Tarikhceye jonbeshay meli kurd

‫ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﻛﺮد‬ ‫) از ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم (‬

‫آﺑﺎﻧﻤﺎه ‪1363‬‬

‫ﺳﻌﻴﺪ ﺑﺪل‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﻛﺮد ‪ ‬‬ ‫) از ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم‪ ( ‬‬

‫ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب‪ :‬ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي ﺟﻨﺒﺶ ﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﻛﺮد ) از ﻗﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ ﺗـﺎ ﭘﺎﻳـﺎن‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم (‬ ‫ﺗﺎﻟﻴﻒ‪ :‬دﻛﺘﺮ ﺻﺎدق ﺷﺮﻓﻜﻨﺪي)ﺳﻌﻴﺪ ﺑﺪل(‬ ‫ﺗﺎﻳﭗ‪ :‬ﻏﺎﻟﺐ ﺣﺒﻴﺒﻲ‬ ‫وﻳﺮاﻳﺶ‪ :‬ﻛﻴﻬﺎن ﻳﻮﺳﻔﻲ‬ ‫ﻃﺮح ﺟﻠﺪ و ﺻﻔﺤﻪ آراﻳﻲ‪ :‬ﺳﺮﺑﺴﺖ اروﻣﻴﻪ‬ ‫ﭼﺎپ اول‪ :‬آﺑﺎﻧﻤﺎه ‪1363‬‬ ‫ﭼﺎپ دوم‪ 1392 :‬ﺧﻮرﺷﻴﺪي‪ ‬ـ ارﺑﻴﻞ‬ ‫ﻧﺎﺷﺮ‪ :‬اﺗﺤﺎدﻳﻪي داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن دﻣﻜﺮات ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻳﺮان‬

‫‪ ii‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺆﻟﻒ ‪1 ............................................................................................‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اول‬ ‫ﻓﺼﻞ اول ـ ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن در اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬

‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻓﺌﻮدال ‪9 ......................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم ـ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‬ ‫ﻧﻬﻀﺖ ﺑﺎﺑﺎن ‪18 ..........................................................................................‬‬ ‫ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ و ﻓﺘﺢ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ‪20 ......................................................................‬‬ ‫ﻧﻬﻀﺖ ﺑﺪرﺧﺎن ‪26 ......................................................................................‬‬ ‫ﻳﺰداﻧﺸﻴﺮ ‪30................................................................................................‬‬ ‫ﻗﻴﺎم ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺷﻤﺰﻳﻨﺎن ‪33......................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ وﺿﻊ ﻛﺮدﻫﺎ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ‪ 19‬و اواﻳﻞ ﻗﺮن ‪20‬‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ‪44.....................................................‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﻛﺮد ‪47................................................................‬‬ ‫ﺳﺎلﻫﺎي اول ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول ‪56................................................................‬‬ ‫‪iii‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺳﺎلﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ اول ﺟﻬﺎﻧﻲ ‪58 .............................................‬‬ ‫ﭘﻴﻤﺎن ﺳﻮر ‪67 ............................................................................................‬‬ ‫ﭘﻴﻤﺎن ﻟﻮزان و ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺘﻌﻤﺎري ﻛﺮدﺳﺘﺎن ‪74................................................‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم ـ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ دو ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ اول ـ اﻳﺮان‬ ‫‪1‬ـ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ آﻗﺎ ﺷﻜﺎك)ﺳﻤﻜﻮ( ‪82..............................................................‬‬ ‫‪2‬ـ ﺷﻮرشﻫﺎي ﺟﻨﻮب ﻛﺮدﺳﺘﺎن ‪96 ............................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم ـ ﻋﺮاق‬ ‫‪1‬ـ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺸﻮر ﻋﺮاق ـــ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮزﻧﺠﻲ ‪99.....................................‬‬ ‫‪2‬ـ ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ ﺑﺎرزان ‪116...........................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺮﻛﻴﻪ‬ ‫اﻟﻒ ـ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺮﻛﻴﻪ و ﻧﻘﺶ ﻛﺮدﻫﺎ ‪124 ........................................‬‬ ‫ب ـ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﻛﺮد در ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺮﻛﻴﻪ ‪133 ..........................‬‬ ‫‪1‬ـ ﺟﻨﺒﺶ ﺷﻴﺦ ﺳﻌﻴﺪ ﭘﻴﺮان )‪135 ................................................... (1925‬‬ ‫‪2‬ـ "ﺧﻮﻳﺒﻮن" و ﺟﻨﺒﺶ آرارات ‪142 ..........................................................‬‬ ‫‪3‬ـ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻘﺎوﻣﺖ "درﺳﻴﻢ" و ﺳﻴﺪ رﺿﺎ)‪ 1938‬ـ ‪155 .................. (1936‬‬

‫‪iv‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺮﻓـﺮاز و ﻧﺸـﻴﺐ ﺟﻨـﺒﺶ آزادﻳﺨـﻮاﻫﻲ ﻣﻠـﺖ ﻛـﺮد در ﻫـﺮ ﺑﺨـﺶ از‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺣﻜﺎﻳﺖ ﺣﻤﺎﺳﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ و از ﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﻲ ﻓﺮزﻧﺪان اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻠﺖ اﺳﺖ و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل درﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪه وﻗﺎﻳﻌﻲ ﺗﻠﺦ ﻛﻪ ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﺧﻮد ﻛﺮدﻫـﺎ و‬ ‫رﻫﺒﺮان اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﺧﻮاﻧﺸﻲ ﻧﺎدﻗﻴﻖ از وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد وﺷﺮاﻳﻂ ﺟﻬﺎﻧﻲ داﺷﺘﻪ اﻧـﺪ و‬ ‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ آﻧﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﺻﻒ آراﻳﻲﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪﻳﻲ و ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﺧﻮد را آراﻳﺶ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲآﻣﻮزد ﻛﻪ ﺳﻮاي ﻋﻠﻞ ﺧـﺎرﺟﻲ و ﻣﺤﻴﻄـﻲ‪ ،‬اﺻـﻠﻲ‬ ‫ﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻦ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎ و ﻗﻴﺎم ﻫﺎي ﭘﻲ در ﭘﻲ ﻛﺮدﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻘﺪان اﻧﺴﺠﺎم‬ ‫و اﺗﺤﺎد در ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺮدﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻫﻴﺒﺖ اﻓﺴﺮان ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و ﺻـﻔﻮي‬ ‫و ‪ ...‬ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﻊ اﻻﺳﻒ ﺷﻤﺸﻴﺮ آﻧﻬـﺎ ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﻋﻠﻴـﻪ‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎز ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ آﻣـﻮزد ﻛـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ راه ﺑـﺮون رﻓـﺖ از وﺿـﻌﻴﺖ‬ ‫زﻳﺮدﺳﺘﻲ ﻛﺮدﻫﺎ و ﺗﺤﻘﻖ ﺣﻘﻮق آﻧﺎن‪ ،‬اﺗﺤﺎد و ﻫﻤﺼﺪاﻳﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷـﻤﻨﺎن اﻳـﻦ‬

‫‪v‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ و اﻳﻦ ﻣﻠﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﺻﻠﻲ ﻣﻬﻢ ﻛﻪ ﻣﻠﺖ ﻛﺮد ﺗـﺎ ﻫﻨـﻮز ﻫـﻢ از ﻓﻘـﺪان آن‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻟﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﻣﺎﺣﺼﻞ زﺣﻤﺎت ﺑﺰرﮔﻤﺮدي از ﺗﺒﺎر دراﻳﺖ و ﺷﺠﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣـﺎ‬ ‫ﺣﺼﻞ ﺗﻼش رﻫﺒﺮ ﺷﻬﻴﺪ ﺟﻨﺒﺶ ﻛﺮدﺳﺘﺎن و دﺑﻴﺮ ﻛﻞ ﺣﺰب دﻣﻜﺮات ﻛﺮدﺳـﺘﺎن‬ ‫اﻳﺮان دﻛﺘﺮ"ﺻﺎدق ﺷﺮﻓﻜﻨﺪي" ﻛﻪ ﻧﺰد ﻣﻠﺖ ﻛﺮد ﺑﻪ "ﻛﺎك ﺳـﻌﻴﺪ ﭘﻴﺸـﻤﺮﮔﺎن"‬ ‫ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬دﻛﺘﺮ ﺷﺮﻓﻜﻨﺪي اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﭽﻪ را در ﺑﺤﺒﻮﺣﻪ ي ﺟﻨﮓ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن و‬ ‫ﻳﻮرش ﻧﻴﺮوﻫﺎي دوﻟﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن و ﺗﺤﻤﻴﻞ ﺟﻨﮓ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻠﺖ در دﻫﻪ‬ ‫‪ 60‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ ﺧـﻮد ذﻛـﺮ ﻧﻤـﻮده ﻫـﺪف از ﻧﮕـﺎرش اﻳـﻦ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﺗﻨﻬﺎ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻫـﺮ ﭼـﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﻓﺮزﻧـﺪان اﻳـﻦ ﻣﻠـﺖ ﺑـﺎ ﺗـﺎرﻳﺦ ﺧـﻮﻧﻴﻦ‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﮕﺎﻧﺸﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺪت زﻣﺎن زﻳﺎدي از ﭼﺎپ ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻲ ﮔﺬرد و ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻛﺎﻏـﺬي‬ ‫آن در دﺳﺘﺮس ﻧﺒﻮده و ﻧﺴﺨﻪ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ آن ﻫﻢ داراي ﻛﻴﻔﻴـﺖ آﻧﭽﻨـﺎﻧﻲ ﻧﻤـﻲ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺎس اﺗﺤﺎدﻳﻪ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن دﻣﻜﺮات ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻳﺮا ن ﺑـﺮ آن ﺷـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺖ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺟﻮﻳﻨـﺪﮔﺎن ﺗـﺎرﻳﺦ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴـﻢ ﻛـﺮدي‪ ،‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﺘﺎب را ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻣﻴﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎﻣﻲ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ در راﺳﺘﺎي‬ ‫ﺗﺤﻘﻖ ﺣﻘﻮق ﻣﻠﺘﻤﺎن‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از دو ﺟﻬﺖ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ از اﻳـﻦ‬ ‫ﻟﺤﺎظ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻣﻠﺖ ﻛﺮد را ﺑﺎز ﮔﻮ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و دوم اﻳﻨﻜـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﺘﺎب ﻣﺎﺣﺼﻞ ﻗﻠﻢ ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﻨﮕﺮ دﻣﻮﻛﺮاﺳﻴﺨﻮاﻫﻲ و زﻳﺮ ﺗﻮﭘﺒـﺎران‬ ‫‪vi‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫و ﺑﻤﺒﺎران ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺘﺨﺎﺻﻢ دوﻟﺖ ﻣﺮﻛﺰي آن را ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ راﺳـﺘﺎ‬ ‫اﺗﺤﺎدﻳﻪ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن دﻣﻜﺮات ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻳﺮان ﻣﻔﺘﺨﺮ اﺳﺖ ﺑﻌـﺪ از ﺳـﭙﺮي ﺷـﺪن‬ ‫‪ 21‬ﺳﺎل از ﺷﻬﺎدت ﻛﺎك ﺳﻌﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﻬـﺪ ﺑـﻪ آرﻣﺎﻧﻬـﺎي واﻻي اﻳﺸـﺎن و دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺷﻬﻴﺪان ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺗﺤﺎدﻳﻪ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن دﻣﻜﺮات ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻳﺮان‬ ‫ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪ 1392‬ﺧﻮرﺷﻴﺪي‬

‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪vii‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

viii

‫‪ ‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺆﻟﻒ‬ ‫در ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﺣﺰب دﻣﻜﺮات ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻳـﺮان آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ " :‬ﻣـﺪﺗﻬﺎ‬ ‫اﺳﺖ ﺧﻠﻖ ﻛﺮد ﺑﺨﺎﻃﺮ آزادي و در راه ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺣﻖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮد ﻣﺒﺎرزه‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮاﺳﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺷﺎﻫﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪي ﺧﻮﻧﻴﻦ ﻣﻠﺖ ﻣﺎ اﺳﺖ‪ .‬از آﻏﺎز ﻗـﺮن‬ ‫ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺗﺎ ﺟﻨﮓ دوم ﺟﻬﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ"‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﺑﻨﺪﻫﺎي ﺳﺮود ﻣﻠﻲ ﻛﺮدﻫﺎ *اي رﻗﻴﺐ* ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ‪ " :‬ﻣـﺎ ﻓﺮزﻧـﺪان‬ ‫رﻧﮓ ﺳﺮخ و اﻧﻘﻼﺑﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻨﮕﺮﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪي ﻣﺎ ﭼﻪ ﺧﻮﻧﻴﻦ اﺳﺖ"‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﺷﺎرهﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺧﻠﻖ ﻛﺮد ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪي ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺧـﻮد‬ ‫اﻓﺘﺨﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻛﻮﺷﺶﻫﺎي اﻧﻘﻼﺑﻲ اﺳﻼف ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺧـﻮد را ارج ﻣـﻲﻧﻬـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫واﻗﻌﻴﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ آﮔﺎﻫﻲ دﻗﻴﻖ و ﻋﻤﻴﻖ از اﻳـﻦ ﮔﺬﺷـﺘﻪي ﭘﺮﺣﺎدﺛـﻪ ﭼﻨـﺪان‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺴﻴﺎرﻧﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺎم اﻏﻠﺐ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﻣﻠﻲ و رﻫﺒﺮان ﻗﻴـﺎمﻫـﺎي‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺧﻠﻖ ﻛﺮد را ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺟﺰ ﺷﻤﺎرِ اﻧﺪﻛﻲ از آﻧﻬﺎ آﮔﺎﻫﻲﺷـﺎن‬ ‫از اﻳﻦ ﺣﺪ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻤﻲرود و از ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻗﻴﺎمﻫﺎ و ﺷﺮاﻳﻂ و اوﺿﺎﻋﻲ ﻛـﻪ ﻗﻴـﺎم در‬ ‫آن روي داده اﺳﺖ ﭼﻨﺪان ﻣﻄﻠﻊ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦ رو اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﻬﻴﻪي ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي‬ ‫ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﻴﺪ ﻛﻪ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي آن ﻫﻤﺎن ﺑﻬﺮهاي ﻛﻪ از ﻳﻚ ﺗـﺎرﻳﺦ‬

‫‪1‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫واﻗﻌﻲ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲرود‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ وﻗﺎﻳﻊ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴـﻞ و‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻪاﻧﺪوزي‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﺗﺬﻛﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﻲﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬ ‫‪1‬ـ واﻗﻌﻴﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﮕﺎرش ﺗـﺎرﻳﺨﻲ در ﻣـﻮرد ﺟﻨـﺒﺶﻫـﺎي ﻣﻠـﻲ ﻛـﺮد‬ ‫ﺑﺮﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﺑﺎدي اﻣﺮ ﺑﻨﻈﺮ ﺑﺮﺳﺪ ﻛﺎر ﭼﻨﺪان آﺳﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺧﻠﻖ ﻛﺮد در ﻃﻲ ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻣـﻮرد‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻧﺮﺳﻴﺪهاﻧﺪ و ﻛﺮدﻫﺎ ﻛﻤﺎﻛﺎن ﻣﺤﺮوم از ﺣﻘﻮق ﻣﻠﻲ ﺧـﻮﻳﺶ‪ ،‬اﻣﻜـﺎن اﻳـﻦ را‬ ‫ﻧﻴﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪي ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻜﺎوﻧﺪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻨﮕﺎرﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﻳﺎ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﻪ رواﻳﺖ از دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻠﻖ ﻛﺮد اﺳﺖ و ﻳﺎ از ﺳـﻮي‬ ‫وﻗﺎﻳﻊﻧﮕﺎران و ﺗﺎرﻳﺦﻧﻮﻳﺴﺎﻧﻲ داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ آن را ﺑـﻪ ﻧﺎﭼـﺎر از‬ ‫ﻛﺎﻧﺎلﻫﺎي دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻠﻖ ﻛﺮد ﺑﻪ دﺳﺖ آوردهاﻧﺪ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧـﻪ‬ ‫در ﺗﺮﻛﻴﻪي "آﺗﺎﺗﻮرك" و "ﻋﺼﻤﺖ اﻳﻨﻮﻧﻮ" از ﺗﺎرﻳﺦ واﻗﻌﻲ ﺧﻠﻖ ﻛﺮد آﮔـﺎﻫﻲ‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﻛﺮد درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻧﺎم "ﻛﺮد" ﻫﻢ از ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺎت ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ؟‬ ‫‪2‬ـ اﺷﻜﺎل ﻛﻤﺒﻮد ﻳﺎ ﻋﺪم ﺻﺤﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﮔﺮ ﻫﻢ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﺎدي از راه‬ ‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎبﻫﺎ و اﺳﻨﺎد و ﻣﺮاﺟﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻗﺎﺑﻞ رﻓﻊ ﺑﺎﺷﺪ در ﺷـﺮاﻳﻄﻲ‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﻓﺮآﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ در ﺷﺮاﻳﻂ زﻧـﺪﮔﻲ ﺧـﺎرج از ﺷـﻬﺮﻫﺎ و‬ ‫ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﺷﺪﻳﺪ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﻮرد ﻟﺰوم‪ ،‬ﻣﻘﻴﺎس وﺳـﻴﻊﺗـﺮي‬

‫‪2‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان ﺑﻪ ﻃـﻮر ﻗﻄـﻊ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ اﺷـﻜﺎل در ﻧـﻮاﻗﺺ و‬ ‫اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ دﻳﺪهي اﻏﻤﺎض ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪3‬ـ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﻠﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮاي ﺗﻬﻴﻪي اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدهاﻧﺪ از‪:‬‬ ‫در درﺟﻪي اول ـــ ﻛﺘﺎب "ﻛﺮدﺳﺘﺎن و ﻛﺮدﻫﺎ" ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ "ژرار ﺷﺎﻟﻴﺎن"‬ ‫و ﺑﻪ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﻲ " ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻗﺎﺳـﻤﻠﻮ"‪" ،‬ﻛﻨـﺪال"‪" ،‬ﻋﺼـﻤﺖ ﺷـﺮﻳﻒ" و‬ ‫"م‪.‬ﻧﺎزدار" ) ﭼﺎپ "ﻣﺎﺳﭙﺮو" ‪ 1978‬ﭘﺎرﻳﺲ (‬ ‫ﺑﺨﺶ اول ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي ﺣﺎﺿﺮ و ﺑﻪ وﻳﮋه ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻗـﺮن ‪ 19‬را ﻣـﻲﺗـﻮان در‬ ‫واﻗﻊ ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺧﻼﺻﻪ ﺷـﺪهﻳـﻲ از ﺑﺨﺸـﻲ از اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب داﻧﺴـﺖ ﻛـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ‬ ‫"ﻛﻨﺪال" ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دوﻣﻴﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻮرد ﻣﺮاﺟﻌﻪ‪ ،‬ﻛﺘﺎب "ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠـﻲ ﻛـﺮد" ﻧﻮﺷـﺘﻪي "ﻛـﺮﻳﺲ ـ‬ ‫ﻛﻮﭼﺮا" اﺳﺖ) اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﻼﻣﺎرﻳﺴﻮن ‪ 1979‬ﭘﺎرﻳﺲ(‪.‬‬ ‫ﺳﻮﻣﻴﻦ و ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻬﻢ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدهاﻧﺪ از‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻛﺮدي‬ ‫ﻛﺘﺎب" ﺧﻠﻔﻴﻦ" ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎر روس ﺑﺎ ﻧﺎم‪" :‬ﺟﺪال ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﺮدﺳﺘﺎن" و "ﻛﺮدﻫـﺎ"‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪي "ﺣﺴﻦ ارﻓﻊ"‪.‬‬ ‫‪4‬ـ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ در اﺻﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻘﺎﻻﺗﻲ ﺑﺮاي درج در روزﻧﺎﻣﻪي"‬ ‫ﻛﻮردﺳﺘﺎن" ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻠﺖ اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻌﻀﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪيﻫﺎي‬ ‫ﻧﺎﻛﺎﻣﻞ و ﻧﻴﺰ ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮﺟﺰﮔﻮﻳﻲﻫﺎ ﻳﺎ ﺑﺮﻋﻜﺲ زﻳﺎدهﻧﻮﻳﺴﻲﻫﺎي ﮔﺎهﺑﮕﺎه داﻧﺴـﺖ‬

‫‪3‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻛﻤﺒﻮد وﻗﺖ ﺗﻬﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻳﺎ در دﺳﺘﺮس ﺑﻮدن ﻛـﻢ و زﻳـﺎد ﺻـﻔﺤﺎت‬ ‫روزﻧﺎﻣﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﻫﻤﻪي اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﻴﺪ ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﻧﺪﻛﻲ از اﺣﺘﻴﺎج ﻣﺒﺮم ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ را ﺑﺮآورده ﺳﺎزد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در اﻳﻦ‬ ‫ﻛﻮﻳﺮ ﺧﺸﻚ‪ ‬ﻛﻢآﮔﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻗﻄﺮهي آﺑﻲ ﻫﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﻧﺎﭼﻴﺰي ﺧـﻮد در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‬ ‫درﻳﺎ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﻧﻌﻤﺘﻲ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻴﻮه ﺟﻮ‪ /‬ﺑﻬﻤﻦﻣﺎه ‪1360‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﺨﺶ اول) از ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول(‬

‫‪5‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول‬ ‫ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن در اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﺘﺎً ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﻲ آن دﺳﺘﻪ از ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛـﻪ آﮔـﺎﻫﻲ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ آﻧـﺎن ﺑـﻪ‬ ‫اﻧﺪازهي ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ و اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا در ﺑﺨـﺶ اول ﺗﺎرﻳﺨﭽـﻪ‬ ‫ﻓﻘﻂ از اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﻲﺷﻮد در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﻓﻌﻠـﻲ‬ ‫ﺑﻴﻦ ﭼﻬﺎر دوﻟﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ‪ ،‬اﻳﺮان‪ ،‬ﻋﺮاق و ﺳﻮرﻳﻪ ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﺷـﺪه اﺳـﺖ؟‪ ،‬ﻳـﺎدآوري‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ دوﻟﺖﻫﺎي ﻋﺮاق و ﺳﻮرﻳﻪ ﻓﻘﻂ ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻞ اول در‬ ‫اواﻳﻞ اﻳﻦ ﻗﺮن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﻫﺮ دو ﺟﺰو اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﻴﻦ اﻳﺮان و اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺨﺶ ﻋﻈﻴﻢ آن ﺟﺰو دوﻟﺖ اﺧﻴﺮ ﺑﻮد و ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﺟﻨـﺒﺶﻫـﺎ و‬ ‫ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻧﻮﻳﻦ ﻣﻠﻲ ﻛﺮد ﻫﻢ در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزده در ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺨﺶ از ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑـﻪ‬ ‫وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ اﺣﺴﺎس ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻠﻲ ﻛﺮد در ﻧﺰد ﺑﻌﻀﻲ از اﻓﺮاد ﺗﺤﺼﻴﻠﻜﺮده و‬ ‫ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﻴﻠﻲ زودرس ﺑـﻮده اﺳـﺖ اﻣـﺎ از ﭘﻴـﺪاﻳﺶ ﭘﺎﻳﮕـﺎه اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ ﻛﺮد‪ ،‬زﻣﺎن ﭼﻨﺪان درازي ﻧﻤﻲﮔﺬرد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻳﻚ ﺳﺮي ﻋﻠـﺖﻫـﺎي‬

‫‪6‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ دارد ﻛﻪ از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺮرات ﺧﺎﺻﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‬ ‫در ﻣﻮرد ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺗﺪوﻳﻦ و اﺟﺮا ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن در اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ رواﺑﻂ ﻛﺮد ـ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﺮﻣﻲﮔـﺮدد‪ .‬در آن‬ ‫زﻣﺎن ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﺎ اﻣﺮا و اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺧﻮد در ﺣـﺎل ﺟﻨـﮓ داﺋـﻢ ﻋﻠﻴـﻪ‬ ‫ﺷﺎﻫﺎن اﻳﺮان ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ آن را ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﺧـﻮد ﺿـﻤﻴﻤﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1514‬ﻣﻴﻼدي ﺟﻨﮓ ﺑﻴﻦ اﻳـﺮان و ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ در‬ ‫ﭼﺎﻟﺪران) واﻗﻊ در ﺷﻤﺎل ﻛﺮدﺳﺘﺎن و ﻧﺰدﻳﻜﻲﻫﺎي ﺧﻮي( روي داد‪ ،‬اﻣـﺮاي ﻛـﺮد‬ ‫در ﻛﻨﺎر ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﻴﻢ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺻﻔﻮي ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و در ﭘﻴـﺮوزي‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ رول ﻋﻤﺪهاي ﺑﺎزي ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﭘﺲ از ﭘﺎﻳـﺎن ﺟﻨـﮓ‪،‬‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﻴﻢ ﺑﺎ اﻣﺮاي اﺻﻠﻲ ﻛﺮد ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﺑﺴﺖ ﻛﻪ در ذﻳﻞ اﺻﻮل آن ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ را در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﺟﺒﻬﻪﮔﻴﺮي ﻛﺮدﻫﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺬﻫﺒﻲ دﺧﺎﻟﺖ‬ ‫داﺷﺖ زﻳﺮا ﻛﺮدﻫﺎ ﺳﻨﻲﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻣﺬﻫﺐ آﻧﺎن ﺑـﻮد‬ ‫ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻨﺎر ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺻﻔﻮي ﺷﻴﻌﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﻴﻤﺎن ﻛﺮد ـ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﺮدﺳﺘﺎن را ﺑﻪ ‪ 16‬اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛـﺮد ﻛـﻪ اﻫﻤﻴـﺖ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻳﻜﺴﺎن ﻧﺒﻮد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪي ﺣﺪود ‪ 50‬ﺗﻴﻮل)ﺳﻨﺠﻖ ( و ﻋﺪهاي‬ ‫ﺳﻨﺠﻖ ﺗﺮك‪ .‬اﻣﺮاي ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﺮاي اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦﻫـﺎي ﺧـﻮد ﺣﻘـﻲ‬ ‫ﺷﺒﻴﻪ اﺳﺘﻘﻼل ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن را از ﻳﻚ ﺣـﻖ ﺣﺎﻛﻤﻴـﺖ ﻛﺎﻣـﻞ ﺑﺮﺧـﻮردار‬ ‫‪7‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد ﺳﻜﻪ ﻣﻲزدﻧﺪ و ﺧﻄﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ ﻫﻢ ﺑـﺎ ﻧـﺎم آﻧـﺎن ﺧﻮاﻧـﺪه‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﺣﺴـﺎﺑﻲ ﭘـﺲ ﻧﻤـﻲدادﻧـﺪ و ﻣﺎﻟﻴـﺎﺗﻲ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ وي‬ ‫ﻧﻤﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪي ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺑـﻪ آن ﺑﻮدﻧـﺪ اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻋﻠﻴـﻪ‬ ‫"ﺑﺎبﻋﺎﻟﻲ" ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷـﻮرش ﺑﺮﻧﺪارﻧـﺪ و ﺑـﺮاي اﺣﺘـﺮام ﺑـﻪ ﻣﺮزﻫـﺎي اﻣﻴﺮﻧﺸـﻴﻦ‬ ‫ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ‪ ،‬از ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﻮﺳﻌﻪي ﻣﺮزﻫﺎي اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﺧـﻮد اﺟﺘﻨـﺎب ورزﻧـﺪ‪ .‬واﺿـﺢ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺪف از اﻳﻦ ﺗﻌﻬﺪ اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻣﻤﺎﻧﻌـﺖ از ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻳـﻚ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺑـﺰرگ‬ ‫ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ در ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫از اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦﻫﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ در ﻣﻌـﺮض آﺷـﻮب و ﺣﺎدﺛـﻪ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﺮ ﻧﻮع ﻛﻨﺘﺮل ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮ آﻧﻬـﺎ ﻣﺸـﻜﻞ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲآﻣـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬ ‫ﺗﻴﻮل)ﺳﻨﺠﻖ( درآﻣﺪه و ﺑﻪ ﺑﻴﮓ)ﺧﺎن(ﻫـﺎ ﻛـﻪ ﻣﻌﻤـﻮﻻً رؤﺳـﺎي ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬ ‫واﮔﺬار ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ "ﺑﻴﮓ"ﻫﺎ ﺧﺮاج ﮔﺰار ﺑـﺎبﻋـﺎﻟﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ در داﺧـﻞ‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺧﻮد اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺎﻣﻞ داﺷﺘﻨﺪ و اﻧﺘﻘﺎل ﻗﺪرت ﻫﻢ در ﺑﻴﻦ آﻧـﺎن ارﺛـﻲ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻨﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ ﻛﻪ داﺷﺘﻨﺪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﭙﺎﻫﻲ)ﺳـﻮاره ﻧﻈـﺎم(‬ ‫در ارﺗﺶ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﺨﺼﻮص در ﺟﻨﮓ ﻋﻠﻴﻪ اﻳﺮان ﺧﺪﻣﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻨﺠﻖﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺛﻠﺚ ﺧﺎك ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ)‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎل ﻛﺮدﺳﺘﺎن و ﺑﺨﺸﻲ از ﺟﻠﮕﻪي دﺟﻠـﻪ و ﻓـﺮات و ﻧﻴـﺰ ﻣﺮاﻛـﺰ ﻣﻬـﻢ‬ ‫ﺷﻬﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﺎرﺑﻜﺮ‪ ،‬ﻣﺎردﻳﻦ‪ ،‬ﺧﺎرﭘﻮت و ﻏﻴﺮه‪ (...‬ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻘﺮرات ﻋﺎدي و ﻋﻤﻮﻣﻲ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻓﺌﻮدال‬ ‫ﻣﻘﺮرات ﻓﻮق روي ﻫﻤﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ از ﺳﻮي ﻫﺮ دو ﻃـﺮف ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻣﺮاي ﻛﺮد رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬در ﻃـﻮل اﻳـﻦ ﻣـﺪت ﻛـﻪ ﮔﻔﺘـﻴﻢ‬ ‫ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦﻫـﺎ و ﺳـﻨﺠﺎقﻫـﺎ ﺑـﻪ ﺣﺎﻟـﺖ‬ ‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﺴﺘﻘﻞ اداره ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ادﺑﻴﺎت و ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤـﺪن رﺷـﺪ ﻛـﺮد و‬ ‫ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ "ﺑﺘﻠﻴﺲ" و ﺟﺰﻳﺮه" و"ﻫﻜـﺎري"‬ ‫ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦﻫﺎي ﻛﺮد ﺑﻮدﻧﺪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻣﺮاﻛـﺰ ﺑـﺰرگ‬ ‫روﺷﻨﻔﻜﺮي درآﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﺷﻌﺮاء‪ ،‬ﻣﻮﺳﻴﻘﻲداﻧﺎن و داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﻣـﻮرد‬ ‫ﺣﻤﺎﻳﺖ و ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در زﻣﻴﻨﻪي ادﺑﻴـﺎت ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ﺗﻤـﺎﻳﻼت‬ ‫ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ )ﺟﺰﻳﺮي ـ ﺑﺎﻳﺰﻳﺪي(‪ ،‬ﻣﻴﻬﻦﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪي )ﺧﺎﻧﻲ( و اﻧﻘﻼﺑـﻲ )ﻓﻘﻴـﻪ ﻃﻴـﺮان(‬ ‫اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺟﺎهﻃﻠﺐﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ اﺷﺨﺎص ﺑﻪ درﺑﺎر ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ و اﺳﺘﻌﺪاد‬ ‫و ﻧﺒﻮغ ﺧﻮد را در ﺧﺪﻣﺖ ﺳﻠﻄﺎن ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ) ﻓﻀﻮﻟﻲ ـ ﻧﺒﻲ ـ ﻧﻔﻲ ـ و ﻏﻴﺮه(‪.‬‬ ‫اﻣﺮاي ﻛﺮد درﺑﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗﺮﺗﻴﺐ داده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺗﺠﻤﻞ و ﻋﻈﻤﺖ‬ ‫ﻛﺎﻣﻼً ﺷﺒﻴﻪ درﺑﺎرﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻮد‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﻛـﺎﻣﻼً‬ ‫ﻣﺒﺎﻳﻦ ﺑﺎ ﺗﺼﻮﻳﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ از زﻣﺎن ﻣﺎرﻛﻮﭘﻮﻟﻮ رواج ﻳﺎﻓﺘﻪ و از آن ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ ﻫـﻢ‬ ‫ﺑﻮﺳﻴﻠﻪي ﻣﻴﺴﻴﻮﻧﺮﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدان اروﭘﺎﻳﻲ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺷﺪه اﺳـﺖ و در آن‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ را ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻓﺮاد ﭼﺎدرﻧﺸﻴﻦ ﻧﻴﻤﻪوﺣﺸﻲ ﻛﻪ از ﻣﺤـﻞ راﻫﺰﻧـﻲ و‬ ‫ﻏﺎرت زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫در اﻳﻦ دوره ﻛﻪ دورهي رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻗﺮن ﻃﻼﻳﻲ ﻓﺌﻮداﻟﻴﺘـﻪي ﻛـﺮد ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻛﺮد ﻋﻤﻼً راﻫﻲ ﺑﻪ دﻧﻴﺎي ﺧﺎرج ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻓـﻖ دﻳـﺪ اﻣـﺮاي‬ ‫ﻛـﺮد‪ ،‬دور از ﭘﺎﻳﺘﺨــﺖ و در ﭘﻨــﺎه ﻟﺸﻜﺮﻛﺸــﻲﻫــﺎ و ﺣﻤﻼﺗــﻲ ﻛــﻪ ﻣﻤﻜــﻦ ﺑــﻮد‬ ‫ﺣﻜﻤﺮواﻳﻲ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺧﻄﺮ ﺑﻴﺎﻧﺪازد ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﺣﺪود ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺣﻜﻤﺮواﻳﻲ‬ ‫ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﻲﻛﺮد و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻋﺎﺟﺰ از آن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻣﻠﺖ ﺧـﻮد‬ ‫را در زﻳﺮ ﻟـﻮاي ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻣﺘﻤﺮﻛـﺰي ﮔﺮدآورﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻌـﻼوه ﻣﻨﺎزﻋـﺎت ﻧﺎﺷـﻲ از‬ ‫ﺳﻠﻄﻪﻃﻠﺒﻲ و ﺗﻔﻮقﺧﻮاﻫﻲ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﺮا را ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣـﻲداد‪ .‬از اﻳـﻦ‬ ‫ﮔﺬﺷــﺘﻪ ﭘﻴﻤــﺎن ﻣﻨﻌﻘــﺪه ﺑــﺎ "ﺑــﺎبﻋــﺎﻟﻲ" آﻧــﺎن را اﺻــﻮﻻً از اﺗﺤــﺎد و ﺗﻔــﺎﻫﻢ‬ ‫ﺑﺎزﻣﻲداﺷﺖ‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺎ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪي آﺗﺶ اﺧﺘﻼﻓﺎت و رﻗﺎﺑـﺖﻫـﺎ را در ﺑـﻴﻦ آﻧـﺎن‬ ‫ﺗﻴﺰﺗﺮ ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺿﺎﻣﻦ ﻣﻘﺮرات ﺷﺒﻪ اﺳﺘﻘﻼﻟﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﺗﻐﻴﻴـﺮ در‬ ‫آن ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﻃﻠﺒﻴﺪن ﻗﺪرت "ﺳﻠﻄﺎن ـ ﺧﻠﻴﻔﻪ" ﻫﻢ ﻛﻪ ﺳﺎﻳﻪي ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﺑﻮد در ﺗﺼﻮر ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻳﻦ اﻣﺮا ﻧﻤﻲﮔﻨﺠﻴﺪ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ ﺧـﻮد را‬ ‫دﻳﻨﺪار ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و در ﻧﺰد آﻧﺎن‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺧﻠﻴﻔـﻪ ﺳـﻌﻲ ﻧﻤـﻲﻛـﺮد‬ ‫اﺧﺘﻴﺎرات آﻧﺎن را از دﺳﺘﺸﺎن ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﺗﺼﻮر "اﻣﺖ" ﺑﺮ "ﻣﻠﺖ" ﻣﻲﭼﺮﺑﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺎﻻ) روﺣﻴﺎت ﺷﺨﺼﻲ اﻣﺮا و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﻤـﺎﻳﻼت ﻣـﺬﻫﺒﻲ(‪ ،‬ﻋﻠـﺖ‬ ‫اﺻﻠﻲ ﻋﺪم ﻧﻄﻔﻪﺑﻨﺪي "ﺷﻌﻮر ﻣﻠﻲ ﻛﺮد" ﻛﻪ ﻗﺎﻋﺪﺗﺎً ﺧﻤﻴﺮﻣﺎﻳﻪي ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ اﻳﺠـﺎد‬ ‫ﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻠﻲ ﻛﺮد اﺳﺖ در واﻗﻊ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن وﻳـﮋهي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ـ اﻗﺘﺼـﺎدي‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن در آن ﻣﻘﻄﻊ ﺧﺎص ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﻛﺮدﺳﺘﺎن آن زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺨـﺶ‬ ‫‪10‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﺰرگ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﻪ ﻛﺸﺎورزي و داﻣﺪاري ﻣﺸﻐﻮل و ﺳﺎزﻣﺎن ﻋﺸﻴﺮهاي ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ‬ ‫در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻮد‪ .‬رؤﺳﺎي ﺳﻨﺠﻖﻫﺎي ﻛﺮد ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﺪ ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫رؤﺳﺎي ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﻣﺤﻞ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻤـﻴﻦ اﻣـﺮ درﻣـﻮرد ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن ﻛﻮﭼـﻚ‬ ‫اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦﻫﺎ ﺻـﺎدق ﺑـﻮد ﻛـﻪ در واﻗـﻊ ﺑـﺮ ﻛﻨﻔﺪراﺳـﻴﻮﻧﻲ از ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و اﻣﻴﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي رﺋﻴﺲ ﺳﻨﺘﻲ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻋﺸﻴﺮهﮔﺮي ﻣﺎﻧﻊ اﺻﻠﻲ در راه اﻳﺠﺎد و رﺷﺪ ﺷﻌﻮر ﻣﻠﻲ ﺑﻮده‬ ‫اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻧﻔﻮذ ﺑﻲﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺬﻫﺐ ﻧﻴﺰ در ﺑﻴﻦ ﻣـﺮدم ﻛﺮدﺳـﺘﺎن‬ ‫ﻓﺮع اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻋﺸﻴﺮهﮔﺮي ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ ﺷﻜﺴﺖ و ﻋﺪم‬ ‫ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻫﻤﻪي ﺣﺮﻛﺖﻫﺎ و ﻗﻴﺎمﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻫـﺪف آﻧـﺎن‪ ،‬اﻳﺠـﺎد ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻞ و واﺣﺪ ﻛﺮد ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎ از اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ آﻏﺎز ﺷـﺪﻧﺪ‬ ‫و ﻫﻤﻪي آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺧﻴﺎﻧﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎ و اﺗﺤﺎدﻫﺎ‪ ،‬اﻳﺠﺎد اﺧـﺘﻼف‬ ‫در ﺟﺒﻬﻪي ﻛﺮدﻫﺎ و ﺑﺎﻻﺧﺮه اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻋﺸﻴﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫داﻣﺪاري ـ زﻳﺮﺑﻨﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﻋﺸﻴﺮهﮔﺮي ـ در ﻃﻮل ﻗﺮنﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﺻﻠﻲ در‬ ‫ﻛﻮﻫﺴﺘﺎنﻫﺎي ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮدﻧﻪﻫﺎ و ﺷﻴﺐﻫـﺎي ﺗﻨـﺪ و درهﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﺮدﺳﺘﺎن را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ ﻛﻤﺘـﺮ ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﻛﺸـﺖ و زرع‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ)ﮔﺮﭼﻪ ﻛﺸﺎورزي در ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫـﺎي ﺣﺎﺻـﻠﺨﻴﺰ ﺟﻠﮕـﻪي دﺟﻠـﻪ و ﻓـﺮات‬ ‫ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ(‪.‬‬

