Ἠθικὰ Νικομάχεια ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΕΝΟΤΗΤΩΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑΣ ΥΛΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑ 1η Μετάφραση (Β 1, 1-3) Καθώς λοιπόν η αρετή είναι δύο ειδών η διανοητική και η ηθική, η διανοητική οφείλει τη δημιουργία και την ανάπτυξη (της) κατά το πλείστον στη διδασκαλία, γι’ αυτό χρειάζεται (έχει ανάγκη από) εμπειρία και χρόνο, ενώ η ηθική (αρετή) αποκτάται με τον εθισμό, από όπου έχει πάρει και την ονομασία (της), που παρουσιάζει μικρή διαφορά από την λέξη «έθος». Από αυτό λοιπόν είναι φανερό ότι καμιά από τις ηθικές αρετές δε διαμορφώνεται μέσα μας εκ φύσεως· γιατί κανένα από αυτά που υπάρχουν (έτσι διαμορφωμένα) εκ φύσεως δεν μπορεί να συνηθίσει (να είναι) διαφορετικά (δεν μπορεί να αποκτήσει με εθισμό μια άλλη ιδιότητα)· για παράδειγμα, η πέτρα που κινείται προς τα κάτω εκ φύσεως δεν μπορεί να συνηθίσει να κινείται προς τα πάνω, ούτε κι αν κάποιος (προσπαθεί να) τη συνηθίσει με το να τη ρίχνει προς τα πάνω συνεχώς χιλιάδες φορές, ούτε η φωτιά (μπορεί να συνηθίσει να κινείται) προς τα κάτω, ούτε τίποτα άλλο από τα πράγματα που έχουν διαμορφωθεί από τη φύση αλλιώς (δεν) μπορεί να συνηθίσει διαφορετικά. Επομένως οι αρετές δεν διαμορφώνονται μέσα μας ούτε εκ φύσεως ούτε σε αντίθεση προς τη φύση μας, αλλά έχουμε από τη φύση την ιδιότητα να τις δεχτούμε, και τελειοποιούμαστε (σε αυτές) με τον εθισμό (τη συνήθεια). ΕΝΟΤΗΤΑ 2η Μετάφραση (Β 1, 4) Ακόμα πρώτα αποκτούμε τις δυνατότητες αυτών που μας μεταβιβάζονται εκ φύσεως κι έπειτα πραγματοποιούμε τις αντίστοιχες ενέργειες (πράγμα που είναι φανερό στις αισθήσεις· δηλαδή δεν αποκτήσαμε τις αισθήσεις λόγω του ότι είδαμε πολλές φορές ή ακούσαμε πολλές φορές αλλά αντίθετα έχοντάς τες κάναμε χρήση τους, δεν τις αποκτήσαμε γιατί κάναμε χρήση τους). Τις αρετές ωστόσο (τις) αποκτούμε αφού πρώτα τις εξασκήσουμε, όπως ακριβώς(συμβαίνει) και στις άλλες τέχνες· διότι αυτά που πρέπει να τα μάθουμε και (στη συνέχεια ) να τα εξασκούμε· για παράδειγμα, (οι άνθρωποι) γίνονται οικοδόμοι με το να χτίζουν και καθαριστές με το να παίζουν κιθάρα· έτσι λοιπόν γινόμαστε δίκαιοι με το να κάνουμε δίκαιες πράξεις, 1
(γινόμαστε) συνετοί με το να κάνουμε συνετές πράξεις, (γινόμαστε) γενναίοι με το να κάνουμε γενναίες πράξεις.
