Αριστοτέλους «Πολιτικά»
1
ΕΝΟΤΗΤΑ 12η (Α2, 5-6) Μεταφρασμένο απόσπασμα σχολικού εγχειριδίου Ο άνθρωπος είναι ζῷον πολιτικὸν Η κοινωνική οντότητα που προήλθε από τη συνένωση περισσότερων χωριών είναι η πόλη, μια κοινωνική οντότητα τέλεια, που μπορούμε να πούμε ότι πέτυχε τελικά την ύψιστη αυτάρκεια· συγκροτήθηκε για να διασφαλίζει τη ζωή, στην πραγματικότητα όμως υπάρχει για να εξασφαλίζει την καλή ζωή. Η πόλη, επομένως, είναι κάτι που ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως, όπως ακριβώς και οι πρώτες κοινωνικές οντότητες, αφού αυτή είναι το τέλος εκείνων κι αφού αυτό που λέμε φύση ενός πράγματος δεν είναι παρά η μορφή που αυτό έχει κατά τη στιγμή της τελείωσης, της ολοκλήρωσής του: αυτό δεν λέμε, πράγματι, πως είναι τελικά η φύση του κάθε πράγματος, π.χ. του ανθρώπου, του αλόγου ή του σπιτιού, η μορφή δηλαδή που το κάθε πράγμα έχει όταν ολοκληρωθεί η εξελικτική του πορεία; Επίσης: Ο τελικός λόγος για τον οποίο υπάρχει ένα πράγμα είναι κάτι το έξοχο, και η αυτάρκεια είναι τελικός στόχος και, άρα, κάτι το έξοχο. Όλα αυτά κάνουν φανερό ότι η πόλη ανήκει στην κατηγορία των πραγμάτων που υπάρχουν εκ φύσεως και ότι ο άνθρωπος είναι ένα ον προορισμένο από τη φύση να ζει σε πόλη (πολιτικὸν ζῷον)· ο δίχως πόλη άνθρωπος (θέλω να πω: ο εκ φύσεως δίχως πόλη άνθρωπος, όχι ο δίχως πόλη από κάποια τυχαία συγκυρία) ή είναι άνθρωπος κατώτερης ποιότητας ή είναι ένα ον ανώτερο από τον άνθρωπο· είναι σαν εκείνον που ο Όμηρος τον στόλισε με τους χαρακτηρισμούς «άνθρωπος δίχως σόι, δίχως νόμους, δίχως σπιτικό»· αυτός ο άνθρωπος, ο δίχως πόλη από τη φύση του, είναι —την ίδια στιγμή— και άνθρωπος που παθιάζεται με τον πόλεμο: είναι σαν ένα απομονωμένο πιόνι στο παιχνίδι των πεσσών. ΑΝΑΛΥΣΗ – ΣΧΟΛΙΑ Κατά τον Αριστοτέλη, φύση ενός όντος είναι η μορφή που αυτό θα πάρει, όταν ολοκληρωθεί η εξελικτική του πορεία. Η μορφή αυτή είναι ο σκοπός (το τέλος) κάθε όντος και η πορεία του προς την κατάκτηση της μορφής λέγεται ἐντελέχεια» (=κίνηση που περιέχει το τέλος, δηλαδή το σκοπό: ἐν + τέλος + ἔχειν). Η μορφή μάλιστα της τελείωσης ενός όντος περιέχεται «ἐν δυνάμει» μέσα του. Ας δούμε τώρα τι συμβαίνει στην ανθρώπινη κοινωνία: α) οίκος, οικία (οικογένεια): ο άνθρωπος σε πρώτο στάδιο, από φυσική ανάγκη, δεν μπορεί να ζήσει χώρια ο ένας απ' τον άλλον, για διάφορους λόγους, ακόμα και βιοτικούς. β) κώμη (χωριό): σε δεύτερο στάδιο η ανθρώπινη κοινωνία συγκροτεί κώμη, που αποτελείται από πολλές οικογένειες και ικανοποιεί όχι μόνο βιοτικές, αλλά και πνευματικές, θρησκευτικές και ηθικές ανάγκες.