‫‪11‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﺮاﮔﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻮﭼﻴﺪنﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ از ﻣﺴﻴﺮﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺻـﻌﺐاﻟﻌﺒـﻮر‪،‬‬ ‫ﺣﻔﻆ اﻣﻨﻴﺖ ﮔﻠﻪﻫﺎ و راهﻫﺎي ﻋﺒﻮر و ﻏﻴﺮه ﻫﻤﮕﻲ ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻛـﻪ داﻣـﺪاري‬ ‫ﻳﻚ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﻓﺮدي و ﻫﻢ از اﻳﻦ رو‪ ،‬اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ رواﺑﻂ‬ ‫و ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي ﻣﺤﻜﻢ در ﺑﻴﻦ اﻓﺮاد اﺟﺘﻤﺎع دارد‪.‬‬ ‫ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳـﻪي ارﺗﺒـﺎط ﺧـﻮﻧﻲ ﺑﻨـﺎ ﻧﻬـﺎده ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺷـﻜﻞ ﻋـﺎﻟﻲﺗـﺮ‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎنﻳﺎﻓﺘﻪي آن ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺸﻴﺮه ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ اﻳﻦ اﺣﺘﻴﺎج را ﺑﺮآورده ﻣـﻲﺳـﺎزد‪.‬‬ ‫ﻋﺸﻴﺮه ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮ ﺳﺎزﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ دﻳﮕﺮي داراي ارزشﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺣﻔﻆ و ﻗﻮام ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮدي آن را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫داﻣﺪاري ﺳﻨﺘﻲ اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﻜﻨﻴﻚﻫﺎي اﻳﻦ‬ ‫ﻛﺎر ﻛﻤﺘﺮ دﭼﺎر ﺗﺤﻮل و دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ ﻛﺴﺐ‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﺗﺎزه ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻌﻼوه ﻳﻚ ﻓﺮد ﻋﺸﻴﺮهاي اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﻨﺪ ﺧﻴﻠـﻲ‬ ‫ﺑﻪ اﺷﻜﺎل ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ آرزوي ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﺮﺗﺒﺎً درﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ و اﻧﺘﻘـﺎل‬ ‫اﺳــﺖ و ﺗﻨﻬــﺎ ﺷﻬﺮﻧﺸــﻴﻨﺎن و ﻛﺸــﺎورزان ﻣﺴــﺘﻘﺮ در روﺳــﺘﺎﻫﺎ از اﻳــﻦ اﻣﺘﻴــﺎز‬ ‫ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﻋﺸﺎﻳﺮ ﭼﺎدرﻧﺸﻴﻦ ﺑﺎ دﻧﻴﺎي ﺧﺎرج ﻛﻤﺘﺮ ﻣـﺮاوده دارﻧـﺪ و در ﻣﻴـﺎن‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺼﻮرت ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻧﺪه و ﻣﻨﻔﺮد زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﻓﺮد ﻋﺸـﻴﺮهاي ﻛـﻪ در‬ ‫ﻃﻮل روز ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﺨﺖ زﻧﺪﮔﻲ و ﻧﻴﺮوي ﺑﻲرﺣﻢ ﻃﺒﻴﻌﺖ دﺳـﺖ ﺑـﻪ ﮔﺮﻳﺒـﺎن‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺳﺎدهي ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻃﺒﻴﻌﺖ و اﻣﻴﺪواري‬ ‫ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻮع زﻧﺪﮔﻲ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺷﻴﺮﻳﻦﺗﺮ از زﻧﺪﮔﻲ اوﺳـﺖ دارد و ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ‬ ‫‪12‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻛﻪ اﻋﺘﻘﺎدي ﭘﻴﺪا ﻛﺮد اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد را ﺑﻪ ﺑﻬﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد ﺣﻔﻆ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد ﻫﻤﺎن‬ ‫ﻃﻮري ﻛﻪ ﻫﻴﭻﮔﺎه ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد ﻛﻪ ﺷﺮاﻓﺖ ﻋﺸﻴﺮهاي او ﻟﻜﻪدار ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫وﻳﮋﮔﻲ اﻳﻦ ﻧﻮع ﻃﺮز ﺗﻔﻜﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘـﻲ اﻋﺘﻘـﺎد ﭘﻴـﺪا ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻛﺴـﻲ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﺎﻣﻼً و از ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ او اﻋﺘﻤﺎد ﻣﻲﺷﻮد زﻳﺮا ﻛـﻪ ﺷـﺮاﻓﺖ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ و درﺧﺎرج از آن‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴـﺰ ﻟﻐـﻮ و ﻧﺎدرﺳـﺖ و ﻧﭙـﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﺎﻳﺞ زﻳﺎنآور اﻳﻦ اﺧﻼق و روﺣﻴﻪ و ﻋـﺪم ﻗﺎﺑﻠﻴـﺖ آﺷـﻜﺎر آن ﺑـﺮاي درك‬ ‫ﻣﺸﻜﻼت ﭘﻴﭽﻴﺪهاي ﻛﻪ ﻻزﻣﻪي ﻳﻚ ﻣﺒﺎرزهي آزادﻳﺨﻮاﻫﻲ ﻣﻠـﻲ اﺳـﺖ در ﺗﻤـﺎم‬ ‫ﺟﻨﺒﺶﻫﺎ و ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻗﺮن ﻧﻮزده و اﻏﻠﺐ ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺖ ﻛﺮدﻫـﺎ ﺑـﻪ ﺧـﻮﺑﻲ‬ ‫آﺷﻜﺎر اﺳﺖ؛ زﻳﺮا در ﻳﻚ ﻣﺒﺎرزهي آزادﻳﺨﻮاﻫﻲ ﻣﻠﻲ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻇﺮﻳﻔﻲ ﻛﻪ ﮔﺎه اﺛﺮ‬ ‫ﺗﻌﻴﻴﻦﻛﻨﻨﺪهاي دارﻧﺪ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و درك آﻧﻬﺎ آﺳﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫در ﺳﻴﺴﺘﻢ ارزشﻫﺎي ﺳﺎزﻣﺎن ﻋﺸﻴﺮهاي‪" ،‬ﻣـﻦ" ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫"ﻣﺎ")ﻋﺸﻴﺮه( اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻂ اﺳـﺖ‪ .‬ﻓـﺮد از راه ﻋﺸـﻴﺮه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺷﻨﺎﺳـﺎﻳﻲ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد و ﺟﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺎﺑﻌﻲ از ﻋﺸﻴﺮه ﺧﻮد را ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮد اﺑﺘﺪا ﻋﻀـﻮ‬ ‫ﻋﺸﻴﺮه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻳﺰﻳﺪي‪ ،‬ﻣﺴﻴﺤﻲ و در آﺧﺮ ﻫﻤﻪي آﻧﻬﺎ ﻛﺮد اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﻋﺸﻴﺮهي دﻳﮕﺮي اﮔﺮ ﻫﻢ ﻫﻤﺎن ﻣـﺬﻫﺐ و ﻫﻤـﺎن ﻣﻠﻴـﺖ وي را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ از ﻋﺸﻴﺮهي ﺧﻮد اوﺳﺖ و اﻋﻀـﺎي آن ﻃﺒﻌـﺎً ﺷـﺠﺎﻋﺘﻲ ﻛﻤﺘـﺮ از اﻓـﺮاد‬ ‫ﻋﺸﻴﺮهي او دارﻧﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻً رﻗﻴﺐ و ﺣﺘﻲ ﮔﺎه دﺷﻤﻦ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺎزﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻋﺸﻴﺮه ﺑﺴﺎن ﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﭼﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ و اداره و ﻧﻴﺰ ﻧﻈﻢ داﺧﻠﻲ و اﻣﻨﻴﺖ ﺧﺎرﺟﻲ آن ﺗﻀﻤﻴﻦ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫رﺋﻴﺲ ﻋﺸﻴﺮه ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل رﺋﻴﺲ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻫـﻢ ﻫﺴـﺖ ﺳـﻤﺒ‪‬ﻞ ﻗـﻮهي‬ ‫اﺟﺮاﻳﻲ اﺳﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي وي ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟـﻪي ﻗـﺎﻧﻮن ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻴﺴـﺘﻢ ارزشﻫـﺎي‬ ‫ﻋﺸﻴﺮهاي ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻤﻪي اﻋﻀﺎي ﻋﺸﻴﺮه ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و‪ ،‬ﺳﻨﺖﻫﺎ و آداب‬ ‫و رﺳﻮم اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺸﻴﺮه ﺑﻄﻮر ﻛﺎﻣـﻞ از رﺋـﻴﺲ ﺧـﻮد ﺗﺒﻌﻴـﺖ ﺑﻜﻨـﺪ‪.‬‬ ‫رﺋﻴﺲ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﺣﻔﺎﻇﻲ ﺑﻴﻦ ﻋﺸﻴﺮه و دﻧﻴﺎي ﺧﺎرج ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳـﺪ‪ .‬ﻫﻴﭽﮕـﺎه‬ ‫ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ ﻛﻪ اﻋﻀﺎي ﻳﻚ ﻋﺸﻴﺮه ﺑﻪ ﻋﻤﻠﻲ دﺳﺖ ﺑﺰﻧﻨـﺪ ﺑـﺪون آﻧﻜـﻪ از‬ ‫رﺿﺎﻳﺖ و ﻧﻈﺮ ﻣﻮاﻓﻖ رﺋﻴﺲ ﻋﺸﻴﺮه ﻣﻄﻤﺌﻦ ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ رؤﺳﺎي ﻣﻐﺮور ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻛﻪ ﺟﺪالﻫﺎي ﺗﺴﻠﻂﻃﻠﺒﻲ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺗﻔﺮﻗﻪ اﻧﺪاﺧﺘـﻪ و‬ ‫اﻏﻠﺐ ﺑﺮ ﺳﺮ ﭼﺮاﮔﺎه‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎمﻫﺎي ﻋﺸﻴﺮهاي‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻓﺮﻗـﻪاي و ﻏﻴـﺮه‬ ‫ﻣﻨﺎزﻋﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ در ﻣﻮارد ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺮﺳـﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫آن ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎه و در ﻣﻮاﻗﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺗﺤﻘﻴﺮﺷﺪه ﻣﻲﻳﺎﺑﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻚ اﻣﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺰﺋﻲ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ اﺧﺘﻼف ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ را ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻣﺴـﺌﻠﻪي‬ ‫ﺷﺮاﻓﺘﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ و اﺗﺤﺎد ﻣﺘﺰﻟﺰل ﻣﻮﺟﻮد را از ﺑـﻴﻦ ﺑﺒـﺮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﺑﺴـﻴﺎر ﭘـﻴﺶ‬ ‫ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﺸﻴﺮهاي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﺤﺪ ﻳﻚ دﺷﻤﻦ ﺧﺎرﺟﻲ درﻣﻲآﻳﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬ ‫آﻧﻜﻪ در ﻛﻨﺎر ﻓﻼن ﻋﺸﻴﺮه ﻛﻪ ﺑﺎ او اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ داﺷﺘﻪ اﺳـﺖ و آﻧـﺮا دﺷـﻤﻦ ﺧـﻮد‬

‫‪14‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻣﻲداﻧﺪ ﻗﺮار ﻧﮕﻴﺮد‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﻤﻠﻮ از اﺧﺘﻼفﻫﺎ و ﺧﻴﺎﻧﺖﻫﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ﻧﻮع‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻧﺘﻈﺎر ﺑﻴﺠﺎﻳﻲ اﺳﺖ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺑﺮ روي ﻛﺎﻟﺒـﺪ ﺧﻨﺜـﻲِ ﺷـﻌﻮر‬ ‫ﻋﺸﻴﺮهاي)ﺧﻨﺜﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻛﻠﻤﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﭘﻴﻮﻧـﺪ( ﺷـﻌﻮر ﻣﻠـﻲ را‬ ‫ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺰﻧﻴﻢ و در اﻧﺘﻈﺎر ﺳﺒﺰﺷﺪن ﻳﻚ ﻧﻬﺎل اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬

‫‪15‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‬ ‫ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻛﺮد‪ ،‬ﭘﺎرهﭘﺎره ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺘﻔﺮق و زﻳﺮ ﺗﺴﻠﻂ روح ﻋﺸﻴﺮهاي‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻳﻚ‬ ‫دﻳﻨﺎﻣﻴﺴﻢ)ﻧﻴﺮوي ﻣﺤﺮﻛﻪ( ﻧﺎﭘﻴﺪاي دروﻧﻲ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻗـﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ ﮔﺬاﺷـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ از‬ ‫ﻫﻤﺎن ﺳﺎلﻫﺎي اوﻟﻴﻪي ﻗﺮن‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺎزهاي درب اﻳﻦ دﻧﻴﺎي ﺳﺎﻛﻦ را ﻛﻮﺑﻴﺪﻧـﺪ‪.‬‬ ‫اوﻟﻴﻦ آﻧﻬﺎ‪ ،‬دﺧﺎﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﺮاي ﻛﺮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎب ﻋﺎﻟﻲ)درﺑﺎر ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ( ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻛﻪ در اﻣﻮر اروﭘﺎﻳﻲ ﺧﻮد ﺑﻴﺸﺘﺮ دﭼﺎر‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ اﺣﺘﻴﺎج ﺑﻪ دﺳﺘﺠﺎت ﺗـﺎزهﻧﻔـﺲ و ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺗـﺎزهي‬ ‫ﻣﺎﻟﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺗﺴﻠﻂ ﺧﻮد را ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ‬ ‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﮔﺮدد ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻣﻮرد ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻛﺎﻣﻞ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺮاي‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺎر ﻫﻢ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﻛﻪ اﻣﺘﻴﺎزات داده ﺷﺪه ﺑﻪ اﻣﺮاي ﻛﺮد را زﻳﺮﭘﺎ ﺑﮕﺬارد‪.‬‬ ‫ﺗــﺄﺛﻴﺮ ﻣﺪاﺧﻠــﻪي ﻏﺮﺑــﻲﻫــﺎ ﻫــﻢ‪ ،‬از ﻃﺮﻳــﻖ ﻣﻴﺴــﻴﻮنﻫــﺎي ﻣــﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬اﻓﺘﺘــﺎح‬ ‫ﻛﻨﺴﻮﻟﮕﺮيﻫﺎ و ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻣﺪارس از ﺳﺎل ‪ 1835‬در ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﺤﺴﻮس‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﺮدﺳﺘﺎن در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل اﻳﻦ ﻗﺮن‪ ،‬ﺻﺤﻨﻪي ﺟﻨﮓﻫﺎي روس و ﺗـﺮك‪:‬‬ ‫) ‪1877‬ــ ‪ 78‬و ‪ 1828‬ــ ‪ (30‬و ﻓﺎرس و ﺗﺮك ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺑﺎ ﺧﺮاﺑﻲﻫـﺎ‬ ‫‪16‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫و ﻏﺎرتﻫﺎ و ﭼﭙﺎولﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻬﻤﺮاه آوردﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ در ﺑﻴﻦ ﻛﺮدﻫﺎ ﻳـﻚ‬ ‫روﺣﻴﻪي ﺑﺠﺎنآﻣﺪﮔﻲ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺪرت ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﮔﺸﺎﻳﺶ ﺑﺮ روي دﻧﻴـﺎي ﺧـﺎرج‪ ،‬ﻣﻮﻓﻘﻴـﺖﻫـﺎي‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ در ﻣﺼﺮ و ﻏﻴﺮه‪ ،‬ﻫﻤﮕﻲ ﺳﺒﺐ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﺮان ﻛﺮد ﻛـﻪ دﻳﮕـﺮ در‬ ‫ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد ﻫﻢ اﻣﻨﻴﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و اﻣﺘﻴـﺎزات ﺧـﻮد را در ﺧﻄـﺮ ﻣـﻲدﻳﺪﻧـﺪ ﺑﻴـﺪار‬ ‫ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬دﻓﺎع از اﻳﻦ اﻣﺘﻴﺎزات‪ ‬ﺑﻪ ارث رﺳﻴﺪه از ﻗﺮون و اﻋﺼﺎر‪ ،‬و اﻛﺮاه در ﺑﺮاﺑـﺮ‬ ‫از دﺳﺖ دادن اﻓﺮاد ﻋﺸﻴﺮه از راه دادن ﺳﺮﺑﺎز ﺑﻪ ﺑﺎبﻋﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟـﻪي ﻣﻮﺗـﻮري‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺪود ﺑﻴﺶ از ﭘﻨﺠﺎه ﺟﻨﺒﺶ و ﻗﻴﺎم را در ﻃﻮل اﻳﻦ ﻗﺮن ﺳﺒﺐ ﮔﺸﺘﻨﺪ و‬ ‫ﻣﺎ در اﻳﻨﺠﺎ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ اﺷﺎرهاي ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺧﻄﻮط ﻣﺸﺨﺼﻪي اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ ﻫـﺪف‬ ‫ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴـﺖ ﻛـﻪ رﻫﺒـﺮي‬ ‫ﺟﻨﺒﺶﻫﺎ را ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﻓﺌﻮدالﻫﺎﺋﻲ در دﺳﺖ داﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻫـﺪف آﻧـﺎن ﻗﺒـﻞ از‬ ‫ﻫﺮﭼﻴﺰ ﺣﻔﻆ و ﮔﺴﺘﺮش اﻣﺘﻴﺎزات و ﻋﻼﺋﻖ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺨﺼﻮص ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰ ﭼﻨﺪ ﻗﻴﺎم ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻪي ﺟﻨﺒﺶﻫﺎ از اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦﻫﺎي ﻣﺴـﺘﻘﻞ‬ ‫ﺷﺮوع ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﺑﺎﺑﺎن‪ ،‬ﺳﻮران‪ ،‬ﻫﻜﺎري‪ ،‬ﺑﺎدﻳﻨﺎن)ﻋﻤﺎدﻳﻪ( و ﺑﻮﺗﺎن ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻈﻬﺮ اﻗﺘﺪار ﻓﺌﻮداﻟﻴﺘﻪي ﻛﺮد ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻨﺸﺄ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﭘ‪‬ﺮداﻣﻨﻪاي ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫ﻋﺪم ﺗﺠﺮﺑﻪي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻧﺒﻮد ﻳﻚ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻛﻠﻲ و ﻳﻚ اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﻧﻈﺎﻣﻲ‪،‬‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﻮدن ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬و ﺑﺨﺼﻮص وﺟـﻮد اﻳـﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻋﺸـﻴﺮهاي ﻛـﻪ‬ ‫‪17‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻋﺎﻣﻞ اﺧﺘﻼﻓﺎت و ﺧﻴﺎﻧﺖﻫﺎي ﺑـﻲﺷـﻤﺎري اﺳـﺖ ﻋﺎﻣـﻞ اﺻـﻠﻲ ﺷﻜﺴـﺖ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻬﻀﺖﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮِ ﺧﻄﺮي ﻛﻪ ﻫﻤﻪ را ﺗﻬﺪﻳـﺪ ﻣـﻲﻛـﺮد‪ ،‬ﺳـﺮان ﻛـﺮد ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﻮرت ﻣﺘﻔﺮق ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﻼف ﺗﻤﺎﻳﻞِ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﺑـﺎزي ﺳـﻠﻄﺎن‬ ‫ﺗﻦ دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﻳﻚ را ﻋﻠﻴﻪ دﻳﮕﺮي ﺑﺎزي ﻣﻲداد ﺗﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در آﺧﺮ ﻫﻤﻪ را‬ ‫ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﺧﻮﻳﺶ درآورد‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻧﻬﻀﺖ ﺑﺎﺑﺎن‬ ‫اوﻟﻴﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻬﻢ ﻛﺮد در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ در ﺳﺎل ‪ 1806‬و در اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﺑﺎﺑﺎن ﺑﻪ‬ ‫رﻫﺒﺮي ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸـﻴﻦ ﻛـﻪ در ﻓـﺮداي اﻟﺤـﺎق‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﻲ)ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻋﺮاق اﻣﺮوزي( ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﺳـﻠﻄﺎن‬ ‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻛﺒﻴﺮ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ‪ ،‬در ﻃﻮل ﻗﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ ﺗﻮﺳـﻌﻪي زﻳـﺎدي ﻳﺎﻓـﺖ و در‬ ‫ﻧﻴﻤﻪي دوم ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ رول ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻬﻤﻲ در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﺟﻬﺎن ﺑـﺎزي ﻛـﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺎﺑﺎنﻫﺎ ﻛﻪ ﻋﺸﻴﺮهاي ﺟﻨﮕﺠﻮ و ﺟﺎهﻃﻠﺒﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺣﻴﻪي ﺣﻜﻤﺮواﻳـﻲ ﺧـﻮد را در‬ ‫درون ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان ﺗﻮﺳﻌﻪ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬـﺎ ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﺟﻨﮕﺠـﻮﻳﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺎزﻧﺪﮔﻲ ﻫﻢ ﻋﻼﻗﻪ داﺷﺘﻨﺪ و ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻣﺪارس و آﺛﺎر ﻣﻌﻤـﺎري ﻓـﺮاوان‪ ،‬ﺷـﻬﺮ‬ ‫ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ را ﻫﻢ ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ آﻧﻬﺎ درآﻣﺪ و اﻛﻨـﻮن ﻣﻮﺟـﺐ‬ ‫اﻓﺘﺨﺎر و ﻳﺎدآور ﻧﺎم آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻗﺪرت روزاﻓﺰون ﺑﺎﺑﺎنﻫﺎ ﻧﮕﺮان ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺳﻌﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‬ ‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ" اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﭘﺎﺷﺎ" ﺑﺎﻧﻲ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ‪ ،‬ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺎﻟﺪ ﭘﺎﺷـﺎ را ﻛـﻪ از‬ ‫‪18‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻳﻜﻲ از ﻋﺸﺎﻳﺮ رﻗﻴﺐ ﻋﺸـﻴﺮهي ﺑﺎﺑـﺎن ﺑـﻮد ﺑـﻪ اﻣـﺎرت ﺑﺎﺑـﺎن ﻣﻨﺼـﻮب ﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺮادرزادهي اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﭘﺎﺷﺎ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻣﻮرد ﻇﻠﻢ و ﺳـﺘﻢ ﻣـﻲدﻳـﺪ‬ ‫ﺣﺎﻛﻢ ﺗُﺮك" ﻛﻮي ﺳﻨﺠﺎق" را ﺑﺎ ﺧﻨﺠﺮه از ﭘﺎي درآورد و ﻋﻠﻴﻪ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﺧﺎﻟـﺪ‬ ‫ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫وي ﻣﺪت ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻋﻠﻴﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﻛـﺮد رﻗﻴـﺐ‬ ‫ﻋﺸﻴﺮهي ﺑﺎﺑﺎن را ﻫﻢ در ﻛﻨﺎر ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ اداﻣﻪ داد و ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﺳﺎل ‪ 1808‬ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﺮان ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﺪ از ﺟﺮﻳﺎن ﻓﻮق‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺣﻀﻮر ﺧـﻮد را در ﺷـﻤﺎل ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﻬﺎﻧﻪي آﻣﺎدﮔﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻬﺎﺟﻢ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ روسﻫﺎ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﺷﻐﺎل ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻏﺎرﺗﮕﺮيﻫﺎ و ﻛﺎرﻫـﺎي ﺧـﻼف ﻗﺎﻋـﺪهي زﻳـﺎدي را ﺑـﻪ‬ ‫دﻧﺒﺎل داﺷﺖ ﺳﺒﺐ ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد در "ارزروم" و "وان" ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎي اﻳﺮان و ﻧﻴﺰ ارﻣﻨﻲﻫﺎ ﻫﻢ در اﻳﻦ ﻗﻴﺎمﻫﺎ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ ﺻﻮرت ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓﺎعِ ﻣﺮدم از ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را داﺷﺖ ﺷﺮﻛﺖ ﺟﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻃﻮل ﺟﻨـﮓﻫـﺎي‬ ‫روس و ﺗﺮك)‪ 1828‬ــ ‪ (29‬ﻛـﻪ در ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﻣﺰﺑـﻮر ﺟﺮﻳـﺎن داﺷـﺖ و ﺳـﺒﺐ‬ ‫ﻛﺸﺘﺎرﻫﺎ و ﺧﺮاﺑﻲﻫﺎي ﻓﺮاوان ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﺷﺪﺗﻲ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﺗﻔﺎﻗﻲ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧـﻮدي‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘـﻪاي و ﺑـﺎﻻﺧﺮه ﺑـﺪون ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪ و‬ ‫ﻫﺪفﻫﺎي دراز ﻣﺪت ﺑﻮدﻧﺪ ﺧﻴﻠﻲ زود ﺑﻪ ﺧﺎﻣﻮﺷﻲ ﮔﺮاﺋﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪19‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪2‬ـ "ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ" و ﻓﺘﺢ ﻛﺮدﺳﺘﺎن‬ ‫ﻣﺮﻛﺰ ﺛﻘﻞ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻛﺮد ﻛﻤﺎﻛﺎن در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﻲ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﺟﻨـﻮﺑﻲ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از اﻣﻴﺮ "ﺑﺎﺑﺎن" ﻧﻮﺑﺖ "ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ" ﺣﻜﻤﺮان اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ "ﺳﻮران" واﻗـﻊ‬ ‫ﺑﻴﻦ زاب ﺑﺰرگ و ﻣﺮزﻫﺎي اﻳﺮان ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫـﺎي‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻳﻚ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞ اﻳﺠﺎد ﻧﻤﺎﻳـﺪ) ﻣﻴـﺮ در ﻛـﺮدي ﻣﺨﻔـﻒ‬ ‫ﻟﻘﺐ اﻣﻴﺮ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﻟﻘﺐ "ﻣﻴﺮ" در ﻓﺎرﺳﻲ ﻛﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﺳﻴﺪ ﺑﻮدن اﺳـﺖ‬ ‫ﻓﺮق دارد(‪ .‬ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺶ ﺑﻪ ﺻﻼحاﻟﺪﻳﻦ اﻳﻮﺑﻲ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﻣﻲﺧﻮاﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫اﻓﺘﺨﺎر ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻳﻚ ﻛﺮدﺳﺘﺎن واﺣﺪ و ﻣﺴﺘﻘﻞ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻛﺴﺐ ﻛﻨـﺪ و زﻣـﺎن‬ ‫ﻫﻢ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻳﻜﺴﻮ در ﺟﻨـﮓ ﺑـﻪ‬ ‫ﻗﻮاي روﺳﻴﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﺿﻌﻴﻒ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑـﺎ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﻣﺤﻤـﺪﻋﻠﻲ‬ ‫ﭘﺎﺷﺎ‪ 1‬ﻧﺎﻳﺐاﻟﺴﻠﻄﻨﻪي ﻣﺼﺮ ﻫﻢ درﮔﻴﺮي داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ ﺗﻘﻠﻴﺪ از ﻣﺤﻤـﺪﻋﻠﻲ‬ ‫در ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺧﻮد ﻳﻌﻨﻲ "رواﻧﺪوز" ﻛﺎرﮔﺎهﻫﺎي اﺳﻠﺤﻪﺳﺎزي از ﺗﻔﻨﮓ و ﻣﻬﻤﺎت و‬ ‫ﺣﺘﻲ ﺗﻮپ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻧﻤﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺎرﮔﺎهﻫﺎ ﺑﻴﺶ از ‪ 200‬ﺗﻮپ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪﻧﺪ ﻛـﻪ‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪1 ‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ)‪ 1769‬ــ ‪ (1849‬اﻓﺴﺮ ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن آﻟﺒﺎﻧﻲ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ارﺗﺶ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﻣﺼﺮ را داﺷﺖ‪ .‬وي اﺑﺘﺪا ﻧﺎﻳﺐ اﻟﺴﻠﻄﻨﻪي ﻣﺼﺮ ﺷﺪ و ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﺗﺴﻠﻂ ﺧﻮد را ﻛﺎﻣﻼً در آﻧﺠﺎ ﻣﺴـﺘﻘﺮ‬ ‫ﻧﻤﻮد ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺗﻜﻨﻴﺴﻴﻦ ﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ ﺳﻴﺴﺘﻢ اداري‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ارﺗﺶ ﻣﺼﺮ را ﺳﺎزﻣﺎن داد‪ .‬ﺑﻌﺪ از آﻧﻜـﻪ ﻫﻤـﺮاه‬ ‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﺟﻨﮓ ﻫﺎي ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي و ﻳﻮﻧﺎن ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ ،‬ﺳـﻮدان را ﻫـﻢ ﻓـﺘﺢ ﻧﻤـﻮد و ﺳـﭙﺲ ﺑـﺎ‬ ‫ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺳﻌﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﮔﺮدد‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻣﺎﻧﻊ ﭘﻴﺸﺮوي وي ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻃﺒـﻖ‬ ‫ﭘﻴﻤﺎن ﻟﻨﺪن)‪ (1840‬ﻣﺼﺮ و ﺳﻮدان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﻠﻤﺮو ﺳﻠﻄﻨﺖ‪ ‬ارﺛﻲ ﺑﻪ او واﮔﺬار ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻪ اﻳـﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﺑﺎﻧﻲِ ﻣﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫‪20‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻫﻨﻮز ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ در رواﻧـﺪوز و در ﻣـﻮزهي ﺑﻐـﺪاد ﻧﮕﻬـﺪاري‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﺸﻐﻮل اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ارﺗﺶ ﻣﻨﻈﻢ و ﺗﻌﻠﻴﻢدﻳﺪه ﺷـﺪ و‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫در اواﺧﺮ ﺑﻬﺎر ﺳﺎل ‪ 1833‬ارﺗﺶ وي ﻣﺮﻛﺐ از ‪ 10‬ﻫﺰار ﻧﻔـﺮ ﭘﻴـﺎدهي ﻛـﺎﻣﻼً‬ ‫ﺗﻌﻠﻴﻢدﻳﺪه و ﻣﻨﻈﻢ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﺪرت ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺳﺮاﺳـﺮ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﺟﻨـﻮﺑﻲ‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ "ﺳﻮران"‪" ،‬ﺑﺎدﻳﻨﺎن"و "ﻣﻮﺻﻞ" ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﻨـﺪ و ﺗـﺎ ﻣﺮزﻫـﺎي اﻣﻴﺮﻧﺸـﻴﻦ‬ ‫"ﺑﻮﺗﺎن" ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬اﻣﻴﺮ ﺑﻮﺗﺎن ﻛﻪ "ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ" ﻧﺎم داﺷﺖ ﻣﺮد ﻗﺪرﺗﻤﻨـﺪي ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ آرزو داﺷﺖ ﻛﻪ اﻣﺮاي ﻛﺮد‪ ‬ﻧﺎراﺿﻲ از ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﺑﻪ دور ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﻛﻨﺪ‬ ‫و از اﻳﻦ رو ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد را از راه زور ﮔﺴﺘﺮش دﻫـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺮاي اﺟﺘﻨﺎب از ﺟﻨﮓ ﺑﻴﻦ ﺧﻮد و ﻛﺮدﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﻴـﺮ ﺑﻮﺗـﺎن ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد‬ ‫ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﺎبﻋﺎﻟﻲ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻳﻚ ﭘﻴﻤﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻣﻴﺮ ﺑﻮﺗﺎن ﻛـﻪ ﺧـﻮد‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ روزي ﭘﺎدﺷﺎه ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺷﻮد اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد را رد ﻛﺮد؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﭘﻴﻤﺎن ﺗﻔﻮق و ﺑﺮﺗﺮي را در آن ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻪ ﻣﻴﺮ رواﻧﺪوز ﻣﻲداد‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺗﻨﻬﺎ ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﻦ اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن ﻋﻼﻗﻪ و دوﺳﺘﻲ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮادرش ﺳﻴﻒاﻟﺪﻳﻦ را‬ ‫ﻧﺰد وي ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﻧﺰد ﻛﺮدﻫﺎي اﻳـﺮان ﻓﺮﺳـﺘﺎد و از‬ ‫آﻧﺎن ﻫﻤﻜﺎري ﺧﻮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮه درﺑﺎر ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖﻫـﺎي ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ‬ ‫ﺑﻲﺗﻔﺎوت ﺑﻤﺎﻧﺪ رﺷﻴﺪﺑﻴﮓ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهي ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﺳﻴﻮاس را ﻣﺄﻣﻮر ﻧﻤـﻮد‬ ‫‪21‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﺮ در وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺻﻞ و ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫـﺎ ﺧﺎﺗﻤـﻪ‬ ‫دﻫﺪ‪ .‬ﺟﻨﮓ ﺑﻴﻦ ﻛﺮدﻫﺎ و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ﺳـﺎل ‪ 1834‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﺪت اداﻣﻪ داﺷﺖ‪" .‬ﻣﻮﻟﺘﻜﻪ"‪ 2‬ﻛﻪ در آن زﻣـﺎن ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان اﻓﺴـﺮي ﺟـﻮان در‬ ‫ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ‪ ":‬ﺟﻨـﮓ ﺑﺴـﻴﺎر ﺷـﺪﻳﺪ ﺑـﻮد و‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﻪاي از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮاي اﺷﻐﺎل‬ ‫ﻳﻚ ﺗﭙﻪي ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ‪ 30‬ﺗﺎ ‪ 40‬روز ﺷـﺪﻳﺪاً ﺑﺠﻨﮕﻨـﺪ" در اﻳـﻦ ﺟﻨـﮓ‬ ‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﻨﻈﻢ ﻛﺮد از ﺳﻮي ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﭼﺮﻳﻜـﻲ ﻫـﻢ ﻳـﺎري ﻣـﻲﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑـﺎﻻﺧﺮه‬ ‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از ﻧﻔﺲ اﻓﺘﺎده و ﻣﺄﻳﻮس ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ از ﻓﺮﺻﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد و از ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺳـﺎل ‪1835‬‬ ‫ﻣﺸﻐﻮل آزاد ﻛﺮدن ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻳﺮان ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻗﻄﻮر را اﺷﻐﺎل و ﻗﻮاي‬ ‫اﻋﺰاﻣﻲ دوﻟﺘﻲ از ﺧﻮي را درﻫﻢ ﺷﻜﺴـﺖ ﺳـﭙﺲ از ﻃﺮﻳـﻖ ﺳـﻠﺪوز ﺑـﻪ ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬ ‫ﺟﻨﻮﺑﻲﺗﺮ آﻣﺪ و ﺗﺎ ﻧﺰدﻳﻜﻲﻫﺎي ﻣﺮاﻏﻪ و ﺗﺒﺮﻳﺰ را آزاد ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﺿﻤﻦِ اﻳـﻦ ﻛـﺎر‪،‬‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎي اﻳﺮان ﻧﻴﺰ در اﻏﻠﺐ ﻧﻘﺎط از وي ﺑﺼﻮرت ﻳـﻚ ﻧﺠـﺎتدﻫﻨـﺪه اﺳـﺘﻘﺒﺎل‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ زﻳﺮا ﻛﻪ در آن زﻣﺎن ﻧﻴﺰ در وﺿﻊ ﺑﺴﻴﺎر ﻓﻼﻛﺖﺑﺎري ﺑﺴﺮ ﻣـﻲﺑﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ"راوﻟﻴﻨﺴﻮن" ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻛﻪ در آن زﻣﺎن از ﺗﺨـﺖ ﺳـﻠﻴﻤﺎن‬ ‫دﻳﺪن ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از ﻗﻮل ﻳﻚ ﻛﺮد ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ‪" :‬ﻣﺎ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ روز ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ .2 ‬ﻣﻮﻟﺘﻜﻪ ﻣﺎرﺷﺎل ﻣﻌﺮوف ﭘﺮوس)‪ 1800‬ــ ‪ ،(1891‬رﺋﻴﺲ ﻛﻞ ﺳـﺘﺎد ارﺗـﺶ ﭘـﺮوس از ﺳـﺎل ‪ 1857‬ﺗـﺎ‬ ‫‪1888‬و‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهي ﻛﻞ ﻗﻮا در ﺟﻨﮓ ﻫﺎي ‪ 1866‬ﺑﻴﻦ اﺗﺮﻳﺶ و ﭘﺮوس‪ ،‬و ﺟﻨﮓ ﻫﺎي ‪ 1870‬ــ ‪ (71‬ﺑﻴﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬ ‫و آﻟﻤﺎن‪.‬‬

