Externe transparantie borstkanker

BETERE

BORSTKANKERZORG DOOR SAMENWERKING

ZORG VOOR VERBETERING

2017

EDITIE

1

‘THIS IS CLEARLY A VERY ENCOURAGING APPROACH THAT I WOULD LIKE TO SEE CONTINUED’ PROF. G.T. SAVAGE, PROFESSOR OF MANAGEMENT, CO-DIRECTOR, SERIES EDITOR AT GEORGE WASHINGTON UNIVERSITY 2

INHOUD

6 HOOFDSTUK 1 6 INLEIDING 8 HOOFSTUK 2 8 SNELLER VERBETEREN IN GESTRUCTUREERDE VERBETERCYCLUS 8 WERKWIJZE VERBETERCYCLUS MET VERBETERTEAMS 10 SCOREKAART VASTSTELLEN 15 DATA VERZAMELEN EN VERGELIJKEN 18 HOOFDSTUK 3 18 VERBETERINGEN IN DE BORSTKANKERZORG TOT NU TOE 23 HOOFSTUK 4 23 HOE ARTSEN SAMENWERKEN IN SANTEON VERBAND ERVAREN 24 HOE VERDER 25 BIJLAGES 26 BIJLAGE 1 BETROKKEN VERBETERTEAMS 28 BIJLAGE 2 ORGANISATIE 28 COLOFON

3

‘WE HEBBEN EEN WERKWIJZE ONTWIKKELD WAARIN ARTSEN EN BEHANDELTEAMS, SAMEN MET PATIËNTEN, STRUCTUREEL SAMEN LEREN DOOR VARIATIES IN UITKOMSTEN EN BEHANDELOPTIES TE BESPREKEN.’ DOUWE BIESMA, VOORZITTER SANTEON

4

VOORWOORD

Steeds meer waarde toevoegen voor de patiënt Santeon is de Nederlandse ziekenhuisgroep waarbinnen zeven topklinische ziekenhuizen open samenwerken met als doel de medische zorg te verbeteren door continue vernieuwing. Wat onze samenwerking uniek maakt, is dat onze professionals bij elkaar in de keuken kijken. Ze vergelijken de resultaten van behandelingen en leren van elkaar. Zo wordt de zorg steeds beter. Dit is uniek in Nederland. We zijn de enige ziekenhuisgroep die dit op deze manier onderzoekt.

De zeven Santeon ziekenhuizen liggen verspreid over Nederland. In totaal werken er ruim 28.400 mensen waarvan circa 1.800 medisch specialisten. Eén op de acht patiënten bezoekt een Santeon ziekenhuis.

Santeon publiceert sinds 2012 regelmatig uitkomsten van zorg voor oncologische aandoeningen in verschillende uitkomstenboeken. Om het verbeterpotentieel dat schuilt in de verschillen in uitkomsten tussen de ziekenhuizen beter te benutten, is in het voorjaar van 2016 gestart met het opzetten van verbetercycli. Zo worden er systematisch uitkomsten die patiënten relevant vinden gemeten. De verschillen die hieruit voortkomen worden onderzocht en verbeteringen geïmplementeerd. Het doel van dit Santeon Value-Based Health Care programma (VBHC) is om samen sneller en betere uitkomsten voor patiënten te realiseren. Betere uitkomsten gaan hand in hand met grotere doelmatigheid.

De verbetercycli zijn nu voor zes aandoeningen geïmplementeerd.

In totaal zijn hierbij ongeveer 350 mensen uit alle Santeon ziekenhuizen betrokken. We hebben een VBHC-werkwijze ontwikkeld waarin artsen en behandelteams van de zeven ziekenhuizen, samen met patiënten, structureel samen leren door variaties in uitkomsten en behandelopties te bespreken.

Vervolgens implementeren deze teams de verbeteringen in de eigen ziekenhuizen. Zo wordt de best practice methode van de één, de standaard voor alle zeven ziekenhuizen.

In deze uitgave delen we de uitkomsten en eerste resultaten van de verbeteringen die gerealiseerd zijn op het gebied van de borstkankerzorg. We zijn er trots op dat onze professionals op basis van vertrouwen open met elkaar samenwerken en van elkaar leren waardoor we de uitkomsten van onze borstkankerzorg aantoonbaar weten te verbeteren.

Douwe Biesma, voorzitter Santeon.

5

HOOFDSTUK 1

Daadwerkelijke verbetering van de zorg De Santeon borstkanker professionals zijn in 2016 met de Value-Based Health Care (VBHC) verbetercyclus gestart om samen sneller de waarde van de door hen geleverde zorg voor de patiënt te kunnen verbeteren. Na een periode van ongeveer anderhalf jaar wordt duidelijk dat de Santeon VBHC-werkwijze daadwerkelijk verbetering van zorg oplevert.

In deze publicatie worden de aanpak en de resultaten van de verbetercyclus voor borstkanker tot nu toe beschreven: de data die vergeleken zijn en acties die ondernomen zijn, (om de oorzaak van de gesignaleerde variatie te achterhalen) concrete

wijzigingen die zijn doorgevoerd in de werkwijzen en de resultaten die dat opgeleverd heeft.

Santeon heeft een internationale adviesraad samengesteld die de werkwijze, de data en de analyses bespreekt en kritisch evalueert. Ook alle in deze publicatie gedeelde indicatoren, analyses, uitkomsten en inzichten, zijn besproken door de adviesraad en de adviezen die zij gegeven hebben zijn verwerkt in deze publicatie. Deze raad bestaat uit methodologische experts op het gebied van VBHC, validatie en data-analyse. Zij delen vanuit clinical management, public health en decision sciences perspectief hun expertise op het gebied van uitkomstindicatoren en het selectieproces.

HILLE WITJES BORSTKANKERCHIRURG IN OLVG

‘Met dit traject gaan we dieper op de uitkomsten in. We kijken waar verschillen zitten die de moeite waard zijn om nader te onderzoeken om te verbeteren. We vergelijken de uitkomsten-, kosten- en procesindicatoren die patiënten belangrijk vinden in een scorekaart tussen de zeven ziekenhuizen. Wat ik zo bijzonder vind aan deze manier van werken? Dat in ieder ziekenhuis elke twee maanden het complete borstkankerteam bij elkaar zit, inclusief patiënten.’

6

7

HOOFDSTUK 2

Sneller verbeteren in gestructureerde verbetercyclus WERKWIJZE VERBETERCYCLUS MET VERBETERTEAM Vanaf begin 2016 is de verbetercyclus voor borst­ kanker geïmplementeerd in de Santeon ziekenhuizen.