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
2
γ) πόλις - κράτος: ο οίκος και η κώμη είναι οι πρώτες κοινωνικές οντότητες, οι οποίες σ' ένα τρίτο στάδιο, το «τελικό» (τέλος) έφτασαν στην ολοκλήρωση της μορφής τους. Πρόκειται για την πόλη - κράτος, τον υψηλότερο τύπο κοινωνίας, που ικανοποιεί τις ανώτερες ηθικές ανάγκες του ανθρώπου. Σκοπός της είναι το «εύ ζην» - η ευδαιμονία, με υπέρτατο αγαθό την «αύτάρκεια». Επομένως, η πόλη - κράτος υπάρχει φύσει. Η αὐτάρκεια Η λέξη αὐτάρκεια παράγεται από το επίθετο «αυτάρκης» (<αὐτός + ἀρκέω - ῶ), που δηλώνει αυτόν που είναι σε θέση να καλύπτει ικανοποιητικά τις ανάγκες του μόνος του, με δικές του δυνάμεις, χωρίς να εξαρτάται οικονομικά από άλλους. Στην ηθική του Αριστοτέλη, η αὐτάρκεια είναι το γνώρισμα του αγαθού. Στην πολιτική φιλοσοφία, η αὐτάρκεια της πόλεως είναι το υπέρτατο αγαθό και ταυτίζεται με την ευδαιμονία των πολιτών (με το «εὖ ζην»). Αυτάρκης είναι μια πόλη που μπορεί να έχει τα αναγκαία μόνη της, με δικές της δυνάμεις και πόρους. Μια τέτοια πόλη διαθέτει δύναμη, έχει σύστημα χρηστής διοίκησης και ευνομίας, διαθέτει εύφορα εδάφη, βρίσκεται σε καλή γεωγραφική θέση κι έτσι εξασφαλίζει αποτελεσματική άμυνα και εμπορική δραστηριότητα. Η πόλη - κράτος υπάρχει εκ φύσεως Ο Αριστοτέλης είναι οπαδός της φυσιοκρατικής αρχής δημιουργίας των πόλεων κρατών. Θυμίζουμε τη «νόμῳ» δημιουργία, που επισημαίνει ο Πρωταγόρας (δηλαδή από ανάγκη αντιμετώπισης των άγριων θηρίων), τα οικονομικά κίνητρα που υπογραμμίζει ο Πλάτωνας, καθώς και τη νεότερη άποψη του Ρουσσώ περί παρακμής της ζωής του ανθρώπου, που από τη φυσική ζωή υποβαθμίστηκε σε μια ζωή εντός πόλης. Τρεις συλλογισμοί του Αριστοτέλη οδηγούν στο γενικό συμπέρασμα ότι: η πόλη κράτος υπάρχει εκ φύσεως. α) Αφού η φύση είναι ολοκλήρωση και η πόλη είναι επίσης ολοκλήρωση (των κοινωνικών οντοτήτων οἴκου καὶ κώμης), είναι επόμενο ότι και η πόλη είναι φυσική ύπαρξη. β) Οι πρώτες κοινωνικές οντότητες είναι φυσικές υπάρξεις · αφού όμως η πόλη είναι ολοκλήρωση των πρώτων κοινωνικών οντοτήτων, άρα και η πόλη είναι φυσική ύπαρξη. γ) Κάθε ον υπηρετεί ένα στόχο που είναι κάτι το άριστο και αυτό υπαγορεύεται από τη φύση του. Η πόλη - κράτος έχει ως στόχο κάτι το άριστο, δηλαδή την αυτάρκεια. Επομένως, η πόλη - κράτος υπάρχει εκ φύσεως, αφού υπηρετεί κάτι το άριστο. Αδύναμο σημείο: ο Αριστοτέλης θεωρεί δεδομένο, χωρίς να το τεκμηριώνει, ότι οι πρώτες κοινωνικές οντότητες είναι εκ φύσεως υπάρξεις.
