing the time they form also other tarikats which are: Sadie, Hajatie, Shazlie, Sinanie, Xhelvetie, Helvetie, etc. With the ottomans coming also in our territories was spread these sects of Islamic believing.85 In the end of 14th Century and beginning of the 15th Century with resolute of Ottoman Empire in the Polog’s hollow, Tetovo become a well known administrative, politic, military, cultural and economic center.86 In that time besides that achieved a high level of developing in many fields, Tetovo also played important role in many others matters. The favorite conditions gave possibilities that Tetovo in the past to be known as a cultural center, and household of that was the complex of the Bektashian Small Mosque (Harabat Baba Small Mosque). Here in this place was grown a powerful pulse of the intellectual life of the town and regions, started to articulate also the national element of classes like: vendors, artisan, ecclesiastic, etc, this element played important role in the historic events of the territory.87 Especially starting from a reason like that and also as they didn’t want that the time to cover and to be forgotten the historic past of these parts, for this reason from the historic enrich of the past from this region we firmed to give a place also to the Small Mosque Harabat Baba in Tetovo. With the aim to be understood the created values of the founders of this Small Mosque, their creation written in inscription and calligraphy form chiseled in walls, graves target, in the drinking-fountains rocks etc, the other inscription are written in ottoman and Arabian language.

Po aty,...faq,69. Dr. A. Vishko, Harabati teqe e Tetoves dhe veprimtaria ne te ne periudhen e kaluar, Tetove, 1997, faq. 16. L. K. Bogojeviç, Osmanliski spomenici vo Skopje, Skopje, 1998, fq. 127. Aleksandar Stojanovski, Makedonia vo Turskoto srednovekovie, (od krajot na XIV - poçetokot na XVIII vek, Kultura - Skopje, 1989, fq. 194. 87 Dr. Ali Vishko, Harabati Teqe e Tetoves ...f, 64. 83 84 85 86

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Shekujt XV-XVI e përbëjnë kohën e lulëzimit të Perandorisë Osmane në më shumë sfera të jetës, edhe atë: në shkencë, art, filozofi etj. Në atë kohë jetojnë dhe veprojnë një plejadë nga humanistët shqiptarë, të cilët kanë kontribuar në shumë fusha të kulturës. Nga këta krijues përveç në botën e jashtme, një pjesë e tyre vepruan e krijuan edhe në trojet shqiptare. Një numër i konsiderueshëm nga krijuesit, i takonin kulturës evropjane perëndimore, pasi kishin kryer shkollimet në qendra të ndryshme të Evropës, e sidomos të Italisë.88 Një pjesë e humanistëve shqiptarë, kryesisht i takonin kulturës lindore ose orientale, sepse kishin kryer shkollat nëpër qendra të ndryshme kulturore të lindjes. Këta krijues, në veprat e veta e kanë përdorur gjuhën osmane, kurse në art kanë përdorur stilin e lindjes. Këta kontribuan që në trojet shqiptare përveç kulturave të deriatëhershme të periudhës romake, bizantine dhe perëndimore, të paraqitet edhe një kulturë e re “kultura Islame” me të gjitha karakteristikat që karakterizojnë këtë kulturë në territoret shqiptare dhe më gjerë. Për këtë flasin veprat e krijuara, ndërtimet impozante arkitektonike si publike utilitare, po ashtu edhe ato private individuale. Në këto realizime erdhi në shprehje ndikimi dhe kultura islame me të gjitha veçoritë e saja që e karakterizojnë subtilitetin e saj të një epoke historike. Veprat e krijuesve dhe godinat grandioze me elegancën e vet që u krijuan dhe u ngritën në atë kohë në Tetovë, në një menyrë të veçantë flasin dhe për krijuesit, bëmirësit, të cilët me veprat e veta lanë gjurmë të pashlyeshme, jo vetëm në kulturën islame të kësaj ane, por edhe në atë shqiptare e mbarënjerëzore.

The centuries 15th and 16th consist the flown time of the Ottoman Empire in many lives spheres like: in science, art, philosophy, etc. In that time lives and acts many Albanian humanists, which has contributed in many culture fields. From these creators apart from being in the outside world, they also lived and worked in Albanian land. A group of authors belonged to the west European culture, after they were educated in different European centers, notably in Italy.88 A part of the Albanian humanists mainly they belonged to the east or oriental culture, because they were educated in different cultural centers in east. These authors in their pieces had used the ottoman language, and in their art they had used the east style. These authors contributed that in the Albanian lands beside the cultures that were in that time like Roman, Byzantine, and West, presents another culture “Islamic culture” with all the characteristics that characterize this culture in the Albanian territories and around it. For this talks the created pieces, impozant buildings like ulitar public, also the individual private one. In these realizations came in expression the Islamic influence and culture with all her features that characterize her subtitle of a historic era. The authors pieces, and the grandiose buildings with their elegance that were built and flown in that time in Tetovo, in some special way they speak also for the authors, which with their pieces left indelible marks, not just in Islamic culture of this part, but also in that of the Albanians around the world.

88 Po aty, faq. 64.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

KOMPLEKSI I TEQESË HARABATI BABA

THE COMPLEX SMALL MOSQUE HARABATI BABA

Në pjesën perëndimore të qytetit të Tetovës në rrëzë të Malit Sharr gjendet kompleksi i Teqes “Harabati Baba Teqe”, seli e njohur dhe e shenjtë e besimit islam bektashian për ballkanin perëndimor. Pas ardhjes të Sersem Ali Dedes në Tetovë, në pjesën jugperëndimore të qytetit në vitin 1538, Sersem Ali Dede filloi të ndërtojë selinë e vet të shenjtë, e cila më vonë njihet me emrin “Harabati baba teqe”. Ndërtimi dhe rregullimi kryesor i kësaj teqeje kishte vazhduar dhjetë vjet deri në vitin 1548, për ndërtimin e kompletimin e kësaj teqeje në fjalë, Sersem Ali Dede ka harxhuar tërë pasurinë që ka poseduar. Këtë godinë ose faltore Bektashiane ky e emërtoi me emrin “Teqe Harabati”, që do të thotë godinë shenjtërie ose Tempull.89 Krahas ngritjes së këtij tempulli, Sersem Ali Dedeja kishte sjellur 15 dervishë nga teqet tjera, nga Dimotika, Stambolli e të tjera, për kryerjen e shërbimeve dhe predikimeve, duke i pregatitur edhe për postin e Baba-it. Ndër klerikët e tillë më të njohur të kësaj teqeje dhe që prej kësaj teqe ose qendre qenë të dërguar që të shërbejnë në qendra të tjera që të themelojnë faltore Bektashiane dhe për kryerjen e predikimeve në ato faltore (teqe), janë për tu përmendë, përveç të tjerëve, edhe Harabati Baba, Kezell Baba, Balli Baba, Kojun Baba, Javer Baba, Sadredin Baba e shumë të tjerë.90 Harabati Baba e vazhdoi misionin e Sersem Ali Babës, më vonë në gjysmën e dytë të shekullit XVIII, në kohën e administrimit të Koxha Rexhep Pashës në pashallëkun e Tetovës. Kezell Baba pas emrimit të postit Baba-it, ishte dërguar që të drejtonte faltoren e teqes në Brod afër Kërçovës, e quajtur “Teqeja e Hajdar Babës”, njëra nga teqet më të vjetra në siujdhesën Ballkanike. Balli Baba udhëzohet prej udhërrëfyesit të Teqes Harabati që t'i shërbente dhe t'i kryente predikimet në teqen Bektashiane të Baba Sadredinit në Hisar kalanë e Tetovës, ku patën shërbyer edhe klerik të tjerë si: Hasan e Xhafer Baba etj. Teqen e fshatit Shipkovicë të Tetovës, e themeloi Kojun Baba, dhe po ky i kryente predikimet e besimit Islam të sektit Bakteshian. Javer Baba pas fitimit të postit Baba, ishte dërguar në fshatin Poroj, që në atë vend të themelojë një teqe Bektashiane dhe të mbajë predikimet fetare në të.

In the west side of the town Tetovo in the verge of the Sharr mountain is the complex of Small Mosque “Harabati Baba Small Mosque”, known and saint place of the Islamic-bektashian belief for the west Balkan. After the arriving of Sersem Ali Deda in Tetovo, in the south-west pasrt of the town in 1538, Sersem Ali Deda started to build his saint place, which later was known as “Harabati Baba Small Mosque”. The building and the main regulation of this small mosque was continued for ten years till 1548, for building and finishing of this small mosque, Sersem Ali Deda spend all his fortune. This building or bektashian temple he named it with the name “Small Mosque Harabati”, which means saint building or Temple.89 Beside flowing this temple, Sersem Ali Deda bring fifteen dervish from the other small mosques, like from Dimotika, Stambol, etc, for performing the work and the preaching, also for preparing them to become Baba. Among those clerics most known of this small mosque or center, were sent to work in other centers to found Bektashian temples and for performing the preaching in those temples (small mosques), are for mentioning: Harabat Baba, Kezell Baba, Balli Baba, Kojun Baba, Javer Baba, Sadredin Baba, etc.90 Harabati Baba continued the work of Sersem Ali Baba, later in the second half of the 18th Century in the time of the administration of Koxha Rexhep Pasha, in his ruling in Tetovo. Kezell Baba, after his post as Baba, was sent to direct the temple of small mosque in Brod, near Kercova, named “Small Mosque of Hajdar Baba”, one of the oldest small mosques in Balkan island. Balli Baba was lead by the leader of Small Mosque Harabat, to work and to perform his preaching in the Bektashian small mosque of Baba Sadredin in citadel Hisar of Tetovo, there worked also other clerics like: Hasan and Xhafer Baba, etc. The Small Mosque of village Shipkovic of Tetovo, was found by Kojun Baba, and was him who worked and performed the preaching of the Islamic faith of the sect Bektashian. Javer Baba after he took the post Baba, was sent in the village Poroj, to found there a Bektashian small mosque and to hold there the religious preaching.

89 Dr. Ali Vishko, Harabati Teqe e Tetovës ...f. 20 90 Po aty,faq,20.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Në Tetovë ekzistonin edhe dy teqe tjera në atë kohë, teqeja e Mehmet Beut (admistrues nga Shkupi), dhe teqeja e Mustaf Ruhi Hanhani efendiut.91 Më vonë në një zgjatje kohore që përfshin gjysmën e dytë të shek. XVI e deri nga mesi i shek. XVIII për veprimtarinë dhe jetën në kompleksin e teqes Harabati, nuk ekzistojnë të dhëna burimore. Me formimin e pashallëkut të Tetovës, kemi ardhjen në post të pashas Koxha Rexhep Pasha ose i madhi Rexhep Pasha, Abdurahman Pasha etj. Me angazhimin e tyre si dhe titullarëve të tjerë bektashian e udhërëfyes të këtij kompleksi, filloi rimëkëmbja dhe ngritja e teqes Harabati. Me rimëkëmbjen e këtij kompleksi të teqesë, aty filluan të lulëzojnë veprimtari të ndryshme, krijimtari në më shumë sfera, ku njëkohësisht bëhet zgjerimi i kompleksit të teqes harabati me ndërtimin e shumë objekteve tjera. Kjo mundësoi që kjo godinë artitektonike të bëhet një kopleks i veçantë dhe i dalluar në këto anë e më gjerë në Ballkan.92 Pashallarët e Pashallëkut të Tetovës, që të rimëkëmbet Teqeja Harabati Baba, ndihmuan që të pasurohet me prona vakëfesh, me qëllim që kjo Teqe përpos nevojave fetare dhe si seli e njohur e kultit Islam Bektashian, gjithashtu të shërbejë edhe si qendër reprezentative e cila do të përfaqësonte këtë pashallëk, përpos në sferën fetare edhe në atë kulturore, arsimore e të tjera. Duhet theksuar se në pasurinin dhe ngritjen e teqes Harabati baba, kontribut të madh dhanë gjyshërit udhërrëfyes që kanë vepruar e krijuar në këtë teqe si; Mehmet Harabati Baba, Ahmet Baba Ekmekçiu, Haxhi Emin Baba, Baba Qazim e tjerë.93 Kompleksi i objekteve të kësaj Teqeje është karakteristik për shkak se objektet e ndërtuara, janë integruar në një tërësi unike harmonizuese. Forma arkitektonike e çdo objekti paraqet diçka të veçantë nga të dhënat e një vepre të caktuar dhe me veçoritë e veta kanë ardhë në shprehje edhe kulmet e godinave, shtyllat katërshe, oxhaqet, portat, renditja e objekteve, koloriti i pasur i fasadave, harmonia në komponimin e detajeve dhe shumë cilësi të tjera të vlerave të jashtëzakonshme.

In Tetovo in that time existed also two other small mosques, small mosque of Mehmet Bey (administrator from Skopje), and small mosque of Mustaf Ruhi Hanhani effendi.91 Later during a period that counts the second half or the 16th Century and till the middle of the 18th Century for the activity and life in the complex of small mosque Harabati, there aren’t origins documents. With foundation of pashallek in Tetovo, we have the arriving in the post of the pasha Koxha Rexhep Pasha, or known also as Rexhep Pasha, Abdurahman Pasha, etc. With their engagement also the other bektashian officials, leaders of this complex renovated and built the small mosque Harabati. With the renovation of this complex of small mosque there started to flown different activities, activities in many spheres, also they extended the small mosques harabati complex, they build there many objects. This gave possibility that this architectonic building to become a special complex in this part and also in all Balkan.92 Pashas of the Pashallek of Tetovo for renovation of Small Mosque Harabat Baba, they help to be enrich with temple properties, with the aim that this Small Mosque besides the religious needs and like a known cult of the Bektashian Islamic, also to serve like a representative center which will represent this pashallek, besides in religious sphere also in that cultural, educative, etc. Should be pronounced that in the fortune and building of the small mosque Harabat Baba, a big contribute gave also the leading grandfathers that worked and created in this small mosque, like: Mehmet Harabati Baba, Ahmet Baba Ekmekciu, Haxhi Emin Baba, Baba Qazim, etc.93 The complex of the objects of this Small Mosque is a characteristic because the built objects are integrated in a harmonic group of unity. The architectonic form of each object presents something special from the documents of a particular piece, and with her futures arrived in expression also the roofs of the buildings, forth piles, chimneys, gates, the objects order, the rich color of the frontage, the harmony of the details composition, and many other extraordinary values quality.

91 Dr. Ekrem Haki Ayverdi, “Avrupa da Osmanli Mimari Eserbi-Yugoslavija”, Iikitab, Istambul,1981 92 Dr. Ali Vishko, “Harabati teqe e Tetovës., f. 33. 93 Po aty, faq, 35.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto. 13 Situacioni i kompleksit të teqës së Harabati Baba 1. Konaku kryesor 2. Shtëpia dimërore (Këshevi) 3. Kuzhina e teqes arabati (restorani) 4. Faltorja kryesore (Kubbeli mejdani) 5. Shatërvani (Qoshku veror) 6. Çezmja e madhe e teqes 7. Kulla e Fatimes (E kaltërt) 8. Shtëpi ndeje (e djegur) 9. Turbe 10. Varrezat 11. Godina ushtarake (Askerhane) 12. Shtalla I 13. ShtallaII 14. Objekti ndihmës Photo 13. The situation of the complex small mosque Harabat Baba 1. The main konak 2. The winter house (kesh evi). 3. Kitchen of small mosque harabat (restaurant) 4. The main temple (Kubbeli mejdani) 5. Drinking-fountain (Summer corner) 6. Big drinking-fountain of the small mosque 7. The Fatime’s tower (blue) 8. Strain house (burned) 9. Turbe 10. Cemeteries 11. Military buildings (Askerhane) 12. The first hangar 13. The second hangar 14. Second object.

Pikturat murale të vizatuara nëpër muret e objekteve e në vendet të ndryshme të këtij kompleksi Islam bektashian, kanë të dhëna pejsazhesh dhe motive nga natyra e vdekur nëpërmjet të elementeve te llojllojshme. Në oborret e këtij kompleksi shkrihen në pafund edhe pejsazhet e gjelbrimeve të pasura të barit, të luleve të ndryshme, me koloritin e pasur të trandafilave, karanfilave, vjollcave etj, aroma e të cilave përzihet me ajrin e freskët dhe të këndshëm të rrëzave të Sharrit. E tërë kjo mundsonte që aty në brendi të këtij kompleksi të mrekullueshëm, të zhvillohej një veprimtari e shumanëshme me rëndësi të veçantë kulturore, historike e të tjera. Kompleks i objekteve të Harabati Baba Teqes u bënë shumë zbukurime të llojllojshme, stolira, ornamente, reIieve, vitrina, qoshqe strehë etj, duke i dhënë një pamje arkitekturës

Pictorials in walls drawn in the walls of the objects and in other places in this Bektashian Islamic complex have panoramas documents and dead nature motives, through different elements. In the yards of this object you can see infinity enrich greenness and different flower panorama, roses in many colors, carnations, gerbera daisy, etc, the scent of which mingles with fresh air of the verge of Sharr. All this gives possibility that there in the inside of this beautiful complex to be worked up various activities with special cultural, historic importance. In the complex of the objects of Harabat Baba Small Mosque are made different decorations, finery, decors, relieves, windows, corners, etc, which give oriental architectonic view to this complex. The buildings of this complex

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

orientale këtij kompleksi. Godinat e këtij kompleksi gjithashtu, përpos zbukurimeve të përmendura, janë të pasuruara edhe më me shumë mbishkrime të përmbajtjeve të ndryshme. Forma arkitektonike e çdo objekti paraqet diçka të veçantë nga një vepër e caktuar, ku janë në shprehje veçoritë e secilit objekt. E tërë kjo që cekëm më lart, mundësonte që aty brenda mureve të larta të teqes Harabati Baba të zhvillohet një veprimtari e shumëanëshme me rëndësi të veçantë si ajo fetare, kulturore, historike etj. (Foto 13).

also besides the decorations are enrich also with many inscriptions with different contests. The architectonic form of each object presents something special from a special piece, where are in expression features of each object. All this that we mentioned above, gave possibility that there inside the high walls of the small mosque harabat to work up various of activity with special importance like that religious, cultural and historical. (Photo 13)

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

OBJEKTET SAKRALE TE KOMPLEKSIT “HARABATI BABA”

THE SAINT OBJECTS OF THE COMPLEX “HARABATI BABA” TURBE OF SERSEM ALI BABA

TURBEJA E SERSEM ALI BABA Ky objekt, që bazamentin e ka në formë të rrethit dhe paraqet një godinë të tipit të mbyllur me një kupollë prej 12 pjesëve të ndara në mënyrën stilizuese që bashkohen në një qendër. Muret e kësaj godine janë të bëra prej materialit të gurit, dhe të lyera me rërë e gëlqere, si brenda ashtu edhe në pjesën e jashtme të mureve dhe e ngjyrosur me gëlqere. Në pjesën e poshtme të objektit qëndrojnë katër dritare të vogla katërkëndëshe; janë në funksion vetëm për të futur dritë në brendinë e objektit. Në pjesën e jashtme të dritareve qëndrojnë parmakët e hekurt, po ashtu edhe kapakë të drurit (qepenga).94 Në mesin e brendisë së objektit, në anën lindje-perëndim, shtrihet varri i Sersem Ali Babës. Në objekt hyhet vetëm nëpërmes të një hyrjeje të vogël e cila gjendet në anën lindore të objektit. Objekti është i mbuluar me tjegulla tradicionale.95 (Foto. 14)

This object that his base has it in circles form, and presents a building of the close type with a cupola from 12 parts divided in stylish way that unite in a center. The walls of this building are made by the stone material, dyed with sand and lime, like in the outside also in the inside of walls, and colored with lime. In the down part of the object are four small windows in quadrant form, are in function just for lightening the inside of the object. In the outside part of the windows are irons handrails, also woods cover (qepenga).94 In the middle of the insides object, in the east-west part is the grave of Sersem Ali Baba. In that object you can enter just through a small entry that is in the east part of the object. The object is covered with traditional roof-tiles.95 (Photo 14)

Foto 14 – Photo 14 94 Velimir Cvetanovski, Arabati Baba Tekke, Tetovo, 2000, f. 12. 95 H. Mediu, Hulumtim në terren, maj 2003.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

THE MAIN TEMPLE

FALTORJA KRYESORE Faltorja është një ndër objektet kryesore të kompleksit Harabati baba, në të cilën janë kryer lutjet-faljet, aktivitetet mistike të besimtarëve të tarikatit bektashian. Objekti ka formën katrore. Skema kompozicionale e saj përbëhet prej sallës së lutjeve, hajatit të mbuluar me çati. Çatia është katër ujëshe; është e mbuluar me tjegulla tradicionale. Objekti posedon dy hyrje, edhe atë, njëra në pjesën perëndimore, kurse tjetra në pjesën veriore të objektit. Hyrja kryesore është e dekoruar me gurë të gdhendur në formë gjysëm hëne, kurse mbi hyrje ekziston mbishkrimi dekorativ i shkruar në gjuhën osmane. Brendia e këtij objekti, salla, është vendi ku kryhen obligimet fatare. Kjo hapësirë ndriçohet dhe ajroset nga gjashtë dritare të mbuluara me arkitra dhe janë të

The temple is one of the mains objects in the complex Harabati Baba, in which are finished the praying, mystic activities of the believers, of the bektashian tarikat. The object has quadrant form. The compositional scheme is consisted by the praying hall, hajat covered with roof. The roof is forth U, and it’s covered with tradicional roof-tiles. The object has two entries, one in the west side, whereas the other one is in the north side of the object. The main entry is decorated with graven stones, in a half-moon’s form, whereas above the entry exists decorative inscription written in the ottomans language. The inside of this object, the hall, is the place where you do the religious obligations. This space is lightened and aired by six windows covered with headers and

Foto 15 – Photo 15

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 16 – Photo 16

vendosura paralelisht. Nga ana e jashtme sigurohen me parmak. Dritaret janë të punuara me gurë të gdhendur, gjë që e risin vlerën artistike dhe estetike të objektit. Në tavanin e sallës së lutjeve, në pjesën e brendisë, ekziston dekorimi i mrekullueshëm, i punuar nga mjeshtrit vendorë. Ky dekorim është i ndarë në dymbëdhjet kënde të stilizuar në formën e pallmave, të cilat bashkohen në një qendër, kurse në zonën e dytë janë të prezentuara vaza në formë konuse të dekoruara me lule të ndryshme. Nën secilën vazë ekziston e vizatuar nga një luledielli. (Foto. 15, 16.)

are resolute in parallel. On the outside part it’s secured with handrails. The windows are made with graven stones, something that raise the artistic and aesthetic value of the object. In the roof of the praying hall, in the inside part, exists a beautiful decoration, made by the native artisans. This decoration is divided in twelve angles, styled in the brays form, which connect in a center. Whereas in the second zone are presented the vases in the cones form decorated with different flowers. Beneath each vase exists drawn from a sunflower. (Photo 15, 16)

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

VARRI I MEHMET ARABATI BABA

THE GRAVE OF THE MEHMET ARABATI BABA

Menjëherë pranë shtëpisë dimërore të kompleksit, në anën perëndimore dhe lindore të këtij objekti, i rrethuar me shufra të hekurta, gjendet varri i Mehmet Arabati Baba. (Foto. 17)

Immediately near the winter house of the complex, in the west and east side of this object, surrounded with iron rods, is the grave of Mehmet Arabati Baba. (photo 17)

Foto 17 Varri i Mehmet Arabati Baba Photo 17. The grave of Mehmet Arabati Baba

Në pjesën veriore të objektit është e vendosur një derë e vogël për t`u futur në hapësirën ku gjendet varri. Është me rëndësi të përmendet ky objekt, sepse edhe sot e kesaj dite njerëzit e vizitojnë dhe hudhin para mbi këtë varr. Në faqen e murit, mbi varrin e Mehmet Ali Baba, janë të vizatuara dy motive nga kaliografi i njohur Zerze Haki në fillim të shekullit XIX.96 Në vizatimin e parë e paraqet xhaminë e artë (Foto. 18) e cila gjendet në qytetin Karballa në jug të Irakut. (Xhamia e cila sot është vendi i shenjtë për muslimanët e sektit (mesepit) Shiitë, kurse vizatimi i dytë, e paraqet xhaminë e Sulltan Sulejmanit të I, që gjendet në Stamboll në bregun e detit Bosfor.97 (Foto. 19).