Elke zes maanden worden Santeon-breed niet alleen uitkomsten, maar ook kosten- en procesdata voor borstkankerzorg verzameld. Professionals vanuit elk ziekenhuis vergelijken die data met elkaar en zoeken mogelijkheden voor verbetering.

van het verbeterteam. Zij denken mee over wat voor patiënten belangrijke uitkomsten en procesmaten zijn in het zorgproces. Maar vooral hoe dit verbeterd kan worden op basis van eigen ervaring. Deze patiënten vormen daarmee een zeer waardevolle toevoeging aan de verbeterteams.

Zodra in Santeon-verband data besproken is, starten de verbeterteams. Elk ziekenhuis heeft een eigen verbeterteam. En deze komen tweemaandelijks bij elkaar. Het team selecteert onderwerpen om te verbeteren, onderzoekt oorzaken van verschillen (o.a. door ervaringen en werkwijzen uit te wisselen met de andere ziekenhuizen) en voert concrete verbeteringen in. Na zes maanden wordt opnieuw data verzameld.

Dan begint de volgende cyclus van variatie zoeken, oorzaken vinden en verbeteringen doorvoeren (zie verbetercyclus FIGUUR 1).

In elk ziekenhuis is een verbeterteam geformeerd, dat bestaat uit artsen, verpleegkundigen en andere professionals die een rol hebben in het zorgproces van de patiënt. Dit verbeterteam wordt begeleid door een projectleider en een data-analist. Ook zijn er één tot twee patiënten (die in het betreffende ziekenhuis onder behandeling zijn of zijn geweest) onderdeel FIGUUR 1

Verbetercyclus Santeon VBHC

VERBETERCYCLUS

Team en traject opstarten

Scorekaart opstellen

Data verzamelen & verschillen zoeken

Verbeteringen implementeren

8

Continue feedback & leren

Verschillen analyseren & verbeteringen identificeren

JUDITH WAGELAAR, patiënt in Medisch Spectrum Twente in Enschede en onderdeel van het borstkanker verbeterteam in dat ziekenhuis.

‘Als patiënt is mij gevraagd wat er in het zorgtraject verbeterd kan worden. Ik heb aangegeven dat er te veel tijd verstrijkt voordat je de uitslag van de mammografie te horen krijgt.

Je wilt dat namelijk zo snel mogelijk weten en niet thuis in onzekerheid afwachten. Daar hebben ze naar geluisterd en het proces op aangepast. De uitslag van de mammografie wordt nu dezelfde dag nog met patiënten gedeeld.’

9

SCOREKAART VASTSTELLEN Bij de start van de borstkanker verbetercyclus hebben de verbeterteams in drie stappen eerst gezamenlijk bepaald welke data vergeleken worden in een zogenoemde scorekaart, zie FIGUUR 2.

1. Patiëntselectie De eerste stap was de selectie van een voor elk ziekenhuis uniforme patiëntgroep. Er is gekozen om alleen naar resultaten van patiënten te kijken die in de eigen ziekenhuizen zijn gediagnosticeerd.

Patiënten die elders gediagnosticeerd zijn, worden niet geïncludeerd. Het overzicht van alle in- en exclusiecriteria staat in TABEL 1.

Voor deze borstkankerpatiënten zijn ook alle mogelijk relevante kenmerken verzameld, zoals leeftijd van

FIGUUR 2

de patiënten, het anesthesie risico en het klinisch tumorstadium.

Patiënten uit OLVG zijn relatief jonger dan in de andere ziekenhuizen. Dit is mogelijk van invloed op de uitkomsten, waaronder de overleving (zie FIGUUR 3).

Het anesthesie risico van het Catharina ziekenhuis lijkt te verschillen van dat van de andere ziekenhuizen. Het is echter onduidelijk wat hiervan de oorzaak is (zie FIGUUR 4).

Bij de verdeling van het tumorstadium per ziekenhuis valt op dat deze verdeling enigszins verschillend is per ziekenhuis, en dat de patiënten in het MST een relatief hoger tumorstadium hebben dan de patiënten in de andere ziekenhuizen (zie FIGUUR 5).

Drie stappen om per aandoening tot een scorekaart te komen

1. DEFINITIE PATIËNTGROEP

2. BEHANDELOPTIES

✓

10

3. SCOREKAART

• Uitkomsten • Kosten • Proces

TABEL 1

Patiëntenselectie borstkanker voor het

FIGUUR 3

VBHC programma van Santeon

Leeftijdsverdeling van borstkanker­ patiënten per ziekenhuis

INCLUSIECRITERIA Alle geopereerde patiënten met diagnose kwaadaardige primaire borsttumor • O mvat stadia 0-III, invasief borstkankercarcinoom en DCIS • G ediagnosticeerd in één van de Santeon ziekenhuizen

Santeon 21

68

10

Catharina 17

73

10

CWZ 21

69

10

Maasstad 19

68

12

Martini 18

72

10

MST 19

70

11

OLVG 30

58

11

St. Antonius 24

EXCLUSIECRITERIA

67

0%

• Patiënten met in beide borsten een tumor

25% <50 jr

• Verdenking niet leidend tot diagnose

9

50%

50-75 jr

75%

100%

>75 jr

• Mannen met borstkanker

Bron: IKNL, borstkankerpatiënten (stadia 0-III) gediagnosticeerd

• Patiënten met onbekend stadium

in een Santeon ziekenhuis in de periode 2011-2016

• P atiënten die (direct) doorverwezen worden naar

ivm afronden tellen niet alle percentages op tot 100%

ander ziekenhuis • Zeldzame tumorsoorten met afwijkende behandeling • Patiënten met een metastase op afstand

FIGUUR 4

Verdeling van patiënten naar ASA

FIGUUR 5

(anesthesierisico) score per ziekenhuis Santeon

39

55

Catharina

26

CWZ

35

Martini

40

MST

43

OLVG

47

44

St. Antonius

41

54

67

53 54

25%

0% ASA I

52

56

ASA II

50% ASA III

75% ASA IV

Verdeling klinisch tumor stadium (cTNM) per ziekenhuis

6

Santeon

17

47

31

5

7

Catharina

17

49

28

6

47

9

CWZ

17

6

Maasstad

17

3

Martini

15

7 1

MST

14

5

OLVG

19

45

19

Geen therapie49

Resectie

Radiotherapie 25%

Chemoradiatie therapie 50% 75%

100%

St. Antonius 0%

stadium 0

31

50 49 43

6

29

4

31

4

38

stadium I

5 32

stadium II

4

Chemotherapie 29

3

Overig100%

stadium III

Bron: IKNL, borstkankerpatiënten (stadia 0-III) gediagnosticeerd

Bron: IKNL, borstkankerpatiënten 50 100 (stadia 100 0-III) 25 gediagnosticeerd 50 50

in een Santeon ziekenhuis in de periode 2011-2016

in een Santeon ziekenhuis in de periode 2011-2016

ivm afronden tellen niet alle percentages op tot 100%

100 alle 50 100 op 25tot 100% 50 ivm afronden tellen niet percentages

50

12

12

11

2. Behandelopties Vervolgens hebben de teams (als tweede stap) de verschillende behandelkeuzes in kaart gebracht. Dat betrof alle mogelijke opties die patiënten hebben.