‫‪22‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫و زﺣﻤﺖ ﻣﻲﻛﺸﻴﻢ اﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﻧﺎن ﺧﺎﻟﻲ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ ﺧـﻮد‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآورﻳﻢ‪ .‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ از ﻣﺮد و زن و ﺑﭽﻪ‪ ،‬ﻟﺨﺖ و ﭘـﺎﭘﺘﻲ‪ ،‬ژﻧـﺪهﭘـﻮش و‬ ‫ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻫﺴﺘﻴﻢ"‪ .‬دوﻟﺖ‪ ‬آﻧﺰﻣﺎن اﻳﺮان ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﺳﻌﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺮد ﻛﻪ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي‬ ‫ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ را ﺷﻜﺴﺖ دﻫﺪ و ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺮاﻧﺪ و در اﻳﻦ ﻛﺎر ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻧﻴﺎﻓﺖ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﺎﻣﻲ ﺧﻮد ﻳﻌﻨﻲ دوﻟﺖ روﺳﻴﻪ ﺗﺰاري ﭘﻨﺎه ﺑـﺮد )آﻧﺰﻣـﺎن ﻣﻘـﺎرن ﺑـﻮد ﺑـﺎ آﻏـﺎز‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺤﻤﺪﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻓﺘﺤﻌﻠﻲﺷﺎه(‪.‬‬ ‫در اواﻳﻞ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ 1836‬ﺷﺎﻳﻊ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺳـﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺑـﺰودي ﺟﻨـﮓ‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻴﺮ رواﻧﺪوز آﻏﺎز ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻛﻪ از ﺧﻄـﺮ ﺟﻨـﮓ در دو‬ ‫ﺟﺒﻬﻪي اﻳﺮاﻧﻲ و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻗﺪرت ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﺧـﻮﺑﻲ آﮔـﺎه ﺑـﻮد ﺑـﻪ‬ ‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺧﻮد رواﻧﺪوز ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻈـﻴﻢ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﺧـﻮﻳﺶ را از اﻳـﺮان‬ ‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺳﻌﻲ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ از اﺧﺘﻼف و رﻗﺎﺑﺖ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻴﻦ اﻳﺮان و ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ ﺷﺎه اﻳﺮان ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛـﺮد ﻛـﻪ در ازاء درﻳﺎﻓـﺖ‬ ‫ﻛﻤﻚ و ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻜﺎري ﻣﺸﺘﺮك در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‪ ،‬وي ﻧﻴـﺰ ﺣﺎﻛﻤﻴـﺖ دوﻟـﺖ‬ ‫اﻳﺮان ﺑﺮ ﻛﺮدﺳﺘﺎن را ﺧﻮاﻫﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﺑﻪ وي ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺧﻮاﻫﺪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎ درﺑﺎر‬ ‫اﻳﺮان ﮔﻮل ﻧﺨﻮرد و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﻜﻪ اﺧﺘﻼف ﺧﻮد ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ و ﻛـﻢ‬ ‫اﻫﻤﻴﺖﺗﺮ از ﺧﻄﺮ "ﻛﺮد" ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻴﺮ را رد ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺑﻴﻦ ﻛﺮدﻫﺎ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎﻻﺧﺮه در اواﻳـﻞ ﻣﺮدادﻣـﺎه ﺳـﺎل ‪1836‬‬ ‫ﻣﺠﺪداً ازﺳﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ دﻓﺎع ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺧﻮد را ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮب ﺳﺎزﻣﺎن داده‬ ‫‪23‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻄﻤﺌﻦ از ﺣﻔﻆ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ‪ ،‬ارﺗﺶ ﻛﺮدﻫﺎ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺣﺪود‬ ‫‪ 40‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﺣﻤﺪ ﺑﻴﮓ ﺑﺮادر اﻣﻴﺮ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪي ﻧﻴﺮوﻫـﺎي‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺷﺘﺎﻓﺖ و آﻧﺎن را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬ ‫وﻗﺘﻲ دﻳﺪ از راه زور ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﻴﺮوز ﮔﺮدد ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺣﻴﻠﻪ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷـﺪ و ﺷـﺮوح‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻚ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﺮدم و ﺧﻮد "اﻣﻴﺮ" ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﺟﻨﮓ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷـﻮد و‬ ‫ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﺑﻴﻦ ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎن آﺷﺘﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ دام "ﻣ‪‬ﻼ"ﻫﺎ و ﺳﺎﻳﺮ اﻓﺮاد ﻣﺘﻌﺼﺐ ﻣـﺬﻫﺒﻲ دور و ﺑـﺮ اﻣﻴـﺮ را ﻛـﻪ ﻧﻔـﻮذ‬ ‫زﻳﺎدي در ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم ﻋﺎدي داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار داد و ﻓﺮﻳﻔـﺖ‪ .‬ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻼﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻼي "ﺧﻪﺗﻲ" ﻛﻪ اﻛﻨﻮن در ﺗﻤﺎم رواﻳﺎت ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﺳ‪‬ـﻤﺒﻞ‬ ‫"ﺧﻴﺎﻧﺖ" ﻣﻌﺮوف ﺷﺪه اﺳﺖ ﻓﺘﻮا داد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﺎ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺑﺠﻨﮕـﺪ‬ ‫ﻛﺎﻓﺮ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬ ‫وﻟﻲ ﺧﻮد ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﻜﻪ آدم ﺑﺴـﻴﺎر ﻣﻌﺘﻘـﺪ و دﻳﻨـﺪاري ﺑـﻮد ﻓﺮﻳـﺐ‬ ‫ﻧﺨﻮرد و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻧﮕﺮدﻳﺪ و ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻓﺘﻮاي ﻣﻼي "ﺧﻪﺗﻲ" از ﮔﻔﺘﻮﮔﻮ و ﻣﺬاﻛﺮه ﺑﺎ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهي ﻛﻞ ﻗﻮاي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ اﻣﺘﻨﺎع ورزﻳﺪ‪ .‬ﻣﻌﺬاﻟﻚ ﺟﺮأت ﻧﻜﺮد ﻛﻪ ﻣـﺬﻫﺒﻴﻮن را‬ ‫ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﺑﮕﺬارد زﻳﺮا ﻛﻪ از ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﺗﻮدهي ﻣﺮدمِ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑـﻪ آﻧﻬـﺎ ﺗـﺮس‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪي اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎﻻﺧﺮه آن ﺷﺪ ﻛﻪ اﻃﺮاﻓﻴﺎن ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻛﻢﻛﻢ وي را رﻫﺎ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ و او ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﻴﺎً ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﻧﺎﭼﺎر ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﻧﻤﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺮاه ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪ .‬در آﻧﺠﺎ از ﺳﻮي ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺛـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ‬ ‫‪24‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﮔﺮﻣﻲ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺷﺪ و ﺳﻠﻄﺎن ﺿﻤﻦ ﺳﺘﻮدن ﺷﺠﺎﻋﺖﻫﺎي وي درﺑﺎرهي ﺑـﺮادري و‬ ‫اﺗﺤﺎد ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن داد ﺳﺨﻦ داد‪ ،‬اﻣﺎ اﻟﺒﺘـﻪ در ﻫﻤـﺎن زﻣـﺎن ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‬ ‫ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻛﺮدﺳﺘﺎن را ﻏﺎرت ﻛﺮدﻧﺪ و آن را در آﺗﺶ و ﺧﻮن ﻏﺮﻗﻪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﭘﺲ از ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺶ ﻣﺎﻫﻪ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل اﺟﺎزه ﻳﺎﻓﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن‬ ‫ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬اﻣﺎ در راه ﺑﺎزﮔﺸﺖ در "ﺗﺮاﺑﻮزان" ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻋ‪‬ﻤـﺎل ﺳـﻠﻄﺎن ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ‬ ‫رﺳﻴﺪ)‪ .(1837‬ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ در ﺑﻴﻦ ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻪ "ﻣﻴﺮ ﻛﻮر رواﻧﺪوز" ﻣﺸﻬﻮر اﺳـﺖ و‬ ‫ﺧﻨﺠﺮ وي در داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺣﻤﺎﺳﻲ ﻛﺮد از ﻟﺤﺎظ ﺗﻴـﺰي و ﺑ‪‬ﺮﻧـﺪﮔﻲ از ﻣﻌﺮوﻓﻴـﺖ‬ ‫وﻳﮋهاي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﻛﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪي "ﻣﻴﺮرواﻧﺪوز" ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ رو ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﻓﺖ‪،‬‬ ‫در ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﻘﺎط ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﻨﺠﻤﻠﻪ در ﺷﻤﺎل) ارزﻧﺠﺎن ـ ﺑﺎﻳﺰﻳـﺪ ـ ارزروم( و‬ ‫در ﻣﺮﻛﺰ)ﺑﺘﻠﻴﺲ( ﻛﺎﻧﻮنﻫﺎي ﻣﻘﺎوﻣﺖ و ﻗﻴﺎم ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي ﻣﻲآﻣﺪﻧـﺪ‪ .‬در‬ ‫اﻳﻦ ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎ ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ دهﻫـﺎ روﺳـﺘﺎ را ﺑـﻪ آﺗـﺶ ﻛﺸـﻴﺪ و وﻳـﺮان‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻗﻴﺎمﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي دو ﻧﻔﺮ از ﺳﺮان ﻣﻌﺮوف ﻛﺮد رﺟـﺐﺑﻴـﮓ و‬ ‫ﺗﻴﻤﻮرﺑﻴﮓ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻏﺮب رواﻧﺪوز ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﻴﺮي و‬ ‫ﺑﻪدار آوﻳﺨﺘﻪﺷﺪن آﻧﻬﺎ ﺷﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻗﻴﺎم ﻛﻪ رﻫﺒﺮي ﺧﻮد را از دﺳـﺖ داده‬ ‫ﺑﻮد ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﺎﻣﻮﺷﻲ ﮔﺮاﺋﻴﺪ‪.‬‬

‫‪25‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫در ﺷــﻤﺎل ﻫــﻢ در ﻃــﻮل ﺑﻬــﺎر ‪ ،1837‬ﻋﺸــﺎﻳﺮ"رﺷــﻜﻮﺗﺎن" و "ﺑﻜــﺮان" در‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪي "ﭘﺎﺳﻮر")ﻛﻪ اﻣﺮوز ﻛﻮﻟﭗ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﺟﺰء اﺳﺘﺎن دﻳﺎرﺑﻜﺮ اﺳﺖ(‬ ‫ﺑﻪ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ ﻋﻠﻴﻪ ﻗﻮاي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ دﺳﺖ زدﻧﺪ‪ .‬داﻣﻨﻪي اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﻛﻢﻛـﻢ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﻮي ﺟﻨﻮب ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻗﺒﻞ از ﺣﻤﻠﻪ‬ ‫ﺑﻪ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ "ﺑﻮﺗﺎن" ﺑﻪ ﻛﺎر "ﭘﺎﻛﺴﺎزي"و"آراﻣﺴﺎزي" ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﻲ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻫﺒـﺮي اﺣﻤـﺪﺑﻴﮓ رواﻧـﺪوزي ﺑـﺮادر ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ و ﺳـﻌﻴﺪﺑﻴﮓ‬ ‫ﺑﺎدﻳﻨﺎﻧﻲ)در ﻋﻤﺎدﻳﻪ( ﺑﻪ ﻗﻴﺎم ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪3‬ـ ﻧﻬﻀﺖ ﺑﺪرﺧﺎن‬ ‫ﺑﺪرﺧﺎن در ﺳﺎل ‪ 1802‬در ﺟﺰﻳﺮه)ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﺑﻮﺗﺎن ﻛـﻪ اﻣـﺮوز ﺟـﺰو‬ ‫ﺳﻮرﻳﻪ اﺳﺖ( ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮادهي وي از ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻓﺌﻮدال ﻛﺮد‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻣﻴﻼدي) ﺑﺠﺰ در ﭼﻨﺪ دورهي ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻣـﺎن اﺷـﻐﺎل‬ ‫ﺗﻴﻤﻮر ﻟﻨﮓ ﻳﺎ آق ﻗﻮﻳﻮﻧﻠﻮﻫﺎ( ﺑﺮ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﻣﺰﺑﻮر ﺣﻜﻤﺮواﻳـﻲ ﻣـﻲﻛـﺮد و داراي‬ ‫درﺑﺎري ﻣﺠﻠﻞ و ﭘﺮ ﺟﻨﺐوﺟﻮش ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺸﻴﺮهي "ﺑﻮﺧﺘﻲ" ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻮادهي ﺑـﺪرﺧﺎن‬ ‫ﺑﺮ آن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲراﻧﺪ ﻃﺒﻖ رواﻳﺖ"ﺷﺮفﻧﺎﻣﻪ" از ﺷﺠﺎعﺗﺮﻳﻦ ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن‬ ‫ﺑﻮد و ﺑﻪ اﺳﻠﺤﻪ و اﺳﺒﺎن اﺻﻴﻞ ﻋﻼﻗﻪي ﻓﺮاوان داﺷﺖ!"‪.‬‬ ‫ﺑﺪرﺧﺎن در ﺳﺎل ‪ 1821‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭘـﺪرش ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ وي ﮔﺮدﻳـﺪ‪ .‬او اﺑﺘـﺪا‬ ‫ﺟﻨﮕﺠﻮﺗﺮﻳﻦ ﻋﺸﺎﻳﺮ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد را در ﻳﻚ ارﺗﺶ ﻣـﻨﻈﻢ و ﺑـﺎ اﻧﻀـﺒﺎط ﮔـﺮد‬ ‫‪26‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫آورد و ﺳــﭙﺲ ﺑــﺎ اﻣــﺮاي دﻳﮕــﺮ ﻛ ـﺮد ﻧﻈﻴــﺮ ﻧﻮراﻟــﻪﺑﻴــﮓ)اﻣﻴــﺮ ﻫﻜــﺎري( و‬ ‫ﻣﺤﻤﻮدﺧﺎن)اﻣﻴﺮ ﻣﻮﻛﻮس و وان( رواﺑﻂ ﺑﺴـﻴﺎر ﻧﺰدﻳـﻚ و ﺻـﻤﻴﻤﺎﻧﻪاي ﺑﺮﻗـﺮار‬ ‫ﻧﻤﻮد و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﺸﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ در ﺳﺎل ‪ 1839‬ﻛﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از اﺑﺮاﻫﻴﻢﭘﺎﺷﺎ)ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲﭘﺎﺷﺎ( در ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ)ﺳﻮرﻳﻪ( ﺑﻪ ﺳـﺨﺘﻲ ﺷﻜﺴـﺖ ﺧﻮردﻧـﺪ ﭘـﻴﺶ آﻣـﺪ و‬ ‫ﺑﺪرﺧﺎن دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺷﺪ؛ ﺑﻄﻮري ﻛﻪ ﺗﺎ اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 1840‬ﻧﻔﻮذ ﺧـﻮد را ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً‬ ‫ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪي وﺳﻴﻌﻲ از ﻛﺮدﺳﺘﺎن از ﻣﺮزﻫﺎي اﻳﺮان و درﻳﺎﭼﻪي وان و دﻳﺎرﺑﻜﺮ ﺗـﺎ‬ ‫ﻣﻮﺻﻞ ﮔﺴﺘﺮش داد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺑﻴﮓﻫﺎي ﻗﺎرص)واﻗﻊ در اﻧﺘﻬﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن(‬ ‫و اﻣﻴﺮ اردﻻن)ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻳﺮان( ﻧﻴﺰ ﭘﻴﻤﺎن اﺗﺤﺎد ﺑﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪي "ﺳﻔﺮﺳﺘﻴﺎن" ارﻣﻨﻲ‪ ،‬ﺑﺪرﺧﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻛﺮدﻫـﺎ ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ارﻣﻨﻲﻫﺎ‪ ،‬آﺷﻮريﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻠﺪاﻧﻲﻫﺎ و ﺑﻘﻴﻪي ﻣﻠﻴﺖﻫـﺎي ﻣﻮﺟـﻮد در ﻗﻠﻤـﺮو‬ ‫ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛـﺮد‪ .‬ﻃﺒـﻖ ﻧﻮﺷـﺘﻪي "ف ـ دﻳﺘـﻞ"‬ ‫ﺳﻴﺎح روﺳﻲ در ﻛﺘﺎب‪":‬ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي از ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻪ ﺷﺮق از ‪ 1842‬ﺗﺎ ‪،1845‬‬ ‫ﺑﺪرﺧﺎنﺑﻴﮓ و ﻛﺮدﻫﺎ" ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از آزادي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤـﻞﻫـﺎي‬ ‫وﻳﮋهاي ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺧﻮﻳﺶ از ﺟﻤﻠﻪ در ﺧﻮد "ﺟﺰﻳﺮه" داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ‬ ‫ﻫﻴﭻوﺟﻪ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ و ﻛﺮدﻫﺎ ﺗﺒﻌﻴﻀﻲ روا ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ .‬دو ﻧﻔﺮ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧـﺎمﻫـﺎي"‬ ‫راﻳﺖ" و "ﺑﺮﻳﺬ" ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻪ " درﮔﻮﻟـﻪ")ﻗﺼـﺮ اﻣـﺎرت در ﻧﺰدﻳﻜـﻲ‬ ‫ﺟﺰﻳﺮه( دﻋﻮت ﺷﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ در ﺳـﺎل ‪ 1836‬در ﻣـﺪت ﺑﻴﺴـﺖ و ﺳـﻪ روز ﺗﻤـﺎم‬ ‫‪27‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن را از اروﻣﻴﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ دﻳﺎرﺑﻜﺮ و "ﺟﺰﻳﺮهي اﺑﻦ ﻋﻤـﺮ" ﮔﺸـﺘﻨﺪ ﺑـﺪون‬ ‫آﻧﻜﻪ ﺑﺎ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺧﻄﺮ و ﻳﺎ ﻧﺎاﻣﻨﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻜﻠﻲ ﻋﻜﺲ ﺑﻲﻧﻈﻤـﻲ‪،‬‬ ‫ﺑﻲﻋﺪاﻟﺘﻲ و ﻓﺴﺎدي اﺳﺖ ﻛﻪ در آﻧﺰﻣـﺎن در اﻣﭙﺮاﺗـﻮريﻫـﺎي ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ و اﻳـﺮان‬ ‫ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺪاﻟﺖ و اﻧﺼﺎف ﺑﺪرﺧﺎن ﻛﻪ در اﺑﺘﺪا ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﻣﻮﺟﺐ رﺿﺎﻳﺖ‬ ‫و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ وﺳﻴﻊ ﺗﻮدهﻫﺎي ﻣﺮدم از او و از ﻣﻴـﺎن ﺑـﺮدن ﻧﻄﻔـﻪﻫـﺎي اﺧـﺘﻼف و‬ ‫اﻓﺘﺮاق ﺑﻴﻦ ﺟﻮاﻣﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﮔـﺮدد ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﺑﻄـﻮر ﻣﻌﺠـﺰهآﺳـﺎ‬ ‫اﺧﺘﻼﻓﺎت و رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻓﺌﻮدال را از ﻣﻴﺎن ﺑـﺮدارد‪ .‬اﻳـﻦ اﺧﺘﻼﻓـﺎت ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺒﺎرزهي ﺟﺪي و ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﺤـﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ‬ ‫ﻋﺜﻤﺎنﭘﺎﺷﺎي ﻟﻨﮓ از ﺳﺎل ‪ 1844‬آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻮد ﻣﺠﺪداً ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻃﻮل اﻳﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ 1847‬ﻻﻳﻨﻘﻄﻊ اداﻣﻪ داﺷﺖ ﻣﻴﺴـﻴﻮﻧﺮﻫﺎي‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻚ درﺑـﺎر ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﻣﺴـﻴﺤﻲ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن را ﻋﻠﻴــﻪ ﺑـﺪرﺧﺎن ﺑﺸـﻮراﻧﻨﺪ‪ .‬و ﺳـﭙﺲ درﺳــﺖ در‬ ‫ﮔﺮﻣﺎﮔﺮم ﺟﻨﮓ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت و ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﺑﺪرﺧﺎن ﺳﺮ ﺑﺎز زدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ وي ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ آﻧﻬﺎ را ﺷﺪﻳﺪاً ﺗﻨﺒﻴﻪ و ﺳﺮﻛﻮب ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻮﺟﺐ اﻋﺘﺮاض رﺳﻤﻲ‬ ‫دوﻟﺖﻫﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﺳـﺒﺐ‬ ‫ﺗﺸﻮﻳﻖ و دﻟﮕﺮﻣﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ﻧﻬﻀﺖ ﺑﺪرﺧﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﺖ آﻧﻜﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ"ﺑﺎزﻳﻞ ﻧﻴﻜﻴﺘﻴﻦ" ﻛﺮدﺷﻨﺎس ﻣﻌﺮوف‬

‫‪28‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫از ﺑﺪرﺧﺎن و ﻧﻬﻀﺖ وي ﺑﻪ ﺑﺪي و ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻳﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ‬ﺑﺎﻻﺟﺒـﺎر‬ ‫وي ﺑﺎ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﮓ وارد ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺳﺎل ﺧﻮد ﻣﻲﺷﺪ ﺑﺪون آﻧﻜﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﻣﺸﺨﺼـﻲ از‬ ‫آن ﻋﺎﻳﺪ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ آﺛﺎر آن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺤﻄﻲ‪ ،‬ﺧﺴﺘﮕﻲ و ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﻫﻤﻪﮔﻴﺮ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﻊ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑـﻪ ﺳـﻮد ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺑـﻮد؛ زﻳـﺮا از ﻳﻜﺴـﻮ راﺣـﺖﺗـﺮ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ آذوﻗﻪ و ﻣﻬﻤﺎت و ﻧﻔﺮات ﻛﻤﻜﻲ درﻳﺎﻓﺖ دارﻧـﺪ و از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺑﺮاي داﻣﻦ زدن ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻜﺎت و ﻧﻔﺎقاﻓﻜﻨﻲ ﻓﺮﺻﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در اواﺧـﺮ‬ ‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ 1847‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻋﺜﻤﺎنﭘﺎﺷـﺎ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﻳﺰداﻧﺸـﻴﺮ)ﻋﺰاﻟـﺪﻳﻦ ﺷـﻴﺮ؟(‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهي ﺟﻨﺎح ﺷﺮﻗﻲ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﺮد و ﺑﺮادرزادهي ﺧـﻮد ﺑـﺪرﺧﺎن را ﻋﻠﻴـﻪ وي‬ ‫ﺑﺸﻮراﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺧﻮد را از دوروﺑﺮ اروﻣﻴﻪ)ﻛﻪ‬ ‫ﺳﺮﮔﺮم ﻓﺘﺢ آﻧﺠﺎ ﺑﻮد( ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻳﻌﻨﻲ "ﺟﺰﻳﺮه" ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ اﻣﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻘﺎوﻣـﺖ‬ ‫زﻳﺎدي از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﻳﺰداﻧﺸﻴﺮ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻧﺼﻒ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﺧـﻮد را‬ ‫از دﺳﺖ داده ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺎﭼﺎر ﺟﺰﻳﺮه را ﺗﺮك و ﺑﻪ ﻗﻠﻌـﻪي ﻣﺤﻜﻤـﻲ ﻛـﻪ دﻓـﺎع از آن‬ ‫ﺳﺎدهﺗﺮ ﺑﻮد ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻣﺪﺗﻲ در آﻧﺠـﺎ در ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﻣﺎﻧـﺪ ﺑـﺎﻻﺧﺮه‬ ‫ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﺪم آذوﻗﻪ از ﻗﻠﻌﻪ ﺧﺎرج و ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺣﻤﻠﻪ ﺑ‪‬ـﺮَد ﻛـﻪ‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻧﺰدﻳﻜﺎن و ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد اﺑﺘﺪا ﺑﻪ "وارﻧﺎ" و ﺳﭙﺲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺎﻧﺪي) در ﺟﺰﻳـﺮهي ﻛـﺮِت( ﺗﺒﻌﻴـﺪ ﮔﺮدﻳـﺪ‪ .‬وﻟـﻲ ﭘـﺲ از ﻣـﺪﺗﻲ ﺑـﻪ دﻣﺸـﻖ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1868‬در ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﻧﻬﻀﺖ ﺑﺪرﺧﺎن‪ ،‬ﻳﺰداﻧﺸـﻴﺮ از ﺳـﻮي ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺣـﺎﻛﻢ‬ ‫ﻫﻜﺎري ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1849‬ﻫﻢ‪ ،‬درﺑﺎر ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺷﺮﻳﻒﺑﻴﮓ اﻣﻴﺮ ﺑﺘﻠﻴﺲ را ﺑـﻪ‬ ‫اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و ﻳﻚ واﻟﻲ ﺗﺮك را ﺑﻪ ﺟﺎي وي ﻣﻨﺼﻮب ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬ ‫آﺧﺮﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦﻫﺎيِ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛﺮد ﻫﻢ ﺑﻪ درﺑﺎر ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺿﻤﻴﻤﻪ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪4‬ـ ﻳﺰداﻧﺸﻴﺮ‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺑﺮاي ﺗﺴﻠﻂ ﻛﺎﻣﻞ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﻛﺮدﺳﺘﺎن روﻳﻬﻤﺮﻓﺘـﻪ ﺣـﺪود ﭼﻬـﻞ‬ ‫ﺳﺎل ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﭘـﺲ از ﺳـﻘﻮط‬ ‫اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦﻫﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻤـﺎن ﻳﺰداﻧﺸـﻴﺮي‬ ‫ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ از او ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺟﺎهﻃﻠﺒﻲ و رﻗﺎﺑـﺖﻫـﺎي ﺷﺨﺼـﻲ ﺳـﺒﺐ‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺧﻮد ﺑﺪرﺧﺎن ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﻮد ﻣﺠﺪداً آﻏﺎز ﺷﺪ) ﻳﻚ ﻋﻠـﺖ اﺧـﺘﻼف‬ ‫ﻳﺰداﻧﺸﻴﺮ ﺑﺎ ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪي ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻮرﺧـﺎن آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﮔﻮﻳـﺎ اﻣـﺎرت‬ ‫ﺟﺰﻳﺮه ﻗﺎﻋﺪﺗﺎً ﺑﻪ ﺳﻴﻒاﻟﺪﻳﻦﺧﺎن ﭘﺪر ﻳﺰداﻧﺸﻴﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ و ﺑﺪرﺧﺎن اﻳﻦ ﻣﻘﺎم را از‬ ‫ﺑﺮادرش ﺳﻴﻒاﻟﺪﻳﻦ ﻏﺼﺐ ﻛﺮده ﺑﻮد‪(.‬‬ ‫درﺑﺎر ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻧﻔﻮذ ﻳﺰداﻧﺸﻴﺮ در ﺑﻴﻦ ﺗـﻮدهي ﻣـﺮدم وﺣﺸـﺖ داﺷـﺖ در‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1850‬وي را از ﭘ‪‬ﺴﺖ ﺧﻮد ﻳﻌﻨﻲ اﻣﺎرت "ﻫﻜﺎري" ﻣﻌﺰول ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1853‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻋﻠﻴﻪ روﺳـﻴﻪي ﺗـﺰاري وارد ﺟﻨـﮓ ﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﻋﻠﻲرﻏﻢ اﻋﻼن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎد ﺗﻮﺳـﻂ ﺳـﻠﻄﺎن‪ ،‬ﺑﺨـﺶﻫـﺎي ﺑﺰرﮔـﻲ از ﻛﺮدﻫـﺎ از‬ ‫‪30‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺷﺮﻛﺖ در آن ﺧﻮدداري ورزﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺰار ﻧﻴﺰ ﺑﺎ وﺟﻮد ﭘﻮل زﻳـﺎدي ﻛـﻪ‬ ‫ﺧﺮج ﻛﺮدﻧﺪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻳﺰداﻧﺸﻴﺮ در ﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪ‬ ‫ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﺑـﺮاي ﺟﻬـﺖدادن ﺑـﻪ اﻓﻜـﺎر ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﻛﺮدﻫـﺎ و اﻳﺠـﺎد ﻳـﻚ‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛﻪ ﺧﻮد ﭘﺎدﺷﺎه آن ﺑﺎﺷﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر در ﺑﻬـﺎر‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1855‬ﺟﻨﮓ را در ﺑﺘﻠﻴﺲ آﻏﺎز ﻧﻤـﻮد‪ .‬وي در رأس ﺣـﺪود ﺑﻴﺴـﺖ ﻫـﺰار‬ ‫ﺟﻨﮕﺠﻮي ﻛﺮد اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺗﺼﺮف ﻛﺮد‪ ،‬ﺣﺎﻛﻢ ﺗُﺮك را از آﻧﺠﺎ راﻧﺪ و ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ‬ ‫ﻛﺮد را ﺑﺠﺎي وي ﻣﻨﺼﻮب ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻮﺻﻞ ﺷﺪ و آﻧﺠـﺎ را ﻫـﻢ ﺑـﺪون‬ ‫اﺷﻜﺎل ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻓﺘﺢ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺼﺎدرهي اﺳﻠﺤﻪ و ﺗﺠﻬﻴﺰات ﻣﻮﺟﻮد در اﻳﻦ ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻬﻢ‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ وي اﺟﺎزه داد ﻛﻪ ارﺗﺶ ﻣﺠﻬﺰ ﺧﻮد را ﺑﻪ ‪ 30000‬ﻧﻔﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و‬ ‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهاي"ﺳﻴﺮت" را ﻛـﻪ ﻣﺮﻛـﺰ اﺻـﻠﻲ اداري و‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻮد و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﺮ در آﻧﺠﺎ و در ﺑﻐـﺪاد ﻣﺸـﺘﺮﻛﺎً‬ ‫از آن دﻓﺎع ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﻣﻨﺎﻃﻖ وﺳﻴﻌﻲ‬ ‫از ﺑﻐﺪاد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ درﻳﺎﭼﻪي وان و دﻳﺎرﺑﻜﺮ ﺑﻪ ﻛﻨﺘﺮل ﻳﺰداﻧﺸﻴﺮ درآﻣﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ‪،‬‬ ‫و رﻓﺘﺎر ﺧﻮد ﻳﺰداﻧﺸﻴﺮ‪ ،‬اﻣﻴﺪﻫﺎ و آرزوﻫﺎي ﻓﺮاواﻧـﻲ در دل ﻣـﺮدم ﺑﻮﺟـﻮد آورد‬ ‫ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ ﭘﻴﺮﻣﺮدان زﻳﺎدي ﻧﻴﺰ اﺳﻠﺤﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن وي ﭘﻴﻮﻳﺴـﺘﻨﺪ و‬ ‫در اواﺧﺮ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ 1855‬ﻋﺪهي ﻧﻔﺮات او ﺑﻪ ﺣﺪود ﺻﺪﻫﺰار ﻧﻔﺮ رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﻧﺰدﻳﻚﺷﺪن زﻣﺴﺘﺎن روسﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ زﻣﺴﺘﺎﻧﻲ ﺧﻮد ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ و اﻳﻦ ﻋﻤـﻞ‬ ‫ﺑﻪ ﺑﺎبﻋﺎﻟﻲ ﻓﺮﺻﺘﻲ داد ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﭙﺮدازد‪ .‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﻛـﻪ‬ ‫‪31‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻋﻠﻴﻪ روﺳﻴﻪ ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ)ﺟﻨﮓ ﻛﺮﻳﻤﻪ( ﻣﺨﺎﻟﻒ اﻳﺠـﺎد ﻳـﻚ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﻣﺴـﺘﻘﻞ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ زﻳـﺮ ﻧﻔـﻮذ روﺳـﻴﻪ درآﻳـﺪ‪ .‬از ﻫﻤـﻴﻦ رو ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪهي‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻨﺎم )ﻧﻤﺮود رﺳﺎم( ﺑﺎ ﻣﻘﺪار ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﭘﻮل در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 1855‬از‬ ‫ﻣﻮﺻﻞ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﻳﺰداﻧﺸﻴﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد و درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺟﻨـﮓ‬ ‫ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﻴﺎﻧﺠﮕﻴﺮي ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬وي ﺳﻌﻲ ﻧﻤـﻮد ﻛـﻪ ﻳﺰداﻧﺸـﻴﺮ را ﻗـﺎﻧﻊ ﻧﻤﺎﻳـﺪ ﺗـﺎ‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪي اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺮدﺳﺘﺎن را از راه ﻣﺬاﻛﺮه ﺑﺎ درﺑـﺎر ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ و ﺑـﺎ ﻣﻴـﺎﻧﺠﮕﻴﺮي‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺣﻞ ﻛﻨﺪ و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﺑﺴﻴﺎري از رؤﺳﺎي ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﻛـﺮد را ﺑـﺎ دادن‬ ‫ﭘﻮل و ﻫﺪاﻳﺎ ﺗﻄﻤﻴﻊ ﻧﻤﻮد و آﻧﺎن را از اداﻣﻪي ﺟﻨﮓ ﻣﻨﺼﺮف ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬ﻳﺰداﻧﺸـﻴﺮ‬ ‫ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ آدم ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺠﺎع و ﻣﺘﻬﻮري ﺑﻮد اﻣﺎ در ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﺗﺠﺮﺑـﻪي ﭼﻨـﺪاﻧﻲ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ ﻓﺮﻳﺐ وﻋﺪهﻫﺎي "ﻧﻤﺮود رﺳﺎم" را ﺧﻮرد و ﺑﻪ ﺣﺴﻦﻧﻴﺖ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑـﺎور‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻛﻪ درﺑﺎرهي ﻧﺎﻣﻪاي ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻫﺒﺮان روﺳﻴﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ و از آﻧـﺎن‬ ‫ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻛﻤﻚ و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺟﻮاﺑﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ﺑﻌﻼوه ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺮﻳﺎﻧﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن در ﻣﺼﺮ و ﻳﻮﻧـﺎن ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﺑـﺪون ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﻗﺪرتﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻬﻤﺮاه رﺳﺎم و زﻳـﺮ ﭼﺘـﺮ‬ ‫ﺣﻤﺎﻳﺖ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺮاي ﻣﺬاﻛﺮه ﺑﻪ درﺑﺎره ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ رﻓﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﻤﺤﺾ رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪3 ‬ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪي "ﺧﻠﻔﻴﻦ" درﻛﺘﺎب‪" :‬ﺟﺪال ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﺮدﺳﺘﺎن" اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺴﻴﺎر دﻳﺮ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﺒﺶ‬ ‫ﻳﺰداﻧﺸﻴﺮ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‬