In the north part of the object is resolute a small door so you can enter in the space where is the grave. Is with importance to be mentioned this object, because also in our time people visit this place and they throw coins over the grave. In the surface of the wall, above the grave of Mehmet Ali Baba, are drawn two motives by calligraphist Zerze Haki in the beginning of the 19th Century.96 In the first draw he presents the golden mosque (photo 18) which is in the town Karballa in the south of Iraq. ( The mosque which today is a saint place for the Islamic believers of the sect (mesepit) Shiite, whereas the second draw presents the mosque of Sultan Sulejman the first, which is in Stamboll in the hill of the Bosfor’s sea. (Photo 19).

96 V. Cvetanovski, Arabati. Baba Tekke,Tetovo, 2000, f.17. 40 97 Po aty, fq. 16.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 18 – Photo 18

Mbi këto vizatime (freska) janë të shkruara disa vargje (nefese) në gjuhën osmane, të cilat udhëzojnë në besimin bektashian.

Above this drawn (freska) are written some verses (nefesa) in the ottoman language, which lead in the bektashian faith.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

OBJEKTET PROFANE-PUBLIKE

PROFANE-PUBLIC OBJECTS DRINKING-FOUNTAIN

SHATËRVANI Ky objekt jashtëzakonisht i bukur dhe impozant, i cili gjendet mu në mes të kompleksit të teqes, “Harabati baba” veçon bukurinë dhe elegancën që posedon ky objekt. Objekti e ka formën katrore dhe është i ndarë në dy pjesë, të ciat lidhen me dy hyrje të veçanta (Foto. 20, 21). Objekti mbështetet në tetëmbëdhjetë shtylla të punuara prej materialit të drurit. Mbi hyrjet e shatërvanit ekzistojnë mbishkrime të shkruara në gjuhë osmane. Në pjesën e parë të shatërvanit, në mesin e objektit është e vendosur një fontane e punuar me mermer (pllaka mermeri) të lidhura me kapse plumbi (foto. 22). Në mesin qëndror të shatërvanit është edhe shtylla prej druri, mbi të cilën ka disa dalje në tavanin e objektit. Daljet e tavanit janë me dekoracione me dy fotoura të gjarpërit të stilizuar. Fotourat e cekura janë të punuara nga matriali i drurit. Tavani i pjesës së parë është i punuar prej matrialit të drurit, i cili (Foto. 23) rreth e përqark stoliset me gjethe të arta. Këto punime në dru (gdhendje) u realizuan nga mjeshtër vendor, aty nga gjysma e shekullit XIX. Në skajet (qoshet) e tavanit të pjesës së dytë (Foto. 24, 25) janë

This extraordinary beautiful object, which is in the middle of the small mosques complex, “Harabati Baba” separates the beauty and elegance that posses this object. The object has the quadrant form, and is divided in two parts that connect with two separates entries (photo 20, 21). The object holds on eighteenth piles tooled with wood materials. Above the drinking-fountains entries exists inscription written in ottomans language. In the first part of the drinking-fountain in the center of the object is resolute a fountain tooled with marble (marbles tale) connected with seals tackle (photo 22). In the center of the drinking-fountain is also wood pile above which is some exits in the objects roof. The exits of the roofs are with decoration with two bridge photo in sneaks style. The bridge photos mentioned are tooled from woods material. The roof of the first part is tooled with woods material, which (photo 23) around is decorated with golden leafs. This woodcraft (carving) was worked by the native artisans there in the middle of the 19th Century. Corners the roof of the second part (photo 24,

Foto 20 Shatërvani – Photo 10 Drinking-fountain

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

rozeta me lule të lloj-llojshme dhe me hardhi rrushi. Në këtë pjesë paraqiten edhe pëllumbat duke pirë ujë. Ky objekt impozant, në pjesën ku gjendej edhe fontana, shërbeu për pushime gjatë ditës, kurse në pjesën tjetër u kryen edhe ceremonitë fetare.

25) are rosette with different flowers and with grape-vine. Here in this part are presented also doves drinking water. This object, in the part where is the drinking-fountain, served for pauses during the day, whereas in the other part were finished the religious ceremonies.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ÇESHMEJA E MADHE Çeshmeja e madhe që gjendet në mesin e kompleksit të teqes „Harabati baba" (Foto. 26) paraqet një objekt në vete, i cili është objekt përbërës i kompleksit në fjalë. Këtij objekti të arkitekturës nga periudha osmane, gjatë ndërtimit i është dhënë një kujdes i veçantë. Bazamenti i tij është në formë katrori i punuar me gurë të gdhendur. Kulmi i saj është i mbuluar me tjegulla tradicionale; pamja kryesore e ndërtimit është i drejtuar kah pjesa perëndimore e kompleksit, ndërsa hyrja e saj është e mbuluar me qemer. Në anën e djathtë të hyrjes, në një bllok guri, janë të gdhendura fotourat e shpatës, gota për vaj dhe peshku. Në pjesën e sipërme të hyrjes në një pllakë të gipsit, janë të shkruara disa vargje (në alfabetin osman). Në brendinë e këtij objekti, poshtë në hyrje, është e vendosur një koritë e punuar nga materiali i mermerit. Në të dy anët e koritës janë dy pjesë të ngritura. Në murin e brendshëm të çezmës janë të vendosur dy kamare, nike të vegjël dhe në to është mbajtur safa (gota) e ujit.

THE BIG DRINKNG-FOUNTAIN The big drinking-fountain that is in the middle of the complex small mosque “Harabati Baba” (photo 26) represents a single object, which is a making object of the complex. To this architectonic object from the ottoman period, during the building was given a special car. The base of this object is in quadrant form tooled with graven stones. Her roof is covered with traditional tiles, the main view of the building is directed to the west side of the complex and her entry is covered with arch. In the right side of the entry in a stone block are graven bridge photos of the sword, glasses for oil and fish. In the upper part of the entry is a gypsum tile, are written some verses (in the ottomans language). In the inside of this object, down in the entry, is resolute a manger tooled from a marble material. In the two sides of the manger are flown two parts. In the inside wall of the drinking-fountain are resolute two niches, small nikes and in them is hold water safa (glass).

Foto 26 Çezmeja e Madhe – Photo 26 The Big Drinking-fountain

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

SHTËPIA E KALTËRT Në pjesën veri-perëndimore të kompleksit Harabati baba është një objekt banimi shumë impozant, objekti i fortifikuar u ndërtua për vajzën e Rexhep Pashasë, Fatimesë në fund të shekullit XVIII.98 Objekti me bazë katrore është në kate, në përdhesë dhe nga ana lindore është hyrja në këtë objekt (Foto. 27). Kati përdhesë është i ndërtuar prej materijalit gur. Qoshet e mureve janë të realizuara nga blloqe guri të gdhendur. Hyrja (dera) është e mbuluar me hark dhe shtalket e saj janë të zbukuruara me gurë (bigor) të përpunuara nga mjeshtrit vendorë. Në brendinë e odës së poshtme janë zbukurimet e shumta si ajo:

THE BLUE HOUSE In the north-west side of the complex small mosque Harabati Baba is a living object very impozant, fortified object was built for the Rexhep Pasha’s daughter, Fatime in the end of the 18th Century.98 The object in the quadrant form is on floor, downstairs and from the east part is the entry in this object (Photo 27). The downstairs is build by stones material. The walls corners are realized from graven stone blocks. The entry (door) is covered with arc and her cants are decorated with graven stones (scales) by the native artisans. In the inside of the down room are the many decorations like: rosette in the roof of the room,

Foto 27. Shtëpia e Kaltër – Photo 27. The Blue House 98 Dr. A.Vishko,Harabati Teqe e Tetovës...,f.41; V.Cvetanovski, Arabati Baba Tekke...,f. 20.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 28 – Photo 28

rozeta në tavanin e dhomës, oxhaku (ku është përgatitur ushqimi për vajzën e Abdurahman pashait, Fatimesë. Oxhaku është i zbukuruar me fotoura të punuara në shtuko reliev. Në pjesën veri-perëndimore të objektit është një dritare e punuar nga materiali i drurit. Po në këtë anë të objektit, mbi disa shkallë guri janë të konstruktuara shkallët prej druri që shpiejnë lart në dhomën e Fatimesë, e cila gjendet në katin e dytë në hyrjen e kësaj dhome ku ekziston një vizatim që e paraqet luanin e shtrirë. Dera e drurit është e vendosur nën vizatimin e luanit. Në brendinë e kësaj dhome dhe atë në katër anët e mureve, paraqiten dekorime të shumta të vizatimeve me motive të llojllojshme (Foto. 28) Dhoma ndriçohet dhe ajroset nga tetë dritare të drurit. Dritaret sigurohen me kapak druri. Tavani i kësaj dhome është punuar prej dërrasave të drurit. Në mesin e tavanit ekziston rozeta e punuar prej drurit të arës (foto.29), e cila me dekoracionet e saja ia rit vlerën tavanit.

chimney (where was prepared the food for the Abdurahman Pasha’s daughter, Fatime). The chimney is decorated with bridge photos graven in shtuk relieve. In the north-west side of the object is a window made by wood material. In this part of the object, above some wood stairs are build the wood stairs that lead to the Fatime’s room, which is in the second floor in the entry of this room where exists a draw that presents the extensive lion. The wood door is resolute below the lion’s draw. In the inside of this room and that in the forth sides of the walls, displays different decorations of draws with different motives. (photo 28) The room is lightened and aired by eight wood windows. The windows are secured with wood cap. The roof of this room is tooled by wood board. In the middle of the roof exists rosette tooled by the field wood (photo 29), which with her decoration rises the value of the roof.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 29 – Photo 29

Çatia e objektit është katërujësh e mbuluar me tjegulla tradicionale, ndërsa mbi kulm qartë shihet oxhaku i këtij objekti. Oxhaku paraqet një element ku me vertikalen e tij, pos tjerash, ndikon në thyerjen e monotonise së çatisë.99

The roof of the object is four U covered with traditional tiles, and above the roof clearly is seen the chimney of this object. The chimney presents an element that with her vertical that beside other influence in the breaking of the roof’s monotony.99

KONAKU I MYSAFIRËVE Ky ndërtim i tipit çardak në skemën kompozicionale të saj, përbëhet prej dy kateve (foto.30). Në katin përdhesë janë dhomat ku janë ruajtur ushqimet. Kjo ndërtesë është një ekzemplar tipik i ndërtimeve të gjysmës së parë të shekullit XIX. Si material ndërtimi për ngritjen e këtij objekti është përdorur kryesisht guri si bazament dhe qerpiçi i lidhur me lloç balteje. Kulmi mbulohet me tjegulla tradicionale. Në anën perëndimore të çatisë ka dalje mbi kulm (baxhën). Në katin e dytë arrihet nëpërmjet të shkallëve të drurit. Shkallët shpiejnë në çardakun e madh i cili rrethohet me parmak të drurit. Në katin e dytë janë dhomat e mysafirëve dhe në këto dhoma arrihet direkt nga çardaku. Në hyrje për në

THE GUESTS PLACE This building is of the garret type in her compositional scheme it’s consist of two floors (photo 30). In the downstairs are the rooms where was guarded the food. This building is typical exemplar of the buildings from the first half of the 19th Century. For this building the material that was used was mainly the rock as a base, and adobe tying with puddle mud. The roof is covered with traditional tiles. In the west side of the roof is an exit above the roof (dormer). On the second floor you can arrive through the wood stairs. The stairs lead to the big garret which is surrounded with wood handrails. On the second floor are the guest rooms, and in these

99 Dr. F. Drançolli, Kulla Shqiptare, Prishtinë, 2001, faq. 97

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 30 Konaku i mysafirëve – Photo 30 The Guest's House

dhoma janë dyert prej druri të punuara në dru (gëdhendje). Brendësitë e dhomave janë të dekoruara dhe të stolisura me shumë ornamente. Tavanet janë të punuara me rozeta dhe atë njëra në formë katrori, kurse tjetra në formë harku. Të dy rozetat janë me dekoracione të stilizuara, ku paraqiten, lule të shumëllojshme, pemë, gjethe të gërshetuara në një kompozicionim të përbashkët.

SHTËPIA DIMËRORE Kjo ndërtesë me hajat, e cila është ruajtur në tërësi, paraqet një objekt me rëndësi. Në skemën kompozicionale të saj kemi katër dhoma të vogla dhe një të madhe. Dhomat e vogla janë shfrytëzuar dhe në to është jetuar gjatë stinës së dimrit. Dhoma e madhe është shfrytëzuar për obligimet fetare (lutje-falje). Ky

rooms get direct from the garret. In the room entries are wood doors tooled in wood (carving). The inside of the rooms are decorated and pained with many ornaments. The roofs are tooled with rosettes, and one is in quadrant form whereas the other one in arch form. The both rosettes are with decorations, styled, where they present different flowers, fruits, leafs related in a same composition.

THE WINTER HOUSE This building with the galleries that are saved completely represents an object with importance. In her compositional scheme we have four small rooms and a big one. The small rooms were used, and on them were lived during the winters. The big room was used for the religious obligation (praying). This object known also as

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 31 Shtëpia dimërore – Photo 31 The Winter House

objekt i quajtur ndryshe “kesh evi” (foto.31), është një objekt i veçuar. Në oborrin tij, në anën veriperëndimore janë varezat me nishane të klerikëve që kanë shërbyer në këtë teqe, si dhe të pashallarëve e njerëzve të këtij vendi. (foto. 32, 33)

“kesh evi” (photo 31), is a distinguishable object. In the yard of this object on the north-west part are the cemeteries with cleric’s mark that served in this small mosque, also to the Pashas and people of this place. (photo 32, 33)

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 32 – Photo 32

Foto 33 – Photo 33

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

FURA DHE KUZHINA E TEQES Në këtë objekt janë të vendosura kuzhina e madhe dhe fura për pjekjen e bukës. Kuzhina gjendet në anën e përparme të objektit. Hajati është e mbështetur në dymbëdhjetë shtylla të drurit të punuar nga mjeshtrit vendorë. Hajati sot është i mbeshtjellur me qelq (foto.34) Në anën perëndimore të objektit është e vendosur fura kryesore e kompleksit, ku është përgatitur buka që furnizonte personalin shërbyes në kompleksin e teqes Harabati Baba. Edhe ky objekt është ndërtuar nga materiali i gurit dhe drurit. Çatia katërujësh e objektit është e mbuluar me tjegulla tradicionale. Mbi kulm është oxhaku i furës, i cili edhe sot e kësaj dite është i ruajtur mirë. Oxhaku është në formë katrore dhe i punuar me gurë. Çatiza e oxhakut është e mbuluar me tjegulla. Menjeherë nën kulmin e oxhakut janë nga dy hapje në të katër anët e mureve të oxhakut.

THE SMALL MOSQUES BAKERY AND THE KITCHEN In this object are resolute the big kitchen and the bakery for baking the bread. The kitchen is in the front part of the object. The gallery holds on twelve wood tiles tooled by the native artisans. The gallery now is sound with glass. (photo 34) In the west side of the object is resolute the main bakery of the complex, where was prepared the food for the serving personal in the complex small mosque harabati Baba. Also this object was built by the wood and stone material. The roof four U of the object is covered with traditional tiles. Above the roof is the bakery’s chimney which exists also now days and is in good conditions. The chimney is in quadrant form and is tooled with stones. The cowl is covered with tiles. Straight away below the chimney are two entries in the fourth side of the chimney.

Foto 34. Fura dhe kuzhina e Teqes Photo 34. The Small Mosques Bakery and the Kitchen

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

SMALL MOSQUES ARENA

MEJDANI I TEQES Mejdani i teqes paraqet një çardak i tipit të hapur dhe i mbështetur në murin e tyrbes së Sersem Ali Baba-së. (Foto 35) Murri i brendshëm i çardakut është me piktura në formë të katrorit. Brendia e katrorëve është e zbukuruar me motive të ndryshme. Çardaku është i mbështetur në gjashtë shtylla të drurit. Në pjesën e përparme është hyrja në çardak, kurse në të tre anët posedon parmak të punuar nga materiali i drurit. Objekti është i mbuluar me kulmin e një pjese të tyrbes. Çatia është e mbuluar me tjegulla tradicionale. Ky objekt ka shërbyer për pritjen e besimtarëve të sektit Bektashian dhe këtu janë bërë parapërgatitjet për lutjet e tyre mistike. Çardaku gjendet para hyrjes së faltores kryesore, ndërsa pranë këtij objekti është e vendosur një çeshme e vogël e cila ka shërbyer për nevojat e besimtarëve bektashian.

The small mosques Arena represents an open garret type, and is hold on to the tyrbe of Sersem Ali Baba. (Photo 35) The inside wall of the garret is dappled in the quadrant form. The inside of the quadrants is decorated with different motives. The garret holds on to six wood piles. In the front part is the entry in garret, whereas in the three sides posses handrails tooled in wood material. The object is covered with the roof of a part of the tyrbe. The roof is covered with traditional tiles. The object has served to wait the Bektashian believers and in this garret is made the preparing for their mystic praying. The garret is in front the entry in the main temple and near this object is resolute a small drinking-fountain which served for the needs of bektashian believers.

Foto 35. Mejdani i Teqes Photo 35. The Small Mosques Arena

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

HAMAMET

HAMAMS

Hamamet si ndërtime publike me karakter shoqëror, zinin një vend mjaft me rëndësi në ndërtime arkitekturale të popullit shqiptarë. Faktori kohë, kushtet atmosferike, po ashtu edhe faktori njeri, transformimet e pandërprera të qyteteve shqiptare, ndikuan që nga këto objekte monumentale deri në ditet tona të ngelë vetëm një numër i kufizuar i tyre.100 Koha, transformimet e dukshme dhe tejet të mëdha në kontinuitet të qyteteve shqiptare, bënë që nga hamamet të ruhet një numër i kufizuar i tyre. Hamamet, banjat publike të ruajtura deri më sot, edhe pse të transformuara me elememte të humbura nga gjendja fillestare, prapëseprapë zënë vend meritor në trashëgiminë, thesarin e kulturës, përkatësisht në ekzemplarët e vlerave të trashigimisë etnokulturore; në vlerat e kulturës materiale shqiptare. Në teritorin etnik shqiptar, hamamet dhe banjot e ruajtura i takojmë në shumë qytete. Për një numër të hamameve dhe banjove kemi shënime nga gjysma e dytë e shekullit XVII, nga studiues të ndryshëm. Hamamet për nga mënyra e shfrytëzimit, vendit të ndërtimit, skemës kompozicionale, madhësisë dhe trajtave të tyre, ndahen në ato publike dhe private, përkatësisht ato shtëpiake. Në arkitekturën Islame, vend të posaçëm në objektet profane zënë Hamamet. Këto objekte në jetën e përditëshme tek popullata muslimane, por edhe tek ajo jomuslimane, kishin një rol shumë të rëndësishëm. Në territorin e perandorisë Osmane u ndërtuan shumë Hamame, që ndahen në dy grupe edhe atë: në Hamame publike dhe ato individuale (nëpër shtëpitë private).101 Gati në çdo shtëpi private ekzistonte hamami personal. Hamamet publike si objekte profane ndërtoheshin nëpër vende dhe qytete nëpër tërë territorin e perandorisë Osmane. Si objekte me karakter të posaçëm vendoseshin afër xhamive dhe medreseve, e në raste më të shpeshta janë afër xhamive dhe sarajeve të ndryshme.102 Me rëndësi është të theksohet se: ndërtimet e këtyre objekteve i kanë bërë kryesisht njerëzit që kanë pasë tituj në pushtetin e asaj kohe, edhe atë si: Pashallarët, Vezirët, Beglerët e kështu me radhë.103 Hamamet si gjini e ndërtimeve shoqërore kanë pasur një përhapje të gjerë në qytetet

The Hamams as public buildings with social character, they took important part in the architectonic building of the Albanian population. The time factor, atmospheric conditions, also the human factor, continues transformations of the Albanian towns influenced that from these buildings till in our days to be saved just limited number of them.100 Time, the big continues transformations of the Albanian towns, made that from hamams to be saved just limited number of them. The hamams, the public bathes saved till today, even transformed with lost elements from start condition, however they take a merit place in the heritage, treasure of the culture, or in the exemplars of the heritage ethno cultural values, in the values of the Albanians material culture. In the ethno Albanian territory, hamams and the public bathes we meet in many towns. For some hamams and public bathes we have documents from the second half of the 17th Century, from different explorers. Hamams from their using way, building place, compositional scheme, size and their shape, are divided in public and private, or domestic. In the Islamic architecture, special place in the profane objects take the Hamams. These objects in the daily life of the Islamic population, but also at those non Islamic ones had a big important role. In the Ottomans Empire territory were built many Hamams, which were divided in two groups: in the public Hamams and those individual (in the private houses).101 Almost in every private house existed a personal hamam. Public hamams like profane objects were built in the places and towns of all the Ottomans Empire. Like objects with special characters were resolute near mosques and madrasahs, in often cases are near different mosques and sarajs.102 With big importance is to be mentioned that: building of these objects is made by people that had posts in the government of that time, and those were Pashas, Viziers, Beys, etc.103 Hamams as a social gender had a widely spread in the Albanian towns during the otto-