Zowel die behandelopties die in het eigen ziekenhuis beschikbaar zijn, als behandelopties die in andere ziekenhuizen plaats hebben gevonden (bijvoorbeeld radiotherapie). In FIGUUR 6 staat een overzicht van de behandelopties.

Voorafgaand aan een operatie, kan in een aantal situaties neo-adjuvante therapie gekozen worden.

Het doel van neo-adjuvante therapie is om de tumor dusdanig te verkleinen, dat een daaropvolgende operatie makkelijker te verrichten is (FIGUUR 7).

Het percentage patiënten met neo-adjuvante therapie is in bijna alle Santeon ziekenhuizen in de periode 2013 tot en met 2015 gestegen.

FIGUUR 6

Diagnose

Door ontwikkelingen in diagnostiek, zowel in pathologie als in radiologie, kunnen steeds betere behandelkeuzes gemaakt worden. Ook is beter in de richtlijn beschreven in welke gevallen neoadjuvante therapie en borstsparende opereren wordt aangeraden.

Hierdoor is het percentage patiënten met neoadjuvante therapie en borstsparende opereren in bijna alle Santeon ziekenhuizen, conform verwachting, in de afgelopen jaren gestegen.

Overzicht van de behandelopties borstkankerzorg

neo-adjuvante therapie

DCIS (10-15%)

operatie

radiotherapie

Reconstructie

Hormoon ‘Targeted’ Chemo

Borstsparende operatie

Hormoon ‘Targeted’ Chemo

Hormoon ‘Targeted’ Chemo

Ablatie

Hormoon ‘Targeted’ Chemo

Reconstructie

Gemeta­ staseerd (~5%)

Hormoon ‘Targeted’ Chemo Standaard stap Optioneel / Niet altijd toegepast

12

adjuvante therapie

Borstsparende operatie

Ablatie

Invasief (80-85%)

Bij het operatief verwijderen van de tumor kan, afhankelijk van de tumorkenmerken en de keuze van de patiënt, een lumpectomie (borstsparende operatie) of ablatio (borstamputatie operatie) uitgevoerd worden. Het aantal borstsparende operaties in bijna alle Santeon ziekenhuizen is in de periode 2014 tot en met 2016 gestegen (FIGUUR 8).

reconstructie

v.l.n.r.: José Meulepas (projectleider), Jorien Pruim (verpleegkundige), Daisy Pieterse (data analist), Yvette van der Zande (data analist) en Hetty Prinsen (data manager).

FIGUUR 7

Patiënten met neo-adjuvante therapie

FIGUUR 8

per jaar

Patiënten met borstsparende operaties per jaar 100%

40%

90% 30%

80% 70%

20% 60% 50%

10%

40%

2011

2012 Santeon Martini

2013

2014

2015

0%

Catharina CWZ Maasstad MST OLVG St.Antonius

2011

2012 Santeon Martini

2013

2014

2015

2016

0%

Catharina CWZ Maasstad MST OLVG St.Antonius

Bron: IKNL, borstkankerpatiënten (stadia 0-III) gediagnosticeerd

Bron: IKNL, borstkankerpatiënten (stadia 0-III) gediagnosticeerd

in 2011-2015. Data van neo-adjuvante therapie van patiënten

in 2011-2016

met diagnose uit 2016 is niet voor alle ziekenhuizen beschikbaar.

13

3. Scorekaart In de derde stap hebben de teams een gezamenlijke scorekaart vastgesteld (FIGUUR 9) met de uitkomstindicatoren die voor patiënten het belangrijkst zijn, de belangrijkste kostendrijvers, en procesindicatoren.

Het uitgangspunt voor de teams was om geen nieuwe uitkomstindicatoren te ontwikkelen. De uitkomstindicatoren op de scorekaart zijn zoveel mogelijk gebaseerd op de bestaande internationale uitkomsten set van ICHOM (International Consortium for Outcome Measurement) en andere bestaande indicatorensets. Bovendien is gekozen voor het vergelijken van al geregistreerde gegevens vanuit bijvoorbeeld het Integraal Kankercentrum Nederland (IKNL), Dutch Institute of Clinical Auditing (DICA) en de elektronische patiënten dossiers (EPDs) van ieder ziekenhuis. Dit betekent dat bij de start van de verbetercyclus niet eerst nieuwe gegevens geregistreerd zijn.

Voor het bepalen van kostenindicatoren is geanalyseerd wat de grootste kosten categorieën zijn in de behandeling van borstkanker. Voor die categorieën is vervolgens bepaald wat de belangrijkste kosten veroorzaker of ‘drijver’ is (bijvoorbeeld uren, frequentie, etc.)

Procesindicatoren betreffen vooral voor de patiënt belangrijke doorlooptijden. De patiënten in de verbeterteams gaven aan dat de maximale wachttijd van vijf weken tussen diagnose en start behandeling, die elk ziekenhuis verplicht moet registreren, wat hen betreft niet zo belangrijk was.

Veel belangrijker was het minimaliseren van de wachttijd tussen diagnose en helderheid over het behandelplan, oftewel het minimaliseren van de tijd dat grote onzekerheid bestaat. Of zoals een van de patiënten zei: ‘die onzekere periode was erger dan de chemo’. Die indicator is onderdeel geworden van de scorekaart.

Scorekaart borstkanker

UITKOMST INDICATOREN

KOSTEN INDICATOREN

PROCES INDICATOREN

BEHANDELMIX 14

1

Vijfjaarsoverleving, ongecorrigeerd (%)

2

Heroperaties na positieve snijvlakken (%)

3

Heroperatie na post-operatieve complicaties (wondinfecties en nabloeding) (%)

4

Ongeplande opname, afwijking behandelplan en/of hartfalen na systeemtherapie (%)

5

PROMs: Levenskwaliteit (welzijn, functioneren, pijn, e.a.)