ΕΝΟΤΗΤΑ 3η Μετάφραση (Β 1, 5-7) (Τούτο) το επιβεβαιώνει και αυτό που συμβαίνει στις πολιτείες οι νομοθέτες δηλαδή κάνουν τους πολίτες αγαθούς με το να τους συνηθίζουν (σε αγαθές πράξεις), και η επιδίωξη κάθε νομοθέτη είναι αυτή, ενώ όσοι δεν την πραγματοποιούν σωστά αποτυγχάνουν, και σε αυτό ακριβώς διαφέρει το καλό πολίτευμα από το λιγότερο καλό. Ακόμα κάθε αρετή από τις ίδιες προϋποθέσεις και τις ίδιες επιδράσεις και δημιουργείτε και καταστρέφεται, και όμοια επίσης (κάθε) τέχνη· διότι οι κιθαρίστες γίνονται και επιδέξιοι και αδέξιοι από το παίξιμο τους στην κιθάρα. Με ανάλογο τρόπο και οι οικοδόμοι και όλοι οι υπόλοιποι· διότι με το να χτίζουν σωστά θα γίνουν καλοί οικοδόμοι, ενώ με το να χτίζουν άσχημα (θα γίνουν) κακοί. Γιατί αν (τα πράγματα) δεν ήταν έτσι, καθόλου δεν θα χρειαζόταν ο άνθρωπος που θα δίδασκε, αλλά όλοι θα γεννιόνταν (ή) καλοί ή κακοί. ΕΝΟΤΗΤΑ 4η Μετάφραση Έτσι λοιπόν συμβαίνει και με τις αρετές· δηλαδή με το να κάνουμε όσα απαιτούνται στη συναλλαγή μας με τους άλλους ανθρώπους γινόμαστε άλλοι δίκαιοι, άλλοι άδικοι, (και) με το να κάνουμε επίσης όσα μας αναγκάζουν οι φοβερές περιστάσεις και με το να συνηθίζουμε να φοβόμαστε ή να έχουμε θάρρος, (γινόμαστε) άλλοι ανδρείοι άλλοι δειλοί. Όμοια συμβαίνει και με τις επιθυμίες και με τις εξάψεις της οργής (μας)· δηλαδή άλλοι γίνονται συνετοί και πράοι, άλλοι ασυγκράτητοι και οξύθυμοι, με το να συμπεριφέρονται σ' αυτές τις περιστάσεις οι πρώτοι με τον ένα τρόπο, οι δεύτεροι με τον άλλο. Λοιπόν με ένα λόγο τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας διαμορφώνονται από τις αντίστοιχες ενέργειες. Γι’ αυτό πρέπει να προσδίδουμε μια ορισμένη ποιότητα στις ενέργειες μας· διότι ανάλογα με τις ειδοποιούς διαφορές τους έρχονται ως επακόλουθο οι «έξεις». Λοιπόν δεν έχει μικρή σημασία το να συνηθίζουμε από την πιο μικρή ηλικία στον έναν ή στον άλλον τρόπο (συμπεριφοράς), αλλά (έχει) πάρα πολύ μεγάλη (σημασία), μάλλον τη μέγιστη. 2
ΕΝΟΤΗΤΑ 5η Μετάφραση Πρέπει λοιπόν να θεωρούμε (αποδεικτικό) σημάδι ότι έχουν πια διαμορφωθεί οι«έξεις» την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια (= το ευχάριστο ή το δυσάρεστο συναίσθημα) που συνοδεύει τις πράξεις· διότι αυτός που απέχει από τις σωματικές απολαύσεις και χαίρεται ίσα ίσα γι' αυτό (είναι) συνετός, όμως αυτός που δυσανασχετεί (γι' αυτό) (είναι) ακόλαστος, και αυτός που υπομένει τους κινδύνους και χαίρεται ή έστω δε δυσαρεστείται (είναι) ανδρείος, όποιος όμως δυσαρεστείται (είναι) δειλός. Πραγματικά η ηθική αρετή αφορά τις ευχαριστήσεις και τις δυσαρέσκειες. Διότι εξαιτίας της ευχαρίστησης κάνουμε τις ευτελείς πράξεις κι εξαιτίας της δυσαρέσκειας απέχουμε από (αποφεύγουμε) τις καλές (πράξεις). Γι' αυτό πρέπει αμέσως από την πιο μικρή ηλικία να έχουμε πάρει τέτοια αγωγή, ώστε και να ευχαριστιόμαστε και