‫‪32‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ دﺳﺘﮕﻴﺮ و زﻧـﺪاﻧﻲ ﺷـﺪ و ﻟﺸـﻜﺮﻳﺎن وي ﻧﻴـﺰ ﭘـﺲ از ﻣـﺪﺗﻲ‬ ‫ﺳﺮﮔﺮداﻧﻲ در ﻛﻮﻫﺴﺘﺎنﻫﺎي ﻛﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﺘﻔﺮق ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪5‬ـ ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺷﻤﺰﻳﻨﺎن‬ ‫آﺧﺮﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻬﻢ ﻛﺮدﻫﺎ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1880‬ﺑﻪ رﻫﺒـﺮي ﺷـﻴﺦ‬ ‫ﻋﺒﻴﺪاﷲ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ و ﻛﺮدﻫﺎي اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ و اﻳـﺮان‪ ،‬ﻫـﺮ دو را ﺷـﺎﻣﻞ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﻴﺦ ﻃﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑـﻪ ﮔﻔﺘـﻪي "ﺧﻠﻔـﻴﻦ" در ﻛﺘـﺎب"‬ ‫ﺟﺪال ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﺮدﺳﺘﺎن" ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ رﻫﺒﺮ روﺣﺎﻧﻲ ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲآﻣـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از‬ ‫درﮔﺬﺷﺖ ﭘﺪر‪ ،‬ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﻫﻢ ﺛﺮوت و ﻫﻢ ﻧﻔﻮذ ﻣﺬﻫﺒﻲ وي را ﺑﻪ ارث ﺑﺮد و ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪي ﺧﻮد رﻫﺒﺮ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻤﻲ از ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳـﺪ‬ ‫ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﺗﻮﺳﻌﻪي ﻧﻔﻮذ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺷﻴﺦ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫـﺎ و ﺗﺒﻠﻴـﻎ ﻓﺮﻗـﻪي ﻗﺪرﺗﻤﻨـﺪ‬ ‫"ﻧﻘﺸﺒﻨﺪي" ﻧﻘﺶ ﺑﺰرﮔﻲ داﺷﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﺧﺎﻧﻮادهي ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺘﺸـﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﮔﻴﻼﻧﻲ از ﻋﺮﻓﺎي ﺑﺰرگ)‪ 1078‬ـ ‪1166‬ﻣﻴﻼدي( و ﺳﺮ ﺳﻠﺴﻠﻪي‬ ‫ﻓﺮﻗﻪي "ﻗﺎدرﻳﻪ" ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﭘﺬﻳﺮاي ﺳﻠﻮك"ﻧﻘﺸـﺒﻨﺪي" ﻫـﻢ ﺷـﺪه‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ در ﻣﻨﻄﻘﻪي "ﻫﻜﺎري" ﻣﻲزﻳﺴﺖ ﻛﻪ از ﻳﻚﺳﻮ ﺑﺎ ﻋﺮاق اﻣـﺮوز‬ ‫و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﺑﺨﺶﻫﺎي "ﺗﺮﮔﻮر" و "ﻣﺮﮔﻮر" در ﺟﻨﻮبﻏﺮﺑﻲ اروﻣﻴـﻪ در‬ ‫اﻳﺮان ﻫﻢﻣﺮز اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻞ ﻧﻔﻮذ ﺷﻴﺦ در ﺑـﻴﻦ ﻛﺮدﻫـﺎي اﻳـﺮان ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﺷﻴﺦ در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻫﻜﺎري در ﺑﺨﺶ "ﺷﻤﺰﻳﻨﺎن" و ﺑﻪ وﻳﮋه روﺳـﺘﺎي‬ ‫"ﻧﻬﺮي" ﺑﻮد و از ﻫﻤﻴﻦ رو ﺑﻪ ﺷﻴﺦ ﺷﻤﺰﻳﻨﺎن ﻳﺎ ﺷﻴﺦ ﻧﻬﺮي ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اواﺧﺮ ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺳﺎل ‪ 1872‬ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻛﺮدﻫـﺎي ﻧـﻮاﺣﻲ "ﻣﺮﮔـﻮر" و‬ ‫"ﺗﺮﮔﻮر" ﻓﺸﺎر آورد ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﻛﺮدﻫـﺎ اﻳـﻦ ﺗﻘﺎﺿـﺎ را رد ﻛﺮدﻧـﺪ و‬ ‫اﻋﻼم ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺧﻮد را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻴﺦ ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳـﻦ اﻣﺘﻴـﺎز را‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻃﻪ ﭘﺪر ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴـﺪاﷲ از ﺷـﺎه اﻳـﺮان) ﻣﺤﻤﺪﺷـﺎه ﻗﺎﺟـﺎر ‪ 1848‬ـ ‪(1836‬‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﺎت اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑﻪ اﻋﺰام ﻧﻴـﺮو ﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻛﻪ ﻗﺪرت ﺧﻮد را در ﺧﻄﺮ ﻣﻲدﻳﺪ ﺑﻪ ﺑﺎبﻋﺎﻟﻲ ﻣﺮاﺟﻌﻪ و ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ در‬ ‫ﻣﻮرد ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرت وارده ﺑﻪ وي اﻗﺪام ﮔﺮدد‪ .‬ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻫـﻢ واﻟـﻲ "‬ ‫ارزروم" را ﻣﺄﻣﻮر ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺑﺮود و ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺷﻴﺦ را ﻣﻄﺮح ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳـﻦ‬ ‫اﻗﺪاﻣﺎت ﺑﻲاﺛﺮ ﻣﺎﻧﺪ و ﺷﺎه اﻳﺮان ﺑﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﺛﺮ ﻧﺪاد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﺦ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﺗﻘﻮﻳﺖ و اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺪرت ﺧﻮد ﺑﻴﺎﻓﺘﺪ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻣﺒﺎرزهي ﺧﻮﻳﺶ ﻋﻠﻴﻪ ﺷـﺎه اﻳـﺮان از ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ در ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺳﺎلﻫـﺎي ‪1877‬ــ ‪ 88‬ﻛـﻪ در ﻛﺮدﺳـﺘﺎن‬ ‫ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﻴﻦ روﺳﻴﻪي ﺗﺰاري و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺟﺮﻳﺎن داﺷـﺖ ﺷـﺮﻛﺖ ﻧﻤـﻮد وﻟـﻲ اﻟﺒﺘـﻪ‬ ‫ﻧﻴﺮوي ﭼﻨﺪاﻧﻲ وارد ﻋﻤﻞ ﻧﻜﺮد ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي ﻫـﻢ ﻧﺎﺋـﻞ‬ ‫ﻧﻴﺎﻣﺪ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺟﻮر و ﺳـﺘﻢ ﻣﻘﺎﻣـﺎت وﻟﺸـﻜﺮﻳﺎن ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻛﺮدﻫـﺎي آن‬ ‫ﻛﺸﻮر ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ وارد ﺟﻨﮓ ﺷﻮﻧﺪ و از اﻳﻨـﺮو ﺷـﻴﺦ ﻋﺒﻴـﺪاﷲ‬ ‫‪34‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪه ﺑﻮد ﭘﺲ از اﻋﻼن ﺟﻬﺎد از ﺳـﻮي ﺧﻠﻴﻔـﻪي ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‪ ،‬از ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﻛـﺮد‬ ‫ﺳﺎﻛﻦ اﻳﺮان ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﻋﻠﻴﻪ روﺳﻴﻪ دﻋﻮت ﺑﻌﻤﻞآورد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺮاﺑﻲﻫﺎ و ﻛﺸﺘﺎرﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ در ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﮔﺮدﻳﺪﻧـﺪ و‬ ‫ﭼﻨﺎن ﻗﺤﻄﻲ ﺑﺒﺎر آوردﻧﺪ ﻛﻪ در ﻃﻮل ﭼﻨﺪ ﻗﺮن ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺳﺮﺑﺎزان و ﻋﻤـﺎل‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﮕﺮ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺨﺎرج آﻧﺎن ﻧﺒﻮد ﻣﺮدم ﻛﺮدﺳـﺘﺎن‬ ‫را ﺑﺮاي ﻏﺎرت و ﻏﺼﺐ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ و آذوﻗﻪي آﻧﻬﺎ ﺷﺪﻳﺪاً ﺗﺤـﺖ ﻓﺸـﺎر ﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ و‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي در درﺳﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺎردﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻜﺎري و ﺑﺎدﻳﻨـﺎن‬ ‫و ﻏﻴﺮه روي دﻫﺪ ﻛﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻗﻴﺎﻣﻲ ﺑـﻪ رﻫﺒـﺮي ﻋﺜﻤـﺎن ﺑﻴـﮓ و‬ ‫ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻴﮓ دو ﻧﻔﺮ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﺪرﺧﺎن ﻛﻪ در ارﺗﺶ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ درﺟـﻪي اﻓﺴـﺮي‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﺎت ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ و درﻣﺎﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻧﮕﺎهﻫﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪي ﺷﻴﺦ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﻧـﻪ‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺼﻮرت ﻳﻚ رﻫﺒﺮ روﺣﺎﻧﻲ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ ﻧﺎﺟﻲ وارد ﻋﻤﻞ ﮔﺮدد‪ .‬ﺷﻴﺦ ﻫﻢ‬ ‫اﺑﺘﺪا ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهاي ﺑﻪ درﺑﺎر ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺑﻜﻪ ﻇﻠـﻢ و ﺟـﻮر و ﻓﺸـﺎر ﺑـﻪ ﻣـﺮدم‬ ‫ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮔﺮدد و ﺧﺴﺎرات وارده ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺟﺒﺮان ﺷﻮد‪ .‬در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﻫﻢ ﺷـﺮوع ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﻤﻊآوري اﻓﺮاد در دو ﺳﻮي ﻣﺮز ﻧﻤﻮد و ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزهي رو در رو آﻣـﺎده‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫‪35‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻋﻼه ﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﺗﻤﺎسﻫﺎﻳﻲ ﻫﻢ ﺑـﺎ ﺷـﺮﻳﻒ ﻣﻜـﻪ و ﺧـﺪﻳﻮ ﻣﺼـﺮ ﮔﺮﻓـﺖ ﺗـﺎ‬ ‫ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ آﻧﻬﺎ را ﺟﻠﺐ ﻛﻨﺪ و ﻧﻴﺰ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهاي ﺑﻪ ﻧﺰد ﻛﻨﺴﻮلﻫﺎي روس در ارزروم‬ ‫و وان ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ از ﻧﻈﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺰاري در ﻣﻮرد ﻛﺮدﺳﺘﺎن آﮔﺎه ﮔﺮدد‬ ‫روﺳﻴﻪ ﻛﻪ ﺗﺎزه ﺑﻪ زﺣﻤﺖ از زﻳﺮ ﺑﺎر ﻳﻚ ﺟﻨﮓ ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ‬ ‫درآﻣﺪه ﺑﻮد و اﻛﻨﻮن ﺳﺮﮔﺮم ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ﻗﻴﺎم ﺗﺮﻛﻤﻦﻫﺎ ﺑـﻮد روي ﭼﻨـﺪان ﺧﻮﺷـﻲ‬ ‫ﻧﺸﺎن ﻧﺪاد‪ ،‬ﺑﺨﺼﻮص ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺰاري در آﻧﺰﻣـﺎن ﺑـﻪ ﺗﻤـﺎﻣﻲ از ﺷـﺎه اﻳـﺮان‬ ‫ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد و از اﻳﻨﺮو ﺑﻪ ﻫﻴﭻوﺟﻪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻴﺦ ﻛﻪ در ﻓﻜﺮ ﺣﻤﻠـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﺮان و ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻳﻚ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ و ﻣﺘﺤﺪ ﺑﻮد ﻛﻤﻚ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﺮﻋﻜﺲِ‬ ‫روﺳﻴﻪ‪ ،‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺸﺎن داد‪ .‬ﻣﻌﺎون ﻛﻨﺴﻮل اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن در وان در‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1879‬دﻳﺪاري ﺑﺎ ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺑﻌﻤﻞ آورد و ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﻣﻼﻗـﺎت ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ارﺳﺎل اﺳـﻠﺤﻪ و ﻣﻬﻤـﺎت اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ ﺗﺤـﺖ ﭘﻮﺷـﺶ ﻛﻤـﻚ ﺑـﻪ ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬ ‫ﻗﺤﻄﻲزده و ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻪ دور از اﻃﻼع ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ داده ﺷـﺪ‪ .‬اﻳﻨﻜـﻪ ﻣـﻲﮔـﻮﺋﻴﻢ‬ ‫"ﻇﺎﻫﺮاً" ﺑﺪﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در واﻗﻊ ﺑﻄﻮر ﻛﺎﻣـﻞ در ﺟﺮﻳـﺎن‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﺠﻬﻴﺰ ﺷﻴﺦ از ﻃﺮﻳﻖ ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬ﻟﺒﻪي ﺗﻴﺰ ﺣﻤﻠﻪي وي‬ ‫را ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﺮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ در ﺑﻬـﺎر ‪" 1880‬ﺑﺤـﺮيﺑﻴـﮓ" ﻳﻜـﻲ از ﻓﺮزﻧـﺪان‬ ‫ﺑﺪرﺧﺎن ﻛﻪ آﺟﻮدان ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﺑﻮد اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻧﺰد ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ و ﺳﭙﺲ ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﺮان رﻓﺖ و ﻋﺸﺎﻳﺮ "ﻣﻨﮕﻮر" و "ﻣﺎﻣﺶ" و "ﭘﻴﺮان" را در ﺟﻨﻮب ﻣﺮﮔـﻮر در‬

‫‪36‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻧﺎﺣﻴﻪي ﺑﻴﻦ ﻣﻬﺎﺑﺎد و ﭘﻴﺮاﻧﺸﻬﺮ و ﻧﻘﺪهي اﻣﺮوز ﺑـﺎ ﻫـﻢ آﺷـﺘﻲ داد و آﻧـﺎن را ﺑـﺎ‬ ‫اﺳﻠﺤﻪي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻣﺠﻬﺰ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫در اواﺳﻂ ﺳﺎل ‪ ،1879‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ از ﺑﻴﺶ از ‪200‬ﻧﻔﺮ رؤﺳﺎي ﻋﺸﺎﻳﺮ و ﺷـﻴﻮخ‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮي ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ در روﺳﺘﺎي ﻧﻬﺮي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ ﺗﺎ درﺑـﺎرهي‬ ‫ﻃﺮح ﻳﻚ ﻧﻘﺸﻪي ﺟﻨﮕﻲ ﻣﺬاﻛﺮه و ﺗﺒﺎدلﻧﻈﺮ ﺑﻌﻤﻞ آﻳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺟﻠﺴﻪ اﺑﺘﺪا ﻗـﺮار‬ ‫ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﻋﻠﻴﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و اﻳﺮان ﻫﺮ دو ﺑﺎﻫﻢ ﺑﺮاه اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﺷـﻴﺦ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺷﻜﺎلِ ﺟﻨﮓ در دو ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺗﻮاﻧﺴﺖ دﻳﮕﺮان را ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ اﻳﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪ در اواﺳﻂ ﻣﻬﺮﻣـﺎه ﺳـﺎل ‪ 1880‬در دو ﺟﺒﻬـﻪ ﺷـﺮوع ﺷـﺪ‪ :‬ﺟﺒﻬـﻪي‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ در ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ " ﺷﻴﺦ ﺻﺪﻳﻖ" ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴـﺪاﷲ ﺑـﺮاي‬ ‫اﺷﻐﺎل ﺷﻬﺮﻫﺎي اروﻣﻴﻪ ـ ﺳﻠﻤﺎس ـ ﺧﻮي و ﻣـﺎﻛﻮ‪ ،‬ﺟﺒﻬـﻪي دوم در ﺟﻨـﻮب ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ " ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر " ﻓﺮزﻧﺪ دﻳﮕﺮ ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ و دو رﺋـﻴﺲ ﻋﺸـﻴﺮهي‬ ‫اﻳﺮاﻧﻲ‪" :‬ﺣﻤﺰهآﻗﺎ ﻣﻨﮕﻮر" و "ﻓﻴﺾاﻟـﻪﺑﻴـﮓ ﺑﻴﮕـﺰاده" ﺑـﺮاي اﺷـﻐﺎل ﻣﻬﺎﺑـﺎد ـ‬ ‫ﻣﻴﺎﻧﺪوآب ـ ﻣﺮاﻏﻪ و ﺗﺒﺮﻳﺰ‪.‬‬ ‫در ﺟﺒﻬﻪي ﺟﻨﻮب ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﻴﺦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣـﺪود ‪ 8000‬ﻧﻔـﺮ ﺑـﺎﻟﻎ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺳﺎوﺟﺒﻼغ)ﻣﻬﺎﺑﺎد ﻛﻨـﻮﻧﻲ(‪ ،‬ﻣﻴﺎﻧـﺪوآب و ﻣﺮاﻏـﻪ را ﺗﺼـﺮف‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﺒﺮﻳﺰ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ از ﻧﻈـﻢ و دﻳﺴـﻴﭙﻠﻴﻦ ﺑﺮﺧـﻮردار‬ ‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﺑﺨﺼﻮص از ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺳﺮﻳﻊ ﺧﻮد ﺳﺮﻣﺴﺖ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﻤﻠﻴﺎت‪،‬‬ ‫‪37‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺳﺮﮔﺮم ﻏﺎرت و ﺗﺎراج ﺷﺪﻧﺪ و از ﻓﺘﺢ ﺗﺒﺮﻳﺰ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻬـﻢ و اﺳـﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ‬ ‫ﺑﻮد و اﺷﻐﺎل آن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﻧﺘﻴﺠﻪي ﺟﻨﮓ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻏﺎﻓﻞ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻟﻴﻜﻦ در ﺟﺒﻬﻪي ﺷﻤﺎل‪ ،‬اﺷﻐﺎل ﺷﻬﺮ اروﻣﻴﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺷﺪﻳﺪ اﻗﺒﺎلاﻟﺪوﻟﻪ‬ ‫ﺣﺎﻛﻢ آن ﺷﻬﺮ ﻋﻠﻲرﻏﻢ آﻧﻜﻪ ﺧﻮد ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﻫﻢ ﺑﺎ ﭼﻨـﺪ ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮ از اﻓـﺮاد‬ ‫آﺷﻮري )ﻧﺴﺘﻮري( ﻫﻢﭘﻴﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛﻤﻚ آﻣﺪ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺸﺪ و ﺑـﺎﻻﺧﺮه ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫اﻳﺮان از ﻛﺮدﻫﺎي ﺟﻼﻟﻲ ﺳﺎﻛﻦ در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﺎﻛﻮ ﻧﻴﺮوي ﺑﺰرﮔﻲ ﻓﺮآﻫﻢ آورد و ﺑﻪ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺗﻴﻤﻮرﺧﺎن ﺟﻼﻟﻲ ﻛﻪ دﺷﻤﻨﻲ دﻳﺮﻳﻨﻪاي ﺑﺎ ﺧـﺎﻧﻮادهي ﺷـﻴﺦ داﺷـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪي ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﻓﺮﺳﺘﺎدو ﺗﻴﻤﻮرﺧﺎن ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺠﺎع ﺑﻮد ﺗﻮاﻧﺴﺖ‬ ‫در ﻧﺰدﻳﻜﻲﻫﺎي اروﻣﻴﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺷﻴﺦ را ﺷﻜﺴﺖ دﻫﺪ و آﻧﺎن را از اﻃﺮاف اروﻣﻴﻪ‬ ‫دور ﺳﺎزد و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﺟﺒﻬﻪي ﺷﻤﺎل ﻣﻮﻓﻘﻴﺘﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻣﺪ‪.‬‬ ‫در زﻣﻴﻨﻪي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر ﻛﻪ دﭼﺎر وﺣﺸـﺖ ﺷـﺪه ﺑـﻮد درﺑـﺎر‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺷﻴﺦ ﺧﺎﺗﻤﻪ دﻫﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‬ ‫ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي ﺳﺮﻳﻊ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺷﻴﺦ در ﺟﺒﻬﻪي ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻛﻪ ﺳﺒﺐ اﻓـﺰاﻳﺶ ﺑـﻴﺶ از‬ ‫ﭘﻴﺶ ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ وي ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﺪفﻫﺎي ﺻﺮﻳﺢ ﺷﻴﺦ ﻛـﻪ اﻳﺠـﺎد ﻳـﻚ‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﺰرگ و ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ ﺑﻮد ﻧﮕﺮاﻧﻲ زﻳﺎدي در ﺑﻴﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ وﺟـﻮد‬ ‫آورده ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﻛﻪ ﺗﺎ آﻧﺰﻣﺎن ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ از ﻗﺪرت ﺷﻴﺦ ﻋﻠﻴـﻪ‬ ‫اﻳﺮان اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﻤﺮﻛﺰ ﻗﻮا در ﻛﺮدﺳـﺘﺎن و ﻣﺤﺎﺻـﺮهي ﻧﻴﺮوﻫـﺎي‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻴﺦ ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﻛﻢﻛﻢ ﺑﻴﻦ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻳﺮان و ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ در ﻓﺸـﺎر‬ ‫‪38‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﻮد دﺳﺘﻮر داد ﻛـﻪ ﺳـﺎوﺟﺒﻼغ)ﻣﻬﺎﺑـﺎد ﻓﻌﻠـﻲ( را‬ ‫ﺗﺮك ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺳﻠﺪوز)ﻧﻘﺪهي ﻛﻨﻮﻧﻲ( و ﻣﺮﮔﻮر ﻋﻘـﺐﻧﺸـﻴﻨﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ‬ ‫ﻟﻴﻜﻦ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺸﺎر ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﺮﮔﻮر را ﻫﻢ ﺗﺨﻠﻴﻪ ﻧﻤـﻮد و ﺑـﻪ ﻣﻨﻄﻘـﻪي ﺧـﻮﻳﺶ در‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﻧﻤﻮد و ﻋﺪهاي از ﺳﺮان ﻋﺸﺎﻳﺮ اﻳﺮاﻧﻲ را ﻫﻢ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮد‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎبﻋﺎﻟﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺷـﻴﺦ ﻋﺒﻴـﺪاﷲ و اﻃﺮاﻓﻴـﺎن وي از ا‪‬ﻋﻤـﺎل ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺘﻲ ﺧﻮدداري ورزﻳﺪ زﻳﺮا ﻛﻪ در ﺻﺪد ﺑﻮد در ﻣﻮﻗﻊ ﻟﺰوم ﻣﺠﺪداً از ﻧﻴـﺮوي‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻋﻠﻴﻪ اﻳﺮان اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ژﺳﺖ ﺑﺰرﮔﻮاراﻧﻪاي ﮔﺮﻓـﺖ و‬ ‫ﻣﺤﻴﻼﻧﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻫﺪاﻳﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺷﻴﺦ از وي ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ در ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺑﻪ دﻳﺪار‬ ‫او ﺑﺮود‪ .‬اﻣﺎ رﻓﺘﻦ ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺮوز ﻳـﻚ ﻣﺠﺎدﻟـﻪي‬ ‫دور و دراز ﺑﻴﻦ اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺳﻔﻴﺮ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﺗﻬﺮان از ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان‬ ‫ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺟﺒﺮان ﺧﺴﺎرتﻫﺎﻳﻲ را ﻣﻲﻧﻤﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺷـﻴﺦ در ﺳـﺎلﻫـﺎي ‪ 1870‬و‬ ‫‪ 1876‬و ‪ 1880‬وارد آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻬﺮان ﻫﻢ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﺑـﺎ ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ روﺳـﻴﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻮﺑﻪي ﺧﻮد ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺧﺴﺎرتﻫﺎي وارده ﺑﻪ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺣﻤﻠﻪي ﻧﻴﺮوﻫـﺎي‬ ‫ﺷﻴﺦ ﺑﻮد‪ .‬در ﮔﺮﻣﺎﮔﺮم اﻳﻦ ﺟﺪالﻫﺎي دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﻚ‪ ،‬در ﻣﺮدادﻣﺎه ﺳﺎل ‪ 1882‬ﺷﻴﺦ‬ ‫از اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻓﺮار ﻛﺮد زﻳﺮا ﻛﻪ در ﻣﻮرد آزاد ﻛﺮدن ﻣﻠﺖ ﻛﺮد ﺑﻪ ﻛﻤـﻚ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪4‬ـ ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻗﻮاي ﺷﻴﺦ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻳﺮان ﺑﺨﺼﻮص در ﻧـﻮاﺣﻲ ﺳـﺎوﺟﺒﻼغ و ﻻﺟـﺎن) ﭘﻴﺮاﻧﺸـﻬﺮ‬ ‫ﻓﻌﻠﻲ( و ﻣﺮﮔﻮر ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﮔﺮﻓﺘﺎر‪ ،‬ﻗﺘﻞ و ﻏﺎرت وﺣﺸﻴﺎﻧﻪ اي ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺣﻤﺰه آﻗﺎ ﻣﻨﮕﻮر ﻛﻪ در‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺧﻮد و در ﺣﺪود ﺳﺮدﺷﺖ ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي دوﻟﺘﻲ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﺮاي‬ ‫ﻣﺬاﻛﺮه ﺻﻠﺢ ﺑﻪ ﺳﺎوﺟﺒﻼغ)ﻣﻬﺎﺑﺎد( رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﺣﻴﻠﻪ و ﻧﻴﺮﻧﮓ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ)ﺗﻴﺮﻣﺎه ‪)).1881‬‬

‫‪39‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫دﻳﮕﺮ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﻫﻤﻲ را از دﺳﺖ داده ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻓﻜﺮ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از‬ ‫ﻳﺎري روﺳﻴﻪ اﺑﺘﺪا ﺧﻮد را از زﻳﺮ ﻳﻮغ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ رﻫﺎ ﺳﺎزد اﻣﺎ روﺳﻴﻪ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﺣﺎﻣﻲ اﻳﺮان از ﻣﺰاﻳﺎي زﻳﺎدي در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﻫـﻢ‪،‬‬ ‫ﺑﺎ ﻗﺪرتﻧﻤﺎﻳﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را آرام ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﻨﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻴﭻوﺟﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاﻳﻲ دﺳﺖ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﻴﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻫﻢ‬ ‫ﻛﻪ از ارﺗﺒﺎط ﮔﺮﻓﺘﻦﻫﺎي ﺷﻴﺦ ﺑﺎ روسﻫﺎ ﻣﻄﻠﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد در ﻣﻬﺮﻣﺎه ﺳـﺎل ‪1882‬‬ ‫ﻗﻮاﻳﻲ ﺑﺮاي دﺳﺘﮕﻴﺮي وي ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬اﻣﺎ ﺷﻴﺦ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻜﻪ رﻓـﺖ و در‬ ‫ﺳﺎل ﺑﻌﺪ در ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ در ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺎ ﻓﻮت ﺷـﻴﺦ ﻋﺒﻴـﺪاﷲ ﺷـﻤﺰﻳﻨﺎن‪،‬‬ ‫دورهي ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻓﺌﻮدالﻫﺎي ﻛﺮد در ﻗﺮن ‪ 19‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ‪.‬‬

‫‪40‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬ ‫وﺿﻊ ﻛﺮدﻫﺎ در ﺳﺎلﻫﺎي اواﺧﺮ ﻗﺮن ‪ 19‬و اواﻳﻞ ﻗﺮن ‪20‬‬ ‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دوران ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﭘﻲدرﭘﻲ ﻛﺮدﻫﺎ ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ در ﻗـﺮن ‪،19‬‬ ‫دورهاي ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ در ﻃﻮل آن ﺧﻠﻴﻔﻪي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﻤﺘﺎزه‬ ‫ﻛﺮد را ﺧﻨﺜـﻲ ﻧﮕﻬـﺪارد و آﻧـﺎن را از راه ﺷـﺮﻛﺖ دادن ﺟﺰﺋـﻲ در ﺣﻜﻮﻣـﺖ و‬ ‫ﺑﺮﺧﻮرداري از اﻣﺘﻴﺎزات ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴـﺪ‬ ‫ﺛﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﻮد ) ‪ 1876‬ـ ‪ (1909‬ﺑـﺎ ﻣﻬـﺎرت ﺑﺴـﻴﺎر‪ ،‬ﺗﻮﺟـﻪ و‬ ‫ﻟﻄﻒ ﻓﺮاواﻧﻲ در ﻣﻮرد "ﻓﺌﻮدال"ﻫﺎي ﻛﺮد ﺑﻌﻤﻞ آورد‪.‬‬ ‫ﻓﺌﻮدالﻫﺎي ﻛﺮد ﻛﻪ ﺷﻌﺎر و ﺗﻈﺎﻫﺮات "ﭘﺎن اﺳﻼﻣﻴﺴﻢِ" ﺗﺒﻠﻴـﻎﺷـﺪه از ﺳـﻮي‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ آﻧﺎن را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺠﺬوب و دﻟﮕﺮم ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺎ رﺿﺎﻳﺖ ﻛﺎﻣـﻞ‬ ‫اﻧﻌﺎمﻫﺎ‪ ،‬ﭘ‪‬ﺴﺖﻫﺎ و اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ داده ﻣﻲﺷﺪ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺳﺎدهﻟﻮﺣﺎﻧـﻪ‬ ‫ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺘﻴﺎزات ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲﻫﺎي ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ آﻧﺎن واﮔﺬار‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺤﺮيﺑﻴﮓ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﺪرﺧﺎن آﺟﻮدان ﻧـﺪﻳﻢ ﺳـﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴـﺪ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮادهي "ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﭘﺎﺷﺎ" ﺑﺎﺑﺎن ﭘ‪‬ﺴﺖﻫﺎ و ﻣﻘﺎﻣـﺎت ﻋـﺎﻟﻲ در ادارات‬ ‫دوﻟﺘﻲ و داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ ﺑﻪ دﺳـﺖ آوردﻧـﺪ‪ .‬ﺷـﻴﺦ ﻋﺒـﺪاﻟﻘﺎدر ﻓﺮزﻧـﺪ ﺷـﻴﺦ ﻋﺒﻴـﺪاﷲ‬ ‫ﺷﻤﺰﻳﻨﺎن در ﺳﺎل ‪ 1908‬ﺳﻨﺎﺗﻮر )و ﺳﭙﺲ رﺋﻴﺲ ﻣﺠﻠﺲ ﺳـﻨﺎي ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ( ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺣﺘﻲ اﻋﻴﺎن و رؤﺳﺎي ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ ﻣﺰاﻳـﺎ ﺑـﻲﻧﺼـﻴﺐ ﻧﻤﺎﻧﺪﻧـﺪ و‬ ‫اﻣﻼك و ﻋﻨﻮانﻫﺎﻳﻲ درﻳﺎﻓﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪" .‬ﻧﻮراﷲﺑﻴﮓ" ﻳﻜﻲ از اﻗﻮام ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴـﺪاﷲ‬ ‫رﺋﻴﺲ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻛﺮد ﻫﻜﺎري ﺷﺪ‪.‬‬ ‫از ﻧﻈﺮ ﺳﻠﻄﺎن‪ ،‬واﺑﺴﺘﻪ ﻛﺮدن ﻓﺌﻮداﻟﻴﺘﻪي ﻛﺮد ﺑـﻪ ﺳﻴﺴـﺘﻢ‪ ،‬آﺧـﺮﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠـﻪي‬ ‫ﺗﻤﺮﻛﺰ در ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﻲآﻣـﺪ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻣﺘﻤﺮﻛـﺰ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ وﻳﮋه از ﺧﻮي ﺟﻨﮕﺎوري ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻻزم ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ و آﻧﻬـﺎ را‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر داﻳﻢ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻋﻠﻴﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي روس ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﺣﺎل ﺑﺮﺧـﻮرد ﺑـﻮد و‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻋﻠﻴﻪ ﺧﻠﻖﻫﺎي ﺗﺤﺖ ﺳﺘﻢ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻛﻪ ﺑﺮاي آزادي ﺧﻮد ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ)‬ ‫ارﻣﻨﻲﻫﺎ ـ ﻋﺮبﻫﺎ ـ آﻟﺒﺎﻧﻬﺎ و ﺣﺘﻲ ﺧﻮد ﻛﺮدﻫﺎ‪ (...‬وا دارد‪.‬‬ ‫در ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺳﺎل ‪ 1890‬ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﻳﻚ ﺳﭙﺎه ﺳﻮارهﻧﻈﺎم وﻳﮋه از ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺎم "ﺣﻤﻴﺪﻳﻪ" ﺗﺸﻜﻴﻞ داد‪ .‬ﺳﭙﺎه ﺣﻤﻴﺪﻳـﻪ در اﺑﺘـﺪا در ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﺷـﻤﺎﻟﻲ واﻗـﻊ در‬ ‫ﻣﺠﺎورت ﻗﻔﻘﺎز) ارزروم و ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎل وان و ﺑﺘﻠﻴﺲ( ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎي اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﺳﺎﺑﻘﻪي ﭼﻨﺪاﻧﻲ در ﻣﺒﺎرزه و ﻗﻴﺎم ﻋﻠﻴﻪ ﺑﺎبﻋـﺎﻟﻲ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻌﻼوه‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ داراي ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ از ارﻣﻨﻲﻫـﺎ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﺟﻨﺒﺶ آزاديﻃﻠﺒﻲ آﻧﺎن در اوج ﺧﻮد ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬‬ ‫در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻮادهي ﻛﺮد ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻳﻚ ﻧﻔـﺮ ﺳـﻮار ﺑـﺎ اﺳـﺐ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﻨﺪ و ﻳﺎ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﭘﻴﺎده ﺑﺮاي ﺷﺮﻛﺖ در ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﻣـﻨﻈﻢ ارﺗـﺶ رواﻧـﻪ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬واﺣﺪﻫﺎي ﺣﻤﻴﺪﻳﻪ ﻛﻪ ﺑﺮﭘﺎﻳﻪي ﺳﺎزﻣﺎن و ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻋﺸﻴﺮهاي ﺑﻨﺎ ﺷﺪه‬ ‫‪42‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺳﻠﺤﻪي ﺧﻮد را از ﺣﻜﻮﻣﺖ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﺮاي ﺷﺮوع‪،‬‬ ‫ﻣﺪت ﻣﻌﻴﻨﻲ زﻳﺮﻧﻈﺮ اﻓﺴﺮﻫﺎي ﺗﺮك آﻣﻮزش ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺎﻋﺪﺗﺎً ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم دوره آﻣﻮزﺷﻲ اﺳﻠﺤﻪي ﺧﻮد را ﺗﺤﻮﻳﻞ ﺑﺪﻫﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻴﭽﮕﺎه اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ واﺣﺪﻫﺎي ﺣﻤﻴﺪﻳﻪ‬ ‫ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺳﻠﻄﺎن ﺟﻤﻊ و ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫رؤﺳﺎي ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻋﻨـﺎوﻳﻦ اﻓﺴـﺮي و ﭘﺎﺷـﺎﻳﻲ ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و‬ ‫ﻣﺰاﻳﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ ﺳﻠﻄﻪي اﺳﺘﺜﻤﺎرﮔﺮاﻳﺎﻧﻪي‬ ‫ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺗﻮدهﻫﺎي دﻫﻘﺎﻧﻲ ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ دﻫﻘﺎﻧﺎن‪ ،‬اﻳﻦ رؤﺳﺎ ﻣﻈﻬـﺮ‬ ‫ﻗﺪرت ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻮدﻧﺪ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺧﻠﻴﻔﻪ و ﻣﺬﻫﺐ را ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫واﺣﺪﻫﺎي ﺣﻤﻴﺪﻳﻪ اوﻟﻴﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻬﻢ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن در ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ارﻣﻨﻲﻫـﺎ )‬ ‫‪ 1894‬ـ ‪ (96‬ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ و دﻫﻬﺎ ﻫﺰار ارﻣﻨﻲ را ﻗﺘﻞوﻋﺎم ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﻋـﻴﻦ‬ ‫اﻳﻦ ﻋﻤﻞ را در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎي ﻋﺮب و ﺣﺘﻲ ﻛﺮدﻫـﺎي "درﺳـﻴﻢ" و‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﻲ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﺮﻛﺖ دادن ﻓﺌﻮداﻟﻴﺘﻪي ﻛﺮد در ﺣﻜﻮﻣـﺖ و اﻳﺠـﺎد ﺳـﭙﺎه ﺣﻤﻴﺪﻳـﻪ‪،‬‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ در ﺳﺎل ‪ 1892‬دو ﻣﺪرﺳﻪي ﻋﺸـﻴﺮهاي ﻣﻬـﻢ در اﺳـﺘﺎﻧﺒﻮل و‬ ‫ﺑﻐﺪاد ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫﺪف اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﻣﺪارس اﻟﻘﺎء اﺻـﻮل وﻓـﺎداري ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﺨﺺ "ﺳﻠﻄﺎن ـ ﺧﻠﻴﻔﻪ" ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎي ﻛﺮد و ﻋﺮب ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪43‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﺪارس ﮔﺮﭼﻪ دوام ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﻴﺎوردﻧﺪ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎري‬ ‫ﺑﺮﺟﺎي ﻧﻬﺎدﻧﺪ؛ زﻳﺮا اﻏﻠﺐ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻛﺮد ﻛﻪ آﻣﻮزشﻫﺎي اوﻟﻴـﻪي ﺧـﻮد را در‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺪارس دﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺣﺘﻲ ﺗﺎ ﺣﺪود ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 20‬ﻗﺮن ﺑﻴﺴـﺘﻢ ﻧﻴـﺰ ﻳـﻚ ﻧـﻮع‬ ‫وﻓﺎداري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ را ﺣﻔﻆ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺮدﻫﺎ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖآﻣﻴﺰ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﭘﺲ از ﺣﺮﻛﺖ ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻴﭻ ﻗﻴﺎم ﻗﺎﺑـﻞ ﺗـﻮﺟﻬﻲ‬ ‫دﻳﮕﺮي از ﺳﻮي ﻛﺮدﻫﺎ روي ﻧﺪاد) ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ در درﺳﻴﻢ و ﻣﻮﺻـﻞ ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﺟﻨﺒﻪي ﻣﺤﻠﻲ و ﻣﺤﺪود داﺷﺘﻨﺪ(‪ .‬ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﻪ‬ ‫ﺳﺮﻋﺖ ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﺑﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﺤﻔﻞ روﺷﻨﻔﻜﺮي ﻣﺤﺪود ﻣﺎﻧﺪ و ﺗﻮدهي ﺧﻠﻖ ﻛـﺮد‬ ‫ﻣﺴﺌﻮل ﻓﻘﺮ و ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﺧﻮد را ﻛﺎرﻣﻨﺪان و ﻋﻮاﻣﻞ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ اﻣـﺮ‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن را اﺟﺮا ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﻮد‪ ‬ﺳﻠﻄﺎنِ " ﺧﻮب و ﻣﻬﺮﺑﺎن و ﺑﺎ ﺧﺪا" را‪.‬‬