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
3
Ο άνθρωπος είναι φύσει ζώον πολιτικό Ο Αριστοτέλης διατυπώνει την περίφημη θέση ότι ο άνθρωπος είναι ον προορισμένο από τη φύση να ζει σε πόλη, είναι δηλαδή ζώο πολιτικό. Αυτό μπορεί να στηριχθεί με δύο συλλογισμούς: α) Συστατικό στοιχείο της πόλης - κράτους (καθώς και των πρώτων κοινωνιών) είναι ο άνθρωπος. Αφού λοιπόν η πόλη - κράτος και οι πρώτες κοινωνικές οντότητες, κατά τον Αριστοτέλη, υπάρχουν εκ φύσεως, άρα και ο άνθρωπος είναι ζώο πολιτικό εκ φύσεως, μιας και αποτελεί το βασικό τους κύτταρο. β) Όποιος είναι άπολις είναι ή ατελής άνθρωπος ή ον ανώτερο από άνθρωπο (θηρίο ή θεός). Αν δεν είναι κάτι από αυτά, δεν είναι άπολις, αλλά οπωσδήποτε κατοικεί εντός οργανωμένης πολιτειακής κοινωνίας. Άρα, είναι ζώο πολιτικό, εκτός εάν συντρέχει κάποια από τις προαναφερθείσες εξαιρετικές συνθήκες. Πρωταγόρας - Αριστοτέλης - Ρουσσό Για τη γένεση της πολιτικής κοινωνίας: α) Ο Πρωταγόρας την αποδίδει στο φόβο των ανθρώπων για τα θηρία και στην αντιμετώπιση άλλων κινδύνων. β) Ο Αριστοτέλης τη θεωρεί φυσική διαδικασία και αναγκαιότητα, η οποία μάλιστα προηγείται από το μεμονωμένο άτομο. γ) Ο Ρουσσώ τη θεωρεί αποτέλεσμα κοινωνικού συμβολαίου μεταξύ αρχόντων και αρχομένων. Για το σκοπό της πολιτικής κοινότητας: α) Ο Πρωταγόρας θεωρεί σκοπό την ικανοποίηση των βιολογικών αναγκών και τη διασφάλιση της ζωής. β) Ο Αριστοτέλης θεωρεί σκοπό το «εύ ζην», δηλαδή την ηθική τελείωση, την ποιοτικά ανώτερη κοινωνική ζωή και εν γένει την ευδαιμονία των πολιτών και την αυτάρκεια. γ) Ο Ρουσσώ θεωρεί σκοπό την ισότητα των πολιτών και την ελευθερία τους. Σχολιασμός φράσεων του κειμένου 1. Ο εκ φύσεως δίχως πόλη άνθρωπος: είναι αυτός που δεν ανήκει εκ φύσεως σε πόλη - κράτος, ούτε βέβαια σε οικογένεια ούτε σε κώμη. 2. Ο δίχως πόλη από κάποια τυχαία συγκυρία: η φράση θυμίζει το Φιλοκτήτη, όπως τον παρουσιάζει ο Σοφοκλής στην ομώνυμη τραγωδία του. Τον ήρωα αυτόν τον εγκατέλειψαν μόνο και αβοήθητο στη Λήμνο, επειδή είχε κακοφορμίσει η πληγή του από το δάγκωμα ενός φιδιού. 3. Άνθρωπος δίχως σόι, δίχως νόμους, δίχως σπιτικό: ο στίχος προέρχεται από την Ιλιάδα (163). Ο άπολις, για τον Αριστοτέλη, δεν έχει και δεν υπολογίζει συγγενείς, δεν αναγνωρίζει και παραβαίνει τους νόμους, ζει χωρίς οικογένεια, ζει με άλλα λόγια αντίθετα με την ανθρώπινη φύση.