να δυσανασχετούμε γι' αυτά που πρέπει, όπως λέει ο Πλάτων· γιατί η σωστή εκπαίδευση είναι τούτη. ΕΝΟΤΗΤΑ 6η Μετάφραση Απαιτείται όμως να πούμε όχι έτσι μόνο, ότι δηλαδή (η αρετή είναι) μια «έξη», αλλά και. τι λογής «έξη». Πρέπει λοιπόν να λεχθεί ότι κάθε αρετή, όποιου πράγματος είναι αρετή, και το ίδιο (το πράγμα) το κάνει να βρίσκεται στην τελειωτική του καλή κατάσταση και το βοηθά να εκτελέσει με το σωστό τρόπο το έργο του, όπως για παράδειγμα η αρετή του ματιού και το μάτι καθιστά αξιόλογο και το έργο του· διότι χάρη στην αρετή του ματιού βλέπουμε καλά. Παρόμοια η αρετή του αλόγου καθιστά το άλογο αξιόλογο και καλό στο να τρέχει και στο να μεταφέρει τον αναβάτη και στο να αντιμετωπίσει τους εχθρούς. Αν λοιπόν τούτο ισχύει έτσι όμοια για όλα, (τότε) και η αρετή του ανθρώπου θα είναι «έξη» χάρη στην οποία ο άνθρωπος γίνεται καλός και χάρη στην οποία θα επιτελεί σωστά το έργο του. Πώς θα γίνει αυτό, θα γίνει φανερό κι έτσι, αν εξετάσουμε (=προσπαθήσουμε να δούμε) τι λογής είναι η φύση της. ΕΝΟΤΗΤΑ 7η Μετάφραση (Β 6, 4-8) Σε κάθε τι λοιπόν που είναι συνεχόμενο και μπορεί να διαιρεθεί είναι δυνατό να ξεχωρίσουμε το μεγαλύτερο, το μικρότερο ή το ίσο, και 3
μάλιστα ή (να τα δούμε) σε σχέση με το ίδιο το πράγμα ή σε σχέση με εμάς και βέβαια το ίσο είναι ένα μέσο μέγεθος ανάμεσα σε ότι υπερέχει (υπερβολή) και σε ότι υπολείπεται (έλλειψη). Μέσο, από την άποψη του πράγματος, εννοώ αυτό που απέχει εξίσου και από το ένα και από το άλλο άκρο, το οποίο είναι ένα και το ίδιο για όλους, ενώ από την άποψη την δική μας αυτό που ούτε μας περισσεύει ούτε μας λείπει· και αυτό δεν είναι ένα, ούτε το ίδιο για όλους. Για παράδειγμα, αν τα δέκα είναι πολλά και τα δύο λίγα, τα έξι παίρνουν (συνήθως) ως μέσον σε σχέση με το πράγμα· γιατί είναι ίδια (ίση) η διαφορά τους από τα λιγότερα και η διαφορά τους από τα περισσότερα· και αυτό είναι μέσο από άποψη αριθμητικής αναλογίας. Όμως (το μέσο) σε σχέση με εμάς δεν είναι σωστό να νοηθεί έτσι· διότι αν για κάποιον δέκα μνων φαγητό είναι πολύ και δύο μνων είναι λίγο, ο προπονητής δεν θα του συστήσει έξι μνες· γιατί ίσως και αυτό είναι πολύ γι’ αυτόν που θα το καταναλώσει ή (του είναι) λίγο· πράγματι, για τον Μίλωνα (είναι) λίγο, ενώ γι’ αυτόν που αρχίζει τα γυμνάσματα (είναι) πολύ. Όμοια και στο τρέξιμο και στην πάλη. Έτσι λοιπόν κάθε ειδήμονας αποφεύγει την υπερβολή και την έλλειψη, και επιζητεί το μέσο και αυτό προτιμά και μάλιστα μέσο όχι σε σχέση με το πραγματικό αντικείμενο, αλλά σε σχέση με τα δικά μας μέτρα. ΕΝΟΤΗΤΑ 8η Μετάφραση (Β 6, 9-10) Αν λοιπόν κάθε επιστήμη (τέχνη) εκπληρώνει το έργο της άρτια με αυτό τον τρόπο, αποβλέποντας δηλαδή προς το μέσο και κατευθύνοντας σε αυτό τα έργα (της) (γι’ αυτό και συνηθίζουν να προσθέτουν στο τέλος για τα έργα που είναι άρτια ότι δεν είναι δυνατόν ούτε να