100 101 102 103

Dr. F. Drançolli, Hamami i Haxhi Beut në Pejë, Studime Orientale 1, Prishtinë, 2001, f. 87-103 L. K. Bogojeviç, Osmanliski spomenici vo Skopje, Shkup, 1998, faq. 167. Po aty, faq. 168. Po aty, faq. 168.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

shqiptare gjatë sundimit osman.104 Hamamet, banjot publike të ruajtura deri më ditët tona, edhe pse të transformuara me elemente të humbura nga gjendja fillestare, prapsëprapë zënë një vend me rëndësi në trashëgimi, thesarin e kulturës, përkatsisht në ekzemplarët e vlerave të trashigimisë etnokulturore, në vlerat e kulturës matriale shqiptare përgjithësisht.105 Hamamet, banjot ekzistuese dhe ato të rrënuara, u ndërtuan në periudhën kohore prej shekullit XV deri në shekullin XIX. Hamamet, banjot për nga mënyra e shfrytëzimit, vendit të ndërtimit, skemës kompozicionale, madhësisë dhe trajtave të tyre, ndahen në ato publike dhe ato private, përkatësisht ato shtëpiake.106 Hamamet përbëhen vetëm prej lokaleve që janë të lidhura me pastrimin e njeriut dhe për nxehjen e ujit. Këto objekte janë të forta dhe të mëdhaja, të cilëve me tepër u nevojiteshin uji dhe zjarri. Hamamet në mes vete dallohen në madhësin e tyre dhe komponimit të lokaleve në brendinë e tyre. Ata janë të lloj-llojshëm dhe nuk ekzistojne dy të njejtë. Ndërtoheshin tek dhe në dyshe (çifte). Ato që ndërtoheshin tek, përdorshin vetëm njëra gjini, mashkullore ose ajo femërore, kurse dyshet (çiftet) i përdornin të dy gjinitë. Në hamamet çifte hyrjet janë ndaras njëra prej tjetrës, ajo për gjinin mashkullore dhe ajo e femrave.107

man ruling.104 Hamams, public bathes saved till our days, even they are transformed with lost elements from the starting conditions, however they take important place in heritage, treasure of the culture, respectively in the exemplars of the heritage ethno cultural values, generally in the values of the Albanians material culture.105 Hamams, the existing bathes and those ruined, were built in the time period from the 15th Century till the 19th Cnetury. Hamams, bathes from their using way, building place, compositional scheme, sizes and their shapes, are divided in private and public ones, respectively domestic ones.106 The Hamams are consist just by locals that are related with peoples cleaning, and for warming the water. These objects are big and strong, to which mostly were needed the water and fire. The Hamams between themselves are discerned in their size and the designing of the locals in the inside. They are different and doesn’t exists one same with another one. They were built uneven and double (pairs). Those who were built uneven were used just by one gender, males or females, whereas those double (pairs) were used by both genders. In the pair hamams the entries are separated one from the other one, that of males and females.107

Foto 36 Hamami i Tetovës – Photo 36 Tetova's Hamam 104 105 106 107

Dr. F. Drançolli, Hamami i Haxhi Beut në Pejë., f. 87-103 Po aty. Po aty. Po aty, f. 87-103

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

HAMAMI I TETOVËS Hamami i qytetit të Tetovës, i ngitur në shekullin XVI nga motrat Hirshide dhe Mensure, është i vendosur në bregun e majtë të lumit Shkumbim, pranë urës së lumit, përballë xhamisë së Larme (Allaxha). (Foto. 36) Me interes është të theksohet, se me rënien e Pollogut nën sundimin e osmanlinjëve, disa banorë të Pollogut, sidomos ata të Tetovës, shpejtë e përqafojnë besimin e Islamit. Në këtë mënyrë pollogasit ruajtën pozitat, pushtetin dhe territoret e veta, e në lidhje me këtë tregon dhe flet fakti i monumenteve kulturorehistorike të ruajtura deri në ditët tona. Pra, në këtë periudhë, një numër i aristokracisë pollogase, përkatësisht tetovare, duke e pranuar besimin e islamit, u inkuadruan në aparatin shtetror të perandorisë osmane. Duke përqafuar fenë dhe kulturën islame, këta shqiptarë aristokrat, me pas luajtën rol shumë të rëndësishëm në çdo aspekt dhe pikëpamje, duke qenë donatorë të shumë veprave monumentale si të kultit, po ashtu edhe të atyre laike, të karakterit shoqërore e arsimor.108 Çifte hamami i Tetovës si ndërtim klasik i arkitekturës Islamo-Shqiptare, u ndërtua në një vend shumë të përshtatshëm për banorët e asaj kohe. Në udhëkryqin që lidh qytetin me pjesët tjera të vendbanimeve në Pollog, pranë lumit Shkumbin, në anën veri-perëndimore të xhamisë së larme. Lidhur me hamamin e Tetovës duhet të përmendim edhe disa elemente në teknikën dhe strukturën e muratimit. Për konstruktimin e mureve, mbulesën e qemerëve (qeramide), në pjesën e kubeve si dhe në pjesët e sipërfaqeve të rrafshëta, në mes të kubeve të ndërtimit është përdorur si material rrasa prej gurëve. Pos rrasave të gurit, është shfrytëzuar edhe guri gëlqerorë. Natyrisht se ketu, në këtë sistem të teknikës së muratimit të banjos, janë përdorur edhe tullat karakteristikë për periudhën dhe ndërtimet e kohës. Si material lidhës është përdorur llaç gëlqereje. Nga kjo shihet se kryemjeshtëri, ndërtuesi i objektit ishte njohës i mirë i materialit dhe terrenit vendor. Mund të konkludohet se këta mjeshtër kanë qenë të nivelit shumë të lartë, që kishin përvojë të gjatë në ndërtimtari. Po ashtu ishin edhe njohës solid të sistemeve konstruktivo-arkitektonike të aplikuara në këtë realizim monumental.109

TETOVO’S HAMAM The Hamam of the Tetovo’s town, raised in the 16th Century by the sisters Hirshide and Mensure, is resolute in the left hill of the river Shkumbim, near the rivers bridge, in front of the Pied Mosque (Alaxha). (Photo 36) With interes is to be mentioned that with the Polog’s fallen in the ottomans ruling, some polog’s habitants, especially those of Tetovo, they fast accept the Islamic religion. In this way the population of Pollog kept their positions, power and their territories, and relating to this talk the fact of the cultural-historic monuments saved till our days. So in this period, a number of the Pologs aristocracy, relatively those of Tetovo, as they accepted the Islamic religion they were framing in the government mechanism of Ottoman Empire. As they accepted the religion and the culture, these Albanians aristocrats later played important role in ever aspect, being donators of many monumental pieces as those of temples also of those laic ones of the social and education character.108 Pair Hamam of Tetovo like a classic building of the Albanian-Islamic architecture was built in a fit place for the habitants of that time. In the crossroad which relates the town with the other localities in Polog near the river Shkumbin, in the north-west part of the Pied Mosque. Related with the Tetovo’s Hamam also should be mentioned some elements of the technique and the structure of the walls. For the walls construction, the arch (ceramic) covers in the part of the cupolas also in the part of the flat surfaces, in the middle of the buildings cupolas is used as a material stones slab. Beside the stones slab is used also limy stone. Certainly that here in this system of that technique of the bathes walls are used also bricks characteristic for that period of building. Like a relating material is used limy sop. From this you can see that the artisan, the builder of the object was expert of the material and of the local terrene. It can come to a conclusion that the artisans were of the highest level, and that had a long experience in building. Also they were solid experts of the system construction-architectonic applied in this monumental realization.109

108 Dr. F. Drançolli, Hamami..., f. 87-103; L. K. Bogojeviç, O. S. vo Skopje, Shkup, 1998, fq. 171 109 Dr. F. Drançolli, Hamami..., f. 87-103

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 37 Hamami i Tetovës – Photo 37 Tetova's Hamam

Hamami i Tetovës ka skemë të plotë funksionale, kjo banjo është e tipit “çift” hamam simetrik. Në dallim me ata “tek” (banjat që janë shfrytëzuar nga njëra gjini), kurse ata “çift” kanë qenë të përdorura nga të dy gjinitë. Hamami i Tetovës, në aspektin arkitekturalo-funksional, përbën një skemë të plotë funksionale, meqë posedon të gjitha ambientet e parapara për kësi ndërtime të karakterit publiko-shoqërorë. Shikuar si tërësi dhe atë në aspektin e përgjithshëm, Hamami i Tetovës veçohet, në të vërtetë e akcentojnë dy, përkatësisht tre volumenë kryesor të cilët janë: volumi që krijon ambienti i përgatitjes për larje, ambienti kryesor si dhe ambienti i deposë së ujit. Volumi i brendshëm është pjesa më e madhe në gjirin e hamamit, (sot pjesa e brendshme e hamamit është shndërrua në restorant). Sot mjedisi, përkatësisht disa elemente karakteristikë të hamamit kanë humbur nga gjendja fillestare. Në këtë ambient klientet pajiseshin me inventarin e duhur për larje edhe atë si: najlane, peshqir etj. Komunikimi nga jashtë me këtë ambient është bërë me anë të portës së mbuluar me arkitra. Porta gjendet në anën lindore të objektit. Si në në çdo hamam, edhe këtu për arsye funksionale, hapjet e dritareve paraqiten

The Tetovo’s Hamam has a full functional schemes, this bath is of the “pair” hamam symmetry type. “Uneven” (the bathes that were use just by one gender), and those “pair” were used by the both genders. The Tetovo’s Hamam in the aspect architectonic-functional makes a full functional scheme, because posses all the environments that is need for this kind of buildings of the public-social character. Looked as a group and that in the general aspect, the Tetovo’s Hamam is special, makes it special the three main volumes that are: the volume that creates the environment of preparing for cleaning, the main environment and the environment of waters depot. The inside volume is the biggest part of the Hamam (today the inside part of the hamam is transformed in a restaurant). Today, relatively some characteristic elements of the hamam are transformed since the starting condition. In this environment the clients were equipped with the necessary inventory for washing and those were: sabots, towels, etc. The communication with the outside with this environment was made through the gate that was covered with headers. The gate is in the east side of the object. As in every hamam also here for functional reasons, the opening of the

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

vetëm në mjedisin e zhveshjes, në pjesën përgaditore të fazës së parë të larjes. Hamami i Tetovës po ashtu mbulohet me katër kube, edhe atë me dy të mëdhaja e dy më të vogla. Në kuben e parë e cila është më e madhja, e cila është shtatëkëndshe, e në çdo kënd të dytë posedon hapje të rumbullaktë, nëpër të cilët është futur drita në brendi të hamamit. Kubet e hamamit nuk kanë madhësi të njëjtë por të ndryshme, dhe ato me dinamikën dhe kontrastet e tyre ndikojnë në thyerjen e monotonisë së objektit dhe kështu me lojën e dritë-hijës i japin këtij ndërtimi publik një pamje monumentale dhe estetike.110 Po ashtu edhe polikromia e materialit ndërtimor, guri i përhimët, tulla e kuqe dhe llaqi i gëlqeres me ngjyrën e saj, i japin një pamje pitoreske hamamit të Tetovës. Kubet dhe qemeret janë të mbuluara me qeramidhe. (Foto 37) Sa i përket dekoracioneve pikturale, në këtë objekt nuk na paraqiten aspak. Nga dekoracionet na prezantohen elemente plastike gurore, por në masë tejet të vogël dhe të kufizuar. Pos harqeve të thyera, të cilat veçohen me trajta të bukura të realizimit, tretman të posaçëm kanë patur edhe kurorat e kubeve. Trajtat arkitektonale, përmasat harmonike, qartësia dhe pastërtia e linjave e bëjnë që hamami i Tetovës të zë një vend meritor në ndërtimet monumentale publike shqiptare të periudhës së mesjetës së vonë, periudhës osmane në Pollog e më gjerë në territoret etnike shqiptare.

110 Po aty, f. 87-103

windows are present just in the dismantling environment, in the preparing part, the first faze of washing. The Tetovo’s Hamam also is covered with four cupolas, and that with two big and two small ones. In the first cupola that in same time is the biggest one is with seven angles, in each second angle posses circle opening through which was tuck the light in the inside of the hamam. The hamam’s cupolas doesn’t have the same size, but they are different, and with their dynamic and their contrast influence in the breaking of the objects monotony, and like this with the game light-shadow gives to this public building a monumental view and esthetic in same time.110 Also the polychrome of the building material, grayish stone, red brick and the limy sop with her color give a colorful view to the Tetovo’s Hamam. The cupolas and the arches are covered with ceramics. (Photo 37) As it concerns to the pictorial decorations here in this object are not represented at all. From the decoration are represented the plastic stone elements, but in small and limited sizes. Apart the breaking arcs that are separated with beautiful shape realization, special treatment had the cupolas crown. The architectonic shapes, harmonic sizes, purity and clarity of the lines, makes that the Tetovo’s Hamam to take a merit place in the Albanian public monumental buildings of the late medieval period, ottomans period in Polog and around in the ethnic Albanian territories.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ARKITEKTURA E BANIMIT GJATË PERIUDHES OSMANE

HABITANTS ARCHITECTURE DURING THE OTTOMANS PERIOD

Në mesjetën e hershme, Maqedonia, pjesa jugore e Serbisë dhe territori i sotëm i Kosovës ishin nën ndikimin e kulturës Bizantine. Maqedonia deri në fundin e shekullit XIII ishte në përbërjen e shtetit Bizantin dhe monumentet kryesore të ndërtuara gjatë kësaj periudhe ishin nën ndikimin e kishës ortodokse bizantine.111 Nga gjysma e dytë e shekullit XIII dhe deri në fundin e shekullit XIV, këto territore ishin në përbërjen e Sërbisë nën sundimin e Milutinit dhe Dushanit.112 Në këtë kohë ndërtoheshin edhe më shumë monumente të cilat paksa dalloheshin nga ato të më hershmet sipas koncepcionit hapësinorë, ndërsa sipas konstrukcionit të jashtëm ishin shumë të ngjashëm. Të gjitha këto monumente i takojnë stilit bizantin dhe në bazë të karakteristikave të tyre dalluese, ato mund të ndahen në dy grupe edhe atë; në monumentet e ndërtuara në periudhën gjatë shekullit IX-XIII të shtetit Bizantin dhe, monumente të ndërtuara në periudhën e gjysmës së dytë të shekullit XIII deri në fund të shekullit XIV, në përbërje të shtetit Serb. Monumentet më të njohura të grupeve stilistike Bizantine (shek.IX-XIII) në Maqedoni janë të përqëndruara në Ohër, i cili në këtë periudhë ishte qendra kryesore kulturore dhe fetare. Të tilla ishin kisha e Shën Naumit, Shën Klimentit e të tjera.113 Pas rënies së Maqedonisë nën sundimin Osman, në Maqedoni bëhen reforma të mëdha. Me vendosjen e pushtetit Osman në Maqedoni fillojnë të ngrihen objekte strategjike me karakter fetar e laik, shoqëror, ekonomik etj. Në qytetet e Maqedonisë ndërtimet morën një pamje të stilit Oriental-lindor.114 Këto ndryshime u bënë shkak për ndërrimin e pamjes së qyteteve, si rezultat i elementit osman në arkitekturën e qyteteve të cilët morën një pamje orientale, ishte kultura islame.115 Si rezultat i elementit osman (oriental), në tërë qytetet filloi ndërtimi masiv i xhamive, hamameve, teqeve, bezistanave, haneve e të tjera. Qytetet filluan të marrin formën urbane të stilit oriental; formoheshin mahallat të banuara me banorë musliman; zhvillohen çarshitë rreth xhamive,

In the late medieval period, Macedonia, the south part of Serbia, and today’s Kosovo’s territory were under the influence of the Byzantine culture. Macedonia till the end of the 13th Century was in the Byzantine states settings, and the main monuments built during this period were under the influence of the orthodox byzantine church.111 In the second half of the 13th Century and till the end of the 14th Century, these territories were in the Serbians settings under the ruling of Milutin and Dushan.112 In this time were built many monuments that were different from those forward ones after the space concept, meanwhile after the outside construction were closely same. And these monuments belong to the byzantine style, and in base to their different characteristics, they can be divided in two groups: in the monuments built in the period during the 9th-13th Centuries of the Byzantine state, and monuments built in the period of the second half of the 13th Century till the end of the 14th Century, in the Serbian settings. The most known monuments of the Byzantines styling group (9th-13th Centuries) in Macedonia are in Ohrid, which in this period was main cultural and religious center. They were the Saint Naum church, Saint Kliment, etc.113 After the falling of Macedonia under the ottomans ruling, in Macedonia are made big changes. With the resolute of Ottomans power in Macedonia started to raise strategic objects with laic religious character, social, economic, etc. In the Macedonian towns the buildings took a view of the Oriental-east style.114 These changes become a reason for changing the look of the towns, as a result of the ottoman element in the town’s architecture that took an oriental look, was the Islamic culture.115 As a result of the ottomans element (oriental), in all the towns started to be built mosques, hamams, small mosques, bezistane, hane, etc. The towns started to take the urban oriental style, started to form streets inhabited with Islamic habitants, started to develop carshia near the

111 112 113 114 115

Istorija Srpskog Naroda,II,Beograd,1994,faq.144. Po aty,faq.154. Istorija na Makedonskiot Narod,knjiga prva,Skpje,1969,faq.207. Po aty, faq. 211. Glasnik, Sarajevo, 1982. faq. 466.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

bezistaneve, haneve dhe hamameve ku ngriheshin dyqane të zanatçinjve të ndryshëm me një karakter të tipit oriental.116 Arkitektura islame në Maqedoni arriti kulminacionin e vet në shekullin XV-XVI dhe mbas koncepcionit dhe formës që merrnin qytetet, ajo u bë pjesë e shkollës vendore me elemente osmane. Osmanlijtë i shfrytëzonin mjeshtrit vendorë për ngritjen e objekteve, qofshin ato fetar apo profan.117 Për nga numri i monumenteve të arkitekturës islame dhe për nga rëndësia e tyre, Maqedonia perëndimore hyn në radhën e regjioneve më të pasura në Maqedoni. Kjo është e kuptueshme kur dihet se disa vende në këtë pjesë pas luftës së Kosovës mbeten nën pushtetin osman, sepse disa qytetëza kanë qenë qendra shumë të rëndësishme administrative dhe kulturore, si dhe shumica e popullësisë ishte e përcaktimit islam. Mund të thuhet lirisht, se prej fundit të shekullit XIV dhe gjer në fillim të shekullit XX, arkitektura osmane i jep vulën kryesore tërë ndërtimit në Maqedoninë perëndimore. Mirëpo, megjithkëtë, këto monumente janë fare pak të studiuara, edhe atë kalimthi vetëm kur është përmendur perandoria osmane, qoftë nga aspekti kulturohistorik, qoftë në pikëpamjen arkitektonike. Ky është edhe shkaku pse disa monumente janë lënë pas dore, e disa shumë të rëndësishme madje edhe janë rrëzuar, kështu që për to nuk është ruajtur kurrfarë gjurme.118 Treva etnike shqiptare e Maqedonisë perëndimore, ruan edhe sot e kësaj dite një trashëgimi arkitektonike popullore me një lartësi dhe përmbajtje shumë të pasur. Kjo trashëgimi popullore shqiptare, që paraqitet në një vazhdimësi të pandërpre që nga antika e këtej, edhe pse e rrënuar dhe e shkatërruar në masë të konsiderueshme, megjithkëtë ofron një lëndë të bollshme me vlera të mëdha. Pas një pune serioze arrita të zbuloj dëshmitë arkitektonike-historike, të cilat pasurojnë këtë pjesë të tokave shqiptare me monumente të tipareve arkitektonike, përkatësisht të elementeve dalluese të gjuhës arkitektonike popullore shqiptare të mjeshtërve shqiptar të këtyre viseve për këtë periudhë kohore. Një konkluzion i tillë vjen nga fakti se mjeshtrit vendorë, pas një përvoje shembullore arritën një shkallë të lartë të të mjeshtruarit, duke krijuar kështu një rend apo sistem arkitektonik, si rezultat i zbatimit konsekuent të rregullave apo kanoneve stili116 Po aty, f..466. 117 Po aty, f. 468. 118 Po aty, f. 469.

mosques, bezistane, hane and hamams where there were raised different artisan stores with a character of the oriental type.116 The Islamic architecture arrives in Macedonia the top in the centuries 15th-16th, and after the conception and form that the towns took, that become a part of the local schools with ottomans element. The ottomans used the local artisans for raising the objects, even they were religious or profanes.117 For the number of the monuments and for their importance, the west Macedonia enters in the lines of the richest regions in Macedonia. This is understandable when is knows than some places of this part after the Kosovo’s war they stay under the ottomans power, because some townships were important administrative and cultural centers, and also lots of population were Islamic. It can be said easy that from the end of 14th Century and till the beginning of the 20th Century, the ottoman architecture gives the main mark the buildings in the west Macedonia. But even that these monuments are so little explored, and when they were mentioned was just because of the Ottoman Empire, even that was for the historical-cultural aspect or architectonic aspects. This is also a reason why some monuments are left behind, and some of them very important ones were destroyed, like this from them there aren’t nothing saved.118 The ethnic Albanian territory in west Macedonia keeps also in our days a national architectonic heritage with high level and a rich content. This national architectonic heritage that is represents in a continues way from the antic till today, even its fallen and destroyed in a considerable size, however it’s a big matter and with great values. After a serious work achieved to discover architectonic-historic witnesses which enrich this part of the Albanian territory with monuments with architectonic characters, respectively the different elements of the architectonic language of the Albanian population of the Albanian artisans of these parts, for this time period. A conclusion like that comes from the fact that the local artisans after a model experience achieved a highest level of the artisan like this they created a line or architectonic system, as a result of the orders application, or styles canons that determined the form and the

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

otike, të cilat përcaktuan formën si dhe përmasat e elementeve arkitektonike. Si rezultat i një tradite të lashtë ndërtimore në trevat shqiptare të Maqedonisë perëndimore, u arrit një stil i lartë në mënyrën e të ndërtuarit me tipare specifike në kuadër të arkitekturës popullore mbarshqiptare. Ndërtimi sipas këtij sistemi në periudhën osmane, bëri që Maqedonija perëndimore në pjesën më të madhe të saj, të paraqesë një unitet apo një arkitekturë popullore me tipare të njësishme, meqë pavarësisht se për cilën shtresë shoqërore ndërtoheshin, dhe pavarësisht se për cilën gjini arkitektonike, mjeshtrit popullorë shqiptarë përherë e përdornin të njëjtën strukturë, përkatësisht sistem arkitektonik-konstruktiv dhe formues me tipare të dalluara dhe identik të plotë. Kjo do të thotë se në krijimtarinë arkitektonike popullore nuk u paraqitën tiparet e sistemit struktural-konstruktiv me karakter lokal, sipas fshatrave apo qyteteve e as regjional, por në Maqedoninë etnike shqiptare dendur veproi edhe shkolla e mjeshtrit vendor shqiptar. Në kontekstin urbanistik të arkitekturës Islame, vend të rëndësishëm zënë ndërtimet e kultit dhe ato shoqërore. Vlen të theksojmë se vendbanimet e kësaj periudhe nuk ka në qendër nëkuptimin bashkëkohorë, administrata deri vonë qëndroi në lagjet e fortifikuara, prandaj jeta e varfër shoqërore ishte një faktor me peshë në repertorin relativisht të varfër me ndërtime që i shërbenin shoqërisë. Prandaj këtu përfshihen dy kategori ndërtimesh, ato të kultit dhe ndërtimet shoqërore.119 Ndërtimet e kultit ishin Xhamitë, teqet, hamamet, medresetë e të tjera. Ndërtimet e kultit, e veçanërisht xhamitë, kanë luajtur një rol të rëndësishëm në procesin e ndërtimeve me një akitekturë orientale,120 të vendbanimeve shqiptare. Ndërtimi i tyre në disa raste është bërë shkak për krijimin e lagjeve të reja, si ndeshim shembuj në mbarë qytetet shqiptare.121 Në shumicën e rasteve, pranë xhamive ndërtoheshin edhe objekte të tjera me karakter shoqëror dhe ato të kultit islam. Zakonisht, pranë xhamive krijohej sheshi, që edhe sot e kësaj dite ekziston. Shumica e objekteve të arkitekturës osmane në Maqedoninë perëndimore janë lënë shumë pas dore. Do të ishte e domosdoshme të merren masa për meremetime të ngutshme restauruese dhe për

size of the architectonic elements. As a result of a long building tradition in the Albanian territories in west Macedonia was achieved a high style in the way of building with specific characters in the settings of the national architectonic of the Albanians around the world. The building after this kind of system in the ottoman period, made that west Macedonia in her biggest part to represent a unity or a national architecture with a line characters, and wasn’t important for which social class they were built or with what architectonic gender, the national Albanian artisans always they used the same structure, or better said the architectonic-constructive system and formed with distinguished characters and full identical. This means that in the national architectonic creation didn’t appear the characters of the architectonic-constructive system with local character, after villages or towns, or even regional, but in the Albanian ethnic Macedonia often acted also the local Albanian artisans school. In the context of city planning of Islamic architecture holds an important place in the temple building and that of social. It should be mentioned that the inhabitants of this period doesn’t have a center in the contemporary sense, the administration long stayed fortified squares, and for that the poor social life was a factor with big weight in the repertory relatively poor with building that served to the society. For that here are counted two building categories, those of the temples and those of the society.119 The temples building were Mosques, Small Mosques, Hamams, Madrasah, etc. The temples building, respectively the mosques had played important role in the process of the building with an oriental architecture,120 of the Albanians inhabitants. Their buildings sometimes were made just for the reason of creating new squares, like we meet examples in all the Albanian towns.121 In the most of the cases near the mosques were build other objects with social character and of the Islamic temples. Usually near the mosques was created the court that exists also in our days. Most of the objects of the ottomans architecture in west Macedonia are left behind. It would be necessary to be done immediately some-