‫ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺳﻴﺎﺳﻲ در اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬ ‫ﻗﺒﻞ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪي ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶﻫـﺎي ﻣﻠـﻲ ﻛـﺮد‪ ،‬ﺑﻬﺘـﺮ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻄﻮر ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﻣﻬﻢ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ در اواﻳـﻞ‬ ‫ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ اﺷﺎرهاي ﺑﺸﻮد‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1876‬ﺑﺎ وﻋﺪهي دﻣﻜﺮاﺳـﻲ و‬ ‫ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻊ اﻗﺘﺼﺎديِ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬دو ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ ﺑـﺎ ﺗﻌﻄﻴﻠـﻲ‬

‫‪44‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﭘﺎرﻟﻤﺎن و ﺗﻌﻠﻴﻖ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻳﻚ رژﻳﻢ اﺳﺘﺒﺪادي ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ در‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻇﻠﻢ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﺳﻴﺎﺳﻲ دﻧﻴﺎ و ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي ﻓﻜﺮي اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧـﻮزده ﺑـﺪﻳﻬﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﻴﻪ اﻳﻦ رژﻳﻢ ﺧﻮدﻛﺎﻣﻪ در داﺧﻞ ﺗﺮﻛﻴـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫وﺟﻮد آﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ "ﺟﻤﻌﻴﺖ اﺗﺤﺎد و ﺗﺮﻗﻲ" ﻣﻌـﺮوف ﺑـﻪ "ﻛﻤﻴﺘـﻪ"‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫"ﻛﻤﻴﺘﻪي اﺗﺤﺎد و ﺗﺮﻗﻲ" ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهي اﻓﻜﺎر ﺑﻮرژوازي ﺗـﺮك ﺑـﻮد در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1894‬ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺪهاي از اﻓﺴﺮان ﺟﻮان و روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻣﺘﺮﻗﻲ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫"ﺗﺮكﻫﺎي ﺟﻮان" ﻣﻌﺮوف ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻘﺎﺿﺎي اﺻﻠﻲ آﻧﺎن در اﺑﺘـﺪا اﻋـﺎدهي ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ و ﺗﺒﺪﻳﻞ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ دوﻟﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻛﻤﻴﺘﻪ در ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺎل ‪ 1907‬ﻛﻨﮕﺮهاي ﺑﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﻫﻤﻪي اﺣـﺰاب و ﮔـﺮوهﻫـﺎي‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻒ در اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ )و از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻫﺎ( در ﭘﺎرﻳﺲ ﺗﺸﻜﻴﻞ داد‪ .‬در اﻳﻦ‬ ‫ﻛﻨﮕﺮه ي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺗﺮك ﻫﺎي ﺟﻮان ﺑـﺎ اﺻـﻞ ﺧﻮدﻣﺨﺘـﺎري ﺳﻴﺎﺳـﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ‬ ‫ﻣﻠﻴﺖﻫﺎي ﻏﻴﺮﺗُﺮك در ﺻﻮرت ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﺪرت ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺮكﻫﺎي ﺟﻮان در اواﻳﻞ ﺳﺎل ‪ 1908‬ﺑﻪ ﻗﻴﺎﻣﻲ دﺳـﺖ زدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺑﺴـﻴﺎر زود‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ را وادار ﺑﻪ ﺳﺎزش ﻧﻤﻮد‪ :‬اﺧﺘﻴﺎرات ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﺪود ﺷﺪ‪ ،‬ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ اﻋﺎده ﮔﺸﺖ و اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ آﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﺳﭙﺲ ﻓﺮاﻣﻴﻨـﻲ‬

‫‪45‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫در ﻣﻮرد آزادي ﺑﻴﺎن‪ ،‬ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت و اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت و ﻟﻐـﻮ ﺳﺎﻧﺴـﻮر و ﻋﻔـﻮ زﻧـﺪاﻧﻴﺎن‬ ‫ﺻﺎدر ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺮوزي ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﺗﺮك ﻫﺎي ﺟﻮان اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻫﻴﺠﺎﻧﺎت ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ وﻳـﮋه در‬ ‫ﺑﻴﻦ ﻣﻠﻴﺖﻫﺎي ﻏﻴﺮﺗﺮك اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨـﺖ‪ .‬ﻃﺒـﻖ ﺷـﻬﺎدت ﻧـﺎﻇﺮان ﻋﻴﻨـﻲ‪،‬‬ ‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻠﻐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺮدﻫﺎ‪ ،‬ارﻣﻨﻲﻫﺎ و ﺗﺮكﻫﺎ ﻫﻤﮕﻲ ﺑـﺮادروار ﻫﻤـﺪﻳﮕﺮ را ﺑﻐـﻞ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻓﺴﺮان ﺗﺮك ﺟﻮان در ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم ﻣﻲﮔﺸﺘﻨﺪ و رﺳﻤﺎً اﻋﻼم ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻫﻤﮕﻲ ﺑﺮادرﻧﺪ و اﺧﺘﻼﻓـﺎﺗﻲ از ﻧﻈـﺮ ﻧـﮋاد و‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻴﻦ ﺗﺒﻌﻪي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در ﺻﻔﺤﺎت ﺑﻌﺪي ﺑﻪ ﺷﺮح ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫـﺎي‬ ‫ﻣﻠﻴﻮن ﻛﺮد در اﻳﻦ دورهي آزادي ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫در ﺑﻬﺎر ﺳﺎل ‪ ،1909‬ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﺑـﺎ ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ روﺣﺎﻧﻴـﺖ ﻣﺴـﻠﻤﺎن و‬ ‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻓﺌﻮدال و ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﮔﺎرد ﺧﻮد دﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﺒﻪﻛﻮدﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺳـﺮﻛﻮﺑﻲ‬ ‫ﺗﺮكﻫﺎي ﺟﻮان زد؛ وﻟﻲ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻛﻮدﺗﺎ را ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ روﺑـﺮو ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ و‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ را ﺧﻠﻊ و ﺑﺮادرش "رﺷﺎد" ﻣﻠﻘﺐ ﺑـﻪ "ﻣﺤﻤـﺪ ﭘـﻨﺠﻢ" را ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮكﻫﺎي ﺟﻮان ﭘﺲ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺧﻴﻠـﻲ زود از ﺗـﻮدهﻫـﺎ‬ ‫ﺑﺮﻳﺪه ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ﮔﺮاﺋﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﻠﻲ آﻧﺎن ﻛﺎﻣﻼً ارﺗﺠﺎﻋﻲ ﺑﻮد و ﻋـﻼوه ﺑـﺮ آﻧﻜـﻪ ﻫﻤـﻪي‬ ‫وﻋﺪهﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ در ﻛﻨﮕـﺮهي ‪ 1907‬ﭘـﺎرﻳﺲ در اﻳـﻦ ﻣـﻮرد داده ﺑﻮدﻧـﺪ ﭘـﺲ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ اﺻﻮﻻً ﺑﺎ اﺧﺘﺮاع اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي ﺷﻮوﻳﻨﻴﺴﺘﻲ" ﭘﺎن ﺗﻮراﻧﻴﺴﻢ" ﺑﻪ ﺗﺮك ﻛﺮدن‬ ‫‪46‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫اﺟﺒﺎري ﻣﻠﻴﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﺣﺘﻲ ﻗﺘﻞوﻋﺎم ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻠﻴـﺖﻫـﺎي ﻏﻴﺮﻣﺴـﻠﻤﺎن‬ ‫ﻧﻈﻴﺮ ارﻣﻨﻲﻫﺎ ﻫﻢ دﺳﺖ زدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺟﻨﮓ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻞ اول‪ ،‬ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ در ﻛﻨـﺎر آﻟﻤـﺎن ﻋﻠﻴـﻪ روﺳـﻴﻪ و ﻓﺮاﻧﺴـﻪ و‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن وارد ﺟﻨﮓ ﺷﺪ وﻟﻲ ﺑﻪ ﺳـﺨﺘﻲ ﺷﻜﺴـﺖ ﺧـﻮرد‪ .‬اﻳـﻦ ﻋﻤـﻞ ﻣﻮﺟـﺐ‬ ‫ﺗﺠﺰﻳﻪي ﻛﻠﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﺳﺘﻘﻼل ﺧﻮد ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻫـﻢ در‬ ‫ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﺟﺪي ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ و ﺑـﺎﻻﺧﺮه ﻳﻜـﻲ از اﻓﺴـﺮان ﺑﺴـﻴﺎر ﻣﻌـﺮوف‬ ‫ﺗﺮكﻫﺎي ﺟﻮان ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل)آﺗﺎﺗﻮرك( ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑـﺎ در دﺳـﺖ ﮔـﺮﻓﺘﻦ‬ ‫ﻗﺪرت و اﻋـﻼم ﺟﻤﻬـﻮري در ﺳـﺎل ‪ 1923‬ﻛﺸـﻮر ﺟﻤﻬـﻮري ﺗﺮﻛﻴـﻪ ﻓﻌﻠـﻲ را‬ ‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺳﺎﺑﻖ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﻛﺮد‬ ‫ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻛﺮدﻫﺎ در ﻗﺮن ‪ 19‬ﻧﻪ داراي ﻳﻚ ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮد ﻧﻪ ﻳﻚ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي‬ ‫ﻣﺸﺨﺺ ﺳﻴﺎﺳﻲ داﺷﺖ‪ .‬در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻈﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻨـﺎﻃﻖ دﻳﮕـﺮ‬ ‫دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻓﻜﺮ اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﺣﺰب ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮاي ﺳـﺎزﻣﺎن دادن و رﻫﺒـﺮي ﻳـﻚ ﺟﻨـﺒﺶ‬ ‫ﺗﻮدهاي ﺗﻮﺳﻂ روﺷﻨﻔﻜﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن آورده ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛـﻪ در ﻣـﺪارس اروﭘـﺎﻳﻲ‬ ‫ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻗﺸﺮ روﺷﻨﻔﻜﺮ ﻣﺘﺠﺪد ﺗﻨﻬﺎ در اواﺧﺮ ﻗﺮن‬ ‫ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻢﻛﻢ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ‪ .‬اوﻟﻴﻦ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻛﺮد ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﮕﻲ اﺻـﻠﻴﺖ‬ ‫اﺷﺮاﻓﻲ داﺷﺘﻨﺪ و ﻓﺮزﻧﺪان اﻣﺮاي ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮده ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻳﺎ رؤﺳـﺎي ﻋﺸـﺎﻳﺮ‬ ‫ﺗﺤﺼﻴﻠﻜﺮده در ﻣﺪارس ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1870‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ درِ‬ ‫‪47‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﺪارس ﺑﺮوﻳﺸﺎن ﮔﺸﻮده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻓﺮاد در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺑﻴﺴـﺘﻢ‬ ‫ﻛﻪ در ﺣﺎل ﺟﻮﺷﺶ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑـﻮد‪ ،‬و در ﻋﺼـﺮ اوج ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴـﻢ‪ ،‬ﺑـﺎ اﻳـﺪهﻫـﺎي‬ ‫ﺑﻮرژوازي اروﭘﺎ آﺷﻨﺎ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎي ﻛﺮد ﻣﺘﺠﺪد درآﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫آﻧﺎن ﻫﻢ ﻋﻴﻨﺎً ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻣﻠﻴﺖﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﻧﺸـﺮﻳﻪ و ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎﻳﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﺎه ﺟﻨﺒﻪي ﻧﻴﻤﻪ رﺳﻤﻲ و ﮔﺎه ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺨﻔﻲ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺎ زﻣﺎن "اﻧﻘﻼب" در ﺳﺎل ‪ ،1908‬ﭘﻴﺸﺮوان ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠﻲ ﻛﺮد ﺻﻮرت ﻣﺤﺎﻓـﻞ‬ ‫و ﮔﺮوهﻫﺎي ﺟﺪا از ﻫﻢ را داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﺎن ﻋﻀـﻮ "اﺗﺤـﺎد و ﺗﺮﻗـﻲ" ﺷـﺪه‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﺣﺘﻲ دو ﻧﻔـﺮ از ﺑﻨﻴﺎﻧﮕـﺬاران اﻳـﻦ ﺟﻤﻌﻴـﺖ ﻳﻌﻨـﻲ"اﺳـﺤﺎق ﺳـﻜﻮﺗﻲ"‬ ‫و"ﻋﺒﺪاﷲ ﺟﻮدت" ﻛﺮد ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﻫﻢ ﺧﻴﻠﻲ زود ﺑﻪ ﺻﻔﻮف ﺟﻤﻌﻴﺖ ﭘﻴﻮﺳـﺖ‪.‬‬ ‫در ﮔﻨﮕﺮهي ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﻛﻤﻴﺘﻪي اﺗﺤﺎد و ﺗﺮﻗﻲ ﻣﻨﻌﻘﺪه در ﭘﺎرﻳﺲ ﺑـﻪ ﺳـﺎل ‪1902‬‬ ‫دو ﻧﻔــﺮ از رﻫﺒــﺮان ﻛ ـﺮد "ﻋﺒــﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑــﺪرﺧﺎن" ﻣــﺪﻳﺮ آﻧﺰﻣــﺎن روزﻧﺎﻣــﻪي‬ ‫"ﻛﺮدﺳﺘﺎن" و "ﺣﻜﻤﺖ ﺑﺎﺑﺎن" ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﺑﻬﺎر ﺳﺎل ‪" ،1898‬ﻣﻘﺪاد ﻣﺪﺣﺖ" ﻓﺮزﻧﺪ ﺑـﺪرﺧﺎن "ﻛﺮدﺳـﺘﺎن" ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫روزﻧﺎﻣﻪي ﻛﺮدي را در ﻗﺎﻫﺮه ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻀﻤﻮن ﻣﻘﺎﻻت اﻳﻦ ﻧﺸﺮﻳﻪ ﻛﻪ ﺑـﻪ دو‬ ‫زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ و ﻛﺮدي ﺑﻮد ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﻪي آﻣﻮزﺷﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ داﺷﺖ) زﻳـﺮ ﻋﻨـﻮان‬ ‫"ﻛﺮدﺳﺘﺎن" ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺮدﻫـﺎ را ﺑـﻪ ﺗﺤﺼـﻴﻞ ﻋﻠـﻮم و ﻓﻨـﻮن ﺗﺸـﻮﻳﻖ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺣﺎوي ﻧﺼﺎﻳﺢ و ادﺑﻴﺎت ﻛﺮدي اﺳﺖ(‪ ،‬اﻣـﺎ ﻫـﺪف اﺻـﻠﻲ آن ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫‪48‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﺼﻮرت ﻫﻤﺎﻫﻨﮓﻛﻨﻨﺪه و راﺑﻄﻲ در ﺟﻨـﺒﺶ ﻣﻠـﻲ ﻛـﺮد درآﻳـﺪ و از ﻫﻤـﻴﻦ رو‬ ‫ﺻﻔﺤﺎت آن ﭼﻮن ﺗﺮﻳﺒﻮﻧﻲ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻠﻴﻮن ﻛﺮد ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﺒﻪﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﻛﺮد ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺑﻌـﺪ از آﻧﻜـﻪ ﻗـﺪرت در ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1908‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﺮكﻫﺎي ﺟﻮان اﻓﺘﺎد ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻀﺎي ﻧﺴـﺒﺘﺎً‬ ‫آزادي ﻛﻪ در آن زﻣﺎن ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﻮد اﻣﻴﻦﻋﻠـﻲ)ﻳﻜـﻲ از ﻓﺮزﻧـﺪان ﺑـﺪرﺧﺎن(‬ ‫ژﻧﺮال ﺷﺮﻳﻒ ﭘﺎﺷﺎ و ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر)ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﻧﻬﺮي و رﺋﻴﺲ ﻣﺠﻠـﺲ‬ ‫ﺳﻨﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ( ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم " ﺟﻤﻌﻴـﺖ ﺗﻌـﺎﻟﻲ و ﺗﺮﻗـﻲ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن" ﺗﺄﺳـﻴﺲ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ ارﮔﺎﻧﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﻛﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﻛﺮد ﺑﺎ ﻧﺎم روزﻧﺎﻣﻪي "ﺗﻌـﺎون و‬ ‫ﺗﺮﻗﻲ ﻛﺮد"‪ .‬اﻳﻦ روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روزﻧﺎﻣﻪي وﻳﮋهي ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬ ‫ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺼﻮرت ﺗﺮﻳﺒﻮﻧﻲ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﭘﺮداﻣﻨﻪ در‬ ‫ﻣﻮرد ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻛﺮد‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬و وﺣﺪت ﻣﻠﻲ ﻛﺮدﻫﺎ درآﻣﺪ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﺑـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻛﺮد ﺳﺎﻛﻦ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ ﻋﻈﻴﻤﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ ‬‬ ‫‪5‬ـ ‪ ‬ﭘﺲ از ﻣﻘﺪاد ﻣﺪﺣﺖ‪ ،‬از ﺷﻤﺎرهي ﺷﺸﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﺮادرش "ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ" ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ "ﻛﺮدﺳﺘﺎن" را ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺤﻞ اﻧﺘﺸﺎر را از ﻗﺎﻫﺮه اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ژﻧﻮ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻟﻨﺪن و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻓﺎﻟﻜﺴﺘﻮن)ﺷﻬﺮي در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن( و ﺑﺎﻻﺧﺮه‬ ‫ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ ژﻧﻮ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﻮد و آﻧﺮا ﺗﺎ ﺷﻤﺎرهي ‪ 31‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1902‬رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از اﻧﻘـﻼب ‪ 1908‬ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ آن را‬ ‫"ﺛﺮﻳﺎ ﺑﺪرﺧﺎن")ﻓﺮزﻧﺪ اﻣﻴﻦ ﻋﻠﻲ ﭘﺴﺮ ﺑﺪرﺧﺎن( ﺑﻌﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮاي اﻧﺘﺸﺎر آن ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺠﺒـﻮر‬ ‫ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺠﺪد ﺑﻪ ﻗﺎﻫﺮه ﺷﺪ و در ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻞ اول در ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﺎﻫﻲ دو ﺷﻤﺎره ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬

‫‪49‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن )ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪ (1908‬ﻛﻤﻴﺘﻪي دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻧـﺎم "ﺟﻤﻌﻴـﺖ ﻧﺸـﺮ‬ ‫ﻣﻌﺎرف ﻛﺮدي" ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﺷﻌﺒﻪاي از "ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺗﻌـﺎﻟﻲ و ﺗﺮﻗـﻲ" ﺑـﻮد‬ ‫ﻳﻚ ﻣﺪرﺳﻪي ﻛﺮدي در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل) ﻣﺤﻠﻪي ﻣﻌﺮوف ﭼﻨﺒﺮﻟﻲ( ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎد‪.‬‬ ‫"ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺗﻌﺎﻟﻲ و ﺗﺮﻗﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن" را در واﻗﻊ ﻫﻨﻮز ﻧﻤﻲﺗـﻮان ﻳـﻚ ﺳـﺎزﻣﺎن‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺧﺺ ﻛﻠﻤﻪ از ﻧﻈﺮ ﺳﺎزﻣﺎن‪ ،‬اﺳﺘﺮاﺗﮋي و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﻣﺸـﺨﺺ ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﺴﺎب آورد‪ .‬در اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ روﺷﻨﻔﻜﺮان و ﻣﻬﺎﺟﺮانﻣﻴﻬﻦﭘﺮﺳﺖ ﻛﺮد ﺑﺎ اﻓﻜﺎر و‬ ‫ﻣﻘﺎﺻﺪ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫از ﻧﻈﺮ ﺟﻤﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﺎﻧـﻪ) ﺗﻨـﻮﻳﺮ اﻓﻜـﺎر‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ از راه آﻣﻮزش( ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ راه را ﺑـﺮاي ﺟﻨـﺒﺶ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻛـﺮد در آﻳﻨـﺪه‬ ‫ﻫﻤﻮار ﺳﺎزد‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻋﻠـﻲرﻏـﻢ ﻳـﻚ آﻏـﺎز ﺑﺴـﻴﺎر ﻧﻮﻳـﺪ دﻫﻨـﺪه‪ ،‬ﺧﻴﻠـﻲ زود‬ ‫اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺷﺨﺼﻲ ﺑﺮﺗﺮيﻃﻠﺒﺎﻧﻪ در ﺑﻴﻦ رﻫﺒﺮان ﺟﻤﻌﻴﺖ ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ) ﺑﺪرﺧﺎﻧﻲﻫـﺎ‬ ‫از ﻳﻚ ﺳﻮ و ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر و ﮔﺮوه ﺳﻴﺪﻫﺎي ﻧﻬﺮي از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ(؛ رﻗﺎﺑﺖﻫـﺎي‬ ‫دﻳﺮﻳﻨﻪ دوﺑﺎره ﺳﺮﺑﺮآوردﻧﺪ و رﻫﺒﺮان ﻓﺌﻮدال ﻛﺮد را ﺗﺎ ﺣﺪ اﻓﺸـﺎﮔﺮيﻫـﺎ و وارد‬ ‫ﻛﺮدن اﺗﻬﺎﻣﺎت ﺧﻴﺎﻧﺖ و ﻏﻴﺮه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ راﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑـﺎﻻﺧﺮه ﺷـﻴﺦ‬ ‫ﻋﺒــﺪاﻟﻘﺎدر ﺑﻜﻠــﻲ ﺟــﺪا ﺷــﺪ و روزﻧﺎﻣــﻪي وﻳــﮋهي ﺧــﻮد را ﺑــﻪ ﻧــﺎم "ﻫــﻪﺗــﺎو‬ ‫ﻛﻮرد")آﻓﺘﺎب ﻛﺮد( اﻧﺘﺸﺎر داد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖﻫـﺎ در اﺳـﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ،‬در ﺧـﻮد ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﻧﻴـﺰ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﻴﺪاري و ﺷﺮوع ﻳﻚ ﺣﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻮﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪار ﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﻪ اﺑﺘﻜﺎر روﺷﻨﻔﻜﺮان و ﻣﺒﺎرزان ﺟﻮان‪ ،‬ﻛﻠﻮبﻫﺎﻳﻲ در ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮاﻛﺰ ﺷﻬﺮي‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﻧﺎن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻛﻠﻮبﻫﺎي‪ :‬ﺑﺘﻠﻴﺲ‪ ،‬دﻳﺎرﺑﻜﺮ‪،‬‬ ‫ﻣﻮش‪ ،‬ارزروم وﻣﻮﺻﻞ‪ .‬ﻛﻠﻮب "ﻣﻮش" ﺑﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﻴﺰ ﺗﻤﺎسﻫﺎ و‬ ‫ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬در ﻛﻠﻮب ﺑﺘﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﻓﺘﺘـﺎح در اواﺧـﺮ ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1908‬ﺑﻴﺶ از ‪ 700‬ﻧﻔﺮ ﻧﺎمﻧﻮﻳﺴﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اﻋﻀﺎي آن ﺑـﻪ‬ ‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻛﻠﻮب ﻳﻚ ﺳﺎزﻣﺎن ﻧﻴﻤﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺮكﻫـﺎي‬ ‫ﺟﻮان ﻫﻢ داﺷﺖ‪ .‬ﻛﻠﻮبﻫﺎي ﻛﺮد ﺑﺪون ﺷﻚ ﻧﺸـﺎﻧﮕﺮ آﻏـﺎز ﻣﺒـﺎرزهي ﺳﻴﺎﺳـﻲ‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎنﻳﺎﻓﺘﻪ در ﺑﻴﻦ ﻛﺮدﻫﺎ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻧـﻮﻳﻦ در ﻛﺮدﺳـﺘﺎن‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ در ﺳﺎل ‪ 1909‬ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ درﺻﺪد ﺑﺮآﻣـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺷﺒﻪ ﻛﻮدﺗﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﺮكﻫﺎي ﺟﻮان را از ﻗﺪرت ﻛﻨﺎر ﺑﺰﻧﺪ و ﻣﺠـﺪداً‬ ‫دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد را ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺑﻜﻠـﻲ از ﺳـﻠﻄﻨﺖ‬ ‫ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن‪ ،‬ﺗﺮكﻫﺎي ﺟﻮان ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤـﻪي اﻫـﺮمﻫـﺎي‬ ‫ﻣﻬﻢ ﻗﺪرت را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮ اﻧﺪازه ﻛﻪ اﺣﺴﺎس ﻗﺪرت ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ در درﻳﺎي اﺣﺴﺎﺳﺎت اﻓﺮاﻃﻲِ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﻏﻮﻃﻪور ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻧﺘﺎﻳﺞ آن اﻋﻤﺎل ﻓﺸﺎر ﺑﺮ ﻣﻠﻴﺖﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﺗﺮك ﺑﻮد‪.‬‬ ‫آﻧﺎن ﭘﺲ از ﺳﺮﻛﻮب ﺷـﺒﻪ ﻛﻮدﺗـﺎي ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴـﺪ‪ ،‬اﺑﺘـﺪا ﻫﻤـﻪي اﺟﺘﻤﺎﻋـﺎت‪،‬‬ ‫ﻣﺪارس و ﻧﺸﺮﻳﺎت ﻏﻴﺮ ﺗﺮك را ﻗﺪﻏﻦ ﻛﺮدﻧﺪ و رﻫﺒﺮان آﻧﻬﺎ را ﻳﺎ اﻋﺪام ﻛﺮدﻧﺪ و‬ ‫‪51‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻳﺎ ﺑﺎزداﺷﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬از آﻧﺠﻤﻠﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺗﻌﺎﻟﻲ و ﺗﺮﻗﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬روزﻧﺎﻣﻪي ﻧﺎﺷﺮ‬ ‫اﻓﻜﺎر‪ ،‬ﻣﺪرﺳﻪي ﭼﻨﺒﺮﻟﻲ و ﻛﻠﻮبﻫﺎي ﻛﺮد ﻫﻤﮕﻲ ﺗﻌﻄﻴﻞ ﺷﺪﻧﺪ و رﻫﺒﺮان درﺟـﻪ‬ ‫اول ﻛﺮد ﻳﺎ ﺑﻪ اﻋﺪام و زﻧﺪانﻫﺎي ﻃﻮﻳﻞاﻟﻤﺪت ﻣﺤﻜﻮم ﮔﺸﺘﻨﺪ و ﻳـﺎ ﺑـﻪ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﻣﺨﻔﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺪهاي ﻫـﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻏﻠـﺐ ﺑـﺪرﺧﺎﻧﻴﺎن ﻣﺠـﺪداً راه ﻣﻬـﺎﺟﺮت را‬ ‫درﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﻴﻦ ﻋﻠﻲ و ﺷﺮﻳﻒ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﻮﻓـﻖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﺮار ﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎدآوري ﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﺘﻲ در ﻃـﻮل دورهي آزادي ﻧﺴـﺒﻲ ﺳـﺎل ‪ 1908‬ﻫـﻢ‬ ‫ﻗﻴﺎمﻫﺎﻳﻲ در ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺠﻤﻠﻪ ﺑﻮد ﻗﻴﺎم "درﺳـﻴﻢ" ﻛـﻪ ﺗـﺎ‬ ‫ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺎل ‪ 1909‬ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮ از آن در ﻣﻮﺻﻞ و ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺑﻮد ﻛـﻪ در‬ ‫آﻧﺠﺎ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮزﻧﺠﻲ)ﻛﻪ ده ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺧﻮد را ﭘﺎدﺷﺎه ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪ و ﻣﺎ در‬ ‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﺑﻪ ﺷﺮح ﻣﺒﺎرزات وي ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ( ﺑﺎ ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻋﺎﻣـﻪي‬ ‫ﻣﺮدم و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻋﺸﺎﻳﺮ "ﺑﺎرزاﻧﻲ" و "زﻳﺒﺎري" ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺑﻴﺮون رﻓﺘﻦ ﻫﻤﻪي‬ ‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻛﺎرﻣﻨﺪان اداري و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺸﻜﺮﻫﺎي ﭼﻬـﺎرم و‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ ﮔﺮﭼﻪ ﺷﺪت ﻋﻤﻞ زﻳﺎدي ﺑﻪ ﺧﺮج دادﻧﺪ و ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﻞ دﻫﻜﺪه را ﻫﻢ ﺑﻜﻠﻲ‬ ‫وﻳﺮان ﻛﺮدﻧﺪ اﻣﺎ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺷﻴﺦ ﻧﺸﺪﻧﺪ و ﻧﺎﭼﺎر ﺑـﻪ ﻣﺼـﺎﻟﺤﻪاي‬ ‫ﺗﻦ دردادﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آن ﻳﻜﻲ از اﻗﺮﺑﺎي ﺷﻴﺦ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺳـﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﻣﻨﺼـﻮب‬ ‫ﮔﺸﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ از آﻧﻜﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻴﻬﻦﭘﺮﺳﺘﺎن ﻛﺮد در ﺗﺮﻛﻴـﻪ ﻗـﺪﻏﻦ ﮔﺮدﻳـﺪ‬