6

PROMs: Specifieke klachten als gevolg van behandeling (borst-, arm, vasomotor)

7

Lokaal recidief binnen 5 jaar na eerste operatie (%)

1

Verpleegdagen per patient (aantal dagen)

2

primaire borstsparende operaties zonder klinische opname (%)

3

OK-tijd per patiënt (minuten)

4

Poliklinische consulten per patiënt (aantal)

5

Aanvullende diagnostische activiteiten (MRI, PET, CT, mammaprint) per patiënt

6

Gebruik dure geneesmiddelen

1

Tijdsduur van verwijzing tot 1e polibezoek

2

Tijdsduur van 1e polibezoek tot diagnose (PA-uitslag)

3

Tijdsduur van diagnose (PA-uitslag) tot bespreken behandelplan

4

Tijdsduur van bespreken behandelplan tot start behandeling

5

Tijdsduur van bespreken behandelplan tot start behandeling

6

Vast aanspreekpunt die de patiënt begeleidt, en deze is bekend bij patiënt (%) % patiënten per behandeloptie (bijv. borstsparend, directe reconstructie)

DATA VERZAMELEN EN BESPREKEN In de verbetercyclus is nu drie keer data verzameld.

Dat gebeurt op uniforme wijze in de ziekenhuizen.

De data wordt gevalideerd met de betrokken professionals per ziekenhuis en vervolgens gedeeld en besproken met de collega’s van de andere Santeon ziekenhuizen.

alleen gebruikt worden om te zoeken naar hypotheses voor verbetering. Er kunnen geen conclusies worden getrokken over het presteren van het ziekenhuis.

In de verbetercyclus wordt gekeken naar wat er is gebeurd in elk ziekenhuis met een uniform geselecteerd cohort patiënten, dat in elk ziekenhuis gevolgd is over eenzelfde periode. De uitkomst-, kosten- en procesdata worden niet case mix gecorrigeerd. Alle mogelijke patiëntkenmerken die een verklaring zouden kunnen zijn voor variatie (leeftijd, co-morbiditeit, tumorklasse, etc.) zijn ook verzameld voor eventuele nadere analyse.

De data die vergeleken worden zijn geen resultaten van wetenschappelijk onderzoek of wetenschappelijk bewijs en zijn geen verantwoording. De data kunnen

Intern – dat wil zeggen binnen en tussen de Santeon ziekenhuizen – worden de data van de scorekaart in vertrouwen gedeeld en besproken. Om dat vertrouwen in elkaar te borgen worden extern alleen die uitkomstenindicatoren gedeeld waarvan de data voldoende stabiel wordt geacht (niet alle uitkomstindicatoren zijn eenvoudig en eenduidig te verzamelen en daarmee lastig te vergelijken en te duiden). De kosten- en procesindicatoren worden alleen extern gedeeld indien er wijzigingen in het zorgtraject hebben plaatsgevonden die een verbetering voor de patiënt betekenen.

ANNETTE VAN DER VELDEN INTERNIST ONCOLOOG MARTINI ZIEKENHUIS

Indien variatie wordt geconstateerd bespreken de verbeterteams of die variatie interessant genoeg is om nader te onderzoeken.

‘Bij het vergelijken van onze data rekenen we elkaar niet af op de verschillen. Het gaat er om dat je kijkt op welke indicator je minder scoort dan andere ziekenhuizen. En vanuit dat punt ga je zoeken waar de oorzaak kan liggen. Plus wat je kan leren van je collega’s in de andere ziekenhuizen met betere scores. Overigens is het zo dat elk ziekenhuis ergens hoger en ook lager scoort. Als we allemaal verbeteren op de punten waar dat mogelijk is, maken we de spreiding ook kleiner.’

YVONNE VAN RIET BORSTKANKER­ CHIRURG CATHARINA ZIEKENHUIS

‘De interne transparantie is zeer groot en je kan om hulp vragen.

We kunnen nu op alle gebieden gesprek voeren over praktische zaken, chirurgisch, maar ook op verpleegkundig en internisten niveau. Het bij elkaar in de keuken kijken is ontzettend waardevol. We weten elkaar te vinden en vertrouwen elkaar. De cijfers gebruiken we als steun, om open met elkaar te bespreken.

Dat is ook het verschil met andere data, die zijn vaak anoniem.

Deze data zijn niet anoniem, we gaan met de billen bloot, maar zonder dat je daar schade aan ondervindt. We willen allemaal beter worden in ons vak, en dit helpt daarbij.’

15

ANNETTE VAN DER VELDEN INTERNIST ONCOLOOG MARTINI ZIEKENHUIS

MARJOLEIN PLEUNIS INTERNIST ONCOLOOG MST EINO VAN DUYN CHIRURG MST 16

RON KOELEMIJ CHIRURG ONCOLOOG ST. ANTONIUS ZIEKENHUIS

MAUD GEENEN INTERNIST ONCOLOOG OLVG

LUC STROBBE CHIRURG CANISIUS WILHELMINA ZIEKENHUIS

HILLE WITJES BORSTKANKER­ CHIRURG OLVG

YVONNE VAN RIET BORSTKANKER­ CHIRURG CATHARINA ZIEKENHUIS 17

HOOFDSTUK 3

Verbeteringen in de borstkankerzorg tot nu toe Sinds de start in 2016 hebben de teams de verbetercyclus voor borstkankerzorg drie keer doorlopen. In deze verbetercycli zijn onderwerpen gekozen door de multidisciplinaire teams waarvan zij verwachtten dat ze daar in konden verbeteren. Hieronder wordt voor een aantal indicatoren beschreven welke variatie werd gesignaleerd tijdens de eerste keer dataverzameling, welke vervolg acties zijn ondernomen en wat in de derde verbetercyclus gemeten is. Het betreft uitkomstindicatoren waarvan de data goed vergeleken konden worden, en een kostenindicator die direct relevant is voor patienten. Het Maasstad ziekenhuis is pas sinds juli 2017 betrokken en komt daardoor niet voor in alle figuren.

1. VIJFJAARSOVERLEVING De vijfjaarsoverleving geeft aan hoeveel procent van de patiënten nog in leven is na vijf jaar. Deze indicator betreft de vijfjaarsoverleving van alle borstkankerpatiënten, met tumorstadium 0-III, die gediagnosticeerd zijn in de Santeon ziekenhuizen in 2011. De keuze voor patiënten uit 2011 komt omdat alleen patiënten die vijf jaar gevolgd zijn na hun diagnose meegenomen zijn. In verband met de kleine aantallen zijn de overlevingscijfers niet (statistisch) gecorrigeerd voor patiëntkenmerken. Bovendien is de reden van overlijden onbekend, waardoor de ziektevrije-overleving niet berekend kan worden.