119 E. Riza, Qyteti dhe banesa shqiptare e mesjetës së vonë, Tiranë, 1991, faq. 32. 120 L. K. Bogojeviç, Osmanliski spomenici vo Skopje, Skopje, 1998. faq. 11. 121 Etnografia shqiptare,Tiranë, 1989, faq. 147.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

shpëtimin e këtyre objekteve nga shkatërrimi i plotë i tyre. Në lindjen dhe në zhvillimin e arkitekturës gjatë periudhës osmane në territorin etnik shqiptar, konkretisht të objekteve arkitekturore të realizuara në shekullin XVIII, veçanërisht në shekullin XII, kanë ndikuar mjaft faktorë. Këta faktorë nuk ishin të natyrës së njëjtë, meqë edhe ndikimet e tyre ndrishuan. Kjo gjë, pra ndikimi i faktorit, varet nga koha dhe nga treva ku dhe kur u realizuan veprat e arkitekturës osmane. Tërë faktorët mund të radhiten në dy grupe: në grupin e parë bëjnë pjesë faktori i natyrës dhe faktori fizikogjeografik, ndërsa në atë të dytin faktori shoqëror-ekonomik.122 Në faktorët e këtyre dy grupeve bëjnë pjesë edhe këta: përbërja gjeologjike e terrenit, klima, konfotouracioni i terrenit, degët e ndryshme të bujqësisë, struktura e familjes, sistemi socialo-politik dhe historik, si dhe të tjerë. Mirëpo, edhe ndikimi i këtyre faktorëve të cekur, varet kryesisht nga intesiteti i rrethanave ekzistuese të periudhave të caktuara historike. Kështu që, në rrethana të ndryshme historike gjen shprehje më tepër a më pak ndonjë faktor shoqëror, gjë që mund të ndikojë mjaft në krijimin e tipit, përkatësisht të variantit të veçantë arkitekturor. Kjo dikton dhe cilëson në një masë veprat arkitekturore të një treve etnografike.123 Faktori shoqëror në disa raste luan një rol me rëndësi në ndërtimin arkitekturor në konstrukcionin dhe formën e ndërtimit dhe në përshtatjen ndaj kushteve atmosferike.124 Ndërtimet arkitektonike, të ndërtuara në pjesën perendimore të Maqedonisë që lidhen me periudhën osmane, i cili kishte krijuar kushte për një zhvillim relativisht të ngadalshëm të ekonomisë e jetës të popullatës në përgjithësi, paraqesën një sërë objekte, si ato profane edhe ato shoqërore. Arkitektura profane ishte shumë e zhvilluar dhe funkcionale në jetën e përditshme të shoqërisë. Hanet, bezistanet, hamamet, medreset, saatkullat, çezmet e shumë të tjera. Edhe tek këta objekte ishte i njëjti konstrukcion si në atë funkcional edhe në atë konstruktal, që kishin një formë të lartë arkitektonike, të ndërtuara nga mjeshtrit vendor. Hanet dhe karavansarajet ishin të ndërtuara për pritjen e kalimtarëve dhe tregtarëve për bujtjen e tyre. Hamamet ishin një ndërtim dekorativ të qyteteve dhe 122 Dr. F. Drançolli, Kulla Shqiptare., f. 25. 123 Po aty, f. 26. 124 Po aty, f. 26.

thing in the repairing, so these objects will be saved from their total destruction. In the dawn and the developing of the architecture during the ottoman period in the ethnic Albanian territories realized in the 18th Century, respectively in 12th Century there influenced many factors. These factors weren’t of the same nature, because also their influences changed. This, thus the influence of the factor hang on time and from the territories where were realized the pieced of the ottoman architecture. All the factors can be ordered in two groups: in the first group is the nature factor and the physical-geographical factor, whereas in the second group is the social-economic factor. In the factors of these two groups are also: geologic consist of the terrene, climate, confotouration of the terrene, the different agriculture branches, family structure, social-politic system and historic, etc. But also the influence of these factors depends mainly from the intensity of the existing conditions of the certain historic periods, like this in different historical conditions you find more or less expression of some social factors, something that can influence big time in the type creation, relatively at the special architectural variant. This can dictate and value in some way the architectural pieces of a ethnographic territory.123 The social factor sometimes plays important role in the architectural building in the construction and the form of the buildings and in adaptation on the atmospheric conditions.124 The architectonic buildings, built in the west Macedonian part that relates with the ottomans period, which created conditions for a relatively slow development of the economy, of the populations life in generally, represents a line of objects, like of those profane and those social ones. The profane architecture was very developed and functional in the daily life of the society, hanet, bezistanet, hamams, madrasah, clock towers, drinking-fountains, etc. Also at these objects was a same construction that had a high architectonic form, built by local artisans. Hanet and the caravan sarajs were built for welcoming the passerby and vendors for their hostel. Hamams were decorative buildings of the

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

shërbenin për mirëmbajtjen e higjienës personale të njeriut. Një vend të posaçëm në arkitekturën osmane zënë edhe saat kullat, që ndërtoheshin nëpër qendrat qytetare. Prej arkitekturës fotifikuese që janë prezente edhe sot e kësaj dite, mund të përmendim kalatë e ndërtuara në periudhën e Perandorisë Osmane. Në Maqedoni ishte i zhvilluar edhe ndërtimi i urave që kishin një rol të rëndësishëm në jetën e përditshme të shoqërisë. Arkitektura e banimit të kësaj periudhe paraqet një stil të veçantë, si në atë të arkitekturës qytetare, ashtu edhe në atë fshatare. Një kujdes i veçantë u është dhënë punimeve të brendëshme të objekteve, punimeve të drurit, që vijnë në shprehje, sidomos në punimin e tavaneve, dritareve, dyerve e tjera. Ornomentet e stilizuara me motive të ndryshme të realizuaraura me ngjyra të lloj-llojshme, janë shumë prezente në interierin e objekteve.

towns, and served for keeping the personal hygiene of the human. Important place in the ottomans architecture holds also the clock towers, which were built in the towns centers. From the fortified architecture which is present also today, we can mention citadels built in the period of the Ottomans Empire. In Macedonia was also developed the building of the bridges that had important role in the daily life of the society. The inhabitation architecture of this period represents a special style as in the town’s architecture also in that village one. A special attention was given to the inside project of the objects, woods projects, that come in expression notably in the roofs, windows, doors and other projects. Styled decorations with different motives realized with different colors, are so present in the objects interior.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ARKITEKTURA QYTETARE

TOWN’S ARCHITECTURE

Pushteti Osman u kushtoi një vëmendje të veçantë ndërtimeve të qyteteve në Maqedoninë perëndimore, duke synuar t`i ketë si pika kryesore mbështetëse. Në fillimin e pushtimit, pushteti osman ndoqi një politikë që angazhimi i një pjese të madhe të banorëve të qyteteve shqiptare të jenë përkrahës të ndërtimeve Osmane në stilin oriental. Që në fillimet e tij, pushteti osman ndoqi një politikë diskriminuese ndaj popullatës krishtere, duke nxitur me lehtësime fiskale dhe mënyra të tjera islamizimin e popullatës, e sidomos asaj qytetare. Prandaj roli i qyteteve të kësaj periudhe ishte shumë i qartë. Qytetet e Maqedonisë perëndimore të mesjetës së vonë, nuk janë një dukuri e re e lidhur posaçërisht me këtë periudhë të historisë sonë. I konsoliduar në tiparet e tij thelbësore të vendëvendosjes dhe të funksioneve të tij si një kategori dialektike, ai përgjithësisht vjen në këtë periudhë pas një historie të gjatë, e cila në më të shumtën e rasteve zë fill në qytetet e trojeve shqiptare. Krahas kësaj lidhjeje ndërmjet qytetit të mesjetës së vonë dhe atij antik, ekziston edhe një vazhdimësi e qyteteve të krijuara gjatë mesjetës së hershme e të mesme. Megjithëse vazhdimësia e qytetit të mesjetës së vonë nga ata antike e mesjetare, përbën dukurinë thelbësore, kjo nuk do të thotë se gjatë kësaj periudhe nuk pati edhe krijime qendrash të reja me rrugën të cekim të natyrshme, për kalimin nga qendra fshatare në qendra qytetare. Krahas këtij funksioni, qytetet për nga vetë natyra dhe tradita e tyre, vazhduan të luajnë edhe rolin e tregjeve me lokale të shumta.125 Krahas procesit të rimëkëbjes së qyteteve si qendra prodhimi e këmbimi të mallrave të llojeve të ndryshëm, në saje të politikës fiskale të pushtuesve osman, procesi i islamizimit të popullsisë qytetare në fund të shekullit XVI kishte ecur me ritme të shpejta. Procesi i islamizimit të popullatës qytetare lidhet edhe me ngritjen e një sërë ndërtimesh kulti si: xhamitë, mesxhidet, teqet, turbet e të tjera.126 Shekulli XVII shënon një etapë me rëndësi në zhvillimin e arkitekturës qytetare të mesjetës së vonë, i cili fuqizon dukshëm rolin e qendrës qytetare.

The Ottoman power give a special attention he towns architecture in the west Macedonia, as aspirated to have them as a holding points. In the start of the invading, the ottomans power attended a politic that the engagement of a big part of the habitants in the Albanian towns to be supporters of the Ottomans building with oriental style. From the start the ottomans power attended a discriminative politic among the Christian population, as they had to pay fiscal and some other ways so they will accept the Islamic religion, and mostly that of towns. So for that the town’s role during this period was clearly. The towns of the west Macedonia in the late medieval period aren’t a new occurrence related relatively with this period of our history. Consoled in his base types of self-determination and to his functions as a dialect category, he generally arrives to this period after a long history which in the most of cases takes a start in the towns of the Albanian territories. The relation between the towns of the late medieval and that of antic ones, exists a continuity of the created towns during the late middle medieval. However the continuity of the late medieval town from those of antic and medieval consists the base occurrence, these doesn’t means that during this period didn’t had creation of new centers to mention with natural way, for crossing from village centers to town centers. Beside this function, towns from their nature and their tradition, continued to play also the role markets with lots of locals.125 Beside the process of the renovation of the towns as centers of produce and exchange of different materials, in the settings of the fiscal politic of the ottoman invaders, the process of the towns population accepting the Islamic religion in the end of the 16th Century was in a good way. The process of the town’s population accepting the Islamic religion it’s related also with raising of a line of temples building like: mosques, mesxhidet, small mosques, turbet, etc.126 The 17th Century marks important phase in the developing of the towns architecture of the late medieval, which fortify clearly the role of the towns center.

125 E. Riza, Qyteti dhe banesa shqiptare, f. 13. 126 Po aty, f. 16.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Sistemi i esnafëve mesjetarë bëhet forma mbizotëruese e organizimit të prodhimit zejtar. Rritja e mëtejshme demografike, rritja e veprimtarisë ndërtimore, zgjerimi i qytetit të hapur me lagje të reja banimi dhe dendësimi i ndërtimeve në lagjet egzistuese, përbëjnë tiparet dalluese të arkitekturës së mëparshme, e cila tani merr një pamje me arkitekturë orientale. Një zhvillim të madh gjatë kësaj periudhe merr edhe mënyra arkrtektonike e ndërtimeve të pazareve nëpër qytetet e Maqedonisë perëndimore, në të cilat shtohej numri i zejeve që ushtroheshin nëpër qendra zejtaro-tregtare. Dyqanet ose punishtet ku prodhohej dhe shitej prodhimi zejtar, fillojnë të shoqërohen edhe me dyqane për shitje. Krahas dyqaneve përdhese, që nga shekulli XVII fillojnë të ndërtohen edhe dyqane dykatëshe. Qendrat e qyteteve me rëndësi të veçantë për pushtetarët e asja kohe, ndjenin nevojën e ndërtimit të sahat kullave për disiplinimin e kohës së punës, e në veçanti për ritet fetare që ushtroheshin nëpër xhamitë. Krijimtaria në fushën urbanistike të arkitekturës qytetare e cila merr një zhvillim të ndjeshëm gjatë shekullit XVI-XVIII, në kuptimin rigoroz të termit qe një vepër spontane, pra e paplanifikuar.127 Në kushtet e shoqërisë feudale, si në qytetet e lindjes, ashtu edhe në ato të perendimit kjo ishte një dukuri e ngulitur. Më vonë, edhe në periudhën e rilindjes planet për ndërtimin e qyteteve mbetën vetëm në letër.128 Ashtu si në mbarë krijimtarinë arkitektonike mesjetare, edhe në atë të fushës së urbanistikës, duket se fotoura qendrore ka qenë mjeshtri vendore. Në dallim nga ndërtimet e veçanta private, pra, kryesisht të banesave, krahas mjeshtërve, në zgjidhjet konkrete kanë ndikuar edhe faktorë të llojeve të tjerë. Lidhur me kriteret udhëheqëse të ndërtimit të qyteteve gjatë periudhës osmane, mund të thuhet se ato kanë ekzistuar, siç tregojnë tiparet e këtyre qendrave të Maqedonisë perëndimore, të cilat shprehin shkallën e zhvillimit të shoqërisë në kushtet konkrete të rendit feudal.129 Qytetet e Maqedonisë perëndimore të mesjetës së vonë, si një kategori dinamike e lidhur ngushtë me kontekstin historikoshoqërorë të kohës, kanë një sërë funksionesh të cilat janë të ndryshueshme si brenda një

The medieval crafts system becomes the ruling form of the organization of the artisans produce. The increasing of the demography, increasing of the building activity, spreading of the open town with new living squares, and density of the buildings in the existing squares, make distinctive types of the past architecture, which now takes a look of the oriental architecture. A big develop during this period takes also the architectonic building of the bazaars in the west Macedonia towns, in which increased the number of the crafts that practiced in the craft-vendor centers. Stores or the ateliers where was producing and sale the craft products, started to be followed with sale stores. Beside the downstairs stores from the 17th Century starts to be built two floor stores. The town’s center with special importance for the invaders of that time, they feel the need of building the clock towers for discipline the work time, and especially for religious rhythms that were drilled in the mosques. The creation in the urban field of the towns architecture which takes a high development during the 16th-18th Centuries, in the roughly conception of the term is a spontaneous piece, so unplanned.127 In the conditions of the feudal society, as in east towns also in those of west this was an implanting occurrence. Later on, also in the renaissance period the plane for the towns building stays only in letter. Like in the all medieval architectonic creations, and that in the urban field, it seems that the center photo bridge was the local artisan. Different from the private special buildings, so mainly the residences, beside the artisans in the concrete options influenced also the other factors. Related with the leading standards of the towns building during the ottoman period, it can be said that they existed, like shows the characters of these west Macedonian centers, which express the develop level of the society in the concrete conditions of the feudal order.129 The towns of the west Macedonia of the late medieval, as a dynamic category which is related closely with the context historical-social of the time, have a line of functions that are different as in the inside center, also in the general settings of the town.

127 B. Svetozareviç, Tetovski spomenar, (1919-1941), Tetovo, 1999. faq. 45. 128 E. Riza, Qyteti dhe banesa shqiptare., f. 21. 129 B. Svetozar, Tetovski spomenar., f. 47.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

qendre të dhënë, ashtu edhe në kuadrin e përgjithshëm të qytetit. Në Pollog, kryesisht në Tetovë, si qendër më e vjetër se Gostivari, arkitektura orientaleosmane zë një vend të rëndësishëm në rrjedhën e ndërtimeve të objekteve, si ato profane ashtu edhe ato shoqërore. Me ardhjen e pushtuesve osman, Tetova e ndërron pamjen e vet arkitektonike.130 Në Tetovë, në periudhën e pushtetit osman ngrihen shumë objekte profane dhe objekte shoqërore të arkitekturës së ndikimit oriental.

In Polog, mainly in Tetovo like an older center than Gostivar, the architecture ottoman-oriental takes important place in the leak of the objects building, as those profane also those of social one. With the arriving of the ottomans invaders, Tetovo changes his architectonic look.130 In Tetovo in the period of the ottomans invading were raised many profane objects, and social objects of the architecture with oriental influence.

Foto 39. Arkitekturë e vjetër qytetare • Photo 39 Old city architecture 130 Tetovo i tetovsko niz istorijata., f. 338.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ARKITEKTURA E BANESAVE QYTETARE

ARCHITECTURE OF THE TWONS RESINDECES

Banesa si një kategori e veçantë ndërtimore në bashkësinë e madhe të krijimtarisë arkitektonike, të cilat si pasqyruese të një realiteti të caktuar ekonomiko-shoqëror si dhe të kushteve të caktuara që lidhen me faktorë të tjerë më pak të rëndësishëm, por jo të papërfillshëm, kërkon për vetë natyrën e saj një studim të veçantë. Brenda kritereve të përgjithshme të studimit të veprës arkitektonike, banesa qytetare si një krijimtari masive e realizuar nga mjeshtrit vendor, përfshihet në krijimtarinë popullore. Si e tillë, ajo përmbledh karakteristikat e kësaj krijimtarie, gjithnjë duke mbajtur parasysh faktin se në kulturën qytetare, gjatë sundimit shumëshekullor osman pati edhe pasojat e veta. Arkitektura qytetare në stilin oriental, vepra të mjeshtërve vendor, duke konsoliduar arritjet pozitive nëpërmjet ndërtimeve të shumta dhe të vazhdueshme, i jepte kësaj krijimtarie disa veçanti që e dallojnë nga kultura e kultivuar.131 Funksioni i banimit në kuptimin e plotë të përmbushjes së nevojave për qëndrim, fletjet, marrjen e ushqimit e të tjera, përbëjnë pa dyshim funksionin themelor të banesës qytetare. Ky funksion, për arsye të kuptueshme, mbetet ai më me peshë në konceptimin e banesës. Zgjidhja sa më racionale e kërkesave për banim, bën që funkcionet e tjera të varen nga përmbushja sa më mirë e funkcionit kryesor. Banesa qytetare ishte në mjaft raste, sidomos për shtresat e mesme dhe ato të varfra, kishin edhe një vend ku përpunoheshin produktet bujqësore e blegtorale për përdorimin shtëpiak ose për tregëtim. Ndërtimet e shtresës së feudalëve, ku shumica e tyre ishin të preokupuar edhe me një funkcion tjetër, atë të vendëmledhjeve dhe konsultimeve për probleme të rëndësishme të karakterit shoqëroro-politik. Shumë nga vendimet e rëndësishme për rezistencën kundër pushtuesve të ndyshëm, janë marrë pikërisht nëpër banimet e patriotëve shqiptarë, që me gjithë pozitën e tyre shoqërore të priveligjuar, ishin të lidhur me fatin e popullit të vet. Një vend jo të papërfillshëm zinte në banesë edhe funkcioni reprezentativ, si ajo e mjedisit për pritje të mysafirëve ose oda e miqëve. Banesa me pamjen e saj akitektonike të jashtme dhe të brendshme, duhej të shprehtte

Residence as a special category of the building in the big commune of the architectonic creation, which as a mirror of a certain economic-social reality, also the certain conditions which relates with other less important factors, but not inconsiderable ones, asks for her nature a special studying. Inside the general studying criterions of the architectonic piece, the town residence, like a massive creation from the realized by the local artisans, counts on the national creation. Like that she consist her creation characteristics always holding on the fact that in the town’s culture, during the many centuries ottomans ruling had also consequences. The town’s architecture in the oriental style, pieces of the local artisans, as considering positive achievements through the many continual buildings, gives to this creation some values that distinguish it from the cultivated cultures.131 The function of residences in the full conception in filling the needs for staying, sleeping, taking the food and other, makes with no doubts the base function of the town’s residence. This function for realizable reason stays with one of the most valuated in the residence concept. The resolution much more rational of the inhabitation demands, made that the other functions to depend in the filling much better the main function. The town’s residence was in many cases, mostly for the middle class and those of poor one, they had a place where were produced the agricultural and farming products. The building of the feudal class the most of them were in preoccupation with another function in that of self-sown and conferences for the biggest problems of the social-politic character. Many of the important decisions for the resistance against the many occupations were taken exactly in the residences of the Albanian patriots, as they were in society positions they were also related with the faith of their people. Important place in the residence took also the representative function, like that of the environment of welcoming the guests or the guest room. Residence with her architectonic inside and outside look, it should have expressed as

131 Etnografia Shqiptare, nr. 13, Tiranë, 1983, f. 198.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

sa më qartë fuqinë ekonomike të pronarit të saj. Eshtë për t`u theksuar se disa elemente si: porta e jashtme, oxhaqet, oda e miqve etj. përbënin një komleks të ndërtimit oriental, ndërtim i përkujdesjes së veçantë brenditë e banesave qytetare janë të punuara nga mjeshtrit vendorë me një kujdes estetik, të banesës në përgjithësi edhe elementet e saja formuese të veçanta. Duke e marrë si bazë përcaktimin e këtij kriteri, për klasifikimin e arkitekturës së banesës qytetare për periudhën osmane, duhet pranuar kompozimin planimetriko-vëllimor i saj. Ky kriter është më i pranishëm, sepse ai është pasqyrues i një mënyre jetese të caktuar brenda një konteksti të dhënë ekonomikoshoqëror. Pollogu, përkatësisht si qendër administrative dhe politike, (Tetova e Gostivari) paraqesin qendra urbanistike në Fushëgropën e Pollogut të stilit oriental.132 Rrugët nëpër qytet ishin të ngushta e të shkurtra, të shtruara me rrasa guri.133 Në pjesën qëndrore të qytetit shtrihet edhe çarshia me shumë dyqane, hane ku bëhej këmbimi i mallrave të ndryshëm.134 Ndërtimet ose objektet private të banimit, si një kategori e veçantë ndërtimore në bashkësinë e madhe të krijimtarisë arkitektonik në territorin e Pollogut, janë rruajtur edhe në ditët e sotme mjaft ndërtime arkitekturore të cilat me kohë, në rrethana dhe në forma të ndryshme, kanë pësuar ndryshime në aspektin e elementeve ndërtimoro-arkitekturore, funkcionale dhe estetike. Këto ndryshime paraqesin një komponentë tejet me rëndësi për objektet e banimit dhe për historinë e arkitekturës shqiptare (orientale).135 Objekteve të banimit, për arsye të ndryshme u nënshtrohen një sërë ndryshimesh shtesash, ritrajtimesh pjesore ose tërësore, kështu që sot ato shumë rrallë vijnë në gjendjen e tyre origjinale. Këto ndryshime shpesh kanë tjetërsuar në mënyrë të ndryeshme në kompozimin origjinal të objekteve për banim. Në tipologjinë e arktitekturës vendore orientale të objektit për banim, tiparet e spikatura kompozicionale zënë një vend të rëndësishëm në kompleksin e objektit. Objekti i banimit zë pjesën qendrore të parcelës, orientimi i saj përcaktohet kryesisht nga ana e hyrjes kryesore të oborrit, i cili është i rrethuar me mur prej matrialit të gurit, si dhe nga orientimi i tremave të hapura (hajat). 132 133 134 135

clearly the economic power of her owner. It should be mentioned also that some elements like: the outside gate, chimneys, guest room, etc, consisted a complex oriental building, building with a special attention. The inside of the towns residences are tooled by the local artisans with a special esthetic attention, of the residence in generally and her special forming elements. As we take as a determination base of this criterion, for classification of the town’s residence architecture, for the ottoman period, as accepting her composition plane-volume. This criterion is more present because it’s more like mirror of a certain living way of inside a given economic-social context. Polog, respectively as administrative and political center, (Tetovo and Gostivar) represent urban centers in the Polog’s hollow of the oriental style.132 Town’s streets were small and short, paved with stone gowns.133 In the center of the town is extended also carshia with many stores, hane where was made the exchange of different merchandises.134 Buildings or the private objects of the residence, like a special category of building in the big commune of the architectonic creation in the Polog’s territory are saved also in our days, many architectural buildings which with time in conditions and different forms had changes in the aspect of the elements building-architectural, functional and esthetic. This change represents a component with big importance for the residence objects and also for the history of Albanian architecture (oriental). The residences objects for the different reasons they abidance a line of additive changes, so today they rarely come in their original state. These changes often destroyed in sensitive way in the original composition of the residence objects. In the local oriental architecture type of the residence object, the compositional types take important place in the objects complex. The residence object take a center place of the parcel, her orientation is mainly determined from her main entry of the yard which is surrounded with walls from the stone material, also from the orientation of the galleries.