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
4
Κύρια σημεία της ενότητας 1. Η πόλη - κράτος είναι μια φυσική ύπαρξη, η οποία μάλιστα προηγείται από τον άνθρωπο ως άτομο. 2. Σκοπός της πόλης - κράτους δεν είναι μόνο το ζην, αλλά το εὖ ζην, και υπέρτατο αγαθό η αὐτάρκεια. 1. Ο άνθρωπος είναι ζώο πολιτικό, δηλαδή ον που από τη φύση του είναι πλασμένο να ζει μέσα σε κοινωνία οργανωμένη με πολίτευμα και νόμους. ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ (από το σχολικό εγχειρίδιο) Ενδεικτικές απαντήσεις 1. Η άποψη ότι «η πόλη ανήκει στην κατηγορία των πραγμάτων που υπάρχουν εκ φύσεως» προβάλλεται ως λογικό συμπέρασμα άλλων, προηγούμενων, παραδοχών. Προσπάθησε να αναπαραγάγεις – με δικά σου λόγια – το συλλογισμό (ή τους συλλογισμούς) με τον οποίο (ή με τους οποίους) ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συγκεκριμένο συμπέρασμα. Απάντηση: Ι. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, όλες οι κοινωνικές οντότητες που αρχίζουν από την οικογένεια και εξελίσσονται ως την κώμη και την πόλη ήρθαν στην ύπαρξη εκ φύσεως. Αυτές όλες οι κοινότητες σχηματίστηκαν από τη φυσική ορμή του ανθρώπου να ζήσει σε κοινωνία. Η πόλη αποτελεί το τέλος, την τελείωση, όλων των προηγούμενων κοινωνικών οντοτήτων. Άρα, ανήκει στην κατηγορία των πραγμάτων που υπάρχουν εκ φύσεως. II. Κάθε φυσική ύπαρξη έχει να εκπληρώσει ένα στόχο, το υπέρτατο αγαθό. Η πόλη έχει ως ύψιστο σκοπό την αυτάρκεια. Επομένως, η πόλη ανήκει στις οντότητες που έχουν φυσική ύπαρξη. 2. «ο άνθρωπος είναι προορισμένος από τη φύση να ζει σε πόλη»: Ποιο από τα δύο κατά τη γνώμη σου πρέπει να δεχτούμε ότι λέει στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης: α) ότι ο άνθρωπος είναι «πολιτικὸν ζῷον» ή β) ότι ο άνθρωπος είναι πολιτικὸν ζῷον «φύσει»; Εκτός αν υποστηρίζεις (με επιχειρήματα όμως από το κείμενο) ότι λέει και τα δύο. Απάντηση: Εφόσον η πόλη είναι η πιο ολοκληρωμένη φυσική ύπαρξη, είναι επόμενο ότι και ο άνθρωπος που τη δημιούργησε να είναι «ζῷον φύσει πολιτικόν». Εντάσσουμε δηλαδή και αυτή τη φράση μέσα στη συλλογιστική διαδικασία που αποδεικνύει ότι η «πόλις» ανήκει στις διάφορες μορφές κοινωνικών υπάρξεων που υπάρχουν εκ φύσεως, κατά συνέπεια ο άνθρωπος έχει εκ φύσεως την ιδιότητα να ζει μέσα σε μια πολιτική κοινωνία. Επομένως, μεγαλύτερη σημασία έχει ότι ο άνθρωπος είναι «ζῷον φύσει πολιτικόν».
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος
Αριστοτέλους «Πολιτικά»
5
Μπορεί βέβαια να ισχύει και το α’ σκέλος του ερωτήματος. Παρατηρούμε ότι στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης κάνει μια σημαντική συντακτική αλλαγή σε σχέση με το υποκείμενο. Δε μιλά πια για την πόλη αλλά για τον άνθρωπο. Άρα, στο σημείο αυτό ο φιλόσοφος θέλει να τονίσει την ιδιότητα του ανθρώπου ότι είναι «πολιτικὸν ζῷον». ----------------------------------------------------------
Αλέξανδρος Αλεξανδρίδης – ΠΕ02 Φιλόλογος