FIGUUR 10

Ongecorrigeerde vijfjaarsoverleving per ziekenhuis

Landelijk

87

Santeon

88

Catharina

87

CWZ

85

Martini

86

MST

87

OLVG

90

St. Antonius

91 0%

20%

40%

60%

80%

100%

Bron: Santeon - IKNL, Landelijk - cijfersoverkanker.nl (2008-2012); dit betreft de relatieve sterfte

18

Uit de vergelijking van de data bleek in de verbetercyclus dat het Santeon gemiddelde (88%) overeen komt met de landelijke relatieve overleving van 87% (bron: www.cijfersoverkanker.nl). Dit landelijke cijfer is wel gecorrigeerd, wat betekent dat er rekening wordt gehouden met de verwachte sterfte in deze leeftijdscategorie.

De Santeon ziekenhuizen laten voor patiënten gediagnosticeerd met borstkanker in 2011 een overlevingspercentage zien tussen de 85-91% (zie FIGUUR 10). Per ziekenhuis fluctueert dit percentage per jaar (rond 85-90%, niet in het figuur). Het overlevingspercentage in het St. Antonius Ziekenhuis en in OLVG ligt hoger dan het gemiddelde van de Santeon ziekenhuizen. Omdat het verschil relatief klein is, de aantallen niet groot zijn, en de data niet case-mix gecorrigeerd kunnen worden, hebben de verbeterteams gezamenlijk ervoor gekozen om deze overlevingsdata momenteel niet nader te analyseren.

Wel zullen ze de overleving van deze groep patiënten en nieuwe groepen patiënten van na 2011 blijven monitoren.

2. H EROPERATIES NA POSITIEF SNIJVLAK (ACHTERBLIJVEN VAN TUMORWEEFSEL) Een andere indicator waarop variatie bleek, was het aantal heroperaties na positief snijvlak gemeten bij patiënten met een borstsparende operatie.

Geen therapie Resectie Chemotherapie Radiotherapie Chemoradiatie therapie Voor patiënten met een diagnose in 2014 en 2015,Overig varieerden die percentages tussen de 3% en 11% (FIGUUR 11).

50

100

100

25

50

50

100

50

100

25

50

50

Het Canisius Wilhelmina Ziekenhuis heeft een verdiepende analyse uitgevoerd om te bepalen wat de oorzaak van de variatie zou kunnen zijn. Hieruit bleek dat de oorzaak waarschijnlijk samenhangt met drie verschillende aspecten. Het vaststellen of er al dan niet sprake is van een positief snijvlak door de pathologen, het besluiten of een operatie nodig is na constatering van een positief snijvlak, en het opereren zelf.

Het Canisius Wilhelmina Ziekenhuis heeft na de eerste cyclus op alle drie de aspecten actie ondernomen. Bij de analyses een jaar later (cyclus 3, zie FIGUUR 11) was het percentage heroperaties na positieve snijvlakken in het Canisius Wilhelmina Ziekenhuis gedaald naar 4%.

FIGUUR 11

snijvlak bij een borstsparende operatie Santeon

5 4

Catharina CWZ

6

6 11

4 3

Martini

5 5

MST

6 8 8

OLVG St. Antonius

8

4 5%

0% cyclus 1

10%

15%

cyclus 3

Cyclus 1: Borstkankerpatiënten gediagnosticeerd in een

De drie verbeteracties van het Canisius Wilhelmina Ziekenhuis voor het verlagen van het relatief hoge cijfer heroperaties na positief snijvlak zijn: • Er wordt nu tijdens de operatie, indien de tumor echografisch zichtbaar is, geopereerd met de echo erbij. Hierdoor kan de chirurg tijdens de operatie beter beoordelen of de excisie ruim genoeg is.

• Iedereen in het Multidisciplinair overleg (MDO) is bewust gemaakt van het feit dat de positieve snijvlakken hoger lagen dan in de andere Santeon ziekenhuizen. En dat er meer heroperaties plaatsvonden. Nu wordt er niet alleen overlegd over de indicatiestelling, maar ook over de vraag hoe een borstsparende behandeling wordt ingestoken. Daarbij wordt uitdrukkelijk besproken of een heroperatie zinvol is als zich positieve snijvlakken voordoen. Hierbij blijft de richtlijn uiteraard de basis.

• Tenslotte is met de pathologen van het Canisius Wilhelmina Ziekenhuis besproken wat de definitie van een positief snijvlak is en hoe daar landelijk naar wordt gekeken. Dit heeft geen invloed op het terugdringen van de positieve snijvlakken, maar maakt de meting betrouwbaarder en de spreiding op termijn kleiner. Eén van de pathologen heeft de landelijke definitie van positief snijvlak onderzocht en kwam tot de conclusie dat er landelijk overeenstemming bestaat over de definitie, maar dat er in de praktijk verschillen bestaan in de interpretatie van de marges door pathologen.

Patiënten met heroperaties na positief

Santeon ziekenhuis in 2014/2015

Cyclus 3: Borstkankerpatiënten gediagnosticeerd in een

Santeon ziekenhuis in 2016

Bron: NBCA van IKNL

3. H EROPERATIES NA POSTOPERATIEVE COMPLICATIES Een andere indicator betreft het percentage heroperaties als gevolg van twee soorten complicaties: nabloedingen en wondinfecties. Een heroperatie is vervelend voor de patiënt en betekent vaak ook dat de vervolgtherapie, zoals radiotherapie, uitgesteld moet worden. De percentages voor heroperatie na complicatie liggen in alle ziekenhuizen laag. Toch bleek er voor deze indicator een factor 4 verschil tussen het hoogst en het laagst scorende ziekenhuis (FIGUUR 12). Nadere analyse leerde dat de variatie vooral lag in het aantal heroperaties als gevolg van nabloedingen, en niet zozeer bij het aantal heroperaties na infecties.

LUC STROBBE CANISIUS WILHELMINA ZIEKENHUIS

‘De echo erbij tijdens de operatie geeft meer zekerheid over de snijvlakken, waardoor je zekerder in je schoenen staat’ 19

FIGUUR 12

Heroperaties na complicatie

Santeon

1,9

Catharina

3,9

4,1

1,5 1,8

CWZ Martini MST

In het St. Antonius Ziekenhuis werd geconstateerd dat patiënten van één van de plastisch chirurgen minder nabloedingen hadden dan de patiënten van andere plastisch chirurgen. Analyse van de handelwijze van die chirurg leerde dat de wond van de patiënt tijdens de operatie lang gespoeld werd. De andere chirurgen in het St. Antonius Ziekenhuis hebben deze werkwijze vervolgens overgenomen.