Dr. J. H. Vasiljeviç, Po Tetovskoj Oblasti, Beograd, 1938. f. 12. Po aty, f.13. J. Pavlovski, Zh. Stafanovski, Tetovo (monografija), Tetovo, 1969. f. 21. Dr. F. Drançolli, Kulla Shqiptare., f. 38.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ELEMENTET FORMUESE E KOMPOZICIONALE TË OBJEKTIT PËR BANIM NË POLLOG

THE FORMING AND COMPOSITIONAL ELEMENTS OF THE RESIDENCE OBJECT IN POLOG

Kompozimi si përbërës thelbësor i objektit për banim, nënkupton qënien e një repertori të caktuar arritjesh në teknikën e ndërtimit. Objektet e banimit kanë një repertoar të mjediseve si: shtëpi të zjarrit në mbarë tipologjinë e objektit për banim, shtëpia e zjarrit zë një vend të rëndësishëm në kompozicionin e objektit. Në këtë hapësirë është pëegatitur ushqimi për anëtarët e familjes. Dhomat e banimit të cilat përbëjnë njësitë themelore të objektit, bartin funkcione të ndryshme jetësore që prej qëndrimit, marrjes së ushqimit, fjetjes e të tjera. Numri i dhomave, përveç asaj të mysafirëve, është i ndryshëm varësisht prej madhësisë së familjes. Dhomat e mysafirëve janë të veçanta nga tjerat, për arsye se në këto dhoma janë pritur mysafir të ndryshëm. Kompozimi i dhomës së mysafyrëve në përgjithësi, përsërit skemat e zakonshme të dhomës për banim. Dhoma e mysafyrëve zë një hapësirë më të madhe në objekt dhe është e zbukuruar nga punimet e drurit, si ato të tavaneve me rozeta të ndryshme, dritaret, dera e hymjes në këtë mjedis e shumë të tjera me orendi në faqet e murit (dyshekllëkët). Ky përpunim dekorativ qëndron shumë më lartë se në dhomat tjera, sepse këtu në këtë ambient hasim në përpunimin e drugdhendjes, që i ndeshim në të gjitha elementet e brendësisë së dhomës së mysafirëve.136 Po ashtu këtu mund të përmendim edhe pusin i cili në shumë raste gjendet në brendinë e objektit, por më tepër janë të vendosur në oborret e objekteve. Hajati i cili është një mjedis shumë i rëndësishëm, i rrethuar me parmak të drurit, përveç funkioneve ndërlidhëse, hajati luan edhe funkcionin e vlerave të mirëfillta gjatë stinëve vjetore, po ashtu hajati luan një rol të rëndësishëm në formulimin e pamjes kryesore, pjesë e së cilës është gjithmonë. Kurse çardaku përbën një mjedis shumë të rëndësishëm në objektin e banimit, sepse çardaku në objektin e banimit ka funksione ndërlidhëse të banimit. Çardaku ka një kompozim të ndryshëm planimetrik. Në katin e dytë është i vendosur, përpara gjatë gjithë ballinës së objektit, i mbyllur nga dy anët e mureve anësore.137 Sipërfaqje e çardakut është mjaft e konsiderueshme, në krahasim me ato të mjediseve

Composition as consisting base of the residence object, import a certain repertoire of achievements in the building techniques. The residence objects have a environment repertoire as: fire’s house in the general type of the residence object, the fire’s house take important place in the objects composition. In this space was prepared the food for the family members. The residence rooms that consists the base thing of the object carry on different living functions from the staying taking the food, sleeping, etc. The rooms number, beside that of the guests, is different depends of the family members. The guests rooms are special from the others, for the reason that in these rooms are welcomed the different guests. The composition of the guests room generally repeats the usually schemes of the residence room. The guest’s room has the biggest space of the objects, and it’s decorated from wood projects, like those of roofs with different rosettes, windows, entry door in this environment and many others with ornaments in the walls surface (mattresses). This decorative project is higher than in the other rooms, because in this environment we meet cravings in wood that we meet also in the all inside elements of the guest’s room.136 Also here we can mention the well which in many cases is on the inside of the object, but mostly is in the objects yard. The gallery which is important environment, surrounded with wood handrails, besides the relational functions the gallery plays also the function of the authentic values during the years seasons, also the gallery plays important role in the formulation of the main look, which is always part of it. Whereas the garret makes important environment in the residence object because the garret in the residence object has the relational function of the residence. The garret has a different composition of the plan, is in the second floor, in front of the object’s title-page, closed from the two sides walls.137 The surface of the garret is considerable one comparing with the other environments.

136 Tetovo i tetovsko niz istorijata ..., f. 342. 137 J. Pavlovski, Zh. Stefanovski, Tetovo (monografija), Tetovo, 1969, f. 23.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

të tjera. Në pamjen e jashtme, çardaku i dalë, që mbështetet në shtyllat e drurit, kolonadat e kurorëzon bukurinë e objektit. Në Pollog, objektet e arkitekturës banimit në skemat kompozicionale të tyre, në të shumtën e rasteve kanë formën katrore, të tipit përdhesë dhe në kat,138 dhe janë të mbuluara me çati të drurit dhe me tjegulla të vjetra (Fig. 39), kurse oborret janë të rrethuara me mure të matrialit të gurit, po ashtu edhe muret rrethuese janë të mbuluara me tjegulla tradicionale. Në brendinë e oborrit të objektit kemi plot lule e pemë të lloj-llojshme, kurse prej te hyrja kryesore e deri te objekti, është rruga e shtruar me rrasa të gurit, kalldërma, e cila e zbukuron oborrin dhe pamjen e jashtme të objektit.139

On the outside look, that is holding on the wood piles, colonnades crowns the beauty of the object. In Pollog, the architecture of the residence objects in their compositional scheme in the most cases have the quadrant form, the downstairs type, and in floor,138 and are covered with wood roofs and with old tiles (photo 39). Whereas the yards are surrounded with walls that are with stone material, also the surrounding walls are covered with traditional tiles. In the inside of the object’s yard we have many flowers and different fruits, whereas from the main entry and till the object is the road extended with stone gowns, pavements, which glorify the yard and the outside look of the object.139

138 Zh. Stefanovski, G. Evtavski, Tetovo i okolijata, Tetovo, 1980, f. 67. 139 Po aty, f. 68.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ARKITEKTURA FSHATARAKE E POLLOGUT

THE VILLAGE’S ARCHITECTURE OF POLOG

Deri nga fillimi i shekullit XX arkitektura fshatare shqiptare ishte shumë prezente nëpër fshatrat e Fushëgropës së Pollogut. Në arkitekturën fshatare përfshiheshin të gjitha ndërtimet për plotësimin e nevojave të familjes, si ajo e objektit për banim, objekte ndimëse të ekonomisë shtëpiake, ndërtime për zeje të ndryshme, mullinj, kasolla e të tjera. Të gjitha këto të marra së bashku hedhin dritë mbi jetesën e fshatarësisë në periudhat e kaluara historike. Megjithëse në arkitekturën fshatare, në krahasim me atë qytetare, karakteri utilitar zë një vend me rëndësi dhe mundësitë e kufizuara të një familjeje fshatare, në këtë pikëpamje zvoglohen kërkesat ndaj objektit të banimit, për shkak kushteve ekonomike. Këtu hasim në kritere të drejta arkitektonike, si në konceptimin tërësor të objektit, ashtu edhe në procesin e zbatimit, në shfrytëzimin e terrenit të materialeve rrethanore, në përpunimin arktiektonik e konstruktiv, në përkujdesjen dekorative e të tjera. Këta faktorë i kanë dhënë arkitekturës fshatarake tiparet e veta specifike, një karakter dinamik që shfaqet në një rrugë të pandërprerë zhvillimi dhe përpunimi për realizime gjithnjë në rritje dhe ecje përpara. Në fshatrat e Fushëgropës së Pollogut, arkitektura në mesjetë ka qenë mjaft e thjeshtë dhe e dobët, por me kalimin e kohës, vjen deri te përmirësimi dhe dekorimi i brendëshëm i objektit për banim. Format më të të thjeshta të objeketeve për banim i hasim më tepër në malësinë e Pollogut në përgjithësi. Objektet e banimit kanë qenë në të shumtën e rasteve përdhese me dy dhoma, në njërën janë mbajtur bagëtitë, kurse në tjetrën kanë qënduar anëtarët e familjes. Shpesh objektet e tilla kishin përmasa të zgjatura në plan, për të pasur mundësinë e ndarjes së brendshme. Nëse ndalemi në zhvillimin planimetrik e vëllimor të një objekti për banim, nuk është vështirë të konstatohet pesha e ndjeshme që zënë aty kthinat e brendisë së objektit. Ato nuk janë përsëritje e njëra-tjetrës, siç duket në shikim të parë, por secila kthinë ka pozicionin dhe qëllimin e saj në kompozicionin e përgjithshëm të objektit. Andaj mund të themi, që objekti për banim, duke ruajtur vlera të padyshimta si krijimtari arkitektonike, ka matrializuar gjithsesi drejt e në mënyrë racionale kërkesat e kohës për nevojat e një familje fshatare, duke e ruajtur individualitetin e saj në përputhje me ambientin ku është ngritur.

Till the beginning of the 20th Century the village Albanian architecture was very present in the villages of the Polog’s hollow. In the village’s architecture are the all buildings for filling the family needs, the helping objects of the domestic economy, building for different crafts, mills, shelters, etc. All those taken all together put a light above the village life in the periods of the past history. However in the village’s architecture comparing those of the towns, the utilitarian character take important place and the limited possibilities of families in the village. In this angel diminish the needs for the residence object, for the economic conditions. Here we meet with the right architectonic criterion, in the conception of the object, in the terrenes use of surrounding materials, in the architectonic and constructive projects, in the decorative attention, etc. These factors had given the village’s architecture her specific types, a dynamic character that is shown in a continual road of development and projects for increasing realization and going forward. In the Polog’s hollow villages, the architecture in medieval was very simple and weak one, but with passing of the time comes till the fixing the inside decoration of the residence’s object. The simply forms of the residence objects we meet mostly in the Polog’s highland. The residence objects were mostly of the downstairs cases with two rooms, in one of them was guarded the livestock, whereas in the other one had stayed the family members. Often this kind of objects had extended sizes of the plan, for having the possibility of the inside dividing. If we stop in the development of the plan and volume of a residence object, isn’t hard to figure out the sensitive weight that take place there the carrels of the inside of the object. They aren’t repeated one with another like it seems in the first sight, but each carrel has it position and reason in the general composition of the object. So for that we can say that the residence object as saving values that with no doubts are as architectonic creation, had reified in rational way the needs of the time for the village family needs, and saving her individualization parallel with the environment where is raised.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Zakonisht hyrja vendosej në pjesën e përparme të objektit, kurse në brendinë e objektit, më të rëndësishme ishin ato si shtëpia e zjarrit dhe oda e miqëve. Çdonjëra prej tyre, qoftë nga funkcioni ose nga formulimi arkitektonik, apo ornamentikën që e shoqëron, ka individualitetin e vet dhe që të dyja kanë një veçori të përbashkët dhe me interes, që do të thotë shfaqen si ndarje me përdorim të gjerë kolektiv. Mirëpo të marra në tërësi, kanë edhe ndryshime thelbësore në kërkesat funkcionale dhe në formulimin arkitektonik të secilës. Në dhomën e miqëve përparësi ka kryesisht qëndrimi dhe ceremonia e pritjes së miqëve. Si zakonisht, në ballë të dhomës është i vendosur oxhaku i cili konsiderohet si simbol i mikpritjes. Dritaret e këtyre dhomave janë të përqënduara nga ana e përparme në drejtim të oborrit ku hapet një pejsash i gjerë. Çatitë e këtyre objekteve janë prej materialit të drurit të mbuluara me qeramidhe, rrasa guri dhe ndonjë me kashtë (sidomos në malësi ku mund të hasim edhe sot si në fshatin Kalishtë, Gorjan, Pozharan etj. të Gostivarit dhe në pjesën e fshatrave të malësisë së Tetovës) (Fig. 40). Materijal i ndërtimit të këtyre objekteve kryesisht janë guri dhe druri, kurse në brendi shumë pak ka pasur dekorime. Oborret e këtyre llojeve të objekteve për banim, (që mund t`i hasim edhe sot e kësaj dite në malësinë e Pollogut) janë të pasura me ambiente të ekonomisë shtëpiake. Në të janë ndërtuar hajat i hapur me shtylla druri në pjesën e përparme, që shërbente për mbajtejen e veglave të punës, drurëve, barit, për përpunimin e produkteve bujqësore, hambari i drithit, koshi për misër, qaraniku e të tjera. Por në fshatrat fushore të Pollogut, në shumicën e rasteve objektet për banim kanë qenë edhe në kate dhe dekorime të brendshme të punuara nga materiali i drurit. Për ndërtimet e objekteve në trevën e Pollogut më tepër kanë qenë prezent mjeshtrit Dibranë dhe ata Struganë të cilët kishin një përvojë dhe traditë në realizime të ndërtimeve të arkitekturës në fjalë. Mjeshtërit e cekur popullor, pos territorit të Maqedonisë, punuan edhe në Kosovë si dhe në pjesë të tjera shqiptare dhe më gjerë.

Usually the entry was resolute in the front part of the object, whereas in the inside of the object, more important were those as fire’s house and guests room. Each and everyone of them, whether by function or architectonic formulation, or the ornaments that follows her, has her individualization and both of them are a feature that are same and with interests, which means that they are shown as division with collective use. But taking in generally, they have base differences in the functional demands and in the architectonic formulation of each. In the guests room in first place is mainly the staying and the ceremony of welcoming the guests. Usually on forehead of the room is resolute the chimney that it’s considered as a symbol of hospitality. The windows of these rooms are in the front part in the yards direction where is opened a widely panorama. The roofs of these objects are from wood materials covered with ceramics, stone gowns, and some of them with straw (mostly in highlands where we can meet it also today as in village Kalisht, Gorjan, Pozharan, of Gostivar and in the villages part of highlands of Tetovo) (Photo 40). The building material of these objects mainly is the stone and the wood, whereas the inside was little decorated. The yards of this kind of residence objects, (this we can meet also today in the Polog’s highlands) are enriched with environment of domestic economy. In that are build gallery with wood piles in the front part that serves for holding the work tools, woods, grass, for tooling the agrarian products, grain’s garner, maize pot, etc. But in field villages of the Polog in most of the cases the residence objects where in the floor, and inside decorations from wood material. For building of the objects in the Polog’s territory mostly were present artisans from Debar and those from Struga, which had an experience and tradition in the realization of the architecture building. The national artisans mentioned, beside the Macedonian territories they worked also in Kosovo, also in the other parts where were the Albanians.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

KATALOGU I ILUSTRIMEVE • ILUSTRATION CATALOGUE

Arkitektura fshatarake • The Village’s Architecture

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Kalaja e Tetovës e ndërtuar në vitin 1820 nga ana e Abduhraman Pashës Citadel of Tetovo built in 1820 by Abduhrahman Pasha

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

GOSTIVAR, XHAMIA E SAHATIT, 1994 GOSTIVAR, CLOCK'S MOSQUE, 1994

Xhamia e Sahatit në Gostivar gjendet në qendër të qytetit. Xhamia ka një sipërfaqje prej 280m2 në dimensione 20 x 14m. Objekti, përkatësisht minareja ka dy sherife a kazan. Xhamia e tanishme u realizua mbi themelet e objektit të vjetër sakral. Në afërsi të xhamisë është Kulla e Sahatit. The Clock’s Mosque in Gostivar is in the town’s center. The mosque has a surface of 280m² in dimensions 20 x 14 m. The object, relatively the minaret has two sherife and a cauldron. The today Mosque was realized above the bases of an old saint object. Near the mosque is Clock’s Tower.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

XHAMIA E LARME (ALLAXHA) PIED MOSQUE (ALAGA)

Tetovë – Xhamia e Larme • Tetova – Pied Mosque

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Tetovë – Xhamia e Larme • Tetova – Pied Mosque Xhamia e Larme është një ndër monomentet më të rëndësishme dhe të vlefshme shqiptare në Maqedoninë Perëndimore Pied Mosque is one of most important and most valuable albanian monuments at West Macedonia

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Tetovë – Xhamia e Larme • Tetova – Pied Mosque

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Tetovë – Xhamia e Larme • Tetova – Pied Mosque

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Tetovë – Xhamia e Larme • Tetova – Pied Mosque

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Tetovë – Turbeja që gjendet në oborrin e Xhamisë së Larme Tetovo- Turbeja that is in the yard of the Pied Mosque

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

TEQJA E BOGOVINËS, SHEKULLI XVII

Bogovinë. Teqja u ndërtuar nga fundi i shekullit XVII. Teqja disa herë është rindërtuar deri në ditët e sotme. Në mes të teqes është i varrosur Sheh-Mehmet Kovaçi, banor i Bogovinës. Bogovin. Small Mosque built in the end of the 17th Century. The small mosque many times is rebuilt till our days. In the middle of the small mosque is buried Sheh-Mehmet Kovaci, inhabitant of Bogovina.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

SAHAT KULLA E GOSTIVARIT CLOCK’S TOWER OF GOSTIVAR

Gostivar. Kulla e Sahatit që gjendet pranë xhamisë në qendër të qytetit. Gostivar. Clock’s Tower that is near the mosque in the town’s center

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ARKITEKTURË ARCHITECTURE

Tetovë. Arkitekturë e vjetër qytetare. Objekti i tipit me çardak. Tetove. Old architecture of town. Object of the garrets type

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Arkitekturë e vjetër qytetare i tipit me çardak.Ky objekt gjendet në çarshinë e vjetër të qytetit. Old architecture of the town, garrets type. This object is in the old carshia of the town.