‫‪52‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﺎرزاﻧﻲﻫﺎ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﺮك را ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ دﭼﺎر ﺷﻜﺴﺖ ﻓﺎﺣﺶ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اواﻳﻞ ﺳﺎل ‪ 1910‬ﻗﻴﺎم ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﻧﻴـﺰ ﺳـﺮاﻳﺖ‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ در واﻗﻊ در ﺑﺘﻠﻴﺲ ﻧﻴﺰ ﻗﻴﺎﻣﻲ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺳـﻠﻴﻢ ﻋﻠـﻲ و ﻣﻮﺳـﻲ‬ ‫ﺑﻴﮓ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎرزاﻧﻲﻫﺎ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن و ﻛﺎرﻣﻨﺪان ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﻨﻄﻘـﻪي‬ ‫ﺑﺎرزان را ﺗﺮك ﮔﻔﺘﻨﺪ در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻗﻴﺎم ﺑﺘﻠﻴﺲ ﻫـﻢ ﻛـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﺳﺮﻛﻮب ﮔﺮدﻳﺪ) ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﺳﺎل ‪ 1914‬ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪ(‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ دوره از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻣﺨﻔﻲ‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎ و رواﺑﻄﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﻴﻬﻦﭘﺮﺳﺘﺎن ﻛﺮد ﺑﺎ‬ ‫ﻣﻴﻬﻤﻦﭘﺮﺳﺘﺎن ارﻣﻨﻲ و ﻋﺮب ﺑﺮﻗﺮار ﮔﺮدﻳﺪ ﺗﺎ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻳـﻚ ﻣﺒـﺎرزهي ﻣﺸـﺘﺮك‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري "اﺗﺤﺎد ﻃﻠﺒﺎن")اﻋﻀﺎي اﺗﺤـﺎد و ﺗﺮﻗـﻲ( داده ﺷـﻮد‪ .‬ﻛﺮدﻫـﺎي‬ ‫ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺖ ﺑﺎ ﻋﻼﻗﻪي ﻓﺮاوان ﻣﺒﺎرزات ﻋﺮبﻫﺎ را ﻛﻪ در آن ﻫﻨﮕﺎم در ﻳﻤـﻦ و‬ ‫ﻋﺮاق ﻋﺮب)ﺑﻐـﺪاد ـ ﺑﺼـﺮه( و ﺟﺒـﻞ ﺟﺰﻳـﺮه)ﺳـﻮرﻳﻪ( ﺟﺮﻳـﺎن داﺷـﺖ دﻧﺒـﺎل‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن اﻣﺎم ﻳﺤﻴﻲ ﺷﻴﺦ ﺳﻌﻴﺪ رﻫﺒﺮ ﺷﻮرﺷﻴﺎن ﻳﻤـﻦ در ﻛﺮدﺳـﺘﺎن‬ ‫ﻣﻲﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺟﻨﺒﺶ ﺧﻮد ﭘﻮل و ﻛﻤﻚﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺟﻤﻊآوري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﻴﻮﻧﺪ و ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﺑـﻴﻦ ﺟﻨـﺒﺶﻫـﺎي ﻣﻠـﻲ ﻣﻠﻴـﺖﻫـﺎي ﻏﻴـﺮ ﺗُـﺮك‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري‪ ،‬اﺗﺤﺎد ﻃﻠﺒﺎن ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺗـﺎ اﻧـﺪازهاي ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﺧـﻮد را ﻧﺮﻣﺘـﺮ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ در ﺳﺎل ‪ 1912‬ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺨﻔﻲ "ﻫﻴـﻮي ﻛـﺮد"‬ ‫‪53‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫)اﻣﻴﺪ ﻛﺮد( ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1910‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪي ﻋﺪهاي از داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن و روﺷـﻨﻔﻜﺮان‬ ‫ﻛﺮد ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪه ﺑﻮد اﺟﺎزه ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﺎً ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ‪ .‬رﻫﺒـﺮي اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﻤﻌﻴﺖ را ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎزﻣﺎنِ ﺗﻤﺮﻛﺰﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻣﺮﺗﺐ ﻛﺮد داﻧﺴـﺖ ﻳـﻚ‬ ‫ﻋﻀﻮ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم "ﺧﻠﻴﻞ ﺧﻴﺎﻟﻲ" ﺑﻬﻌﺪه داﺷـﺖ‪ .‬ﻫﻤـﻪي روﺷـﻨﻔﻜﺮان‬ ‫ﻛﺮد ﻛﻪ در ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻳﺎ زﻧﺪان ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﻋﻀـﻮ ﺟﻤﻌﻴـﺖ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﻌﻴـﺖ از ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1913‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻳﻚ ﻧﺸﺮﻳﻪي دو زﺑﺎﻧﻪي ﺗُﺮﻛﻲ ـ ﻛﺮدي ﺑﻪ ﻧـﺎم "روژ ﻛـﺮد")روز‬ ‫ﻛﺮد( اﻧﺘﺸﺎر داد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1914‬ﻧﺎم آن ﺑﻪ "ﻫﻪﺗﺎو ﻛﺮد")آﻓﺘﺎب ﻛﺮد( ﺗﻐﻴﻴـﺮ‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ و ﻣﻄﺎﻟﺐ اﺻﻠﻲ آن اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪي اﻓﻜـﺎر ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴـﺘﻲ‪ ،‬آﻣـﻮزش‬ ‫ﺧﻠﻖ ﻛﺮد‪ ،‬اﺻﻼح اﻟﻔﺒﺎي ﻛﺮدي و ﻏﻴﺮه داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻤﻌﻴﺖ "ﻫﻴﻮي ﻛﺮد" ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ در ﺑﻴﻦ ﺟﻮاﻧـﺎن و ﻛـﺎرﮔﺮان ﺗﻮﺟـﻪ زﻳـﺎدي‬ ‫ﻣﻲﻧﻤﻮد و ﻫﻤﻴﻦﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻫﺰﻳﻨـﻪﻫـﺎي آن را ﺗـﺄﻣﻴﻦ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻼوه ﺷﺎﺧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻫﻢ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن و ﻧﻴـﺰ در ﺑـﻴﻦ ﻛﺮدﻫـﺎي‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮده ﺑﻪ اروﭘﺎ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﭘ‪‬ﺮﺛﻤـﺮ و ﭘ‪‬ﺮاﻣﻴـﺪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺷﺮوع ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول ﻛﻪ در ﺿـﻤﻦ آن ﻓﻌـﺎﻟﻴﻦ "ﻫﻴـﻮي ﻛـﺮد" ﺑـﻪ ﺧـﺪﻣﺖ‬ ‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﻲﺗﻮان از ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺟﻤﻌﻴـﺖ دوﺳـﺘﺪاران ﻛﺮدﺳـﺘﺎن)ﺟﻤﻌﻴـﺖ‬ ‫ﻣﺤﺒﻮن ﻛﺮدﺳﺘﺎن( ﻧﻴﺰ ﻧﺎم ﺑ‪‬ﺮد ﻛﻪ در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 1912‬ﺑـﺎ ﻫـﺪف آﮔـﺎه ﻛـﺮدن‬ ‫اﻓﻜــﺎر ﻋﻤــﻮﻣﻲ از ﻣﺴــﺄﻟﻪي ﻛــﺮد ﺗﺄﺳــﻴﺲ ﺷــﺪه ﺑــﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨــﻴﻦ ذﻛــﺮي از‬ ‫‪54‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫"ﻣﺠﺪاد")رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ( ﻛﻪ در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 1912‬ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪه ي ﻛـﺮد ﭘﺎرﻟﻤـﺎن‬ ‫"ﻟﻄﻔــﻲ ﻓﻜــﺮي" ﺗﺄﺳــﻴﺲ ﺷــﺪه ﺑــﻮد ﺑــﻲﻣﻨﺎﺳــﺐ ﻧﻴﺴــﺖ‪" .‬ﻟﻄﻔــﻲ ﻓﻜــﺮي"‬ ‫ﻧﻘﻄﻪﻧﻈﺮﻫﺎﻳﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ وي را از اﺗﺤﺎد ﻃﻠﺒﺎن ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻏﻴﺮﻣﺬﻫﺒﻲ ﻛﺮدن اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ )ﺟـﺪاﺋﻲ ﺣﻜﻮﻣـﺖ از ﻣـﺬﻫﺐ(‪ ،‬ﻻﺗﻴﻨـﻲ‬ ‫ﻛﺮدن اﻟﻔﺒﺎ‪ ،‬ﺗﺴﺎوي ﺣﻘﻮق زﻧﺎن و ﻏﻴﺮه‪ ...‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺻـﻼﺣﺎت در آﻧﺰﻣـﺎن ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﻏﻴﺮﻋﺎدي و ﮔﺴﺘﺎﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻋـﺪهاي‬ ‫روﺷﻨﻔﻜﺮ ﺗﺮﻗﻲﺧﻮاه ﻧﻈﺮ ﻋﺎم را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﻨﺪ و ﻓﻘﻂ ﺣﺪود ‪ 25‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل )آﺗﺎﺗﻮرك( ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻳﻦ اﻓﻜﺎر را در ﺳﻄﺢ ﻛﺸـﻮر ﺗﺮﻛﻴـﻪي‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪي اﺟﺮ درآورد‪ .‬ﻣﺠﻠﻪي "اﺟﺘﻬﺎد" ﻛﻪ ﺗﻮﺳـﻂ "ﻋﺒـﺪاﷲ ﺟـﻮدت"‬ ‫ﻳﻚ روﺷﻨﻔﻜﺮ دﻳﮕﺮ ﻛﺮد اداره ﻣﻲﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﻧﺎﺷﺮ و ﻣﺒﻠﻎ اﻳﻦ اﻓﻜﺎر ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪيِ ﻗﺒﻞ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول را ﻣﻲﺗـﻮان ﺑـﺮاي ﻫﻤـﻪي‬ ‫روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻛﺮد‪ ‬در ﺣﺎل ﭘﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻳـﻚ دورهي ﻛﻮﺗـﺎه آﻣـﻮزش و ﻳـﺎدﮔﻴﺮي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺗﺠﺮﺑﻪاﻧﺪوزي داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺗﺠﺮﺑﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ اﺷﻜﺎل ﺣﺎﺻﻞ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪55‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺳﺎلﻫﺎي ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ در ﺟﻨﮓ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻞ اول ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ در ﻛﻨﺎر آﻟﻤﺎن ﻋﻠﻴـﻪ‬ ‫ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ وارد ﺟﻨﮓ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد و در ﻧﺘﻴﺠﻪي اﻳﻦ ﺷﻜﺴـﺖ‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در ﺻﻔﺤﺎت آﻳﻨﺪه ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻳﻦ ﺷﻜﺴـﺖ و‬ ‫اﺛﺮ آن در ﺟﻨﺒﺶ آزادﻳﺨﻮاﻫﻲ ﻣﻠﺖ ﻛﺮد و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي آزادﻳﺨﻮاﻫﺎن ﻛﺮد ﭘﺲ از‬ ‫ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺨﺘﺼﺮ اﺷـﺎرهاي ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻮﺿﻊ ﻛﺮدﻫﺎ در ﺟﺮﻳﺎن ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﺟﻨﮓ ﺿﺮوري ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪:‬‬ ‫ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﺧﻠﻖ ﻛﺮد ﭼﻪ در اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و ﭼﻪ در اﻳـﺮان)ﻣـﺜﻼً ﻗﺎﺿـﻲ‬ ‫ﻓﺘﺎح در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﻬﺎﺑﺎد( ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﻪ ﻧـﺪاي "ﺟﻬـﺎد اﺳـﻼﻣﻲ"‬ ‫ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ داد‪ .‬دﺳﺘﻪي دﻳﮕﺮي از ﻛﺮدﻫـﺎ ﺑـﻪ وﻳـﮋه ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن‬ ‫ﺟﻨﻮﺑﻲ و ﺳﺎﻛﻨﺎن "درﺳﻴﻢ" ﺑﺮﻋﻜﺲ ﺑﻪ اﻋﻼن ﺟﻬﺎد اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﻧﻜﺮدﻧﺪ و ﺑـﻲﻃـﺮف‬ ‫ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﻌﻀﻲ از ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻛﺮد ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﺷـﻤﺎﻟﻲ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه‬ ‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي روس ﻋﻠﻴﻪ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ وارد ﺟﻨـﮓ ﺷـﺪﻧﺪ) در اﻳـﺮان در اﻃـﺮاف ﻣﻬﺎﺑـﺎد‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان از ﺷﻴﺦ ﺑﺎﺑﺎ و در اﻃﺮاف ﺳﻘﺰ از ﺳﺮدار ﺑﻮﻛﺎن و ﺳﻴﻒاﻟﺪﻳﻦ ﺧﺎن ﺳـﻘﺰ و‬ ‫ﺣﺴﻦﺧﺎن ﺑﺎﻧﻪ ﻧﺎم ﺑ‪‬ﺮد ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ اﻋﺪام ﺷﺪﻧﺪ(‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻣﻮرد روﺷﻨﻔﻜﺮان‪ ،‬آﻧﺎن ﻛﻪ ﻗﺪرت و ﻣﻜﻨﺘـﻲ داﺷـﺘﻨﺪ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ راﻫـﻲ‬ ‫ﺑﻴﺎﺑﻨﺪ و ﺧﻮد را از ﺑﺴﻴﺞ ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ ﻣﻌﺎف ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﻋﺪهاي دﻳﮕـﺮ ﻫـﻢ ﺑـﺮاي ﺣﻔـﻆ‬ ‫ﺳﻼﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ و ﻣﻠﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﻬﻮده ﺑﻪ داﻣﺎن روﺳﻴﻪي ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ‬ ‫‪56‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫روﺳﻴﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ واﻧﻤﻮد ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻛﻤﻚ ﻓﻮقاﻟﻌﺎده زﻳﺎدي ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠـﻲ‬ ‫ﻛﺮد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ اﻟﺤﺎق ﺻﺎف و ﺳﺎدهي ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺧﺎك ﺧﻮد ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ از ﻛﺮدﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وي ﭘﻨﺎه ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﻮن وﺳﻴﻠﻪاي ﺑـﺮاي ﻧﻴـﻞ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮد؛ ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺪرتﻫـﺎي ﻣﺴـﺘﻌﻤﺮاﺗﻲ‬ ‫ﻧﻈﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﮔﺴﺘﺮش ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد از اﻋﻴﺎن و اﺷـﺮاف ﻛـﺮد‪،‬‬ ‫ﺗﺮك‪ ،‬ﻋﺮب‪ ،‬ارﻣﻨﻲ و ﻏﻴﺮه ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎ و زد و ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﻈـﻮر‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﺮاث اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ در ﺟﺮﻳـﺎن ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧـﻪي ﻋﺮﺑـﻲ و‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ارﻣﻨﻲﻫﺎ و ﻛﺮدﻫﺎ در ﻣﺮﻛﺰ اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت و ﻣﻌﺎﻣﻼت ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اواﺧﺮ اردﻳﺒﻬﺸﺖ ﻣﺎه ﺳـﺎل ‪ ،1916‬ﺑـﻴﻦ دو دوﻟـﺖ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ و اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن‬ ‫ﻗﺮاردادي ﺑﻪ اﻣﻀﺎء رﺳﻴﺪ ﻛﻪ روﺳﻴﻪ ﻫﻢ ﺑﻌﺪ آن را اﻣﻀﺎء ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺮارداد ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺮارداد "ﺳﺎﻳﻜﺲ ـ ﭘﻴﻜﻮ" ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص در‬ ‫ﻣﻮرد ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻛﺮدﺳﺘﺎن دﭼﺎر ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ ﻧﻴﺰ ﺷﺪ ﭘﺎﻳﻪي اﺻـﻠﻲ ﻣـﺬاﻛﺮات ﺻـﻠﺢ‬ ‫ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ و ﭘﻴﻤﺎن "ﺳ‪‬ﻮر" در ﻣﻮرد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻴﻦ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫‪57‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺳﺎلﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ اول ﺟﻬﺎﻧﻲ‬ ‫در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 30‬اُﻛﺘﺒﺮ)‪ 7‬آﺑﺎنﻣﺎه( ﺳﺎل ‪ 1918‬در ﺑﻨﺪر " ﻣـﻮد روس" واﻗـﻊ در‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﺟﺰاﻳﺮ درﻳﺎي اژه‪ ،‬ﻗﺮارداد ﺗﺮك ﻣﺨﺎﺻـﻤﻪ)در واﻗـﻊ ﺗﺴـﻠﻴﻢ ﻛﺎﻣـﻞ( ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ دﻳﻜﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬ ‫رﺳﻤﺎً آﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺗﺮكﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻫﺎي و ﻫﻮ و ﭘﺮوﭘﺎﮔﺎﻧﺪ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎي‬ ‫ﺗﺮك و ﺑﻪ اﻣﻴﺪ‪ ‬واﻫﻲِ ﻓﺘﺢ "ﺗﻮران" ﺧﻴﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﻛﺸﺎﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺣﺘﻲ‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺪري ﺧﻮد را ﻫﻢ از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﻛﺮدﻫﺎ دورهي ﺑﻴﻦ ‪ 1918‬و ﺧﺮداد ‪ 1919‬ﻣﻨﺎﺳـﺐﺗـﺮﻳﻦ زﻣـﺎن ﺟﻬـﺖ‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻠﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ آرزو در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺧـﺮداد ‪ 1919‬ﺗـﺎ اواﻳـﻞ‬ ‫زﻣﺴﺘﺎن ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻋﻤﻠﻲ و اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ ﺑﻮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺪت ﺧﻼء‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺎﻣﻠﻲ در ﺗﺮﻛﻴـﻪ و ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت ﺳـﺎﺑﻖ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺑﺮﻗـﺮار ﺑـﻮد‪ .‬ﺳـﺮﺑﺎزان‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ ،‬اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ و ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ ﭼﻬﺎرم ﺧﺎك ﺗﺮﻛﻴﻪ را اﺷﻐﺎل‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﺗﺤﺎدﻃﻠﺒﺎن از ﺻﺤﻨﻪ ﻛﻨﺎر رﻓﺘﻪ و ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ ﺳﻠﻄﺎن و ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ‬ ‫از ﻣﺤﺪودهي ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻤﻲرﻓـﺖ؛ ارﺗـﺶ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺑﻜﻠـﻲ ﻣﺘﻼﺷـﻲ‬ ‫ﮔﺮدﻳــﺪ‪ ،‬و اﻓﺴــﺮان و ﻛﺎدرﻫــﺎي ﺳــﺮدرﮔﻢ و ﺑــﻲﺳــﺎزﻣﺎن آن‪ ،‬ﺑﻴﺸــﺘﺮ در ﻓﻜــﺮ‬ ‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺷﺨﺼﻲ و ﻧﺠﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻮدﻧﺪ؛ روﺳﻴﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻛﺸـﻮر ﺷـﻮراﻫﺎ ﺗﺒـﺪﻳﻞ‬ ‫ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻛﻠﻴﻪي ﺟﺎهﻃﻠﺒﻲﻫﺎي ﻣﺴﺘﻌﻤﺮاﺗﻲ روﺳﻴﻪي ﺗﺰاري ﭘﺸـﺖ ﭘـﺎ زده ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫وﺿﻊ ارﺗﺶ در اﻳﺮان ﻫﻢ از وﺿﻊ ارﺗﺶ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻬﺘﺮ ﻧﺒـﻮد‪ .‬ﺑـﻪ راﺳـﺘﻲ ﻛـﻪ در‬ ‫‪58‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻫﻴﭻ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ ازاﻳﻦ دوران ﺑﺮاي آزاد ﻛﺮدن ﻣﺠﻤﻮع ﻛﺮدﺳـﺘﺎن و‬ ‫اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛﺮد وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬و اﮔـﺮ در ﺑـﻴﻦ ﻛﺮدﻫـﺎ و‬ ‫رﻫﺒﺮان آن زﻣﺎن آﻧﻬﺎ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ و ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻲﺑﻮد ﺑﻪ‬ ‫اﺣﺘﻤﺎل ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻮي ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻫـﻢ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻋﻤـﻞ اﻧﺠـﺎم ﺷـﺪه ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﺗﻦ در ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬واﻧﮕﻬﻲ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﺧﺎص ﺧﻮدش در‬ ‫اواﻳﻞ ﻣﻮاﻓﻖ اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ از دﺳﺖ ﻣﻠﺖ ﻛﺮد رﻓﺖ زﻳﺮا ﺟﺎﻣﻌـﻪي ﻛـﺮد‬ ‫ﻫﻨﻮز آن اﻧﺪازه ﺗﺤﻮل ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ از زﻳﺮ ﻧﻔﻮذ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺌﻮدال و ﺷﻴﺦ ﺑﻪ‬ ‫درآﻣﺪه و ﺑﻪ دور ﻳﻚ رﻫﺒﺮي ﻣﺘﺤﺪ و ﻣﺪرن ﮔﺮد آﻳﺪ‪ .‬رﻫﺒﺮي ﺟﻨﺒﺶ ﻛﺮد ﻛـﻪ از‬ ‫ﮔﺮوهﻫﺎ و ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎ و اﺣﺰاب ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺟﺪالﻫـﺎ و‬ ‫اﺧﺘﻼﻓﺎت و ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻋﺸﻴﺮهاي دﭼﺎر ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﻓﻜﺮي و ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ ﺑﻮد از اﻳـﻦ‬ ‫رو ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ از ﻧﻈﺮ ﻇﺮاﻓﺖ و درك ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ در ﺣﺪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺣﺴﺎس‬ ‫و ﺑﺤﺮاﻧﻲ آن زﻣﺎن ﻗﺮار ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در آن ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان اﻧﻘﻼﺑﻲﺗﺮ و ﻣﺘﺮﻗﻲﺗـﺮ ﺑـﻪ ﺣﺴـﺎب‬ ‫ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ در واﻗﻊ "روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ" ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﻤﺎم ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت وﻳﮋهي اﻳﻦ اﺻﻄﻼح از ﻧﻈﺮ درك ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﺟﻬﺎﻧﺒﻴﻨﻲ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻳﻚ "روﺷﻨﻔﻜﺮ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ" ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮﺟﻮدي ﺑﻮد؟‬

‫‪59‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ آدم ﻓﺮد اﺳﺘﺜﻤﺎرزدهاي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮه ﺷﻴﻮهي‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ و ﻏﺮبزدﮔﻲ آﺷﻜﺎرِ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ و ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺧـﻮد ﺗـﺎ اﻧـﺪازهاي‬ ‫ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در واﻗﻊ از ﻳﻚ ﺳﻮ آﻧﻘﺪر از ﻓﺮﻫﻨﮓ اروﭘﺎﻳﻲ درك ﻛـﺮده ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﻣﻠﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺸﻮد‪ ،‬اﻣﺎ از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻳﻦ درك ﺑـﻪ آن‬ ‫درﺟﻪ ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻜﺎﻧﻴﺴﻢ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي اﻳﻦ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﭘﻲ ﺑﺒﺮد‪.‬‬ ‫روﺷﻨﻔﻜﺮ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ آدﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺗﻜﺎ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﺟﺒﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ دﻳﺮوز ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﻮر ﺟﻬﺎن ﻓﺎﻧﻲ را ﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ و اﻣـﺮوز‬ ‫ﻗﺪرتﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑـﻪ‬ ‫دﻧﺒﺎل ﺳﺮاب آزاديِ " ﺑﻪ او اﻋﻄﺎء" ﺷﺪه ﻣﻲدوﻳﺪ و ﺳﻼﻣﺖ و ﻣﻮﺟﻮدﻳـﺖ ﻣﻠـﺖ‬ ‫ﺧﻮد را ﺟﺰ در ﺳﺎﻳﻪي ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻳﻚ ﻗﺪرت ﻣﺘﻤﺪن اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ ﻧﻤﻲدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ آدﻣﻲ در ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ و رﺷﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺻﻮرت ﻧﻴﻤـﻪﻣﺴـﺘﻌﻤﺮه‬ ‫داﺷﺖ و درآن ﺷﺎﻫﺮاه ﺗﺮﻗﻲ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و رﻓﺎه از "ﺳﻔﺎرﺗﺨﺎﻧﻪ"ﻫﺎي ﻗﺪرتﻫـﺎي‬ ‫ﺑﺰرگ ﻣﻲﮔﺬﺷﺖ!‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﻣﻜﺎن ﻧﺪاﺷﺖ ﻋﻨﻮان وزارت ﻳﺎ ﭘﺎﺷﺎﻳﻲ و ﻏﻴﺮه ﮔﺮﻓـﺖ‬ ‫ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ از ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ و ﺣﻤﺎﻳﺖ اﻳﻦ ﻳﺎ آن ﺳـﻔﺎرت اروﭘـﺎﻳﻲ اﻃﻤﻴﻨـﺎن ﺣﺎﺻـﻞ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ روﺷﻨﻔﻜﺮانِ ﻛﺮد‪ ‬ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺪرﺳﻪاي آﻣـﻮزش دﻳـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫آزادي ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﺣﺴﻦﻧﻴﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎي ﻛﺒﻴـﺮ و ﻓﺮاﻧﺴـﻪ داﺷـﺖ )اﻟﺒﺘـﻪ‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎي ﻛﺒﻴﺮ ﻣﻬﻢﺗﺮ و ﻗﻄﻌﻲﺗﺮ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪ(‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻋـﺪهي‬ ‫‪60‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫زﻳﺎدي از آﻧﺎن ﻋﻀﻮﻳﺖ ﺟﻤﻌﻴﺖ دوﺳـﺘﺪاران اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫رﻳﺎﺳﺖ آن را ﺷﺨﺺ "ﺳﻠﻄﺎن ﺧﻠﻴﻔﻪ" ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه داﺷـﺖ!‪ .‬در ﻣـﻮرد ﻋﻠـﺖ اﻳـﻦ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﻪ دو ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮ ﻧﻴـﺰ ﺑﺎﻳـﺪ ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫داﺷﺖ‪:‬‬ ‫اول آﻧﻜﻪ ـ در ﺧﻮد ﻛﺮدﺳﺘﺎن اوﺿﺎع ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘـﻪ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از دوران اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺤﻠﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺿﻌﻴﻒﺗﺮ‬ ‫و ﭘﺎرهﭘﺎرهﺗﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻫﺮ رﺋﻴﺲ ﻋﺸﻴﺮهاي ﻓﻘﻂ ﺑﺨﺶ ﻛﻮﭼﻜﻲ از اﻳﻦ ﻗﺪرت را‬ ‫در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺖ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻜﺪام ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑـﻪ ﺗﻨﻬـﺎﻳﻲ ﺣﺘـﻲ ﻧﺼـﻒ‬ ‫ﻧﻔﺮاﺗﻲ را ﻛﻪ ﻣﺜﻼً ﺑﺪور "ﺑﺪرﺧﺎن" ﻳﺎ"ﻳﺰداﻧﺸﻴﺮ" ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺪور ﺧﻮد ﮔـﺮد‬ ‫آوردﻧﺪ‪.‬‬ ‫دوم آﻧﻜﻪ ـ ﺑﺎﻳﺪ اﻗﺮار ﻛﺮد ﻛﻪ ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ اﻳﺠﺎد ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ‬ ‫ﻧﻈﻴﺮ ﻋﺮاق‪ ،‬ﺳﻮرﻳﻪ‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ ،‬اردن و ﻏﻴـﺮه ﻛﻮﺷـﺶﻫـﺎي ﭘﻴﺸـﺎﻫﻨﮕﺎن اﻧﻘﻼﺑـﻲ و‬ ‫ﻣﺒﺎرزهي داﻳﻤﻲ و ﭘﻴﮕﻴﺮي آﻧﻬﺎ ﻧﺒﻮد؛ ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻦ دوﻟﺖﻫﺎي اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن‬ ‫و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻨـﺎﻓﻊ و اﺣﺘﻴﺎﺟـﺎت آن زﻣـﺎن ﺧـﻮﻳﺶ اﻳـﻦ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ را ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ اﻳﻦ دوﻟﺖﻫﺎي اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ اﺣﺘﻴـﺎج‬ ‫ﺑﻪ وﺟﻮد ﻳﻚ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞ را ﺣﺲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ اﻳﻦ ﻛﺎر را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﻜﻪ رﻫﺒﺮي ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت آزادﻳﺨﻮاﻫﻲ ﻛﺮدﻫﺎ از ﻧﻈﺮ ﻓﻜﺮي ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﻫﻤﺎن‬ ‫ﺳﻄﺢ رﻫﺒﺮي ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت ﻣﺸﺎﺑﻪ در ﺑﻴﻦ ﻋﺮبﻫﺎ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬واﻧﮕﻬﻲ ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ‬ ‫‪61‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫اﺷﺎره ﺷﺪ و در ﺳﻄﻮر ﺑﻌـﺪ ﻧﻴـﺰ ﺗﻮﺿـﻴﺢ ﺑﻴﺸـﺘﺮي در اﻳـﻦ ﺑـﺎره ﺧﻮاﻫـﺪ آﻣـﺪ‪،‬‬ ‫دﻳﭙﻠﻤﺎﺳﻲ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻣﺪت زﻣﺎﻧﻲ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛـﺮد را ﭘﻴـﺪا‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ اﻛﻨﻮن ﺑﻄﻮر ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﺒﻴﻨـﻴﻢ‬ ‫ﻛﻪ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺘﺎرﻛﻪي ﺟﻨﮓ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫ﻛﺪامﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ؟‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آﻧﻬﺎ‪" :‬اﺳﺘﺨﻼص ﻛﺮدﺳﺘﺎن" ﻧﺎم داﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻴﺪ ﻋﺒﻴـﺪاﷲ‬ ‫)ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﺷﻤﺰﻳﻨﺎن( ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦ ﺳﺎزﻣﺎن‪ ،‬ﮔﺬﺷـﺘﻪ از‬ ‫ﺗﻤﺎسﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﺎﻓﻞ دﻳﭙﻠﻤﺎﺗﻴﻚ در ﺟﻬﺖ ﺟﻠﺐ ﻧﻈﺮ ﻣﺴﺎﻋﺪ آﻧﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻛﺮد ﺑﻌﻤﻞ آورده اﺳﺖ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ دﻳﮕﺮي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺳـﭙﺲ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان از " ﺟﻤﻌﻴﺖ اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺮد" ﻧﺎم ﺑﺮد ﻛـﻪ در ﻗـﺎﻫﺮه ﺗﻮﺳـﻂ "ﺛﺮﻳـﺎ‬ ‫ﺑﺪرﺧﺎن" ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ "اﻣﻴﻦﻋﻠﻲ ﺑﺪرﺧﺎن" ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻧﻘﺶ درﺟﻪ اوﻟﻲ‬ ‫در ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻗﻴﺎم ﺑﺰرگ ﻛﺮدﻫﺎ در ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﺎزي ﻛﺮد‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺑﺪون ﺷﻚ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺳﺎزﻣﺎن‪" :‬ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن" ﺑـﻮد‪ .‬ﻫـﺪف‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ آن ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻣﻠـﺖ ﻛـﺮد را از اﺻـﻮل اﻋـﻼم ﺷـﺪه ﺗﻮﺳـﻂ‬ ‫"وﻳﻠﺴﻮن" رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮر وﻗﺖ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﺳﺎزد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﻠﻞ آزاد ﺷـﺪه‬ ‫از ﻗﻴﺪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ "ﺣﻖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ"ﻗﺎﻳﻞ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﺣﻜﻮﻣﺖ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺮاي ﺳﻪ ﻣﻠﺖ ارﻣﻨﻲ‪ ،‬ﻛﺮد و ﻋﺮب ﺻﺮﻳﺤﺎً اﺷﺎره ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻛﺮدﻫﺎي اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل را در درون ﺧﻮد ﮔﺮد آورده ﺑﻮد در ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫‪62‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻛﻨﮕﺮه ﺧﻮﻳﺶ ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر را ﻛﻪ از ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ رﻳﺎﺳـﺖ‪،‬‬ ‫و اﻣﻴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻴﮓ) ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺪرﺧﺎن( و ژﻧﺮال ﻓﻮاد ﭘﺎﺷـﺎ را ﺑـﻪ ﻣﻌﺎوﻧـﺖ ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪ‪.‬‬ ‫دﺑﻴﺮﻛﻠﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ژﻧﺮال دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻧـﺎم " ﺣﻤـﺪي ﭘﺎﺷـﺎ" ﺳـﭙﺮدﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀـﻲ از‬ ‫اﻋﻀﺎي اﺻﻠﻲ و ﻣﻌﺮوف ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪" :‬رﻣﺰي ﺑﻴﮓ" اﻫﻞ "ﺧـﺎرﭘﻮت" ‪،‬‬ ‫"اﻛﺮم ﺑﻴﮓ ﺟﻤﻴﻞ ﭘﺎﺷﺎزاده" اﻫﻞ "دﻳﺎرﺑﻜﺮ"‪" ،‬ﻧﺠﻢاﻟﺪﻳﻦ ﺣﺴـﻴﻦ"‪" ،‬ﻣﻤـﺪوح‬ ‫ﺳﻠﻴﻢ"‪" ،‬دﻛﺘﺮ ﺷﻜﺮي ﻣﺤﻤﺪاﻣﻴﻦ" ‪"،‬زﻛﻲ ﺑﻴﮓ" و ﻏﻴﺮه‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻛﻨﮕﺮه‪ ،‬ﻳﻚ ﻫﻴﺄت ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻣﺮﻛـﺐ از رﻫﺒـﺮان اﺻـﻠﻲ ﺟﻤﻌﻴـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫دﻳﺪار ﻛﻤﻴﺴﻴﺮﻫﺎي آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮي و ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻣﻘﻴﻢ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ رﻓﺖ‬ ‫ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را از ﻧﻘﻄﻪﻧﻈﺮﻫﺎي ﺟﻤﻌﻴﺖ آﮔﺎه ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻤﻌﻴﺖ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ ﻣﺬاﻛﺮات ﻧﻴﻤﻪرﺳﻤﻲ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﭘﺮداﺧـﺖ و‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻛﻤﻲ ﺑﻪ اﻓﺘﺘﺎح ﻣﺠﺪد ﻛﻠـﻮبﻫـﺎي ﻛـﺮد در ﺷـﻬﺮﻫﺎي اﺻـﻠﻲ‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻧﻈﻴﺮ "ﻣﻼﻃﻴـﻪ" و "ﻣـﺎردﻳﻦ" و "ﺧـﺎرﭘﻮت" و "دﻳـﺎرﺑﻜﺮ"‬ ‫ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ دو ﺟﺮﻳﺎن ﻓﻜـﺮي ﻣﻬـﻢ در ﺑـﻴﻦ رﻫﺒـﺮان ﻛـﺮد ﺑـﻪ وﻳـﮋه در درون‬ ‫ﺟﻤﻌﻴﺖ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ :‬اﻋﻀﺎي ﺟﻮانﺗﺮ و اﻓﺮاﻃﻲﺗـﺮ و ﺑـﻪ اﺻـﻄﻼح روﺷـﻨﻔﻜﺮ‪،‬‬ ‫ﻃﺮﻓﺪار اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺎﻣﻞ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬رﻫﺒﺮي اﻳـﻦ ﺟﺮﻳـﺎن در درون ﺟﻤﻌﻴـﺖ‬ ‫ﺧﻴﻠﻲ زود ﺑﻪ دﺳﺖ اﻣﻴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻴﮓ)ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺪرﺧﺎن( اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺟﺮﻳﺎن ﻓﻜﺮي دﻳﮕـﺮي‬ ‫ﻛﻪ از اﺷﺨﺎص ﻣﻴﺎﻧﻪروﺗﺮ ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﺳﻨﺎﺗﻮر ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻌﻴـﺖ و‬ ‫‪63‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻧﻴﺰ رﺋﻴﺲ ﺷﻮراي ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺧﻮدﻣﺨﺘـﺎري در‬ ‫ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﻛﺸﻮر ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮد؛ ﭼﻬﺎرﭼﻮﺑﻲ ﻛﻪ در واﻗﻊ ﻋﻤﻼً وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﻟـﻴﻜﻦ‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﺮاﻫﻲ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺒﺎرزه ﻣﺸﺘﺮك ﻛﺮدﻫﺎ و ﺗﺮكﻫﺎ اﻳﺠﺎد ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت از ﻳﻚ ﺳﻮ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻊ ﺷﺪﻳﺪ از ﺳﻮي ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ژﻧـﺮال ﺷـﺮﻳﻒﭘﺎﺷـﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪهي ﻛﺮدﻫـﺎ در‬ ‫ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺻﻠﺢ ﭘﺎرﻳﺲ در ‪ 30‬آﺑﺎن ‪ 1919‬ﻗـﺮاردادي ﺑـﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪهي ارﻣﻨـﻲﻫـﺎ‬ ‫"ﺑﻮﻏﻮسﭘﺎﺷﺎ" اﻣﻀﺎء ﻧﻤﻮد ﻛﻪ در آن اﻋﻼم ﺷﺪه ﺑـﻮد دو ﻣﻠـﺖ ارﻣﻨـﻲ و ﻛـﺮد‬ ‫ﻫﺮدو آرﻳﺎﻳﻲ و ﻫﺮ دو داراي ﻋﻼﻳﻖ و اﻫﺪاف ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴـﺖ از‪:‬‬ ‫آزادي و اﺳﺘﻘﻼل ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺬاﻛﺮات ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻣﺠﺎدﻻت ﻋﻠﻨـﻲ و‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﺒﺎرزهي ﻣﻄﺒﻮﻋﺎﺗﻲ و ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ ﺷﺪﻳﺪي ﻋﻠﻴـﻪ‬ ‫ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎي ﻛﺮد ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺖ؛ ﺗﺎﺟﺎﻳﻲ ﻛـﻪ اﺟـﺎزهي ﺗﺸـﻜﻴﻞ " ﺣـﺰب‬ ‫دﻣﻜﺮات ﻛﺮد" را ﺑﻪ ﻧﺠﻢاﻟـﺪﻳﻦ ﺣﺴـﻴﻦ ﻧـﺪاد و ﺣﺘـﻲ در اواﺧـﺮ ﺳـﺎل ‪1919‬‬ ‫ﺣﻤﺰهﺑﻴﮓ ﻣﺪﻳﺮ روزﻧﺎﻣﻪي "ژﻳﻦ" )ﺣﻴﺎت( را ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ آﻧﻜـﻪ در اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ در‬ ‫"ﻣﺎردﻳﻦ" ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد را آزاد ﺳـﺎزﻧﺪ ﻣﺤﺎﻛﻤـﻪ و ﻣﺤﻜـﻮم ﺑـﻪ‬ ‫اﻋﺪام ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﻴﺎن رﻫﺒﺮان ﻛﺮد ﻧﻴﺰ ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻳﺎﻓﺖ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﮔﺮوه‬ ‫ﻃﺮﻓﺪار اﺳﺘﻘﻼل در اواﻳﻞ ﺳﺎل ‪" 1920‬ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر" را ﻳﻜﻄﺮﻓـﻪ از ﭘﺴـﺖ‬ ‫رﻳﺎﺳﺖ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺧﻠﻊ و وي را از ﻛﻠﻮب اﺧﺮاج ﻧﻤـﻮد‪ .‬ﺷـﻴﺦ ﻋﺒـﺪاﻟﻘﺎدر ﻧﻴـﺰ در‬ ‫‪64‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻣﻘﺎﺑﻞ وﻛﺎﻟﺖﻧﺎﻣﻪاي از ﻛﺮدﻫﺎي ﻓﻘﻴﺮ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ )ﻧﻈﻴﺮ ﻛﺎرﮔﺮان‪ ،‬ﺳﻘﺎﻫﺎ و ﻏﻴﺮه‪(...‬‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ وي را ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه و رﻫﺒﺮ ﺧـﻮد ﻣﻴﺸﻨﺎﺳـﺪ و ﺑـﺲ‪ ...‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮔﺮدﻳﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ از دو ﮔﺮوه ﺑـﻪ ﺗﺄﺳـﻴﺲ ﺟﻤﻌﻴـﺖ وﻳـﮋه اﻗـﺪام‬ ‫ﻧﻤﻮد‪:‬‬ ‫اﻣﻴﻦﻋﻠﻲ ﺑﻴﮓ "ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺗﺸﻜﻴﻼﺗﻲ ـ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﺮد" را ﺗﺄﺳـﻴﺲ ﻧﻤـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫دﺑﻴﺮي آن را ﻣﻤﺪوح ﺳﻠﻴﻢ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ و ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﻫﻢ "ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻛﺮد و‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن" را ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻬﺎد‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺗﺄﺳﻴﺲﺷﺪه در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ "ﺣﺰب ﻣﻠﺖ ﻛﺮد"‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي آن اﻃﻼع روﺷﻨﻲ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴـﺖ‪ .‬ﺑـﺮﻋﻜﺲ‪،‬‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻛﻠﻮب ﻛﺮدﻫﺎ در دﻳﺎرﺑﻜﺮ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ "اﻛﺮم ﺑﻴﮓ ﺟﻤﻴـﻞ ﭘﺎﺷـﺎزاده"‬ ‫در ﺳﺎل ‪ 1918‬ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﺎﻣﻼً ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻠـﻮب ﭼﻨـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺻﺪ ﻋﻀﻮ ﻋﻀﻮ ﻓﻌﺎل و ﺑﻴﺴﺖ ﻧﻔﺮي از روﺷﻨﻔﻜﺮان را در ﺧﻮد ﮔﺮد آورده ﺑﻮد و‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎﻳﺶ در اواﻳﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﻪي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ داﺷﺖ اﻣﺎ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﻜﺮ اﻓﺘﺎد ﻳﻚ ﺷﺎﺧﻪي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻧﻤﺎﻳﺪ دﻳﮕﺮ دﻳﺮﺷﺪه و ﻛﻤﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎ آﻧﻘـﺪر‬ ‫ﻗﺪرت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻊ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻛﺮد ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اداﻣﻪ داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ‬ ‫ﭘﺎرﻳﺲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎن "ﺳ‪‬ﻮر" ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳـﺎل ‪ 1920‬درﺑـﺎرهي‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻛﺮد ﻗﺮارﻫﺎﻳﻲ ﺻﺎدر ﻛـﺮد‪ .‬اﻣـﺎ ﻗﺒـﻞ از ﭘـﺮداﺧﺘﻦ ﺑـﻪ ﻣﺤﺘـﻮا و ﻧﺘـﺎﻳﺞ‬ ‫‪65‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻗﺮارﻫﺎي ﭘﻴﻤﺎن "ﺳ‪‬ﻮر" درﺑﺎرهي ﻣﺴـﺄﻟﻪي ﻛـﺮد‪ ،‬اﺷـﺎره ﺑـﻪ دو ﻧﻜﺘـﻪ در ﻣـﻮرد‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻛﺮدﻫﺎ در اﻳﻦ دوره ﺿﺮوري ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪:‬‬ ‫اول آﻧﻜﻪ ــ ﻣﻮﺿﻊ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻼﻳﻢﺗﺮ ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر و ﻳﺎراﻧﺶ در ﻣﻮرد ﻣﺴـﺄﻟﻪي‬ ‫ﻛﺮد و ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻫـﻴﭻوﺟـﻪ دﻟﻴـﻞ ﺧﻴﺎﻧـﺖ ﻳـﺎ ﻋـﺪم‬ ‫ﭘﻴﮕﻴﺮي ﺣﻘﻮق ﻣﻠﺖ ﻛﺮد از ﺟﺎﻧﺐ آﻧﻬﺎ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻋﻘﺎﻳﺪ و‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺎرﻫﺎ در ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﻮرد ﺗﻮﺑﻴﺦ و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑـﻪ اﺧـﺮاج‬ ‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻫﻢ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻛﻪ دﻳﮕـﺮ ﻣﺼـﻄﻔﻲ ﻛﻤـﺎل )آﺗـﺎﺗﻮرك(‬ ‫ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺮ اوﺿﺎع ﻣﺴﻠﻂﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﭘﺎي دار ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪.‬‬ ‫دوم آﻧﻜﻪ ــ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ را ﻛﻪ ﻛﻢوﺑـﻴﺶ در ﺳـﻄﺤﻲ‬ ‫ﻛﻮﭼﻚ ﺟﺮﻳﺎن داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻳﺎد ﺑﺮد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻗﻴﺎم "ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤـﻮد"‬ ‫در ﻋﺮاقِ ﺗﺎزه ﺗﺄﺳﻴﺲﺷﺪه و "ﺳﻤﻜﻮ" در اﻳﺮان ﻛﻪ در ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺷﺮح‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗـﻮان از ﻗﻴـﺎم ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﻛـﺮد واﻗـﻊﺑـﻴﻦ‬ ‫"ﺳﻴﻮاس" و "ﻣﻼﻃﻴﻪ" ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬ ‫در اواﺳﻂ ﺳﺎل ‪ ،1919‬ﻣﻨﻄﻘﻪي وﺳﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﻧﺎﺣﻴﻪي "ﻛﻮﭼﮕﻴﺮي" ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻫﺴﺘﻪي ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺳﺎزﻣﺎن داده ﺷـﺪ؛ اﻣـﺎ از آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ از ﺑﻘﻴـﻪي‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺟﺪا ﻣﺎﻧـﺪه ﺑـﻮد ﺑـﺎﻻﺧﺮه در اواﻳـﻞ ﺑﻬـﺎر ﺳـﺎل ‪ 1921‬ﺗﻮﺳـﻂ اﻓـﺮاد‬ ‫ﻛﻤﺎﻟﻴﺴﺖ درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺷﺪ و ‪ 110‬ﻧﻔﺮ از ﻓﻌﺎﻟﻴﻦ آن ﺑﻪ اﻋﺪام ﻣﺤﻜـﻮم ﮔﺸـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل ﻣﻮﻗﺘﺎً آﻧﺎن را ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﻗﺮار داد زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫‪66‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫وﺳﻴﻠﻪ دل ﻋﺸﺎﻳﺮ درﺳﻴﻢ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و ﺑﻄﻮر ﻛﻠـﻲ‪ ،‬در آﻧﺰﻣـﺎن ﻛـﻪ ﻫﻨـﻮز‬ ‫ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﻗﺪرت ﺧﻮد را ﺗﺤﻜﻴﻢ ﻧﺒﺨﺸﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﻛـﺮد را‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ ﺧﻮد ﺑﺮﻧﻴﺎﻧﮕﻴﺰد‪.‬‬