2,6

3,1 0,4

1,0

OLVG

1,4

St. Antonius

3,4

2,3 3,1

0,8 0%

1% cyclus 1

2%

3%

4%

5%

cyclus 3

Cyclus 1: Patiënten gediagnosticeerd in 2014/2015 Cyclus 3: Patiënten gediagnosticeerd in 2016 Bron: Patiëntselectie o.b.v. NBCA van IKNL, heroperaties o.b.v. DBC, handmatig reden van heroperatie

RON KOELEMIJ ST. ANTONIUS ZIEKENHUIS

YVONNE VAN RIET CATHARINA ZIEKENHUIS

20

‘Andere chirurgen hebben deze techniek overgenomen. Deze verbetering is dus een direct gevolg van het vergelijken van elkaars cijfers en werkwijze. Dit effect is ook in Santeon-verband besproken.’

‘Hoewel het (gelukkig) om kleine getallen gaat en we daar geen statistiek op kunnen doen, kunnen we daar in Santeon verband wel goed over spreken, door bij collega’s navraag te doen.

Wij hebben na overleg met de Santeon collega’s nu ook met onze anesthesiologen besproken dat we tijdens de operatie de temperatuur en bloeddruk goed in de gaten houden. Daarnaast eventueel de stolsels wegspoelen, waardoor je bloedinkjes beter kan zien. Ook hebben we het antistollingsbeleid vergeleken met een ander ziekenhuis, maar daar kwamen geen nieuwe inzichten uit.’

Bij de volgende meting zes maanden later (cyclus 3, Chemotherapie zie FIGUURGeen 12),therapie bleek dat Resectie het percentage heroperaties Radiotherapie Chemoradiatie therapie na complicaties in het St. Antonius Ziekenhuis Overig lager lag dan bij de voorgaande meting. Deze werkwijze – de wond spoelen en het monitoren van temperatuur 50 100 100 25 50 50 en de bloeddruk tijdens de operatie – is ook besproken met het team het Catharina waar 100 uit 50 100 25Ziekenhuis, 50 50 de nabloedingen op een hoger niveau lagen.

Het Catharina Ziekenhuis heeft de werkwijze 12 overgenomen, maar de aangepaste werkwijze heeft daar nog niet tot verbetering geleid. Het is momenteel onduidelijk wat daarvan de oorzaak is. 12 Deze indicator zal gemeten blijven worden om te monitoren of de verlaging van het aantal heroperaties na complicaties in het St. Antonius Ziekenhuis van blijvende aard is en ook of de nieuwe werkwijze in het Catharina Ziekenhuis resultaten zal hebben.

4. P ATIËNTEN MET EEN BORSTSPARENDE OPERATIE IN DAGBEHANDELING: Uit de analyse na de eerste meting bleek het percentage patiënten met een borstsparende operatie dat in dagbehandeling geholpen werd tussen de 20% en 79% te liggen. Het Santeon-gemiddelde voor patiënten met deze diagnose in 2014-2015 lag op 56% (FIGUUR 13).

Alle verbeterteams dachten dat het percentage borstsparende operaties in dagbehandeling op ongeveer 85% zou liggen. Omdat het voor een patiënt beter is om zo kort mogelijk in het ziekenhuis te verblijven, is er in drie ziekenhuizen voor gekozen om te kijken wat er gedaan kon worden om meer patiënten met borstsparende operaties in

FIGUUR 13

Patiënten met een borstsparende operatie in dagbehandeling

dagbehandeling te kunnen behandelen.

Het Catharina Ziekenhuis voerde aanvullende analyses uit om te kijken of er een verband bestond tussen de leeftijd of de thuissituatie van een patiënt en de keuze voor wel of geen borstsparende operatie in dagbehandeling. Het bleek dat of een patient wel of niet in dagbehandeling geopereerd kon worden weinig te maken heeft met patiënt-gerelateerde variabelen.

De oorzaak lag veel meer in de communicatie tussen betrokken afdelingen en de patiënten. De communicatie bleek niet consistent te zijn. Op basis van dit inzicht, heeft het Catharina Ziekenhuis de communicatie tussen de betrokken afdelingen verbeterd en is de communicatie met patiënten aangepast.

56

Santeon

66 58

Catharina

74 63 62

CWZ 53

Maasstad

65 66

Martini 20

MST

43

20

OLVG

79

52 51 79

St. Antonius 0%

20% cyclus 1

40%

60%

84 80%

10%

cyclus 3

Cyclus 1: Patiënten gediagnosticeerd in 2014/2015, Cyclus 3: Patiënten gediagnosticeerd in 2016 Bron: EPDs in elk ziekenhuis, op basis van geïncludeerde patiënten

In het St. Antonius keken ze ook naar de opties om het aantal borstsparende operaties in dagbehandeling te verhogen. Daaruit kwam dat een groot aantal patiënten niet op de dag van operatie naar huis kon, doordat zij - na de operatie - morfine als pijnstilling kregen. Bijwerking van de morfine is misselijkheid.

Reden om te kijken of het aantal patiënten dat morfine kreeg verminderd kon worden. Nu krijgen patiënten vlak voor de operatie een pijnblokkade – een blokkade van de zenuwen waardoor de patiënt de eerste 24 uur pijnvrij is. Paracetamol volstaat daarna zodat die patiënten geen morfine meer toegediend hoeven te krijgen. Ook wordt nu in plaats van algehele narcose tijdens de operatie indien mogelijk lokale anesthesie toegepast.

Ook het Martini Ziekenhuis bekeek het aantal patiënten in dagbehandeling. Het bleek dat sommige patiënten een nachtje bleven, omdat zij last hadden van de toegediende morfine. Hoewel het achterwege laten van morfine in het Martini Ziekenhuis al protocollair was vastgelegd, werd dit blijkbaar niet consistent uitgevoerd. Na de Santeon-brede overleggen wordt hier nu opnieuw aandacht aan gegeven net zoals aan de locoregionale anesthesie waardoor patiënten met behulp van een slaapmiddel kunnen worden geopereerd in plaats van onder algehele narcose.

(NBCA van IKNL).

De andere ziekenhuizen hebben soortgelijke verbeteringen doorgevoerd. Bij de laatste meting naar het bleek dat het gemiddeld aantal borstsparende operaties in dagbehandeling. In de Santeon ziekenhuizen na een jaar is gestegen naar 66%. De range ligt nu tussen de 43% en 84% (figuur 13).

Daarmee is de range kleiner geworden en verschoven naar een hoger niveau.