Tetovë, Arkitekturë e vjetër qytetare. Objekt me ballkon, hajat. Old architecture of the town . object with balcony, gallery.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Arkitekturë e vjetër qytetare Tetove, Old architecture of the town

Tetovë, Arkitekturë qytetare, fillimi i shek. XIX. Konaqet e Haki Pashës. Konaqet janë të rrënuara. Tetovo, town’s architecture, beginning of the 19th Century. Konaqet of Haki Pasha, this Konaqe are destroyed.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Gostivar, Arkitekturë e vjetër qytetare Gostivar, Old architecture of the town

Tetovë, Ura e gurit e qytetit. Ura është rrënuar. Tetovo, Town’s stone bridge. The bridge is destroyed

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Urat e vjetra në qytetin e Tetovës Old bridges in the Tetovo’s Town

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Tetovë, Çarshija e vjetër, foto e vitit 1912. Tetovo, Old carshia, photo from 1912

Tetovë, Rrugicë me objekte të banimi në pjesën e vjetër të qytetit. Tetovo, alley with residence objects in the old part of the town

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Tetovë, rrugë në Çarshinë e Epërme të Tetovës Tetovo, Street in the upper carshia in Tetovo

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Rrugë në Çarshinë e Epërme në Tetovë Uppers carshia street in Tetovo

Tetovë, Rrugicë në mëhallën kolltuk. Tetovo, alley in the kolltuk square

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

PËRFUNDIM

CONCLUSIONS

Punimi ynë, „POLLOGU-THESAR I KULTURËS SHQIPTARE" ka rëndësinë e vet historike pasi punohet për një realitet që u mungon popujve të tjerë, sidomos atyre të Ballkanit. Fryma shumë shekullore e mjeshtërve, përkatësisht mjeshtërisë shqiptare, është trajtësua edhe në kulturën materiale në të mirat kulturore të Pollogut. Kjo kulturë në gjendje dhe në forma të ndryshme, paraqitet si një pjesë e gjallë dhe e gjallëruar e qyteteve dhe fshatrave në Pollog dhe më gjerë. Fushëgropa e Pollogut paraqet një thesar të pasur të trashëgimit material e shpirtërorë të periudhave të ndryshme, të cilat veçohen nga llojllojshmëria, nga cilësitë e vlerave dhe nga rëndësia e vet kulturo-historike. Kjo trashëgimi materiale dhe shpirtërore e periudhave të ndryshme historike të mesjetës dhe kohës së re, shkon padyshim krahas historisë së popullit shqiptar. Kultura materiale, përkatësisht arti shqiptar i periudhave në fjalë, janë burime materiale, dëshmi kulturo-historike të epokës në të cilën u ndërtuan ato objekte. Në këtë kulturë, krijimtaria materiale përveç që ndikoi në artin e popujve fqinjë, vihet re në të edhe ndikimi dhe depërtime të elementeve të artit dhe të kulturës Bizantine e osmane te shqiptarët. Njëherit kjo tregon qartë se kultura dhe arti shqiptar nuk u izoluan skajshmërisht, veçse përpos që dhanë e morën, ajo jetoi dhe u zhvillua në kontakte të ngushta me kulturën e të tjerëve që jetonin në Gadishullin Ballkanik. Në këtë trashëgimi të kulturës materiale në Pollog, bëjnë pjesë edhe ndërtimet, arkitektura popullore, ndërtimtaria arkitekturore, përkatësisht arkitektura e banesave qytetare dhe fshatare të cilat si kategori e veçantë ndërtimore në bashkësinë e madhe të krijimtarisë arkitektonike, në territorin e Pollogut, janë ruajtur edhe në ditët e sotme, të cilat me kohë në rrethana dhe në forma të ndryshme, kanë pësuar ndryshime në aspektin e elementeve të ndërtimit arktitekturorë, funksional dhe estetik. Kto ndryshime paraqesin një komponentë tejet me rëndësi për objektet e banimit. Shekujt XIV-XX shënojnë për trojet shqiptare, e veçanërisht për Pollogun, periudhën gjatë së cilës si rezultat i zhvillimit të forcave të brendshme dhe te veprimit të faktorit të jashtëm, u bënë ndryshime të thella në jetën shoqërore, politike ekonomike, dhe kulturore. Kjo është periudha e kthesave të mëdha progresive nga feudalizmi në kapitalizëm. Në të

Our work, “Pollog- A Treasure of Albanian Culture”, has its historical importance because it deals with a reality that is lacked to other nations, especially those in the Balkans. The many century spirit of artisans, especially the Albanian skill is treated even in mate -ial cult ure of the Pollog region. This culture, in many forms, appears like a living part of cities and villages in the Pollog and broader. The pollog region represents a rich treasure of material and spiritual inheritance of different periods, which are characterized by their varieties, from the quality of their values and from its cultural and historical importance. This material and spiritual inheritance of different historical periods of medieval and new era with no doubt range side by side with the history of Albanian people. The material culture especially the Albanian art of the ment ioned per iods, are material resources, facts belonging to histori cal culture of the era when those objects were constructed. In this culture, the material creation not even influenced the art of neighbori ng nat ions, but it is also evident the influence and infiltration of elements of art and culture from the Ottoman and Byzantine to Albanian people. This, in a way shows that the Albanian art was not isolated totally, only that was given and taken, it survived and developed with close encoun-ers with other cultures that lived in the Balkan Pern nsula. In this inheritance material culture of Pollog, architectural construction is included, especially the urban and rural construct ion buildi ngs as a special construction category in the large community of architectonic creation, in the Pollog region, which are preserved until today with some changes in the aspect of elements of architectural, functional, and esthetic construction. These changes represent an important component for dwelling objects. The XIV-XX centuries represent deeper changes in social, political and economj cal, and cultural life in the Albanian soil, especially the Pollog region, which is a result of inner and ex-ernal factor forces. This was a period of great progressive changes from feudalism into capitalism. It is

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

vërtetë periudha e viteve 30 të shekullit XIX e deri në fillim të shekullit XX, në historinë e popullit shqiptar, është etapa e lindjes së marrëdhënieve ekonomiko shoqërore, e formimit të kombit shqiptar. Këto rrethana, faktor, përveç faktorëve të tjerë, ndikuan dhe kushtëzuan në një aspekt edhe ndërtimin masiv nga të gjitha shtresat klasore e sociale. Sot me krijimtarinë e përmendur, merren mjaft autorë shqiptar, si arkeolog, historian të artit, ndërtimtar, etnolog, etnograf dhe albanolog. Një numër i madh i thesarit kulturo-historik është shkatërruar dhe vazhdon të rrënohet në forma dhe mënyra të ndryshme, sidomos gjatë realizimit të planeve urbanistike dhe të planifikimit hapësinorë si dhe nga vetë zotëruesit e objekteve arkitekturore. Pra, ta ruajmë kulturën materiale, t’i mbrojmë, t’i konzervojmë, t’i restaurojmë dhe t’i prezentojmë egzemplarët e banimit, objektet ndihmëse ekonomike, ndërtimet për zeje të ndryshme, mullinjtë, kasollet, e të tjera. Të gjitha keto të marra së bashku hedhin dritë mbi jetën e popullatës shqiptare në një periudhë të caktuar kohore në Pollog.

very true that the first 30 years of the XIX century, and until the XX century, in the history of the Albanian people represent the birth phase of social and economical relationship, the creation of the Albanian nation. Nowadays, with this creativity, many Albanian authors are engaged, like: archeologist, art historians, construction engineers, ethnologist, ethnographs and albanologists. A great number of the historical and cultural treasury is destroyed and continues to be ruined in different ways, especially during the ur ban iza tion plans and en vi ron ment planning, as well as from owners of architecural objects. Thus, we need to preserve the material culture, to protect and restore them, and to present the dwelling samples, supporting economic buildings, constructions for different artisanship, mills, barns, and others. All these facts shed some lights on the life of the Albanian people in a specific period in the Pollog region. Prof. Dr. Ferid Hudhri

Prof. Dr. Ferid Hudhri Qendra e Studimeve Albanologjike Departamenti Studimit te Arteve

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

RECENSE Për botimin e librit "Pollogu, thesar i pasur i kulturës shqiptare" të autorit Hamdi Mediu

REVIEW For the editing of the book “Polog – a treasure of the Albanian culture” of the author Hamdi Mediu

Me studimin Thesare artistike në zonën e Pollogut të Dr. Hamdi Mediu, shtohet një punim i ri me vlerë në fushën e studimeve albanologjike, për një temë të rëndësishme, deri tani të pa trajtuar sa duhet nga studiuesit shqiptarë. Në se trashëgiminë më të madhe dhe më të çmuar artistike në Shqipëri e përbëjnë ikonat, afresket, mozaikët dhe krijime të tjera të artit pasbizantin, midis trevave shqiptare ekzistojnë edhe shumë objekte të kultit islam të pasura edhe me krijime artistike. Por, deri kohët e fundit, përveç disa artikujve të rrallë, ende nuk kemi asnjë botim të veçantë, asnjë studim të plotë. Nisur nga kjo situatë, libri i paraqitur për botim nga Hamdi Mediu, paraqet shumë interes për historinë dhe kulturën shqiptare. Edhe objekti i hulumtimeve të tij rreth kësaj teme, i përket një treve ku mungonin kërkime dhe studime të mëparshme. Zona e Pollogut, e pasur me disa monumente të rëndësishme ende nuk ishte bërë objekt i një monografie të veçantë. Hamdi Mediu për një periudhë disavjeçare na sjell një dokumentacion të pasur që nga kërkimi i gjurmëve më të hershme të objekteve, që tashmë nuk ekzistojnë më, në monumentet ekzistues, në restaurimet e mëvonshme dhe deri në krijimet e ditëve tona.

With the studying artistic Treasures in the Polog’s zone of Dr. Hamdi Mediu, it is add a new project with values in the field of studying the albanologhy, for an important subject, till now without treated like its should by the Albanian explorers. If the biggest and the most value artistic heritage in Albania it is consisted by icons, murals, mosaics and some other creations of the post byzantine art, among the Albanian territories exists more objects of the Islamic cult enriched also with artistic creations. But, till the last time, beside some rarely articles, still we don’t have a special edition, nor a full study. Starting from this situation, the book presented for edition by Hamdi Mediu, presents a lot of interests for the history and Albanian culture. Also his researching object around this subject it belongs to the territory that lack researches and preparatory studies. The zone of Polog, enriched with some important monuments yet it didn’t become object of a special monograph. Hamdi Mediu for some period of years, he brings us an enriched documentation from the searching of the old objects marks, that doesn’t exist today, in existing monuments, in later renovation till in the creation of our days.

* * * Gjatë disa viteve bashkëpunimi, bashkë me autorin e këtij libri vumë re që në fillim edhe arsyet e mungesës së studimeve të mëparshme në këtë fushë. (Vetëm disa artikuj). Gjithë vëmendja e studiuesve shqiptarë, e drejtuar kryesisht ndaj ikonave, afreskeve, mozaikëve dhe objekteve të tjera të artit pasbizantin thuajse e kishte lënë në hije krijimtarinë në monumentet e kultit isl-am. Nëse për artin Pasbizantin janë bërë disa studime dhe disa mbrojtje doktorature, monografia e Hamdi Mediut është përpjekja e parë dhe rrjedhimisht mbrojtja e parë e një doktorature që bëhet me këtë temë. Ndoshta, studimi i trashëgimisë së artit islam në Shqipëri është anashkaluar edhe nga mungesa e pikturimit të figurave njerëzore, gjykuar si objekti më i rëndësishëm për t’u

* * * During some year collaboration, together with the author of this book we noticed that there are lacks of preparatory studies in this field. (just some articles). All the attention of the Albanian explorers, directed mainly at the icons, murals, mosaics and some other creations of the post byzantine art, you can say that left in shadow the composition in the monuments of Islamic cult. If there are made some studies and some defending of postgraduate about the post byzantine art, the monograph of Hamdi Mediu is the first attempt and fluently the first defend of a postgraduate that is made with this subject. Maybe, the study of the heritage of Islamic art in Albania is left aside because of the lack of the depiction of human figures, judged as the most important object for

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

pasqyruar dhe studiuar në veprën e artit. Edhe në shumë histori të pikturës botërore ndjehet kufizimi në studimin e krijimtarisë artistike në objektet e kultit isl-am. Ndërkohë është vlerësuar liria e imagjinatës së artistëve si dhe fantazia e pasur që ka sjellë një larmi të pafund të motiveve dhe formave ornamentale të njohura me emrin arabeska. Sipas Gombrich-it ndalimi i pikturimit të figurave njerëzore në artin islam largoi mendjen dhe shpirtin e artistëve nga objektet e botës reale dhe i drejtoi drejt një bote ëndrrash plot linja dhe ngjyra. Pra, solli pasurimin dhe larminë e motiveve dekorative, të cilat përveç godinave të kultit u pasqyruan më shumë në qilima, duke e bërë artin islam më të njohur edhe jashtë vendeve të këtij besimi. Gjatë viteve të luftës kundër fesë në Shqipëri u shkatërruan shumë objekte të kultit isIam, disa prej të cilave ishin të pasura me afreske. Humbën kështu edhe veprat e artit si dhe mundësia për një studim më të plotë të trashëgimisë artistike në këtë fushë. Në trevën e Pollogut, ku janë përqendruar kërkimet për hartimin e këtij libri, nuk pati aq shumë dëmtime sa në zonat e tjera shqiptare, por edhe atje ka munguar vëmendja e duhur për t’i studiuar. Për këtë arsye puna paraprake nga ana e autorit ishte më e madhe. Thuajse të gjitha hulumtimet, skedimet, dhe klasifikimet u bënë nga e para. Si objekt i këtij libri janë veprat e kultit si dhe godina të tjera që përbëjnë vlera të trashëgimisë kombëtare. Është bërë skedimi i saktë i tyre, është shkruar historiku secilit objekt dhe më në fund është krijuar edhe katalogu i përgjithshëm. Nga klasifikimi që u është bërë monumenteve të zonës së Pollogut autori ka veçuar Xhaminë e larme dhe Kompleksin e Teqesë Harabati Baba, duke i vlerësuar si dy nga monumentet më të bukura të asaj zone, ndërkohë që ato mund t’i quajmë edhe më të veçantat në të gjithë trashëgiminë shqiptare. Paraqitja e Shtëpisë së Kaltër brenda Kompleksit të Teqesë si dhe të arkitekturës së banesave qytetare në Tetovë dhe Gostivar, na e krijojnë mundësinë të njihemi me vlera të tjera të çmuara të zonës Pollogut, duke na e dhënë më të plotë panoramën e trashëgimisë artistike nëpërmjet analizës së objekteve të veçanta. Me fotografimet e shumta dhe të detajuara të monumenteve dhe të veprave të artit, me skicimet dhe shënimet rreth historikut të krijimit të tyre.

reflecting and studying in the art piece. Also in many depiction histories in the world is felt the limit in the studying of the artistic composition in the objects of the Islamic cult. Meanwhile is valuated the freedom of the artists imagination also the rich fantasy that brought an infinite diversity of the motives and the ornaments known with the name murals. After Gombrich forbidding the depiction of human figures in the Islamic art removed the mind and the spirit of the artists from the real world objects and leaded direct to an imaginary world full of lines and colors. So brought the enriching and diversity of the decorative motives, which besides temples of the cults were enriched with many carpeting, making the Islamic art more known alsooutside the places of this religion. During the years of war against the religion in Albania were destroyed many objects from the Islamic cult, some of them were enriched with murals. Disappeared like this also the art pieces also the possibility for a full study in this field. In the Polog’s territory, where were intent the searches for composition of this book, didn’t had that much of defects as in the other Albanian zones, but also there was the lack of the needed attention for studying them. You can say all the researches, files, and classification were made from the start. Like a object of this book are pieces of the cult and also other temples that makes the value of the national heritage. Is made exact filing of them, is written all the historic of each object, and in the end is created the general catalogue. From the classification that was made to the monuments of the Polog’s zone, the author separated the Pied Mosque and the Complex of the Small Mosque Harabati Baba, as he valuated them as the most beautiful monuments of that zone, meanwhile we can call them also most special in the all Albanian heritage. Presenting the Blue House inside the Complex of the Small Mosque and also the architecture of the towns residences in Tetovo and Gostivar, create to us a possibility to meet with other rich values of the Polog’s zone, as he gives to us most fully panorama of the artistic heritage through the analyze of the special objects. With many photography and details of monuments and the art pieces, with designs and notes around the historic of their creation Hamdi Mediu composed a necessary and rich archive. This activity consists also an important

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Hamdi Mediu ka krijuar një arkiv të pasur dhe të domosdoshëm. Kjo veprimtari përbën njëkohësisht një pjesë të rëndësishme të punës së tij pasi ky arkiv, i domosdoshëm për studiuesit, që mungonte prej kohësh, u krijua për herë të parë nga autori i kësaj monografie. Brenda strukturës së studimit autori ka bërë përpjekje për një raport më të drejt midis kapitujve që flasin për monumentet, vlerat e tyre artistike si dhe kapitujve që përshkruajnë rrethanat historike në kohën kur u krijuan, apo kushtet ekonomike që ndikuan në ndërtimin, mirëmbajtjen dhe restaurimin e tyre. Me gjithë ndryshimet që janë bërë gjatë rishikimit të dhe rishkrimit të studimit, ende nuk është gjetur balanca e duhur midis tyre. Mendoj se duhen bërë më shumë shkurtime në pjesën e rrethanave historike dhe përsëri sugjeroj që autori ta saktësojë këtë raport gjatë përgatitjes për botimin të monografisë në të ardhmen, për të evidentuar më mirë vlerat e trashëgimisë artistike, çka përbën edhe objektin e këtij studimi. Ndoshta trajtimi për herë të parë i një teme të tillë ka ndikuar edhe në zgjatjen e anës përshkrimore të monumenteve dhe objekteve të tjera. Por, dihet që ky është hapi i parë dhe i pashmangshëm në studimet shkencore. Dikush duhet ta bëjë këtë punë pararendëse për të krijuar bazën e domosdoshme mbi të cilën bëhen krahasimet, studimet e mëtejshme dhe interpretime nga këndvështrime të ndryshme. Dhe këtë hap të parë dhe të rëndësishëm për trashëgiminë artistike në zonën e Pollogut mendoj se e ka bërë më shumë seriozitet Dr. Hamdi Mediu. Me këtë studim mendoj se Hamdi Mediu ka shkruar një nga kapitujt më të rëndësishëm për historinë e zhvillimeve artistike në zonën e Pollogut. Me arkivin e pasur që krijoi me këtë rast, si dhe me studimin që na ka paraqitur në mbrojtje të doktoraturës, ai na ka krijuar një dokumentim të plotë të trashëgimisë artistike në zonën e Pollogut, kësaj trashëgimie të pasur, por që asnjëherë nuk ishte bërë kaq e njohur më parë. Me interes të veçantë në këtë monografi janë gjithashtu edhe përshkrimet dhe vlerësimet e atyre objekteve që nuk ekzistojnë sot, që autori i ka zbuluar nga burime të ndryshme, duke shpëtuar kështu humbjen e plotë të çdo gjurmë në vitet e mëvonshme. * * * Me materialin e bollshëm përshkrimor që kemi në këtë monografi, mendoj se autori ka hedhur bazën e duhur për të bërë analiza më të plota shkencore dhe artistike, për të bërë

100

part of his work because this archive, necessary one for explores, that lack from long time ago, was created for the first time by the author of this monograph. Inside the studying structure he made attempts for a direct report between chapters that talks about the monuments, their artistic values and also chapters that describe the historic circumstances in the time when they were created, or the economic conditions that influenced in their building, keeping and restriction. With all the changes that were made during the reviewing of the reviewing of the studying, still isn’t found a balance between them. I think that there should be made some cuts in the part of the historic circumstances and again I suggest that the author should exact this report during his preparing for edition of the monograph in the future, for evidencing better the values of the artistic heritage, which consists also the object of this studying. Maybe the treatment for the first time of a subject like this had influenced also in extension of the describing part of the monuments and other objects. But it’s known that this is the first step and inevitable in the scientist studies. Someone has to do this important work for creating necessarily bases above which will be possible to make comparison, further studies and interpretation from different angles. And this first step and important one for the artistic heritage in the Polog’s zone I think that Dr. Hamdi Mediu made it with lot of seriousness. With this study I think that Hamdi Mediu has written one of the most important chapters for the history of the artistic developments in the Polog’s zone. With the rich archive that created with this case, and with the studying that he presented to us in the defending of the postgraduate, he created for us a full documentation of the artistic heritage in the Polog’s zone, but which never before was made known as now. With special interest in this monograph are also the describes and the valuation of those objects that doesn’t exist now, that the author discovered them from different sources, saving in this way the total lost of every mark in the further years. * * * With plenty of the describing material that we have in this monograph I think that the author has drop the needed base for making more fuller scientific and artistic analyzes, for making

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

krahasime me objekte të këtij lloji të trevave të tjera shqiptare si dhe të vendeve fqinj, për të nxjerrë më qartë veçoritë apo anët e përbashkëta të monumenteve dhe të veprave të artit. Në klasifikimin e mëpasëm që autori e ka në objektin e punës së tij, do të bëhet edhe ndarja e krijimeve sipas llojit të tyre. Nga dekoracionet dhe zejtaria artistike, qeramika, miniatura, plastika, qilimat si dhe arkitektura, që studiuesit e artit is ! am i veçojnë si llojet më kryesore, Hamdi Mediu mendoj se duhet të bëjë klasifikimin e tij sipas krijimtarisë që është realizuar dhe trashëgohet në trevat shqiptare, më konkretisht në zonën e Pollogut. Krahas tyre autori po përpiqet edhe për identifikimin e autorëve, një nga pikat më të errëta në veprat e këtij arti për arsye të kohës dhe të anonimatit të krijuesve. Edhe në Shqipëri, nga studiuesit shqiptarë dhe të huaj, deri tani njihet vetëm piktori Zaim Kurti që ka pikturuar në Xhaminë e Beqarëve në Berat dhe në Xhaminë e Sulejmanit në Tiranë. Pra, ende nuk njohim autorët në trevat tona, ndërkohë që janë bërë zbulime dhe hulumtime për disa piktorë të shquar që kanë dekoruar xhamitë e Stambollit dhe vendeve të tjera, të cilat paraqiten më të plota në librin e Arnavud, Artistët shqiptarë në Perandorinë Osmane të Shyqri Nimanit, si dhe në disa artikuj të autorëve të tjerë. Si përfundim, nisur nga gjithë arritjet që përmendëm edhe më lart, mendoj se monografia Thesare artistike në zonën e Pollogut pas përpunimit sipas vërejtjeve dhe sugjerimeve që ju bënë autorit në Këshillin e Profesorëve të Akademisë së Arteve në Tiranë, në mbrojtjen e gradës Doktor i Shkencave, meriton të botohet si një kontribut me vlerë në hartimin e historinë së kulturës shqiptare. Prof. Dr. Ferid Hudhri

comparisons with the objects of this type of the other Albanian territories and the neighbors, for making more clearly features or the same parts of the monuments and the art pieces. In the next classification that the author has it in his work object will be made also the separating of the compositions after their types. From the decorations and artistic crafts, ceramics, miniature, plastic, carpeting and also the architecture, that the explorers of the Islamic art divide them as the main types, I think that Hamdi Mediu should make his classification after the composition that was realized and heritages in the Albanian territories. Respectively, in the Polog’s zone. Beside them the author attempts also for the identification of the authors, one of the darkest point in the pieces of this art for the reason of the time and anonymous of the creators. Also in Albania from the Albanian and foreign explorers, till know it is known just the painter Zaim Kurti that painted in the Bachelor’s Mosque in Berat and in the Sulajman’s Mosque in Tirana. So still we don’t know about authors in our territories, meanwhile are made some discoveries and researches for some eminent painters that decorated the mosques in Stambol and other places, which are more fully in the book of Arnavud, Albanian Artists in the Ottomans Empire by Shyqri Nimanit, and in some articles of some other authors. We can arrive in a conclusion starting from all the achievement that is mentioned before. I think that Artistic Treasures in the Polog’s zone, the projecting after remarks and suggestions that were made to the author in the Professors Council of the Arts Academy in Tirana, in the defending of the grade Scientific Doctor, deserves to be published as a contribute with composing value of the history of the Albanian culture. Prof. Dr. Ferid Hudhri