αφαιρέσει ούτε να προσθέσει κανείς (κάτι), με τη σκέψη ότι η υπερβολή και η έλλειψη φθείρει την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασφαλίζει· και οι άξιοι τεχνίτες, όπως λέμε, εργάζονται αποβλέποντας σε αυτό)· και (αν) η αρετή, όπως ακριβώς και η φύση είναι ακριβέστερη και ανώτερη από κάθε τέχνη, τότε (η αρετή) θα έχει για στόχο της το μέσο. Εννοώ την ηθική (αρετή)· διότι αυτή σχετίζεται με τις συναισθηματικές διαθέσεις και τις πράξεις, και σε αυτές ακριβώς υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσο.
4
ΕΝΟΤΗΤΑ 9η Μετάφραση (Β 6, 10-13) Για παράδειγμα, είναι δυνατόν κανείς και να φοβηθεί και να δείξει θάρρος και να επιθυμήσει και να οργιστεί και να ευσπλαχνιστεί , και, γενικά, να ευχαριστηθεί και να δυσαρεστηθεί και πολύ και λίγο, και τα δύο αυτά δεν είναι καλά ˙ το να αισθάνεται (όλα αυτά) κανείς τη στιγμή που πρέπει και με αφορμή τα πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που πρέπει, είναι το μέσο και το άριστο, το οποίο είναι (χαρακτηριστικό) της αρετής. Παρόμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσο. Η αρετή ακριβώς έχει να κάνει με τα ψυχικά αισθήματα και τις πράξεις, στα οποία η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν λάθος και κατακρίνονται ενώ το μέσο επαινείται και είναι το σωστό· και τα δύο αυτά (δηλαδή να επαινείται και να είναι το σωστό) πάνε μαζί με την αρετή. Επομένως η αρετή είναι μια μεσότητα γιατί έχει για στόχο της το μέσο. ΕΝΟΤΗΤΑ 10η Μετάφραση (Β 6, 14-16) Και κάτι ακόμη: Το λάθος γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το καλό και το άπειρο πάνε μαζί, όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι, ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο), το σωστό όμως γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γι’ αυτό και το πρώτο είναι εύκολο, ενώ το άλλο είναι δύσκολο: είναι εύκολο, πράγματι, αν αποτύχεις στον στόχο σου και είναι δύσκολο να τον πετύχεις)· να γιατί η υπερβολή και η έλλειψη είναι χαρακτηριστικά της κακίας και η μεσότητα της αρετής: «καλοί με έναν μόνο τρόπο, κακοί με χίλιους τόσους τρόπους.» Η αρετή λοιπόν είναι μία έξη (=μια μόνιμα διαμορφωμένη κατάσταση) α) επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο, β) βρίσκεται στο μέσον, στο όμως το ‘σε σχέση με εμάς’· το μέσον αυτό καθορίζεται από τη λογική –πιο συγκεκριμένα, από τη λογική, πιστεύω, που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος. Είναι μεσότητα μεταξύ δύο κακιών, που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής και η άλλη από την πλευρά της έλλειψης· και ακόμη με το νόημα ότι ορισμένες κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες πάλι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει, είτα στα «πάθη» είτε στις πράξεις, ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον. 5