YVONNE VAN RIET CATHARINA ZIEKENHUIS

‘Het bleek dat we niet allemaal hetzelfde tegen de patiënten zeiden, en ook dat wat er op papier stond niet consistent was met wat we vertelden. Dat hebben we gelijkgetrokken en nu geven we dezelfde voorlichting. Het blijkt dat onze aanpak werkt. En het levert op dat we nu bij reconstructies met de plastisch chirurg aan het overleggen zijn of die operaties ook in dagbehandeling zouden kunnen. En hetzelfde geldt voor de borstamputaties.’

21

MIRJAM VORAGEN, patiënt in het Catharina Ziekenhuis Eindhoven en lid van het borstkanker verbeterteam in dat ziekenhuis.

‘ Na mijn behandeling werd ik gevraagd om deel te nemen in het Value-Based Health Care verbeterteam. Dit betekent dat ik bij dit ziekenhuis mijn ervaring als patiënt mag inbrengen om de zorg aan de patiënt te verbeteren. Mijn eerste resultaat is fijne zachte tissues op de mammapoli om je tranen te deppen.’

22

HOOFDSTUK 4

Hoe artsen het samenwerken in Santeonverband ervaren LUC STROBBE CANISIUS WILHELMINA ZIEKENHUIS

‘Deze manier van werken stimuleert elkaar om beter te worden. We bespreken herkenbare praktijksituaties en je hebt gesprekspartners die je goed kent, en dat helpt. Je hebt het gevoel een club te vormen samen die minder anoniem is, dat praat makkelijker.’

RON KOELEMIJ BORST­K ANKER­ CHIRURG ST. ANTONIUS ZIEKENHUIS

MARJOLEIN PLEUNISVAN EMPEL INTERNIST ONCOLOOG MEDISCH CENTRUM TWENTE

‘Voor mij zit de kracht van de samenwerking in direct horen of iets wel of niet goed loopt.

Snel iets bedenken of overnemen. Meer contact over inhoud. Praktisch samen het vak inhoudelijk vormgeven. Vaker naar getallen kijken, en maken van een plan voor een nieuwe vorm. En dus sneller bijsturen.’

‘Wij deden meer MRI-scans dan de andere ziekenhuizen.

Na overleg met de Santeon ziekenhuizen, gaan we daar nu anders mee om.

Het MDO besluit nu eerst of een MRI toegevoegde waarde heeft.’

HILLE WITJES BORSTKANKERCHIRURG OLVG

‘We zagen bij het vergelijken van indicatoren dat in het Catharina Ziekenhuis in Eindhoven de doorlooptijden op de polikliniek veel lager lagen dan bij ons in OLVG. En dat de diagnostiek dus sneller ging dan bij ons. Dit wilden we bij ons ook al een tijdje verbeteren. We zijn gaan kijken in Eindhoven en hebben onze werkwijzen vergeleken. In OLVG gaan we nu hun ‘best practice’ overnemen. We hopen zo onze doorlooptijden voor onze patiënten te verkorten.’

23

Hoe nu verder?

Dit VBHC programma loopt nu ongeveer anderhalf jaar. Het is inmiddels onderdeel van de werkwijze en tegelijkertijd is het in ontwikkeling om continu de werkwijze (dataverzameling, - analyse) te verbeteren.

Het is een transformatie waarin in kleine stappen verbeteringen worden gerealiseerd. Momenteel kiest elk ziekenhuis de onderwerpen waar het in kan verbeteren en de best practice van anderen kan overnemen. De bedoeling is om voor alle indicatoren een gezamenlijke ambitie te definiëren die de Santeon standaard gaat worden. Daarnaast zet Santeon vol in om naast de nu al geregistreerde data ook de door patiënten gerapporteerde uitkomsten (Patient 24

Reported Outcome Measures – PROMs) zoals pijn, vermoeidheid en kwaliteit van leven op een uniforme manier te verzamelen. Die gegevens missen nu nog in de vergelijking. Deze PROMs zullen worden verzameld, niet alleen om tussen de ziekenhuizen te vergelijken maar ook in de spreekkamer te gebruiken.

Hierdoor kan iedere individuele patiënt nog beter gefaciliteerd worden in het kiezen van de beste behandeling en in het doorlopen van haar eigen zorgpad. De data van de scorekaart blijven elke zes maanden verzameld worden. Enerzijds om nieuwe hypotheses te formuleren en anderzijds te monitoren of verbeteringen zichtbaar worden en ook blijven.