101

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

VLERËSIMI I MONOGRAFISË SHKENCORE TË PARAQITUR PËR BOTIM

VALUATION OF THE SCIENTIFIC MONOGRAPH PRESENTED FOR EDITION

Lënda studimore e paraqitur në monografinë shkencore me titull: Thesare artistike në zonën e Pollogut të autorit, Dr. sc. Hamdi Mediu, është me interes në radhë të parë se ky problem nuk është trajtuar sa duhet në lëmin e Historisë së Artit që zhvillohet në Maqedoni dhe në atë shqiptare përgjithësisht. Për shkaqe të politikës ditore çështja e Trashëgimisë kulturore-artistike, jo vetëm në trevën e Pollogut, por edhe përgjithësisht në trevat shqiptare jashtë Shqipërisë politike, nuk është trajtuar në nivel të studimit të veçantë. Në anën tjetër, kjo pjesë e arealit shqiptar ka lënë gjurmë të pashlyeshme në Trashëgiminë kulturore-artistike. Lënda studimore e paraqitur në librin për botim nga autori, Dr. sc. Hamdi Mediu, si për nga karakteri i përmbajtjes së lëndës studimore, si për nga qëllimi i kërkimit, ashtu edhe për nga qasja metodologjike, sajon një tërësi kompozicionale koherente, të rrumbullaksuar dhe harmonike. Përmbajtjes së dorëshkrimit i paraprin parathënia, për t`u rumbullaksuar me përfundimet përmbyllëse, si dhe me literaturën dhe burimet e shfrytëzuara. Në përmbajtjen strukturale të monografisë, si pjesë organike e saj, bën pjesë edhe katalogu i pasur me ilustrime. Tërësinë përmbajtësore të tij e sajojnë fotografi, njësi vizatimore-arkitektoniko-teknike, dekoracione nga zejtaria artistike, qeramika, miniatura, plastika, qilima, të cilat e veçojnë jo vetëm artit islam të zonës së Pollogut. Monografia shkencore e paraqitur për botim është trajtuar në formë integrale dhe të pandarë nga lëmitë e tjera, qofshin ato të historisë së artit, etnologjisë, historisë, arkitekturës, arkeologjisë, me qëllim të mbarështrimit sa më kompleks të provave materiale në funksion të argumentimit të mirëfilltë dhe të pakundërshtueshëm të tezave, përkatësisht qëllimit të studimit. Vend qendror në studimin monografik të Dr. sc. Hamdi Mediu zë Xhamia e Larme, Kompleksi i Teqesë Harabati Baba, Shtëpia e Kaltërt brenda Kompleksit të Teqesë, arkitektura e banesave qytetare në zonën e Pollogut (Tetovë dhe Gostivar), si dhe arkitektura utilitare artistike. Në këtë kontekst, sipas metodës analitiko induktive, autori i monografisë mirëfilli ka provuar se këto struktura hapësinore, të karakterit

The matter presented in the scientific monograph with the title: Artistic treasures in the Polog’s zone of the author Dr. sc. Hamdi Mediu, is with interests because in first place that this problem wasn’t treated as it should have been in the matter of the Arts History that develops in Macedonia and in that of Albanian in generally. For reasons from the daily politic the case of The Cultural-artistic Heritage not just in the Polog’s territory but generally in the Albanian territories outside political Albania it wasn’t treated in the level of the special studying. In the other part this part of the Albanian arena left indelible marks in The Cultural-artistic Heritage. The studying matter presented in the book for edition by the author Dr. sc. Hamdi Mediu, as the contests character of the studying matter, also for the metrological approaching invents an compositional coherent integral, rounded and harmonic. Context of the manuscript precedes introduction, for rounding with the ending conclusions, also with the literature and used sources. In the structural context of the monograph, like an organic part of her, also takes part the catalogue enriched with illustrations. The contexts integral of the catalogue invents the pictures, draw-architectonic-technique units, decorations from the artistic crafts, ceramics, miniature, plastic, carpeting, which separates not just the Islamic art of the Polog’s zone. The scientific monograph presented for edition is treated in the integral form and undivided from the other matters, even if they were historic, architecture, archeology, with the reason of breeding as much as possible to be complex of the material proofs in the function of the good argument and incontestable thesis, respectively the reasons of the studying. The center place in the monographs studying of the Dr. sc. Hamdi Mediu takes place: Pied Mosque, Complex of the Small Mosque Harabati Baba, Blue House inside the Complex of the Small Mosque, architecture of the towns residences in the Polog’s zone (Tetovo and Gostivar), also the architecture ulitar-artistic. In this context, after the method analytic-inductive, the author of the monograph proved that this space structures of the monu-

102

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

të monumenteve të kultit dhe utilitare, me primesa të arkitekturës vernakulare-autoktone, trashëguan elemente kulturo-artistike, që nga koha arkaike, dhe në një vazhdimësi të pandërprerë ndërtimi, të përcjellur brez pas brezi, mbijetuan deri në ditët tona. Studiuesi Dr. sc. Hamdi Mediu e ka përfshirë edhe përkufzimin e tipologjisë së xhamive, teqeve dhe bansave qytetare të periudhës osmane në Pollog. Duke e marrë parasysh faktin se e gjithë lënda studimore e përfshirë në këtë monografi shkencore, paraqet një kontribut origjinal, pasi që në këtë fushë komplekse kërkimore autori i monografisë shkencore ka bërë punë vetjake: hulumtimin dhe surveun e objekteve, fotografimin, rilevimin-matjet in situ, lëndë kjo e cila e përbën boshtin kryesor të provave të vjela drejtpërsëdrejti nga terreni, të shoqëruara me teknika të reja të kërkimit shkencor, është arritur në përfundime të qëndrueshme. Konsiderojmë se kjo lëndë studimore do jetë një punë referuese për studiuesit të cilët do të merren me këtë fushë studimore. Ajë që tërheq vëmendjën më tepër është se, Dr. sc. Hamdi Mediu ka shtruar në mënyrë origjinale karakterin autokton, përkatësisht vernakular të Trashëgimisë kulturore-artistike komplekse. Nisur nga kjo, me plotë gojën mund të themi se, kjo monografi shkencore në mbarë përbërësit e tij paraqet një kontribut me një shkallë të lartë të vërtetësisë. Për më tepër, në këtë monografi, Trashëgimia kulturore-artistike, për herë të parë studiohet në formë integrale e pandarë nga lëmitë e tjera, qofshin ato të historisë së artit, etnologjisë, historisë dhe arkeologjisë, meqë këto lëmi në kontekst të krijimtarisë kulturore-artistike mbarë shqiptare karakterizohen me një bashkëlidhje të ngushtë në rrjedhën e zhvillimit të tyre sinkretik. Për të arritur deri tek përfundimet e qëndrueshme, autori i monografisë në mënyrë shkencore korrekte dhe konsistente i merr në konsideratë dhe përfundimet edhe të shkencëtarëve kompetent të shkencës rajonale dhe më gjerësisht. Prof. dr. Jahja Drançolli

mental character of the cult and ulitar, with primes of the architecture vernacular-authentic, heritage cultural-artistic elements, from the archaic time, and in a continually way of building, escorted from generation to generation, survived till our days. The explorer Dr. sc. Hamdi Mediu has included and determines of the mosques type, small mosques and towns residences of the ottoman period in Polog. As we take in regard the fact that all the studying matter involved in this scientific monograph, presents an original contribute, because in this searches complex the author of the scientific monograph had made individual work: Researches and surve of the objects, taking pictures, relieve- measurements, matter this which makes the main axle of proves taken direct from the terrene, followed with new techniques of scientific searching is arrived in the firm conclusions. We consider that this studying matter with be in referent work for explorers which will attend this studying field. The one which takes away all the attention is that Dr. sc. Hamdi Mediu extended an original way the native character, respectively vernacular of the complex Cultural-artistic Heritage. Starting from this we can surely say that this scientific monograph in the all his consisting presents contribute of high level of the truth. For more, in this monograph, The Cultural-artistic Heritage, for the first time is studied in the integral form, undivided from the other matters, even they are from the history of art, ethnology, history or archeology, because this matter in context of the composition cultural-artistic of all the Albanians is characterized with a closely united line in their synthetic flowing of the development. To arrive till the firmed conclusion, the author of the monograph in a scientific way which is correct and consistent he takes in consideration the conclusions of the competent scientists of the regional science and around. Prof. Dr. Jahja Drancolli

103

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

BURIMET DHE LITERATURA A. BURIMET: Mediu, H. Materialet nga vizita e objekteve në Teqeja Arabati Baba, e vizituar më 01-04 deri terren: 23.07.2003. Xhamia e Larme (allaxha), e vizituar më 19 gusht Teqeja e f.Bogovinë, 21,09,2004. 2004. Hamami i Tetovës, i vizituar më 11.09.2004-5. Xhamia e Sahatit, e vizituar më 12, prill, 2005. Objektet e vjetra për banim në Tetovë, Xhamia Eski, më 03 maj 2005. 15.04.2004-5-6 Xhamia e Sahatit dhe Sahat kulla në Gostivar, 17.02.2004. B. LITERATURA Andrej, A, -Spomenici Islamske umetnosti, Fjalori enciklopedik Shqiptar, Tiranë, 1985. Beograd, 1984. Gombrich, H.E.-Historia e Artit, Tiranë, 1998. Ajvazoglu, B, -Islamska estetika, Skopje, 2002. Goff, Le, J, -Qytetrimi i perendimit mesjetar, Basha, M, - Islami në Shqipëri gjatë shekujve, Tiranë, 1998. Tiranë, 2000. Guxholli, E, -Mjeshtër të Pikturës, Tiranë, 1978. Baji, O, Perandoria Bizantine, Tiranë, 144 Hamer, J, -Osmansko Carstvo, Zagreb, 1980. Buda, A, Dokumente për historinë e Shqipërisë Haki, E, -Ayverdi, Avropa da osmanli mimori të shek. XV, Tiranë, 1987. eserbi yugoslavija, Istanbull, 1981. Bilmenoglu, N, -Kallkandelen, Kallkandelenliler Hudhri, F, -Shqipëria dhe Shqiptarët, në veprat yardinlasam besnegi, bulten, Istanbull, e piktorëve të huaj, Tiranë, 1987. 1975. Hukiç, A, -Islam i muslimani u Bosni i Bilbilovski, J, -96, te Gostivarski sela, Gostivar, Hercegovini, Sarajevo, 1977. Historia e 2000. popullit Shqiptarë, I, Prishtinë, 1979. Bogojeviç, K, L, -Osmanliski spomenici vo Historia e popullit Shqiptar, II, Prishtinë, 1979. Skopje, Skopje, 1998. Istorija srednjeg vjeka, I, Beograd, 1950. Istorija Boja, R, -Si ta njohim artin Islam, Prishtinë, Srbskog naroda, tom II, Beograd, 2000. Istorija na Makedonskiot narod, Skopje, 1969. Castellan, G, -Historia e Ballkanit, Tiranë, 1991. Inalxhik, H, -Osmansko Carstvo, klasiçno doba, Cvetanovski, V, Arabati Baba Teqe,Tetovo, 1300-1600, Beograd, 1974. Inalxhik, H, 2000. -Perandoria Osmane, Shkup, Çaysidis, N, -Makedonia kulturno nasledstvo, Izet, M, Tarikati Bektashijan, Tetovë, 2001. Skopje, 1995. Jackues, E, -Shqiptarët, Tiranë, 1998. Jellovich, Çehajiç, Xh, Dervishki redovi u Jugosllavijskim B, -Historia e Ballkanit, Tiranë, 1999. zemljama, Sarajevo, 1986. Jovan, P, Zhivko, S, -"Tetovo" (monografia), Dalipi, Q, Inkursionet Osmane në trevat Skopje, 1969. shqiptare deri më 1402, Kërçovë, 2002. Kaleshi, H, Najstariji vakufski dokumenti u Dibra dhe etnokultura e saj, (simpozium Jugosllaviji na Arapskom jeziku, Prishtinë, shkencor 19-21 nëntor 1993), Dibër 1995. 1972. Drançolli, F, Kulla Shqiptare, Prishtinë, 2001. Kaso, Sh, Monumentet Islame në muftininë e Drançolli, F, Hamami i Haxhi Beut në Pejë, Pejë, Gostivarit, Gostivar, 2002. 1997. Lewis, B, Svijet Islama, Beograd, 1979. Drançolli, F, Çarshi bajrakli në Pejë (punim Liliç, V, Severozapadna Makedonia vo docna shkencor), Prishtinë, 2001. antika i sredni vek, Pollog, Kiçevijata, Drançolli, J, -Fil l et e ndikimit Osman në viset e Poreçje, Makedonsko nasledstvo. Spisanie banuara me Shqiptarë dhe në Bosnjë e za arkieologija i istoria, Hercegovinë, Gjurmime Albanologjike, Istoria na umetnost i etnologia, Skopje, (seperat e shkencave historike), Prishtinë, Markoviç, J, -Regionalna geografia, S.F.R.J., 1988. Beograd, 1980. Elezoviç, G.-Turski spomenici, kn.isv, 1, Beograd, 1940.

104

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Metodia, S, -Osvrt na vakafite i vakafskite imoti vo Tetovskata nahija vo XV, XVI, vek, Skopje, 1976. Milutin, R, -Pregled istorie umetnosti, 2, Sarajevo, 1961. Muharemi, H, Historia e artit, Prishtinë, 1998. Muzaku, Th, Xoze, K, Humeti, K, -Historia e mesjetës, vëll.I, Tiranë, 1971. Najdenovski, K, -Tetovo vo minato, kako kulturna-prosveten i stopanski centar vo Pollog, Tetovo, 1964. Osi, M, -Prizreni qytet i lashtë, Muze me thesar të pasur kulturor, Prizren, 2001. Ostrogorski, G, Historia e Perandorisë Bizantine, Tiranë, 1997. Papazoglu, F, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957. Pavlovski, J, Stefanovski, Zh, Tetovo, (monografija), Tetovo, 1969. Petar, M, -Putovanje po Ballkanskom poluotoku XVI vjeku, knj. CXXIV, Zagreb, 1895. Petroviç, Z, Manastiri svete gore, Nish, 1992. Penov, B, Srednovekovna Makedonija, tom III, Skopje, 1985. Prifti, V, Teknikat e gravurës artistike, Tiranë, 1993. Religije Sijeta, enciklopediski priruçnik, Zagreb, 1987. Riza, E, -Qyteti dhe banesa Shqiptare e mesjetës së vonë, Tiranë, 1991. Rufati, R, -Mirë se erdhët në Tetovë, Tetovë, 1999. Selicev, A, -Pollog i ego Bollgarsko naselenie, Sofia, 1929.

Stojanov, P, -Makedonia vo vremeto na Ballkanskite i prvata svetska vojna, Skopje, 1969. Stojanovski, A, -Makedonia vo Tursko srednovekovije(od krajot na XIV, poçetokot na XVIII vek), Skopje, 1989. Stojanovski, A, -Nekolku novi podatoci za gradot Tetovo od XV, XVI vek, Istoria, III, Skopje, 1967. Stefanovski Zh, Eftovski, G, Tetovo i Okolinata, Tetovo, 1980. Svetozar, B, Tetovski Spomenar, (1919-1941), Tetovo, 1999. Shehapi, B, Plagët e pavdekshmërisë, Shkup, 2002. Tetovo i Tetovsko niz istorijata, Tetovo, 1982. Tomiç, S, -Skopje, Tetovo, Gostivar, Mavrovo, Galiçnik, “bratsvo”17, Beograd, 1923. Tumori, A, B, Historia Bektashiane, Tiranë, 1929. Thëngjili, P, -Historia e perandorisë Osmane, Tiranë, 1997. Thomo, P, -Banesa fshatare e Shqipëris veriore, Tiranë, 1981. Vasiljeviç, H, J, -Prosvetne i politiçke prilike u juzhnim srbske oblastima u XIX vjeku, Skopje, 1928. Vasiljeviç, H, J, -Po Tetovskoj oblasti, Beograd, 1938. Vishku, A, -Harabati Teqe e Tetovës dhe veprimtaria në të në periudhën e kaluar, Tetovë, 1997. Zef, Sh, Don, -Islamizimi i Shqiptarëve gjatë shekujve, Prizren, 2000.

REVISTAT Glasnik, Pregled izvjeshtaja o radu stareshinstva Etnografia Shqiptare, nr. 11, Tiranë, 1981. islamske zajednice u S.R. Makedonii, Etnografia Shqiptare, nr. 13, Tiranë, 1983. Sarajevo, 1982. Etnografia Shqiptare, nr, 16, Tiranë, 1989. Glasnik Islamske kulture u Makedoniji, SarajeDituria islame, nr. 34. Prishtinë, 1970. vo, 1990. Glasnik na INI, XXI/1. Skopje, 1974. Glasnik Prisutnost islamske kulture u Drita, revistë fetare dhe kulturore, organ i zyrës Makedoniji, Sarajevo, 1991. ipeshkvare, Ferizaj, nr.7, 1991. Studime historike, (1-2) viti LII (XXXV), Tiranë, Lëvizja Islame, nr, 1 dhjetor 2001, Gostivar. 1998. Studime historike, (1-4), viti XLVIII (XXXXI), Tiranë, 1997. GAZETAT Hëna e re, Shkup, 1993. Shqipëria, Bukuresht, 1897. El-Hilal, Saat dzhamija vo Tetovo, Shkup, Drita, Sofje, 1905. shtator, 1987. Flaka e vëllazërimit, Shkup, 1968.

105

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

INDEKSI A A.Silisçev 8 Abdurahman Pasha 23, 23, 39, 51, 78 Abisinian 9 Ahmet Baba Ekmekçiu 39 Aleksandria 9 Alabet arab 20, 31 Allaxha 60, 80 Alvetitë 21, Amfipol 13 Anadoll 35 Andrianopojën 15 Androniku i III 12 Angorës 16 Ankarasë 16, 35 Antihohia 9 Antike 7, 64, 68 Arab 9, 19, 20, 31 Arabia 9 Arabo-islame 19 Arkitektura 5,6,18,20,24,30,34,37,40,41,49,58,60,61,62, 63,64,65,66,67,68,69,70,71,72,74,75,76, Arkitektura islame 64 Arkitektura profane 66 Arti 5,12,13,18,19, Arti islam 18,19,20,21 Arti shqiptar 5,19,30 Arti fortifikues 22 Azia e vogël 15,17 Azia e mesme 16

B Baba 21,35,38 Baba Kasëmi 36 Baba Qazim 39 Baba Sadredinit 38 Bajaziti 16,35 Balli Baba 38 Ballkan 5,9,14,15,16,17,18,19,20,23,36,38,39,83 Ballkanin perëndimorë 38 Balkonet 26,89 Balltepes 7,22 Banjat publike 58 Banjiça 8 Banjo 58,59 Bedevie 36 Beglerët 58 Bektashian 21,35,36,38,39,40,43,46,57,83

106

Beratit 13,101 Betejën e Maricës 16 Bezistanet 63,64,66 Bizanti 1,8,9,11,12,14,15,16,19,20,63 Bordure 28 Bosfor 45 Bosnje 16 Buçinit 12 Bukovikut 7 Bullgar 8,12 Bullgaria 11,12,13,16 Bursa 15

C Car Dushani 13,14

Ç Çardak 52,53,57,73,74,88,89 Çati 24,43,52,56,57,74,76 Çatiza 56 Çekë 14 Çeshme 18,40,49,57,66 Çeshmeja e madhe 40,49 Çift 59,61 Çifte hamami 23,60,61

D Dardaneleve 15 Debarcës 12 Demir Hisar 12 Dendur 8,65 Dervenit 7 Dervishë 35,38 Detin Mesdhe 17 Dibra 8,11,12,13,18,76 Dimetokës 36 Dimotika 38 Dushani 12,13,14,63 Dusikie 36 Dyshekllëkët 74

E Edrenenë 15 Egjipti 9 Elbasani 13 Emirati 15 Ertogrulin 14 Eski Xhamia 21,33 Europës 10,11,16,17,37

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

F Faltore 38 Faltorja kryesore 57 Fatimesë 40,50,51 Ferizaj 8 Fetar 5,9,18,19,20,21,22,31,33,35,39,41,48,54,63, 64,69 Feudal 10,11,13,14,15,16,17,18,22,69,71,62,63 Fildish 9 Follorinën 14 Fontana 47,48 Fotourativo-aplikative 19 Francezë 11 Fura 56 Fushë Kosovës 16

G Gadishullin Ballkanik 9,15,18,19 Galipolin 15 Gorjan 76 Gostivar 7,8,18,20,21,22,70,72,76,79 Grupçini 7 Guri i latuar 21

GJ Gjergj Pahimeri 8 Gjuhën osmane 24,25,34,37,43,46,47

H Hajat 21,24,33,36,43,53,56,72,73,76,89 Halifeve 31 Hamam 19,20,22,23,58,59,60,61,62,63,64,65,66 Hane 18,19,20,63,64,66,72 Harabati Baba Teqe 21,36,39,40,42,47,49,50,56 Hardhi rrushi 48 Hark 50,53 Hasan e Xhafer Baba 38 Haxhi bektash Veliu 35 Haxhi Emin Baba 39 Helvetie 36 Hidbeja 31 Hirshide 22,60 Hisar Kalanë 38 Hrela 13,14 Hungaria 16 Hurshideja 23

I Indi 9,17 Iraku 45 Irani 9 Is’hak Beut 29 Isa Beut 21,31,33 Islam 18,20,23,30,35,36,37,38,39,40,60,63 Islamizimin 68,15,33 Islamo-Shqiptare 6,21 Italianë 10,32 Ivan Aleksandrin 13

J Javer Baba 38 Jeniçerët 15 Jerusalemin 10 Jezu Krishtit 10 Joan Kantakuzen 14 Joani V Paleologu 13 Jovan Cvijiq 8 Justinjan 9

K Kadirie 36 Kalaja e Tetovës 22,38,78 Kaligrafuara 36 Kalishtë, 76 Kalldërma 74 Kalorësit-spahinjtë 15 Kalorsiake 35 Kapiteli 26,27, Karavan Sarajet 18,19 Karballa 45 Karlo Valoas 11 Kasolla 11 Katedralja 9 Kavalla 11 Kërçova 8,11,13,18,38 Kësh evi 40 Këzëll Baba 34 Kibles 34 Kina 9,17 Klerikale 38,54 Kodi i Justinjanit 9 Kojun Baba 38 Kompleksit 21,24,30,33,36,38,39,40,41,42,43,45,47,49, 50,56,72 Konaku i Musysafirëve 40,53 Konstantinopoja 9,10,11,13,16,17 Kosovë 7,8,16,63,64,76, Kosturin 14

107

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Koxha Rexhep Pasha 38,39 Krishtit 10,68 Kristian 10 Krujës 13 Kryepeshkopi Danilo 11 Kryqëzata 10,14,16 Kube 24,26,31,34,60,62 Kuklin Beu 21 Kullat e Sahatit 20, 22,66,67,69,79 Kulti 39,60,65,68 Kultura islame 37,63 Kulturo-historik 5,20,30,40,41,60,66 Kuzhina e teqes 40,56

L Laga 9 Laike 60,63 Lezha 13 Lindja 9 Lug 8 Lugina 7 Lutje-falje 24,33,35,43,44,54,57

M Mahfili 21,25,26,28,31 Makedonski Brodit 7 Malit Sharr 7,8,22 Maqedoni 7,9,10,11,12,13,14,16,18,19,63,64,66,67,69, 76 Maqedonisë Perëndimore 5,18,19,23,64,65,68,69,81 Mat 12 Medinës 31 Medrese 18,20,21,30,31,33,58,65,66 Mehmet Ali Baba 45 Mehmet Beut 39 Mehmet Harabati Baba 39 Mehmetit të II Pushtuesit (Fatihut) 17,36 Mejdani i teqes 40,57 Meka 31 Melevitë 21 Melnikun 13,14 Mëndafshi 9 Mensura 22,23,60 Mentae 56 Mesepit 45 Mesxhide 18,19,68 Mihail Shishmani 12 Mihrab 21,25,26,28,31,34 Milosh Kopiliqi 16 Milutin 11,12,13,63

108

Minareja 21,24,25,31,33,34,79 Minberi 31,34,21 Mistike 35,43,57 Monumental 20,21,34,58,60,62 Monumentete 5,6,18,20,23,60,63,64 Mullinj 75 Murati I 15,18,60 Musafirhane 30 Mustaf Ruhi Hanhani Efendiut 39