‫ﭘﻴﻤﺎن ﺳ‪‬ﻮر)‪ 1920‬ﻣﻴﻼدي(‬ ‫ﻗﺒﻞ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻗﺮارﻫﺎي ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول در ﻣﻮرد ﻛﺮدﺳـﺘﺎن و‬ ‫ﻋﺎﻗﺒﺖ اﻳﻦ ﻗﺮارﻫﺎ‪ ،‬ذﻛﺮ ﻳﻚ ﺳﺎﺑﻘﻪي ﻛﻮﺗﺎه ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ :‬در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل ﺟﻨﮓ‪،‬‬ ‫ﻣﺬاﻛﺮات و ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺑﻴﻦ ﻗﺪرتﻫﺎي اﺳﺘﻌﻤﺎري ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧـﻪ و‬ ‫ﻣﺴﺘﻤﻠﻜﺎت اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﻗﺒﻼً اﺷﺎره ﺷـﺪ‪ ،‬در‬ ‫ﺑﻬﺎر ﺳﺎل ‪ 1916‬ﻣﻴﺎن اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻗﺮاردادي درﺑﺎرهي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧـﻪ‬ ‫ﺑﻪ اﻣﻀﺎء رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺮارداد "ﺳﺎﻳﺲ ـ ﭘﻴﻜﻮ" ﻣﻌـﺮوف اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺮ ﻃﺒـﻖ اﻳـﻦ‬ ‫ﻗﺮارداد‪ ،‬اﻳﺎﻟﺖﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ و ﻣﺮﻛﺰي ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ) ﻋﺮاق اﻣﺮوز( ﺗﺎ ﺷﻤﺎل ﺑﻐﺪاد و‬ ‫ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن واﮔﺬار ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺨـﺶﻫـﺎي ﻣﻬﻤـﻲ از ﺳـﻮرﻳﻪ و‬ ‫ﻟﺒﻨﺎن ﻛﻨﻮﻧﻲ و ﺟﻨﻮب ﺗﺮﻛﻴﻪ )ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﻮﺻﻞ( در اﺧﺘﻴﺎر ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻴﻠﻲ زود روﺳﻴﻪي ﺗﺰاري ﻫﻢ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را از اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺷﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻃﺮاف درﻳﺎﭼﻪي وان ﺑﻌﻼوهي ﺑﺨﺶﻫﺎي دﻳﮕﺮي از ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﺷـﻤﺎﻟﻲ و‬ ‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ روﺳﻴﻪ اﺧﺘﺼـﺎص داده ﺷـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﻛـﻪ در ﻃـﻮل ﺟﻨـﮓ‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت وﺳﻴﻌﻲ در ﻣﻮرد ﻣﻨﺎﺑﻊ زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪي ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ دﺳـﺖ آورده و‬ ‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﻪ وﻳﮋه از ﻧﻈﺮ ﻧﻔـﺖ ﻏﻨـﻲ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫‪67‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﭼﻬﺎر روز ﺑﻌﺪ از اﻣﻀﺎي ﻗﺮارداد ﻣﺘﺎرﻛﻪي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ)‪ ،(1918‬ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﻳﻜﻄﺮﻓﻪ وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺻﻞ را ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﺳﻬﻢ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد اﺷﻐﺎل ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺳـﺒﺐ‬ ‫اﻋﺘﺮاض ﺷﺪﻳﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺟﺮوﺑﺤﺚﻫﺎي ﻓﺮاوان ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻛﻪ ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﻗﺒﻼً ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﺟﻠﺐ ﻧﻈﺮ ﻛﺮدﻫﺎ اﻓﺘﺎده و‬ ‫دادن وﻋﺪهي اﺳﺘﻘﻼل ﻳﺎ ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن را‪ ،‬ﻳﻜﻲ از راهﻫـﺎي ﻣﻨﺼـﺮف‬ ‫ﻛﺮدن ﻓﺮاﻧﺴﻪ از ادﻋﺎ ﺑﺮ وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺻﻞ ﻣﻴﺪاﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫رﻓﺘﻦ "ﺳ‪‬ﺮﭘﺮﺳﻲ ﻛﺎﻛﺲ" ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻛﻤﻴﺴﺮ ﻋﺎﻟﻲ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ در ﻋـﺮاق ﺷـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺟﻨﻮب ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺧﺮدادﻣﺎه ﺳﺎل ‪ ،1918‬و ﮔﻔﺘﮕﻮ در ﻣﻮرد اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻛﺮدﺳﺘﺎن‬ ‫ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎر ﻳﺎ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ژﻧـﺮال ﺷـﺮﻳﻒﭘﺎﺷـﺎ ﻛـﻪ دو ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ رﺋـﻴﺲ ﻫﻴﺌـﺖ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻛﺮدﻫﺎ در ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺻﻠﺢ ﭘﺎرﻳﺲ ﺷﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻧﻘﻼب ﻛﺒﻴﺮ اﻛﺘﺒﺮ در ‪ ،1917‬اﺗﺤﺎد ﺷﻮري ﻛﻪ ﺟـﺎي‬ ‫روﺳﻴﻪ ﺗﺰاري را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد از ﻛﻠﻴﻪي ﺟـﺎهﻃﻠﺒـﻲﻫـﺎي ﻣﺴـﺘﻌﻤﺮاﺗﻲ و ادﻋﺎﻫـﺎي‬ ‫ارﺿﻲ ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﻫﻤﺠﻮار دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺖ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻛﻪ ﻗـﺮار ﺑـﻮد‬ ‫ﺳﻬﻢ روﺳﻴﻪي ﺗﺰاري ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻮرد ﻃﻤﻊ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص آﻣﺮﻳﻜﺎﺋﻴﺎن ﺟـﺪاً‬ ‫درﺻﺪد ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ آﻧﺮا ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺖ ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد ﻛـﺮده‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣﺖ "ارﻣﻨﻲ" در ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ از اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻗﺮار ﺑﻮد ﺑﻪ روﺳﻴﻪ واﮔﺬار ﮔﺮدد ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮد‪ .‬از اﻳﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮك‬ ‫در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ( ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺮدد و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣـﺖ "ﻛـﺮد"‬ ‫‪68‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻫﻢ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖِ ﻧﻈﺮ آن زﻣﺎنِ آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﺣﺪود ﻳﻚ رﺑﻊ از ﻣﺠﻤـﻮع‬ ‫ﺧﺎك ﻛﺮدﺳﺘﺎن را درﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﻳﻦ ﺳﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﻢ اﻟﺒﺘﻪ ﻣـﻲﺑﺎﻳﺴـﺘﻲ‬ ‫ﺗﺤﺖ ﻗﻴﻤﻮﻣﻴﺖ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺻﻠﺢ در‬ ‫"ﺳ‪‬ﻮر" واﻗﻊ در ﺣﻮﻣﻪي ﭘﺎرﻳﺲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ ﻛﻨﻔـﺮاﻧﺲ ﻳـﻚ ﻫﻴـﺄت‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻛﺮد ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ژﻧﺮال ﺷﺮﻳﻒﭘﺎﺷﺎ) ژﻧﺮال ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و ﺳﻔﻴﺮ‬ ‫ﺳﺎﺑﻖ اﻳﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮري در ﺳﻮﺋﺪ( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺎﻇﺮ در ﻣﺬاﻛﺮات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ارﻣﻨﺴـﺘﺎن‬ ‫و ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺬاﻛﺮات ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻣﻀﺎي ﭘﻴﻤـﺎﻧﻲ در ‪ 10‬ﻣـﺎه اوت ‪ 1920‬ﻣـﻴﻼدي )‬ ‫ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﺮدادﻣﺎه ‪1299‬ﺷﻤﺴﻲ( ﺷﺪ ﻛﻪ ‪ 433‬ﻣـﺎده داﺷـﺖ‪ .‬ﻣـﺘﻦ آﻧﭽـﻪ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن در ﻣﻮرد ﻛﺮدﺳﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﺮار زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫"ﻣﺎدهي ‪ 62‬ــ ﻛﻤﻴﺴﻴﻮﻧﻲ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ در‬ ‫ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و در ﻣﺪت ﺷﺶ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ از اﺟـﺮا درآﻣـﺪن ﭘﻴﻤـﺎن‪،‬‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﻚ ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري ﻣﺤﻠﻲ را ﺑﺮاي ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻣﻴﺪﻫﺪ ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺳﺎﻛﻨﺎن آن‬ ‫ﻛﺮد اﺳﺖ و در ﻣﺤﺪودهاي ﻗﺮار دارد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﺴـﺖ از‪ :‬ﻣﺸـﺮق ﻓُـﺮات‪ ،‬ﺟﻨـﻮب‬ ‫ﻣﺮزﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﻣﺸـﺨﺺ ﺧﻮاﻫـﺪ ﮔﺮدﻳـﺪ‪ ،‬و ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺑﺨﺸﻲ از ﺧﺎك ﺗﺮﻛﻴﻪ واﻗﻊ در ﺷﻤﺎل ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺑﺎ ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ‬ ‫و ﺳﻮرﻳﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺎدهي ‪ 27‬ﺑﺨﺶ دوم)ﺑﻨﺪﻫﺎي ‪2‬و ‪.(3‬‬

‫‪69‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﻛﻤﻴﺴﻴﻮن در ﻣﻮرد ﻣﺴﺄﻟﻪﻳﻲ ﺑﻪ ﺗﻮاﻓـﻖ ﻧﺮﺳـﺪ آن ﻣﺴـﺄﻟﻪ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪي‬ ‫اﻋﻀﺎي ﻛﻤﻴﺴﻴﻮن ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪﺷـﺎن ارﺟـﺎع ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬ﻃـﺮح اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري ﺑﺎﻳﺪ داراي ﺗﻀﻤﻴﻦﻫﺎي ﻛﺎﻣﻠﻲ در ﻣـﻮرد ﺣﻔـﻆ ﺣﻘـﻮق آﺷـﻮري ـ‬ ‫ﻛﻠﺪاﻧﻲﻫﺎ و ﺳﺎﻳﺮ اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻧﮋادي ﻳﺎ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﻮﺟﻮد در داﺧﻞ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﻤﻴﺴﻴﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺐ از ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬اﻳﺮان و ﺧﻮد ﻛﺮدﻫﺎ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد از ﻣﺤﻞ ﺑﺎزدﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد ﺗﺎ در ﺻﻮرت اﺣﺘﻴﺎج‪ ،‬در ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳـﻲ و‬ ‫اﺻﻼح ﻣﺮزﻫﺎي ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻣﻘﺮرات اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺎ ﻣﺮزﻫﺎي اﻳﺮان ﻣﺸـﺘﺮك‬ ‫اﺳﺖ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﺎدهي ‪63‬ــ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺗﻌﻬـﺪ ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺗﺼـﻤﻴﻤﺎت ﻫﺮﻛـﺪام از‬ ‫ﻛﻤﻴﺴﻴﻮنﻫﺎي ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲﺷﺪه در ﻣﺎدهي ‪ 62‬را در ﻣﺪت ﺳﻪ ﻣﺎه ﭘـﺲ از درﻳﺎﻓـﺖ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و اﺟﺮا ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎدهي ‪64‬ــ اﮔﺮ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻳﻚ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﺑﻪ اﺟﺮا درآﻣـﺪن اﻳـﻦ ﭘﻴﻤـﺎن‪،‬‬ ‫ﺳﺎﻛﻨﺎنِ ﻛﺮد‪ ‬ﻣﻨﺎﻃﻖِ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در ﻣﺎدهي ‪ ،62‬ﺑﻪ ﺷﻮراي ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻠـﻞ ﻣﺮاﺟﻌـﻪ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ و ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺟﻤﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ اﺳـﺘﻘﻼل ﻳـﺎﻓﺘﻦ از‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﻪ را دارد‪ ،‬و در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺷﻮرا ﺗﺸﺨﻴﺺ دﻫﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻣـﺮدم ﺻـﻼﺣﻴﺖ‬ ‫اﺳﺘﻘﻼل را دارﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺷﻮرا ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺘﻘﻼل را ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن اﻋﻄﺎ ﻛﻨﺪ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻣﺘﻌﻬـﺪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ از آن‬ ‫ﻟﺤﻈﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺗﻄﺒﻴﻖ دﻫﺪ و از ﻛﻠﻴﻪي ﺣﻘﻮق و ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﺧﻮد‬ ‫‪70‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺟﺰﺋﻴﺎت اﻳﻦ ﺻﺮفﻧﻈﺮ در ﻣﺬاﻛﺮات وﻳﮋهﻳﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﻴﻦ ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ اﺻﻠﻲ و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻌﻤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ "ﺻﺮفﻧﻈﺮ" ذﻛﺮﺷﺪه در ﺑﺎﻻ‪ ،‬از ﺟﺎﻧﺐ ﺗﺮﻛﻴﻪ اﻧﺠـﺎم ﺑﮕﻴـﺮد‪ ،‬ﭘـﺲ از‬ ‫اﻧﺠﺎمِ ﺻﺮفﻧﻈﺮ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻛﺮدﻫﺎي ﺳﺎﻛﻦ ﺑﺨﺸﻲ از ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻛﻪ در ﺣـﺎل‬ ‫ﺣﺎﺿﺮ در وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺻﻞ ﻗﺮار دارد ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻣﻴـﻞ ﺧـﻮد ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‪‬‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻞِ ﻛﺮد ﺑﭙﻴﻮﻧﺪﻧﺪ ﻫﻴﭻﻛﺪام از ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ اﺻﻠﻲ در اﻳـﻦ ﻣـﻮرد ﺣـﻖ اﻋﺘﺮاﺿـﻲ‬ ‫ﻧﺪارﻧﺪ‪".‬‬ ‫در ﻣﻮرد ﭘﻴﻤﺎن ﺗﺬﻛﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ ﺿﺮوري اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻣﺎدهي ‪ ،64‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ وﻻﻳـﺖ ﻛﺮدﻧﺸـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻮﺻﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺑﻘﻴﻪي ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺮﺑﻮط‬ ‫و واﺑﺴﺘﻪ ﻧﮕﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﻦ وﻻﻳﺖ ﻧﻔﺖﺧﻴﺰ ﺗﻨﻬﺎ زﻣـﺎﻧﻲ ﻣـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﻠﺤﻖ ﮔﺮدد ﻛﻪ‪ :‬اوﻻً ــ اﻳﻦ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴـﺎً‬ ‫ــ ﻣﺮدم ﺳﺎﻛﻦ وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺻﻞ ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ اﻟﺤﺎق ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﺮوﻃﻲ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اوﻻً ـ ﻣﺮدم ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺷﻮراي ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻠﻞ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪ و ﺛﺎﺑﺖﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫اﻛﺜﺮﻳﺖ آﻧﺎن ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﻼل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً ـ ﻧﺸﺎن دادن رأي ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ اﻛﺜﺮﻳﺖ‬ ‫ﻣﺮدم ﻫﻢ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺷﻮراي ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻠﻞ ﺑﺎﻳﺪ آﻧﺎن را "ﺻﺎﻟﺢ" ﺑﺮاي اﺳﺘﻘﻼل‬

‫‪71‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﺪاﻧﺪ؛ در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﻳﺪ از اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻛـﻪ ﻟﻄـﻒ ﻛﻨـﺪ و آﻧـﺎن را‬ ‫ﺗﺤﺖ ﻗﻴﻤﻮﻣﻴﺖ ﺧﻮد ﺑﮕﻴﺮد!‬ ‫ﻧﻜﺘﻪي دﻳﮕﺮ در ﻣﻮرد ﻣﺮزﻫﺎي "ﻛﺮدﺳﺘﺎن"ي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣـﻲﺑﺎﻳﺴـﺘﻲ ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬ ‫ﮔﺮدد‪ :‬ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در ﭘﻴﻤﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ اﻳﻦ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﺨﺶﻫﺎي وﺳـﻴﻌﻲ از‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ " آدﻳﺎﻣﺎن" و"ﻣﻼﻃﻴـﻪ" و ﻏﻴـﺮه را ﻛـﻪ در ﻣﻐـﺮب رود‬ ‫ﻓُﺮات ﻗﺮار دارﻧﺪ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﺰو ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬ ‫آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻼوه ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻣﻔﺎد ﻣﺎدهي ‪ 27‬ﻣﻨﺪرج در ﺑﺨﺶ دوم ﭘﻴﻤﺎن)ﺑﻨـﺪﻫﺎي‬ ‫‪2‬و‪ (3‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ "ﻛﺮد داغ" و دﺷﺖﻫﺎي "ﺟﺰﻳﺮه" ﻛﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺟﺰو ﺧﺎك ﺳﻮرﻳﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎي "اورﻓﺎ" و "ﻣﺎردﻳﻦ" و "ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ" و "ﺟﺰﻳـﺮهي‬ ‫اﺑﻦ ﻋﻤﺮ" ﻫﻢ ﺟﺰو ﺧﺎك ﺳﻮرﻳﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد در زﻳﺮ ﻗﻴﻤﻮﻣﻴﺖ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ دو ﺑﺨﺶ از ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻛﻪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﻄـﻮر ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ‬ ‫ﻳﺎ ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ واﮔﺬار ﮔﺮدﻧﺪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺛﻠﺚ ﺧـﺎك ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ را‬ ‫ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ درﺑﺎره "ﻣﺮزﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪاً ﻣﺸـﺨﺺ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ" اﻳﻦ ﻣﺮزﻫـﺎ در واﻗـﻊ در ﻣـﺎدهي ‪ 89‬ﭘﻴﻤـﺎن)ﺑﺨـﺶ ﺷﺸـﻢ‪:‬ارﻣﻨﺴـﺘﺎن(‬ ‫ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﭘﻴﻤﺎن‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﻪ و ارﻣﻨﺴﺘﺎن و ﻃﺮفﻫﺎي دﻳﮕﺮ ذﻳﻨﻔـﻊ‬ ‫ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻣﺮزﻫـﺎي ﺑـﻴﻦ ﺗﺮﻛﻴـﻪ و ارﻣﻨﺴـﺘﺎن را در وﻻﻳـﺖﻫـﺎي ارزروم‪،‬‬ ‫ﻃﺮاﺑﻮزان‪ ،‬وان و ﺑﺘﻠﻴﺲ ﺑﻪ داوري رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮر اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪهي آﻣﺮﻳﻜﺎ واﮔﺬار‬ ‫‪72‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻛﻨﻨﺪ و ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت وي و ﻧﻴﺰ ﻫﻤـﻪي ﺗﺮﺗﻴﺒـﺎﺗﻲ را ﻛـﻪ وي ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﺑـﺮاي‬ ‫دﺳﺘﺮﺳﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ درﻳﺎ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑـﺮاي ﻏﻴﺮﻧﻈـﺎﻣﻲ ﻛـﺮدن ﺑﺨـﺶﻫـﺎﻳﻲ از‬ ‫ﺧﺎك ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ واﻗﻊ در ﻣﺠﺎورت ﻣﺮزﻫﺎي ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﭙﺬﻳﺮﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫رأي رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮر آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬ﻋﻤﻼً ﺑﺎ اﺻﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد وي ﻗﺒﻼً در ﻣﻮرد ﺣﻖ ﺗﻌﻴـﻴﻦ‬ ‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻠﻖ ﻫﺎ اﻋﻼم ﻛﺮده ﺑﻮد ﻣﺒﺎﻳﻨﺖ داﺷﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﺑﺪون آﻧﻜﻪ ﻣـﺮدم ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬ ‫ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﻮرد ﻣﺸﻮرت ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻧﮋادي آن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدد‪،‬‬ ‫رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮر آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻨﺎﻃﻖ وﺳﻴﻌﻲ را ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻋﻈـﻴﻢ ﺳـﺎﻛﻨﺎن آﻧﻬـﺎ ﻛـﺮد‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺛﻠﺚ دﻳﮕﺮ ﺧﺎك ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﺪ ﻳﻌﻨـﻲ ﻣـﻮش‪،‬‬ ‫ارزﻧﺠــﺎن‪ ،‬ﺑﻴﻨﮕــﻮل ﺑﺘﻠــﻴﺲ‪ ،‬وان‪ ،‬آﮔــﺮي و ارزروم‪ ،‬ﺑــﻪ ارﻣﻨﺴــﺘﺎن)ﻛــﻪ اﻟﺒﺘــﻪ‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ در ﻗﻴﻤﻮﻣﻴﺖ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ( واﮔﺬار ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﻤﺎن ﺳ‪‬ﻮر ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪي اﺟﺮا درﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬ﻛﺮدﺳﺘﺎن‬ ‫در واﻗﻊ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﺑﺨـﺶ)ﺑـﺎ اﺣﺘﺴـﺎب ﻛﺮدﺳـﺘﺎن اﻳـﺮان( ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻣـﻲﮔﺮدﻳـﺪ و‬ ‫"ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞِ" ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﺷـﺪه در ﻣﺮﻛـﺰ اﻳـﻦ ﺗﻘﺴـﻴﻢﺑﻨـﺪي‪ ،‬در ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ وﺳﻌﺖ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺳﻮم ﺧﺎك ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را ﺷﺎﻣﻞ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﺨﺼﻮص ﻛﻪ ﺑﺨـﺶ ﺟﺪاﺷـﺪه‪ ،‬ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﺣﺎﺻـﻠﺨﻴﺰ ﺑـﺮاي ﻛﺸـﺎورزي و‬ ‫ﻣﺮﻏﻮب ﺑﺮاي داﻣﺪاري را درﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮﻓـﺖ و ﺑـﺎﻗﻲﻣﺎﻧـﺪه ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﻓﻘﻴـﺮي ﻧﻈﻴـﺮ‬ ‫ﺧﺎرﭘﻮت‪ ،‬درﺳﻴﻢ‪ ،‬ﺳﻴﺮت‪ ،‬ﻫﻜﺎري‪ ،‬دﻳﺎرﺑﻜﺮ) ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﻛﺰ اداري( و ﻣﻮﺻﻞ)ﺑﻪ‬

‫‪73‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻋﻨﻮان ﻣﺮﻛﺰ اﻗﺘﺼﺎدي( ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻫﻢ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻧﻔﺖ را ﺧﻮد‬ ‫زﻳﺮﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ!‪.‬‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﻤﺎن ﺳ‪‬ﻮر در ﻣـﻮرد ﻛﺮدﺳـﺘﺎن و ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ ﻣﻠـﺖ ﻛـﺮد‬ ‫ﭼﻨﺪان ﻫﻢ آش دﻫﻦﺳﻮزي ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻣﻌﺬاﻟﻚ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﻫﻢ اﺟـﺮاء‬ ‫ﻧﺸﺪ و ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﭘﻴﻤﺎن "ﻟﻮزان" ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﻴﻦ ﺳﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ‬ﺗـﺎزه‬ ‫ﺗﺄﺳﻴﺲِ ﺟﺪاﺷﺪه از اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺳﺎﺑﻖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺮﻛﻴﻪ‪ ،‬ﻋﺮاق و ﺳﻮرﻳﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﻤﺎن ﻟﻮزان )‪ 1923‬ﻣﻴﻼدي( و ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺘﻌﻤﺎري ﻛﺮدﺳﺘﺎن‬ ‫ﻗﺮارﻫﺎي ﭘﻴﻤﺎن ﺳ‪‬ﻮر در ﻣﻮرد ﻛﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﻄﻮﻃﻲ روي ﻛﺎﻏﺬ ﺑﻴﺶ‬ ‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ و از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﻜﺎن اﺟﺮاﻳﻲ ﻧﺪارﻧﺪ؛ زﻳﺮا درﺑﺎرهي اﺟﺮاي‬ ‫ﭘﻴﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮﻋﻬﺪهي دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ دوﻟﺘـﻲ‬ ‫در واﻗﻊ و ﻋﻤﻼً وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ آن ﺑـﻮد ﻛـﻪ از ﺳـﺎل ‪ ،1919‬ﺟﺮﻳـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ‬ ‫رﻫﺒﺮي ژﻧﺮال ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ "آﺗﺎﺗﻮرك"ﻟﻘﺐ ﮔﺮﻓﺖ در ﺟﻬـﺖ ﺧﻠـﻊ‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و ﺑﻴﺮون راﻧﺪن ﻗﻮاي ﺧﺎرﺟﻲ از ﺧﺎك ﺗﺮﻛﻴﻪ و ﺑـﻪ دﺳـﺖ آوردن‬ ‫اﺳﺘﻘﻼل ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﺮوع ﺷﺪه و رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ داﻣﻨـﻪي وﺳـﻴﻌﻲ ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮده ﺑـﻮد‪ .‬در‬ ‫ﺑﺨﺶﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺤﺚ از ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻛﺮد در ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺮﻛﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح‬ ‫ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺟﺮﻳﺎن رويﻛـﺎر آﻣـﺪن ﻣﺼـﻄﻔﻲ ﻛﻤـﺎل ﺧـﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧـﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠـﺎ‬ ‫‪74‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻫﻤﻴﻦﻗﺪر اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺳﻤﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﺮ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل را ﭼﻨﺎن ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار داد ﻛـﻪ ﻣﺘﻔﻘـﻴﻦ را ﻧﺎﭼـﺎر‬ ‫ﻛﺮد در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻮاﺿﻊ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﺳﺎل ‪ ،1920‬اﺳـﺘﺎﻧﺒﻮل را‬ ‫رﺳﻤﺎً اﺷﻐﺎل ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺠﻠﺲ ﻧﺎﻣﺒﺮده را ﻣﻨﺤﻞ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﻠﻲرﻏﻢ اﻳـﻦ ﻋﻤـﻞ‪ ،‬در‬ ‫اواﻳﻞ اردﻳﺒﻬﺸﺖﻣﺎه ﻫﻤﺎن ﺳﺎل‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﻧﺎم" ﻣﺠﻠﺲ ﻛﺒﻴﺮ ﻣﻠﻲ‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﻪ" در ﺷﻬﺮ آﻧﻜﺎرا و زﻳﺮ ﻧﻔﻮذ ﻛﺎﻣـﻞ ﻣﺼـﻄﻔﻲ ﻛﻤـﺎل ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﺪﻳﺪي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد و آن را ﻣﺮﺟﻊ ﻣﻠﻲ و ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ ﺑـﺮاي ادارهي اﻣـﻮر‬ ‫اﺟﺮاﻳﻲ ﻛﺸﻮر داﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت ﻣﺠﻠﺲ ﻛﺒﻴﺮ ﻣﻠﻲ ﺗﺮﻛﻴﻪ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷـﺪه از‬ ‫ﺟﺎﻧﺐ اﻳﻦ ﻣﺠﻠﺲ آن ﺑﻮد ﻛﻪ رﺳﻤﺎً ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن اﻋﻼم ﻛﺮد‪ :‬ﻫﻴﭻ ﻗـﺮارداد ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﻮاﻓﻘﺖﻧﺎﻣﻪاي را ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮﺟـﻮد در اﺳـﺘﺎﻧﺒﻮل اﻣﻀـﺎء ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫داراي اﻋﺘﺒﺎر ﻧﻤﻲداﻧﺪ و ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷـﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ در ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﭘﻴﻤـﺎن‬ ‫ﺳ‪‬ﻮر در ﻣﻮرد ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ)و ﻃﺒﻌﺎً ﻛﺮدﺳﺘﺎن( ﻗﺒﻞ از آﻧﻜﻪ ﺗﻮﻟﺪ ﻳﺎﺑـﺪ‪ ،‬رﺳـﻤﺎً‬ ‫از ﺳﻮي ﻗﺪرت واﻗﻌﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻣﺮدود و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﻋﻼم ﺷﺪه ﺑﻮد و‬ ‫ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺿﻤﺎﻧﺖ اﺟﺮاﻳﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﮓ‪ ‬اﺳـﺘﻘﻼل ﺗﺮﻛﻴـﻪ ﺑـﺎﻻﺧﺮه در ‪ 19‬ﺷـﻬﺮﻳﻮرﻣﺎه ﺳـﺎل ‪ 1922‬ﻣـﻴﻼدي ﺑـﺎ‬ ‫ﭘﻴﺮوزي ﻛﺎﻣﻞ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل ﺑﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن رﺳـﻴﺪ و اﻧﻌﻘـﺎد‬ ‫ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ "ﻟﻮزان" در )ﺳﻮﻳﺲ( دو ﻣﺎه و ﻧﻴﻢ ﺑﻌـﺪ از ﭘﻴـﺮوزي ﺑـﻪ ﻣﻨﺰﻟـﻪي ﺑـﻪ‬ ‫‪75‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫رﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺎزهي ﺗﺮﻛﻴﻪ از ﻧﻈﺮ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﻨﻔـﺮاﻧﺲ‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪ ،‬ژاﭘﻦ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬روﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺻ‪‬ﺮب و‬ ‫ﻛﺮوات)ﻳﻮﮔﺴﻼوي( از ﻳﻚ ﺳﻮ‪ ،‬و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺗﺮﻛﻴـﻪي ﺟﺪﻳـﺪ از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻏﻴﺎب ﻛﺮدﻫﺎ از ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻛﺮد ﺑﺨﺼﻮص از ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ وﻻﻳـﺖ‬ ‫ﻣﻮﺻﻞ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺤﺚ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪ در ﺳـﺎل ‪ 1918‬ﭘـﺲ از‬ ‫ﻣﺘﺎرﻛﻪ ي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ "وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺻﻞ" از ﻃﺮف ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‬ ‫اﺷﻐﺎل ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻮﺟﺐ اﻋﺘﺮاض ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮔﺮدﻳﺪ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑـﺮ ﻃﺒـﻖ‬ ‫ﭘﻴﻤﺎن "ﺳﺎﻳﻜﺲ ـ ﭘﻴﻜﻮ" ﻣﻮﺻﻞ ﺟﺰو ﺳﻬﻤﻴﻪي ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌـﺪ‬ ‫از ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت زﻳﺎد‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮان اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻼﻗﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ و‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻛﻪ از وﺟﻮد ﻣﺨﺎزن ﻧﻔﺖ در وﻻﻳـﺖ ﻣﺰﺑـﻮر ﺧﺒـﺮ ﻧﺪاﺷـﺖ‬ ‫ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻣﻮﺻﻞ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن واﮔﺬار ﮔﺮدد ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﻜﻪ ﺑﺨﺶ دﻳﮕـﺮي‬ ‫از ﺧﺎك ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ داده ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ وﺟـﻮد ﻣﺨـﺎزن ﻧﻔـﺖ در‬ ‫وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺻﻞ آﺷﻜﺎر ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ اﻳﻦ ﻣﻮاﻓﻘﺖ را ﻣﻮرد اﻋﺘـﺮاض ﻗـﺮار داد و‬ ‫ﺟﺮوﺑﺤﺚﻫﺎي ﻓﺮاوان ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﺑﻬﺎر ﺳﺎل ‪ 1920‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛـﻪ ﻣﻘـﺪاري‬ ‫از درآﻣﺪ ﻧﻔﺖ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻫﻢ واﮔﺬار ﮔﺮدد‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ ﺑﺎر آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻛﻪ ﺳﺮ ﺧـﻮد را‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﻲﻛﻼه ﻣﻲدﻳﺪ ﺷﺪﻳﺪاً ﺑﻪ اﻋﺘﺮاض ﭘﺮداﺧﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﺲ از ﺳـﺮ‬ ‫و ﺻﺪاي ﻓﺮاوان‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻘﺴﻴﻢ درآﻣﺪ ﻧﻔﺖ ﺑﻴﻦ ﺳﻪ ﻛﺸﻮر ﻣﻮاﻓﻘﺘﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ و‬