Bijlage 1 De verbeterteams

25

BIJLAGE 1 BETROKKEN VERBETERTEAMS CANISIUS WILHELMINA ZIEKENHUIS Luc Strobbe

Chirurg

Judith Hegeman

VBHC projectleider

Bart Ament

VBHC projectleider

Vincent Verhoeven

Data analist

Dick Venderink

Radioloog

Carla Wauters

Patholoog

Bianca Dekker

Verpleegkundige mamma

DorothĂŠ Jans

Verpleegkundig specialist mamma

Nicole Laurens

Internist oncoloog

Caroline Mandigers

Medisch oncoloog

Rebecca Berry

Verpleegkundig specialist mamma

Harold Fliervloet

Verpleegkundig specialist oncologie

Franka Alofs

Verpleegkundig specialist oncologie

Annemarie Janssen

Ervaringsdeskundige

Sandra van den Hof

Beleidsmedewerker oncologische zorg

CATHARINA ZIEKENHUIS Yvonne van Riet

Borstkankerchirurg

Maarten Hoogbergen

Plastisch chirurg

Frits Janssen

Radioloog

Ellen Degreef

Patholoog

Peter-Paul van der Toorn

Radiotherapeut

Birgit Vriens

Internist oncoloog

Petra Smetsers-Bressers

Mamma verpleegkundige

Saskia Claassen

Verpeegkundig specialist

Majorie Wijnands-de Werd

Verpeegkundig specialist

JosĂŠ Meulepas

VBHC projectleider

Yvette van der Zande-van Gestel

Data analist

Mirjam Voragen

Ervaringsdeskundige

MAASSTAD ZIEKENHUIS Caroline Contant

Chirurg

Annemieke van der Padt-Pruijsten

Internist oncoloog

Ellen Parent

VBHC Projectleider

Martijn Kuijper

Data analist

MARTINI ZIEKENHUIS

26

Gerard Glade

Chirurg

Annette van der Velden

Internist oncoloog

Tessa de Vries

Arts borstcentrum

Monique Machiela

Mammacare verpleegkundige

Inge Kruithof

Patholoog

Koen Vanghillewe

Radioloog

Lianne Hosman

Unithoofd

Jan Reindert Moes

Ziekenhuis apotheker

Marjan Gort

VBHC projectleider

Heleen Hoogeveen

Data analist

MEDISCH SPECTRUM TWENTE Eino van Duyn

Chirurg

Anneriet Dassen

Chirurg

Narda Hendriks

Plastisch chirurg

Margreet van der Schaaf

Radioloog

Maria Tebar

Patholoog

Evelien Koiter Jonkman

Radiotherapeut

Marjolein Pleunis

Medisch oncoloog

Pauline Boerrigter

Mamma verpleegkundige

Caroline Bandel

Verpleegkundig specialist

Elly Huiskes

VBHC projectleider

Sandra Oude Wesselink

Data analist

Judith Wagelaar

Ervaringsdeskundige

OLVG Hille Witjes

Borstkankerchirurg

Nausicäa Bode

Chirurg

Martina Weimann

Radioloog

Annet Driessen

Radioloog

Annabeth Wassenaar

Patholoog

Maud Geenen

Medisch oncoloog

Esther Moerman

Plastisch chirurg

Carla de Vries

Mamma verpleegkundige

Gea Visser

Mamma verpleegkundige

Martine Twigt

Verpleegkundig specialist

Marieke Bouw

Verpleegkundig specialist

Hanneke Jenje

Operationeel manager Oncologisch Centrum Amsterdam

Mirjam Crul

Ziekenhuisapotheker

Samyra Keus

VBHC projectleider

Doeke Bijlmakers

Data analist

ST. ANTONIUS ZIEKENHUIS Ron Koelemij

Chirurg oncoloog

Annemiek Doeksen

Chirurg oncoloog

Assa Braakenburg

Plastisch chirurg

Gijs van Leeuwen

Patholoog

Peter Appelman

Radioloog

Joost Verhoeff

Radiotherapeut UMCU

Paul de Jong

Medisch oncoloog

Eveline Schouten

Mamma verpleegkundige

Trudy Dupont

Mamma verpleegkundige

Dirk-Jan de Leede

Afdelingshoofd

Wouter van Maarseveen

Manager heelkunde

Lea Dijksman

Methodoloog

Jos Kroon

VBHC projectleider

Karin de Gooijer

Data analist

27

BIJLAGE 2 ORGANISATIE

SANTEON Annemarie Haverhals

Leider VBHC@Santeon programma

Hetty Prinsen

Data manager

Inge van Veggel

Data analist

Daisy Pieterse

Data analist

INTERNATIONALE ACADEMISCHE ADVIESRAAD METHODOLOGISCHE EXPERTS Prof. Fred van Eenennaam, Program Coördinator the Decision Group Prof. Grant T. Savage Professor of Management, Co-Director, Series Editor George Washington University Prof. Søren M. Bentzen, Director of the Biostatistics Shared Service University of Maryland Prof. dr. Valery Lemmens, Hoofd Onderzoek EMC/IKNL

28

‘I THINK SANTEON IS LEADING THE WAY IN HOW TO LOOK AT DATA AND HAVE MEDICAL PROFESSIONALS COME TOGETHER TO IMPROVE CARE

BY LEARNING FROM EACH OTHER’

on.nl en www.zorgvooruitkomst.nl

Auteurs & datamanagement Wim van den Bosch, Christine Cramer - van der Welle, Lea Dijksman, Karlijn Eerenberg - Peffer, Inge van Veggel Met inhoudelijk inbreng van Alle betrokken medisch specialisten

Vormgeving Telvorm

Fotografie pagina’s 15, 16, 25, 27, 28, 39, 51, Sander Morel Drukwerk Proud Press, Barneveld

PROF.Interviews V.E.P.P. LEMMENS Laura van den Boogaard, Jitske Verweij Santeon 2016 HOOFD ONDERZOEK EMC/IKNL©Publicatie: november 2016. Alle rechten voorbehouRedactie Jan de Boer, Laura van den Boogaard, Christine Cramer - van der Welle, Lea Dijksman, Karlijn Eerenberg - Peffer, Pauline Gantvoort, Inge van Veggel

den Meer informatie Santeon Herculesplein 38, 3584 AA Utrecht E info@santeon.nl , T +31 30 25 24 180, I www.sante29

COLOFON

Tekst en redactie Lea Dijksman Annemarie Haverhals Maartje Wielders Vormgeving Telvorm grafische vormgeving Fotografie Joris Lugtigheid Š Santeon 2017 Publicatie: november 2017 Alle rechten voorbehouden 30

Meer informatie Santeon Herculesplein 38 3584 AA Utrecht info@santeon.nl +31 30 25 24 180 www.santeon.nl

on.nl en www.zorgvooruitkomst.nl

‘ I THINK SANTEON IS TREMENDOUSLY SUCCESSFUL IN THEIR LEVEL OF REPORTING OUTCOMES AND SECURING TRANSPARENCY’ Auteurs & datamanagement Wim van den Bosch, Christine Cramer - van der Welle, Lea Dijksman, Karlijn Eerenberg - Peffer, Inge van Veggel Met inhoudelijk inbreng van Alle betrokken medisch specialisten Interviews Laura van den Boogaard, Jitske Verweij

PROF.Redactie S. BENTZEN Jan de Boer, Laura van den Boogaard, Christine Cramer - van der Welle, Lea Dijksman, Karlijn Eerenberg - Peffer, Pauline Gantvoort, Inge van Veggel

Vormgeving Telvorm

Fotografie pagina’s 15, 16, 25, 27, 28, 39, 51, Sander Morel Drukwerk Proud Press, Barneveld

© Santeon 2016 Publicatie: november 2016. Alle rechten voorbehouden Meer informatie Santeon Herculesplein 38, 3584 AA Utrecht E info@santeon.nl , T +31 30 25 24 180, I www.sante31

Santeon Herculesplein 38, 3584 AA Utrecht, info@santeon.nl, www.santeon.nl Canisius Wilhelmina Ziekenhuis Weg door Jonkerbos 100, 6532 SZ Nijmegen Catharina Ziekenhuis Michelangelolaan 2, 5623 EJ Eindhoven Maasstad Ziekenhuis Maasstadweg 21, 3079 DZ Rotterdam Martini Ziekenhuis Van Swietenplein 1, 9728 NT Groningen Medisch Spectrum Twente Koningsplein 1, 7512 KZ Enschede OLVG Oosterpark 9, 1091 AC Amsterdam â&#x20AC;˘ Jan Tooropstraat 164, 1061 AE Amsterdam St. Antonius Ziekenhuis Soestwetering 1, 3543 AZ Utrecht â&#x20AC;˘ Koekoekslaan 1, 3425 CM Nieuwegein