N N. Pazari 18 Nadi Bilmenoglu 30 Neoliti 19

O Oaeneumi 7 Oguzë 14 Ohri 12,13,14,18,63 Oriental 18,20,37,65,68,69,71,72 Oriental Osmane 62,70 Ornamentikën 40,53,76,99 Osman 5,6,18,19,25,28,31,34,35,36,37,49,58,59,60, 62,63,64,65,66,67,68,69,70,71,104 Ovçe Pole 11,12, Oxhaku 51,52,56,76

P P.Grujiç 9 Paleoliti 19 Paleolog 12,13, Palestina 9,10,11 Pano 26,29 Papa i Romës 10 Papa Urbani II 10 Parmak 42,44,52,57,73 Pashallarë 39,54,58 Pashallëkut të Tetovës 39 patriarkale-fisnore 15,16 Patriku serb 14 Peja 18 Pellagoni 12 Perandoria Bizantine 9,11,12,16,35 Perandoria Mongole 16 Perandoria Latine 11 Perandoria Osmane 5,6,17,19,35,37,58,60,64,67 Perandoria Romake 9 Perlepës 12 Persia 19,35 Pijanecin 11

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Piktura 20,40,57,62 Polakë 14 Pollog 5,6,7,8,9,11,12,19,20,21,23,36,60,70,72,74, 75,76 Poroj 38 Portali 27,30 Portat 39 Pozharan 76 Prehëri i Kubes 26 Princ Lazari 16 Prishtina 14 Prizreni 18 Profane 18,47,58,66,70 Profetëve 31 prosekut 12,14 Pykë 16

Q Qabeja 31 Qepenga 42 Qeramide 60 Qystendilit 12

R Radovishi 13, Rekës,11 Rexhep Pasha 38,39,50 Rifaie 36 Romake 19,20,37 Romës 17 Rozeta 48,51,53,73 Rumelisë 16 Rumit 15

S Sahat Kullat 20,22,66,67,69,79 Sadie 36 Aadredin Baba 38 Safa 49 Sakral 19,21,30,42,79 Salla 21,24,33,34,43 Sarajevës 18,58 Sasanit 20 Sekteve 19,21,36 Sektit Bektashijan 38 Selaniku 9,13,14,16 Selxhuk 10,14,39 Serb 11,12,13,14,16,63 Serbo-bullgare 12,13, Serez 11,13 Sersem Ali Baba 21,38,42,57

Sersem Ali Dedes 38 Sfeanca 13 Sinanie 36 Sirgijani 13 Siria 9 Skulptura 20 Sofa 25,26,27,29 Sokoleci 8 St. Romanski 9 Stamboll 17,38,45,101 Stefan Deçani 12,13 Stili 20,37,63,64,68,71,72 Struga 18,76 Struma 13 Strumica 12,13 Sulltan Bajazitit të I 16,35 Sulltan Murati i II 15,16 Sulltan Sulejmanit 45 Suvatuara 21

SH Shadërvanet 19,21,22,29,33,47 Sharr 7,8,22,23,38,40 Shazlie 36 Shën Klimentit 63 Shën Naumit 63 Shën Sofisë 9 Sherife 25,31,79 Shiitë 45 Shipkovicë 38 Shkumb 7,22,23,60 Shkup 7,11,12,14,18,19,39 Shqipëri 12,16,98 Shtëpia Dimërore 45,53,54 Shtëpia e Kaltërt 50 Shtipi 13 Shtylla 21,24,26,27,31,39,41,47,56,57,74,76,

T Tarikate 35,36,43 Tarik 25 Tempull 38, Teqe 18,19,20,35,36,39,54,56,57,63,65,68,99,102 Teqeja e Hajdar Babës 21,38 Teqeja e Harabat Babës 36,38,39,40,41,47,49,56 Tërnovës 14 Tetova 5,7,9,15,18,20,21,22,23,30,31,33,36,37,38,3 9,42,45,50,59,60,61,76,80,81,82 Tjegulla 42,43,49,52,56,57,74

109

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Toma Sllavi 10 Trakë 12,15 Tulla 21,39,60,62 Turbe 18,20,24,42,68,85 Turkomene 35 Turq 10,14,15,16,17,18,19 Turqinë 35 Tyrbeja 29,57 Timur 16

TH Thesali 13, Thesarin 5, 58,96

U Umevitve 19 Urat 20 Uroshit II 14 Utilitar 20,37,75,102,103

V V.Tomashek 8 V.Radovanoviq 8 Vardari 9 Velbuzhdës 12 veles 14, Vezirët 58 Vllahi 16 Vllanicës 7 Vodenit 14

110

Vratnica 8

XH Xhamia 18,19,20,21,24,25,26,27,28,30,34, 45,58,63,65,68 Xhamia e Pashës (Xhamia e Larme) 23,26,29,60,80 Xhamia Eski 21,33 Xhamia Muharemçe 21 Xhamia e Çarshisë 21 Xhamia e Gam-Gamit 21,31,32 Xhamia e Larme (Xhamia e Pashës) 21,22,23 Xhamia e Sahatit 21,22,30,70 Xhamia e Tabakhanes 21 Xhamia e Vogël 21 Xhamia Alaxha 21,22,23 Xhamitë klasike 20 Xhamitë monumentale 20,21 Xhelvetie 36

Y Yllëza 31,27,28 Ylli gjashtërembësh 26

Z Zejtar 36,69 Zemlenit 12 Zerze Haki 45 Zhedenit 7 Zletovës 11

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

PËR AUTORIN Hamdi Mediu u lind në Tetovë në vitin 1956. Shkollën fillore dhe të mesme i kreu në vendlindje. Në vitin 2000 diplomoi në USHT, Fakulteti Filozofik, Katedra e Historisë. Titullin Magjistër në Historinë e Arteve e mori në USHT më 2003. Kurse Doktoroi në Akademinë e Shkencës dhe Arteve – Tiranë, Republika e Shqipërisë në vitin 2009, ku mori titullin Doktor i Shkencave në Historinë e Arteve. Fillimisht punoi në sektorin privat në Bosnjë, Kroaci dhe Maqedoni. Pastaj 8 vjet ushtroi detyrën e drejtorit në ndërmarrjen D.D.E. – Pirok. Në vitin 2007 u punësua si bashkëpunëtorë në Sektorin për Veprimtari Publike (Arsim, Kulturë dhe Sport ) në Komunën e Tetovës, ku ende është duke punuar. Deri tani ka publikuar këto punime: – "Gjurmime Historike", Instituti Albanologjik – Prishtinë, Seria e shkencave Historike Nr. 35-2005. – “Arkitektura Osmane në Maqedonin Perëndimore”, Instituti Arkeologjik i Kosovës. Projekte nga sfera e historisë së artit: – “Harta Arkeologjike e Kosovës” (2004-05), dhe “Gërmime shkencore-profesionale në fortifikatën e Harilaqit” (Fushë Kosovë 2005). – Bashkëpuntor në botimin e monografisë “Arbrit ndërmjet Perëndimit dhe Lindjes gjatë Mesjetës” e botuar në Zagreb në vitin 2008. – Fakti: ”Lëvizja për ngritjen e pasurisë së feudalëve”; “Kryqëzata e parë dhe e dytë”; Rënia dhe shkatrimi i Konstantinopojës”; “Për Kryqëzatat janë ruajtur monumente të shumta”; “Ipeshkvia e Prizrenit ishte nën jurisdiksionin e Arqipeshkvisë së Ohrit”. – Flaka: “Disa njoftime të reja për jetën dhe veprën e Dr. Milan Shuflaj”; “Komiteti i L.N.D.SH në Tetovë dhe rrethinë”. Punime të papublikuara: – “Arkitektura e urave të Pollogut gjatë periudhës Osmane”. – “ Arti Islam në Pollog”. – "Arkitektura e banimit në Pollog gjatë periudhës Osmane". “Pollogu – thesar i kulturës shqiptare – është libri i tij i parë i botuar

111

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Botimin e këtij librit e ndihmuan: AFET TURS – Pirok AUTO MEKANIK – Pirok BULLA TRANS – Tetovë HIT 92 – Kamenjan DAUTI KOMERC - Tetovë

112

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Botues: ÇABEJ – Tetovë Recensentë: Prof. Dr. Ferid Hudhri, Qendra e Studimeve Albanologjike, Departamenti i Studimit të Arteve, Tiranë

Prof. Dr. Jahja Drançolli, Prodekan, Ligjërues në Fakultetin Filozofik, Universiteti i Prishtinës.

Përktheu nga gjuha shqipe në anglisht: Minaheta Fetahu Lektore: Mevlude Saliu - Medija, Prof. e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe

Ballina: Mr. Meli Zenku

Botimin e librit financiarisht e ndihmoi Ministria e Kulturës në Republikën e Maqedonisë

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Dr. Hamdi Mediu - Dushi

POLLOGU – THESAR I KULTURËS SHQIPTARE POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ÇABEJ 2010

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

PARATHËNIE

PREFACE

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

NE VEND TE HYRJES

INSTEAD OF ENTRANCE

1 2 3 4

Tetovo i Tetovsko niz istoriata, Tetovo, 1982,f.67. Fjalori Enciklopedik shqiptar,Tiranë,1985,f.1089. Dr. J. Markovic, Regionalan geografia SFRJ, Beograd, 1980, f. 502. Tetovo i Tetovsko, f. 67.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Po aty..., f. 67-68 Po aty, f. 63. Po aty, f. 63. Po aty, f. 63. Po aty, f. 64.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

10 Po aty, f. 63-64. 11 Po aty, f. 64. 12 Historia e popullit shqiptar, Prishtinë, 1979, f. 141; Istorija srednjeg vjeka, I, Beograd, 1950,f. 139-159; G.

Castellan, Historia e Ballkanit, Tiranë, 1991, f. 34. 13 Po aty, f. 36. 14 G. Ostrogorski, Historia e Perandorisë Bizantine, Tiranë 1997, f. 41.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

26 G.Ostrogorski, Historia..., f.354-361; O.Baji, po aty, f.247. 27 B.Panov, Srednjovekovna..., f. 89-96.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

28 Po aty, f. 91. 29 Po aty, f.91. 30 Po aty, f. 91.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

35 Po aty, f. 19-23. 36 J.Hamer, Osmansko Carstvo, Zagreb, 1980, f. 150-190. 37 P. Thëngjilli, Historia e Perandoris..., f. 20.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

38 Po aty, f. 21. 39 Po aty, f.21. 40 J. Drançolli: Fillet e ndikimit osman në viset e banuara me shqiptarë dhe në Bosnjë e Hercegovinë,

Gjurmime Alb. (Ser. e shk. historike), Prishtinë, 1988, f.83-91. 41 P. Thëngjilli, Historia..., f. 135.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

42 P. Thëngjilli, Historia..., f. 23. 43 B. Jellavich, Historia e Ballkanit, Tiranë, 1999, f.40-42. Georges Castellan, Historia e Ballkanit, Tiranë, 1996,

f. 89-95

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ARTI ISLAM

THE ISLAMIC ART

44 45 46 47 48

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ARTI ISLAM NË POLLOG

THE ISLAMIC ART IN POLOG

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

52 Po aty f. 97-106 53 Po aty f. 97-106 54 Dr. H. Kaleshi, Najstariji vakufski dokumenti u Jugoslaviji na arapskom jeziku, Prishtinë, 1972, faq. 145.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

62 A.Vishko,...Tetovë, 1997. f. 15. 63 Sh. Kaso, Monumentet në Muftininë e Gostivarit, Gostivar, 2002, f. 27.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

XHAMIA E LARME (ALAXHA)

PIED MOSQUE (ALAXHA)

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 2. Tiparet arkitektonike të Xhamisë së Larme Photo 2. Architectonic characters of the Pied Mosque 69 Hamdi Mediu, Hulumtim në terren, 19 gusht 2004

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 3 – Photo 3

70 Hamdi Mediu, Hulumtim në terren, gusht 2004

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 4. Zbukurimet e Xhamisë së Larme Photo 4. Decorations of the Pied Mosque

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 5 – Photo 5

71 Hamdi Mediu, Hulumtim në terren, gusht 2004

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 6 – Photo 6

Foto 7 – Photo 7

Foto 8 – Photo 8

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 9 – Photo 9 72 Hamdi Mediu, Hulumtim në terren, gusht 2004

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

XHAMIA E SAHATIT NE TETOVE

CLOCK’S MOSQUE IN TETOVO

Foto 10. Xhamia e Sahatit në Tetovë

Photo 10. Clock's Mosque in Tetova

73 B. Shehapi, Islamsko kulturno istorisko nasledstvo, Gazeta, EL-Hillal, shtator 1987. 74 Po aty, 75 N. Bilmenoglu, Kalkandelen, Kalkandelenliler yardimlasma besnegi Bulten,f. 35, Istanbul, 1975.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

XHAMIA E GAM-GAMIT

GAM-GAM’S MOSQUE

76 Dr. A.Vishko, Harabati teqe e Tetovës, f.15. 77 Hamdi Mediu, Hulumtim në terren, Tetovë, 2005. 78 Hamdi Mediu, Hulumtim në terren, Tetovë, 2005.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 11. Xhamia e Gam-Gamit – Photo 11. Gam-Gam's Mosque

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 12. Eski Xhamia – Photo 12 Eski Mosque

ESKI XHAMIA

ESKI MOSQUE

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

TEQET

SMALL MOSQUES

79 80 81 82

H. Inalxhik, Osmansko Carstvo, klasiçno doba 1300-1600, Beograd, 1974. faq. 268. Po aty, ... faq, 269. Po aty, ... faq. 275. M. Izeti,Tarikati Bektashijan,Tetove,2001.faq.38.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

88 Po aty, faq. 64.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

KOMPLEKSI I TEQESË HARABATI BABA

THE COMPLEX SMALL MOSQUE HARABATI BABA

89 Dr. Ali Vishko, Harabati Teqe e Tetovës ...f. 20 90 Po aty,faq,20.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

91 Dr. Ekrem Haki Ayverdi, “Avrupa da Osmanli Mimari Eserbi-Yugoslavija”, Iikitab, Istambul,1981 92 Dr. Ali Vishko, “Harabati teqe e Tetovës., f. 33. 93 Po aty, faq, 35.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

OBJEKTET SAKRALE TE KOMPLEKSIT “HARABATI BABA”

THE SAINT OBJECTS OF THE COMPLEX “HARABATI BABA” TURBE OF SERSEM ALI BABA

Foto 14 – Photo 14 94 Velimir Cvetanovski, Arabati Baba Tekke, Tetovo, 2000, f. 12. 95 H. Mediu, Hulumtim në terren, maj 2003.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

THE MAIN TEMPLE

Foto 15 – Photo 15

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 16 – Photo 16

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

VARRI I MEHMET ARABATI BABA

THE GRAVE OF THE MEHMET ARABATI BABA

Menjëherë pranë shtëpisë dimërore të kompleksit, në anën perëndimore dhe lindore të këtij objekti, i rrethuar me shufra të hekurta, gjendet varri i Mehmet Arabati Baba. (Foto. 17)

Immediately near the winter house of the complex, in the west and east side of this object, surrounded with iron rods, is the grave of Mehmet Arabati Baba. (photo 17)

Foto 17 Varri i Mehmet Arabati Baba Photo 17. The grave of Mehmet Arabati Baba

96 V. Cvetanovski, Arabati. Baba Tekke,Tetovo, 2000, f.17. 40 97 Po aty, fq. 16.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 18 – Photo 18

Mbi këto vizatime (freska) janë të shkruara disa vargje (nefese) në gjuhën osmane, të cilat udhëzojnë në besimin bektashian.

Above this drawn (freska) are written some verses (nefesa) in the ottoman language, which lead in the bektashian faith.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

OBJEKTET PROFANE-PUBLIKE

PROFANE-PUBLIC OBJECTS DRINKING-FOUNTAIN

Foto 20 Shatërvani – Photo 10 Drinking-fountain

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 26 Çezmeja e Madhe – Photo 26 The Big Drinking-fountain

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 27. Shtëpia e Kaltër – Photo 27. The Blue House 98 Dr. A.Vishko,Harabati Teqe e Tetovës...,f.41; V.Cvetanovski, Arabati Baba Tekke...,f. 20.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 28 – Photo 28

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 29 – Photo 29

99 Dr. F. Drançolli, Kulla Shqiptare, Prishtinë, 2001, faq. 97

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 30 Konaku i mysafirëve – Photo 30 The Guest's House

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 31 Shtëpia dimërore – Photo 31 The Winter House

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 32 – Photo 32

Foto 33 – Photo 33

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 34. Fura dhe kuzhina e Teqes Photo 34. The Small Mosques Bakery and the Kitchen

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

SMALL MOSQUES ARENA

Foto 35. Mejdani i Teqes Photo 35. The Small Mosques Arena

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

HAMAMET

HAMAMS

100 101 102 103

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 36 Hamami i Tetovës – Photo 36 Tetova's Hamam 104 105 106 107

Dr. F. Drançolli, Hamami i Haxhi Beut në Pejë., f. 87-103 Po aty. Po aty. Po aty, f. 87-103

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

108 Dr. F. Drançolli, Hamami..., f. 87-103; L. K. Bogojeviç, O. S. vo Skopje, Shkup, 1998, fq. 171 109 Dr. F. Drançolli, Hamami..., f. 87-103

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 37 Hamami i Tetovës – Photo 37 Tetova's Hamam

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

110 Po aty, f. 87-103

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ARKITEKTURA E BANIMIT GJATË PERIUDHES OSMANE

HABITANTS ARCHITECTURE DURING THE OTTOMANS PERIOD

111 112 113 114 115

Istorija Srpskog Naroda,II,Beograd,1994,faq.144. Po aty,faq.154. Istorija na Makedonskiot Narod,knjiga prva,Skpje,1969,faq.207. Po aty, faq. 211. Glasnik, Sarajevo, 1982. faq. 466.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ARKITEKTURA QYTETARE

TOWN’S ARCHITECTURE

125 E. Riza, Qyteti dhe banesa shqiptare, f. 13. 126 Po aty, f. 16.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

127 B. Svetozareviç, Tetovski spomenar, (1919-1941), Tetovo, 1999. faq. 45. 128 E. Riza, Qyteti dhe banesa shqiptare., f. 21. 129 B. Svetozar, Tetovski spomenar., f. 47.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 39. Arkitekturë e vjetër qytetare • Photo 39 Old city architecture 130 Tetovo i tetovsko niz istorijata., f. 338.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ARKITEKTURA E BANESAVE QYTETARE

ARCHITECTURE OF THE TWONS RESINDECES

131 Etnografia Shqiptare, nr. 13, Tiranë, 1983, f. 198.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Dr. J. H. Vasiljeviç, Po Tetovskoj Oblasti, Beograd, 1938. f. 12. Po aty, f.13. J. Pavlovski, Zh. Stafanovski, Tetovo (monografija), Tetovo, 1969. f. 21. Dr. F. Drançolli, Kulla Shqiptare., f. 38.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ELEMENTET FORMUESE E KOMPOZICIONALE TË OBJEKTIT PËR BANIM NË POLLOG

THE FORMING AND COMPOSITIONAL ELEMENTS OF THE RESIDENCE OBJECT IN POLOG

136 Tetovo i tetovsko niz istorijata ..., f. 342. 137 J. Pavlovski, Zh. Stefanovski, Tetovo (monografija), Tetovo, 1969, f. 23.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

138 Zh. Stefanovski, G. Evtavski, Tetovo i okolijata, Tetovo, 1980, f. 67. 139 Po aty, f. 68.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ARKITEKTURA FSHATARAKE E POLLOGUT

THE VILLAGE’S ARCHITECTURE OF POLOG

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Foto 40. Arkitektura fshatarake Photo 40. The Village’s Architecture

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

KATALOGU I ILUSTRIMEVE • ILUSTRATION CATALOGUE

Kalaja e Tetovës e ndërtuar në vitin 1820 nga ana e Abduhraman Pashës Citadel of Tetovo built in 1820 by Abduhrahman Pasha

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

GOSTIVAR, XHAMIA E SAHATIT, 1994 GOSTIVAR, CLOCK'S MOSQUE, 1994

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

XHAMIA E LARME (ALLAXHA) PIED MOSQUE (ALAGA)

Tetovë – Xhamia e Larme • Tetova – Pied Mosque

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Tetovë – Xhamia e Larme • Tetova – Pied Mosque

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Tetovë – Xhamia e Larme • Tetova – Pied Mosque

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Tetovë – Xhamia e Larme • Tetova – Pied Mosque

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Tetovë – Turbeja që gjendet në oborrin e Xhamisë së Larme Tetovo- Turbeja that is in the yard of the Pied Mosque

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

TEQJA E BOGOVINËS, SHEKULLI XVII

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

SAHAT KULLA E GOSTIVARIT CLOCK’S TOWER OF GOSTIVAR

Gostivar. Kulla e Sahatit që gjendet pranë xhamisë në qendër të qytetit. Gostivar. Clock’s Tower that is near the mosque in the town’s center

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

ARKITEKTURË ARCHITECTURE

Tetovë. Arkitekturë e vjetër qytetare. Objekti i tipit me çardak. Tetove. Old architecture of town. Object of the garrets type

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Arkitekturë e vjetër qytetare i tipit me çardak.Ky objekt gjendet në çarshinë e vjetër të qytetit. Old architecture of the town, garrets type. This object is in the old carshia of the town.

Tetovë, Arkitekturë e vjetër qytetare. Objekt me ballkon, hajat. Old architecture of the town . object with balcony, gallery.

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Arkitekturë e vjetër qytetare Tetove, Old architecture of the town

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Gostivar, Arkitekturë e vjetër qytetare Gostivar, Old architecture of the town

Tetovë, Ura e gurit e qytetit. Ura është rrënuar. Tetovo, Town’s stone bridge. The bridge is destroyed

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Urat e vjetra në qytetin e Tetovës Old bridges in the Tetovo’s Town

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Tetovë, Çarshija e vjetër, foto e vitit 1912. Tetovo, Old carshia, photo from 1912

Tetovë, Rrugicë me objekte të banimi në pjesën e vjetër të qytetit. Tetovo, alley with residence objects in the old part of the town

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Tetovë, rrugë në Çarshinë e Epërme të Tetovës Tetovo, Street in the upper carshia in Tetovo

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Rrugë në Çarshinë e Epërme në Tetovë Uppers carshia street in Tetovo

Tetovë, Rrugicë në mëhallën kolltuk. Tetovo, alley in the kolltuk square

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

PËRFUNDIM

CONCLUSIONS

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

Prof. Dr. Ferid Hudhri Qendra e Studimeve Albanologjike Departamenti Studimit te Arteve

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

RECENSE Për botimin e librit "Pollogu, thesar i pasur i kulturës shqiptare" të autorit Hamdi Mediu

REVIEW For the editing of the book “Polog – a treasure of the Albanian culture” of the author Hamdi Mediu

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

100

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

101

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

VLERËSIMI I MONOGRAFISË SHKENCORE TË PARAQITUR PËR BOTIM

VALUATION OF THE SCIENTIFIC MONOGRAPH PRESENTED FOR EDITION

102

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

103

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

104

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

105

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

106

Dr. Hamdi Mediu • POLOG – A TREASURE OF ALBANIAN CULTURE

107