‫‪76‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﻄﻮر رﺳﻤﻲ ﻗﺮار ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ "ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﻮﺻﻞ ﺑﻌﺪاً ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻮراي ﺟﺎﻣﻌﻪي‬ ‫ﻣﻠﻞ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮔﺮدد"‪.‬‬ ‫در ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻟﻮزان‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻣﺪﻋﻲ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺑﺮ وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺻﻞ ﺑﻮد‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳـﻦ‬ ‫ادﻋﺎ‪ ،‬اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻠﺖ ﻛﺮد را در ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻧﻤﻮد و ﻣـﺪﻋﻲ ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻠﺖﻫﺎي دﻳﮕﺮِ ﻣﻨﻄﻘﻪ از ﺣﻘﻮق ﻣﻠﻲ ﺑﺮﺧﻮردار و ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫وﻳﮋهي ﺧﻮد را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن ﺗﺮﻛﻴـﻪ اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‪ :‬ﺣﻜﻮﻣـﺖ‪‬‬ ‫ﺗﻌﻴﻴﻦﺷﺪه از ﺳﻮي ﻣﺠﻠﺲ ﻛﺒﻴﺮ ﻣﻠﻲ ﺗﺮﻛﻴﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺗﺮكﻫﺎ و ﻛﺮدﻫـﺎ ﻫـﺮ دو‬ ‫اﺳﺖ و‪ :‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن واﻗﻌﻲ ﻛﺮدﻫﺎ در ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻠﻲ ﺗﺮﻛﻴـﻪ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن‬ ‫ﺗﺮك ﺷﺮﻛﺖ دارﻧﺪ" و ﻧﻴﺰ‪" :‬ﻛﺮدﻫﺎ و ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻄﻮر ﻣﺴﺎوي در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮﻛﻴـﻪ‬ ‫ﻣﺸﺘﺮﻛﻨﺪ" و‪" :‬ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻴﭻوﺟﻪ ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ ﻓﺮﻗـﻲ ﻧﺪارﻧـﺪ و ﮔﺮﭼـﻪ ﺑـﻪ زﺑـﺎن‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻏﻴﺮ از ﺗﺮﻛﻲ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ اﻣﺎ از ﻧﻈﺮ ﻧﮋاد‪ ،‬آﻳﻴﻦ و ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻫﺮ دو‬ ‫ﻳﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ"‪ .‬ﺑﺪﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪﭘﺮدازيﻫﺎ و ﺗﻈﺎﻫﺮﻛﺮدنﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺣﻘﻮق ﻣﻠﻲ ﻛﺮدﻫﺎ را ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳـﻨﺪ ادﻋـﺎي ﻣﻮﺻـﻞ را ﻫـﻢ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ!‪.‬‬ ‫ﭘﻴﻤﺎن ﻟﻮزان ﺑﺎﻻﺧﺮه در ‪ 24‬ژوﺋﻴـﻪي ‪ 1923‬ﻣـﻴﻼدي) ﻳﻜـﻢ ﻣﺮدادﻣـﺎه ‪1302‬‬ ‫ﺷﻤﺴﻲ( ﺑﻪ اﻣﻀﺎء رﺳﻴﺪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﺎﻻﺧﺮه از ﻣﻮﺻﻞ ﺻـﺮفﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻧﻤﻮد و ﺗﻦ در داد ﻛﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﻮﺻﻞ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﻮراي ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻠﻞ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪77‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺟﺰو ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﻣـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ ﭘﻴﻤـﺎن از‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ و ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺣﻘﻮق ﻣﻠﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻴﭻوﺟﻪ ﻧﺎﻣﻲ ﺑﺮده ﻧﻤﻲﺷﻮد!‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﭘﻴﻤﺎن )ﻣﻮاد ‪ 27‬ﺗﺎ ‪ (44‬ﻣﻄـﺎﻟﺒﻲ در ﻣـﻮرد ﻟـﺰوم ﺣﻔـﻆ‬ ‫ﺣﻘﻮق "اﻗﻠﻴﺖﻫﺎ" آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﻣﺎدهي ‪" :39‬ﺑﺮاي اﺳـﺘﻔﺎدهي آزاد اﺗﺒـﺎع‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﻪ از ﻫﺮ ﻧﻮع زﺑﺎﻧﻲ ﭼﻪ در رواﺑﻂ ﺧﺼﻮﺻﻲ و ﺗﺠﺎري‪ ،‬ﭼﻪ در اﻣـﻮر ﻣـﺬﻫﺒﻲ‪،‬‬ ‫ﻣﻄﺒﻮﻋﺎﺗﻲ ﻳﺎ اﻧﺘﺸﺎراﺗﻲ و ﭼﻪ در اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻣﺤـﺪودﻳﺘﻲ ﻧﺒﺎﻳـﺪ‬ ‫اﻳﺠﺎد ﮔﺮدد" و ﻧﻴﺰ‪" :‬ﻋﻠﻲرﻏﻢ وﺟﻮد ﻳﻚ زﺑﺎن رﺳﻤﻲ ﺑـﺮاي اﺗﺒـﺎع ﺗﺮﻛﻴـﻪ ﻛـﻪ‬ ‫زﺑﺎﻧﻲ ﻏﻴﺮ از زﺑﺎت ﺗﺮﻛﻲ دارﻧﺪ ﺗﺴﻬﻴﻼت ﻻزم ﻓﺮاﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﺗﺎ در دادﮔﺎهﻫـﺎ‬ ‫ﺑﺮاي ﮔﻔﺖوﮔﻮي ﺷﻔﺎﻫﻲ از زﺑﺎن وﻳﮋهي ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ"‪ ،‬و ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻣـﺎدهي‬ ‫‪" :39‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﻜﺎت ﻣﻨﺪرج در ﻣـﻮاد ‪ 38‬ﺗـﺎ ‪ ،49‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻗـﺎﻧﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﻣﻘﺮراﺗﻲ و ﻫﻴﭻ اﻗﺪام رﺳﻤﻲ ﺑﺮﺧﻼف و ﻳﺎ در ﻋﺪم ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻜـﺎت ﻧﺒﺎﺷـﺪ و‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﻘﺮراﺗﻲ و ﻫﻴﭻ اﻗﺪام رﺳﻤﻲ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ارﺟﺤﻴﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ"‪.‬‬ ‫ﻟﻴﻜﻦ ﻣﻮاد ‪ 40‬ﺗﺎ ‪ 45‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻈـﻮر از "اﻗﻠﻴـﺖﻫـﺎ" ﻋﺒﺎرﺗﺴـﺖ از‬ ‫اﻗﻠﻴﺖﻫﺎي ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ارﻣﻨﻲﻫﺎ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻲﻫﺎ و ﻏﻴﺮه‪...‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮكﻫـﺎ و ﻫﻤﺴـﺎن ﺑـﺎ‬ ‫آﻧﺎن در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺮﻛﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺷﺎﻣﻞ ﻣـﻮاد ﻓـﻮق درﺑـﺎرهي اﻗﻠﻴـﺖﻫـﺎ‬

‫‪78‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻧﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻓﻘﻂ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل‪ ،‬ﺧﻠﻖ ﻛﺮد در ﺗﺮﻛﻴﻪ از ﻳـﻚ‬ ‫ﻣﻠﺖ ﺷﺮﻳﻚ ﻣﺘﺴﺎوي اﻟﺤﻘﻮق و ﻣﺘﺤﺪ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي "ﻏﻴﺮ ﻣﻮﺟﻮد" ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮔﺸﺖ‪.‬‬ ‫در ﺑﺎرهي وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺻﻞ ﻫﻢ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻓﻘـﻂ اﺷـﺎره ﺑﻜﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ ﭘـﺲ از آﻧﻜـﻪ‬ ‫ﺷﻮراي ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻠﻞ ﻳﻚ ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﻲ از ﺳﺎﻛﻨﺎن آن ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻤـﻞ آورد‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻣﺮدمِ آﻧﺠﺎ داﻳﺮ ﺑﺮ اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛﺮد‪ ،‬در ‪5‬‬ ‫ژوﺋﻦ ﺳﺎل ‪ 1926‬ﻣﻴﻼدي) ‪ 14‬ﺧﺮدادﻣﺎه ﺳﺎل ‪ 1305‬ﺷﻤﺴﻲ( اﻳﻦ وﻻﻳـﺖ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺿﻤﻴﻤﻪي ﻛﺸﻮر ﺗﺎزه ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻋﺮاق ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻛﻪ ﺗﺎ ﻗﺒـﻞ از ﺟﻨـﮓ ﻓﻘـﻂ ﺑـﻴﻦ اﻳـﺮان و اﻣﭙﺮاﺗـﻮري‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻣﻴﻞ و ارادهي ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳﺘﻌﻤﺎري ﺑـﻴﻦ ﭼﻬـﺎر‬ ‫ﻛﺸﻮر اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﻪ‪ ،‬ﻋﺮاق و ﺳﻮرﻳﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻛﺸﻮرِ اﺧﻴﺮ ﭘﺲ از‬ ‫ﺟﻨﮓ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪79‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

80

‫‪ ‬‬

‫ﺑﺨﺶ دوم‬ ‫ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ دو ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ‬

‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﺑﺨﺶ اول اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ آﻣﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول و ﺑـﻪ‬ ‫دﻧﺒﺎل ﺗﻼش اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﺮدﺳﺘﺎنِ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﭘﺎره ﭘﺎره ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑـﺎ‬ ‫درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺨﺶ اﻳﺮان‪ ،‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﺮدﺳﺘﺎن روﻳﻬﻤﺮﻓﺘﻪ ﺑﻴﻦ‪ :‬اﻳﺮان ـ ﺟﻤﻬﻮري‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﻪ) ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ي اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ(‪ ،‬و دو ﻛﺸـﻮر ﺗـﺎزه ﺗﺄﺳـﻴﺲ‪ :‬ﻋـﺮاق و‬ ‫ﺳﻮرﻳﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﺮدوام اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از اﻳﻨﺮو‪ ،‬در ﺑﺨﺶ ﺣﺎﺿﺮ )ﺑﺨﺶ دوم( ﺑﻪ ﺷﺮح ﺟﻨـﺒﺶﻫـﺎي ﻣﻠـﻲ ﻛﺮدﻫـﺎ در‬ ‫ﻫﺮﻛﺪام از اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻄﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪81‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول ـ اﻳﺮان‬

‫‪1‬ـ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞآﻗﺎ ﺷﻜﺎك)ﺳﻤﻜﻮ(‬ ‫ﭘﺲ از ﻗﻴﺎم ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺷﻤﺰﻳﻨﻲ در ﺳﺎل ‪ 1880‬ﻛﻪ ﺷﺮح آن در ﺑﺨـﺶ اول‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ آﻣﺪه اﺳـﺖ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﻫـﻴﭻ واﻗﻌـﻪي ﻣﻬﻤـﻲ ﻛـﻪ ﻧﺸـﺎﻧﮕﺮ ﺗﻤـﺎﻳﻼت‬ ‫آزادﻳﺨﻮاﻫﻲ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮاي اﺣﻘﺎق ﺣﻘﻮق ﻣﻠﻲ ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ در اﻳـﺮان روي ﻧـﺪاد؛‬ ‫ﺑﺠﺰ ﺟﺮﻳﺎن ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي اﺳﻤﺎﻋﻴﻞآﻗﺎ ﺷـﻜﺎك ﻣﻌـﺮوف ﺑـﻪ ﺳـﻤﻜﻮ)ﺳـﻤﻴﺘﻘﻮ( در‬ ‫ﺑﺨﺶ ﻫﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ و ﻣﺮﻛﺰي ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻳﺮان‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ در ﺑﻌﻀـﻲ ﻧﻘـﺎط‪ ‬ﻛﺮدﺳـﺘﺎن‬ ‫ﺑﺨﺼﻮص ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﻣﺮﻛـﺰي و ﺟﻨـﻮﺑﻲ‪ ،‬ﺷـﻮرشﻫـﺎي ﻗﺒﻴﻠـﻪﻳـﻲ ﻣﺘﻌـﺪدي روي‬ ‫دادﻧﺪ)ﻣﺜﻼً "اﻳﻞ ﮔﻠﺒﺎﻏﻲ" در ﻣﻨﻄﻘﻪي دﻳﻮاﻧﺪره و ﺳﻘﺰ(؛ وﻟـﻲ ﻫﻤـﺎن ﻃـﻮر ﻛـﻪ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ اﻳﻦ ﺷﻮرشﻫﺎ ﻓﺎﻗﺪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻳﻚ ﻗﻴﺎم ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻣﻠﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫ﺟﻨﺒﻪي ﺗﻤﺮدﻫﺎ و ﻳﺎﻏﻴﮕﺮيﻫﺎي ﻋﺸﻴﺮهﻳﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞآﻗﺎ)ﺳﻤﻜﻮ( ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺤﻤﺪآﻗﺎ ﻳﻜﻲ از رؤﺳـﺎي ﻗﺒﻴﻠـﻪي "ﻋﺒـﺪوﻳﻲ" از‬ ‫اﻳﻞ "ﺷﻜﺎك" در ﺷﻤﺎل ﻛﺮدﺳﺘﺎن )در ﺑﺨﺶﻫـﺎي ﻏﺮﺑـﻲ درﻳﺎﭼـﻪي اروﻣﻴـﻪ و‬ ‫ﺣﺪود ﻣﺮزﻫﺎي ﺗﺮﻛﻴﻪ( ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺿﻌﻒ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻣﺮﻛـﺰي اﻳـﺮان در دورهي‬ ‫ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪآﻗﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫـﻴﭻ اﻃـﺎﻋﺘﻲ از ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻧﺪاﺷـﺖ و ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از‬ ‫‪82‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫اﺧﺘﻼﻓﺎت اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎر در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺧﻮد زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫در اواﺧﺮ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﻳﻦﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮآﻗﺎ ﭘﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻣﺤﻤﺪآﻗﺎ ﻗـﺪرت‬ ‫و ﻧﻔﻮذ زﻳﺎدي ﺑﻪ دﺳـﺖ آورده ﻣﻮﺟﺒـﺎت ﻧﮕﺮاﻧـﻲ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺗﻬـﺮان و ﺑـﻪ وﻳـﮋه‬ ‫ﺣﻜﻤﺮان آذرﺑﺎﻳﺠﺎن در ﺗﺒﺮﻳﺰ ﻳﻌﻨﻲ وﻟﻴﻌﻬﺪ را ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﺑـﻮد‪ .‬در ﺳـﺎل ‪1905‬‬ ‫ﻣــﻴﻼدي )‪ 1284‬ﺷﻤﺴــﻲ( ﻳﻌﻨــﻲ ﻳــﻚ ﺳــﺎل ﭘــﻴﺶ از ﺟﻨــﺒﺶ ﻣﺸــﺮوﻃﻪ ﻛــﻪ‬ ‫ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﻳﻦﺷﺎه در ﺳﻔﺮ اروﭘﺎ و ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻣﻴﺮزا ﻧﺎﻳـﺐاﻟﺴـﻠﻄﻨﻪ در ﺗﻬـﺮان ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﺣﻜﻤﺮان ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺟﻌﻔﺮآﻗﺎ اﻳﻤﻨـﻲ داد و وي را ﻫﻤـﺮاه‬ ‫ﺑﺎ ﻫﻔﺖ ﻧﻔﺮ از ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺑﻪ داراﻟﺤﻜﻮﻣﻪ آورد‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺑﺮاﻳﺶ‬ ‫دام ﮔﺬاﺷﺖ و وي را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪآﻗﺎ و ﻓﺮزﻧـﺪ‬ ‫دﻳﮕﺮش اﺳﻤﺎﻋﻴﻞآﻗﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻠﻨﻲ ﺑﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻃﻮل ﺳﺎلﻫﺎي ﻧﺎآراﻣﻲ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨـﺒﺶ ﻣﺸـﺮوﻃﻪﺧـﻮاﻫﻲ‪ ،‬ﺳـﻤﻜﻮ‬ ‫ﻛﻢﻛﻢ ﺧﻮد را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ﻗﻮاي روﺳﻴﻪي ﺗﺰاري ﻛﻪ ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﺳﺎل ‪1911‬‬ ‫وارد آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺷﺪﻧﺪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎﺗﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬در ﻃﻮل ﺟﻨـﮓ ﺑـﻴﻦاﻟﻤﻠـﻞ اول‬ ‫ﻫﻢ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً روﻳﻪي ﺑﻲﻃﺮﻓﺎﻧﻪاي در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﻫﺮﻛﺪام از ﻗﻮاي دو دوﻟـﺖ‬ ‫ﻣﺘﺨﺎﺻﻢ روس و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎوﺑﺎً ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺴﻠﻂ ﻣﻲﺷـﺪﻧﺪ رواﺑﻄـﻲ ﺑﺮﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﺪون اﻳﻦ ﻛﻪ ﻗﻮاي ﺧﻮد را ﻋﻤﻼً ﺑﺮاي ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻫـﻴﭻ ﻛـﺪام از آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺑﻜﺎر ﮔﻴﺮد ﺑﻪ ﺗﻘﻮﻳﺖ و ﺗﻮﺳﻌﻪي ﻧﻔـﻮذ ﺧـﻮﻳﺶ ﻣـﻲﭘﺮداﺧـﺖ‪ .‬ﻓﻀـﺎي وﻳـﮋهي‬ ‫‪83‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺳﺎلﻫﺎي ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺳﻴﺎﺳـﻲ در‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻛﻢﻛﻢ ﺑﺎ اﻓﻜﺎر آزادﻳﺨﻮاﻫﻲ و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﻠـﻲ آﺷـﻨﺎ‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻛﺮد ﺗﺮﻛﻴﻪ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻً در ﺣﺼﻮل اﻳﻦ آﮔـﺎﻫﻲ ﺑـﻲﺗـﺄﺛﻴﺮ‬ ‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦ رو ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺳﻤﻜﻮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺧﻮد را ﺗﺤﺖ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻣﺒﺎرزه در راه ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري و )ﮔﺎه اﺳﺘﻘﻼل( ﻛﺮدﻫﺎ اداﻣﻪ داد و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻗﺪام ﭘﺮﺳﺮوﺻﺪاي ﺳﻤﻜﻮ در اواﻳﻞ ﺳـﺎل ‪ ،1918‬ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ رﺳـﺎﻧﺪن‬ ‫"ﻣﺎرﺷﻴﻤﻮن" رﻫﺒﺮ ﻣﺬﻫﺒﻲ آﺷﻮرﻳﺎن ﺑﻮد‪ :‬در ﻣﻨﻄﻘﻪي اروﻣﻴﻪ و ﺳـﻠﻤﺎس ﻋـﺪهاي‬ ‫از آﺷﻮرﻳﺎن ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪهي آﺷﻮرﻳﺎن و ﻛﻠﺪاﻧﻴﺎن ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و آﻳﻴﻦ‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ دارﻧﺪ ﻣﻘﻴﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول و ﭘﺲ از ﺷـﺮوع ﻛﺸـﺘﺎر‬ ‫اراﻣﻨﻪ در ﺗﺮﻛﻴـﻪ‪ ،‬در ﺣـﺪود ‪ 25‬ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮ از آﺷـﻮرﻳﺎن ﻣﻘـﻴﻢ ﺗﺮﻛﻴـﻪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫"ﺟﻴﻠﻮ")ژﻟﻮس( ﻣﻌﺮوف ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨـﻮﺑﻲ درﻳﺎﭼـﻪي وان و ﻫﻜـﺎري‬ ‫اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮي ﻣﺎرﺷﻴﻤﻮن ﭘﻴﺸﻮاي ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﺮان ﻛﻮﭼﻴﺪﻧـﺪ‬ ‫و در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ 1915‬در اروﻣﻴﻪ و ﻧﻮاﺣﻲ اﻃﺮاف اﻗﺎﻣـﺖ ﮔﺰﻳﺪﻧـﺪ و ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺟﻤﻌﻴﺖ آﺷﻮرﻳﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻪ دو ﺑﺮاﺑﺮ رﺳـﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﻴﻠﻮﻫـﺎ ﻣﺮدﻣـﻲ‬ ‫ﺟﻨﮕﺠﻮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺼﻮص ﻛﻪ در ﻃﻮل راه ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺑﻪ اﻳﺮان ﻫﻢ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺟﻨﮕﻴـﺪه و‬ ‫ﺿﻤﻦ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻼت و ﻣﺼﺎﺋﺐ ﻓـﺮاوان ورزﻳـﺪه ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﭼـﻮن‬ ‫ﻣﻌﻴﺸﺖ ﺧﻮﻳﺶ را از ﻃﺮﻳﻖ ﻓﺸﺎر ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻄـﻮر‬ ‫ﻛﻠﻲ ﺳﺒﺐ زﻳﺎدهرويﻫﺎ و ﺑﺪ رﻓﺘﺎريﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ از ﺳﻮي آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣـﺮدم‬ ‫‪84‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﻮﻣﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺟﻴﻠﻮﻫﺎ از ﺳـﻮي ﻣﻴﺴـﻴﻮﻧﺮﻫﺎي ﻣـﺬﻫﺒﻲ‬ ‫ﻏﺮﺑﻲ و اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ و آﻣﺮﻳﻜﺎﺋﻲﻫﺎ و روسﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﺣﺎل ﺟﻨﮓ ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﺋﻲ ﻛﻪ ﻛﻢﻛﻢ اﻳﻦ ﻓﻜﺮ در ﺑﻴﻦ آﻧـﺎن ﭘﻴـﺪا ﺷـﺪه ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﺎﺣﻴﻪي اروﻣﻴﻪ و ﺳﻠﻤﺎس را ﻛﻪ اﺳﺎﺳﺎً ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دﻫﻨـﺪ و‬ ‫وﻃﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻨﺎﻣﻨﺪ‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦ رو ﻣﺎرﺷﻴﻤﻮن درﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪ ﻛﻪ ﺑـﺎ ﻗﺪرﺗﻤﻨـﺪﺗﺮﻳﻦ‬ ‫ﻛﺮد آﻧﺰﻣﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻪ او ﻫﻢ ﻋﻠﻴﻪ دوﻟﺖ ﻣﺮﻛﺰي در ﺣﺎل ﺟﻨﮓ ﺑﻮد ﻳﻌﻨﻲ ﺳـﻤﻜﻮ‬ ‫ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺒﻨﺪد‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻤﻜﻮ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري ﻛﺮدﺳﺘﺎن و رﻫﺒﺮي ﺑﻼﻣﻨﺎزع‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑـﻮدن ﺗﻤﺎﻳـﻞ ﺑﻴﺸـﺘﺮي ﺑـﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺎزي ﺗﻦ در ﻧﺪاد‪ .‬ﺑﺨﺼﻮص ﻛﻪ ﻣﺘﺤﺪﻳﻦ اﺻﻠﻲ وي ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻋﺸﺎﻳﺮ "ﻫﺮﻛﻲ" ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر از ﺟﺎﻧﺐ آﺷﻮرﻳﺎن ﻏﺎرت ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺗﻮاﻓـﻖ ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﺎرﺷﻴﻤﻮن ﺑﻪ ﻫﻴﭻوﺟﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل آﻧﻬﺎ ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﺑـﺎﻻﺧﺮه در ﻣـﺎه‬ ‫ﻓﻮرﻳﻪي ﺳﺎل ‪ 1918‬ﺳﻤﻜﻮ ﻣﺎرﺷﻴﻤﻮن را ﺑﺎ ﺣﺪود ‪ 150‬ﺳـﻮار آﺷـﻮري ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻼﻗﺎت او در ﻛﻬﻨﻪﺷﻬﺮ ﺳﻠﻤﺎس آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﺣﻴﻠﻪ ﻛﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻄﻮري ﻛﻪ ﺟﺰ دو ﺳﻪ‬ ‫ﻧﻔﺮ ﻛﺴﻲ از آﺷﻮرﻳﺎن ﺟﺎن ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ در ﻧﺒﺮد‪ .‬اﻣﺎ آﺷﻮرﻳﺎن ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻳﻦ ﻋﻤﻞ اﺑﺘﺪا‬ ‫ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻛﺸﺘﺎر و ﻗﺘﻞ و ﻋﺎم ﻣﺮدم در اروﻣﻴﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﭼﻬﺮﻳﻖ ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ‬ ‫ﺳﻤﻜﻮ ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ و ﭘﺲ از ﻳﻚ درﮔﻴﺮي ﻣﺨﺘﺼﺮ آﻧﺠﺎ را ﺗﺼﺮف ﻛﺮده‪ ،‬ﺳﻤﻜﻮ را ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﺮار واداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺳﻠﻤﺎس را ﻫﻢ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮدﻧﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ آﻧﺠﺎ را ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮﻳﺶ درآوردﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪي اروﻣﻴﻪ و ﺳﻠﻤﺎس ﻣﺴـﻠﻂ‬ ‫‪85‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در اواﺧﺮ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺣﻤﻠـﻪي وﺳـﻴﻊ دﺳـﺖ زدﻧـﺪ و‬ ‫ﺿﻤﻦ ﭘﻴﺸﺮوي در ﻗﻔﻘﺎز وارد آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻧﻴﺰ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در اواﺧﺮ ﺑﻬﺎر ﺳـﺎل ‪،1918‬‬ ‫ﺳﭙﺎه ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از ﺧﻮي ﻣﺘﻮﺟﻪي ﺳﻠﻤﺎس ﺷﺪ‪ .‬آﺷﻮرﻳﺎن ﭘﺲ از اﻧﺪﻛﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑـﻪ‬ ‫اروﻣﻴﻪ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ وﻟﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﺑﺎﻻﺧﺮه در اواﻳﻞ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ را ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺗﺼﺮف ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﺷﻮرﻳﺎن ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﺳـﻠﺪوز )ﻣﻨﻄﻘـﻪي ﻧﻘـﺪه ﻓﻌﻠـﻲ( و‬ ‫ﺳﺎوﺟﺒﻼغ )ﻣﻬﺎﺑﺎد ﻛﻨﻮﻧﻲ( ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﻧﮕﻠـﻴﺲ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﺻﺎﺋﻴﻦ ﻗﻠﻌﻪ)ﺷﺎﻫﻴﻦدژ( ﻣﻠﺤﻖ ﺷﻮﻧﺪ اﻣﺎ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﻴﺎﻧـﺪوآب ﻣـﻮرد‬ ‫ﺣﻤﻠﻪي ﻛﺮدﻫﺎ و ﻧﻴﺮوﻫﺎي دوﻟﺘﻲ اﻳﺮان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و ﻓﻘـﻂ ﻋـﺪهي ﻛﻤـﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از اﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺟﺎن ﺳـﺎﻟﻢ ﺑـﻪ در ﺑﺮﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻓﻼﻛـﺖ ﺑﺴـﻴﺎر ﺧـﻮد را ﺑـﻪ‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎن رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻣـﺎﺟﺮاي آﻧـﺎن ﺧﺎﺗﻤـﻪ ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل‬ ‫ﺧﺎرجﺷﺪن آﺷﻮرﻳﺎن از ﺻﺤﻨﻪ و ﺑﺨﺼﻮص ﭘﺲ از ﻣﺘﺎرﻛﻪي ﺟﻨﮓ و ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ‬ ‫ﺗﺮكﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻤﻜﻮ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺿﻌﻒ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪي ﻧﻔﻮذ‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﭘﺮداﺧﺖ و ﻛﻢﻛﻢ ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺴﻠﻂ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫در اواﺳﻂ ﺳﺎل ‪ ،1919‬ﺣﺎﻛﻢ اروﻣﻴﻪ ﺳﻌﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ از راه ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻳﻚ ﺑﻤـﺐ‬ ‫اﻧﻔﺠﺎري ﻛﻪ ﺑﺼﻮرت ﺟﻌﺒﻪي ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ ﺑﺴﺘﻪﺑﻨﺪي ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﺳـﻤﻜﻮ را ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ‬ ‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻤﺐ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﻛﺮدن ﺑﺴﺘﻪ ﻣﻨﻔﺠـﺮ ﺷـﺪ و ﻋﻠـﻲآﻗـﺎ ﺑـﺮادر‬ ‫ﺳﻤﻜﻮ و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ را ﻛﺸﺖ وﻟﻲ ﺳﻤﻜﻮ ﺑﺎ ﻫ‪‬ﺸﻴﺎري و ﺳﺮﻋﺖ ﻋﻤﻞ از ﺧﻄـﺮ‬ ‫ﺟﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﻛﻴﻨﻪي وي را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮران دوﻟﺘﻲ ﺑﺎزﻫﻢ اﻓﺰاﻳﺶ داد‪.‬‬ ‫‪86‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ ،1919‬ﺳﻤﻜﻮ اﺑﺘﺪا اروﻣﻴﻪ و ﺳﭙﺲ ﺳـﻠﻤﺎس را ﺑـﻪ ﺗﺼـﺮف‬ ‫ﺧﻮد در آورد‪ .‬ﺑﺪﻧﺒﺎل اﻳﻦ ﻛﺎر دوﻟﺖ اﻳﺮان ﻣﻘـﺪاري ﻗـﻮا ﺟﻤـﻊآوري ﻛـﺮده ﺑـﻪ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﺮوان ﻓﻴﻠﻴﭙﻮف روﺳﻲ اﻓﺴﺮ ﻗﺰاق ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪي او ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ .‬ﻓﻴﻠﻴﭙـﻮف‬ ‫ﺳﻤﻜﻮ را ﺗﺎ ﺣﺪود ﭼﻬﺮﻳﻖ ﻋﻘﺐ راﻧﺪ وﻟﻲ ﺑﻌﺪ ﺑﺎ وي از در ﻣﺬاﻛﺮه درآﻣﺪ و ﺿﻤﻦ‬ ‫ﻗﻮل ﮔﺮﻓﺘﻦ از او ﻛﻪ دﻳﮕﺮ اﻳﺠﺎد ﻣﺰاﺣﻤﺖ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫ﺳﻤﻜﻮ ﭘﺲ از ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﻓﻴﻠﻴﭙﻮف ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﭘﺮداﺧﺖ و اﻳﻦ ﺑﺎر ﻋـﻼوه ﺑـﺮ‬ ‫ﺗﺼﺮف اروﻣﻴﻪ و ﺳﻠﻤﺎس ﺷﻬﺮ ﺧﻮي را ﻫﻢ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻧﻤﻮد) ﺳﺎل‪.(1920‬‬ ‫ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1920‬ﺗﺎ ‪ ،1922‬ﺳﺎلﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪي ﻧﻔﻮذ ﺑﻼﻣﻨـﺎزع ﺳـﻤﻜﻮ‬ ‫ﺑﻮد و اﻳﻦ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ آﺷﻜﺎرا از ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري و )ﮔﺎه اﺳـﺘﻘﻼل( ﻛﺮدﺳـﺘﺎن دم‬ ‫ﻣﻲزد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1921‬ﺳﻤﻜﻮ ﺑﻪ ﺳﺎوﺟﺒﻼغ )ﻣﻬﺎﺑﺎد ﻓﻌﻠﻲ( ﺣﻤﻠﻪور ﺷﺪ و ﭘـﺲ از‬ ‫ﺗﺼﺮف اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺣﺪود ‪ 550‬ﻧﻔﺮ ژاﻧﺪارم دوﻟﺘﻲ ﻣﺴﺘﻘﺮ در آﻧﺠﺎ را ﻗﺘﻞوﻋﺎم ﻧﻤﻮد‬ ‫اﻓﺮاد او ﺷﻬﺮ را ﻏﺎرت ﻛﺮدﻧﺪ و ﺧﺴﺎرات زﻳﺎدي ﺑﻪ ﻣـﺮدم ﻛـﺮد اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ وارد‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻓﺮاد ﺳﻤﻜﻮ ﺳﭙﺲ ﻗﻮاي اﻋﺰاﻣﻲ دوﻟﺘﻲ را در ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻴﺎﻧـﺪوآب ﻫـﻢ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺨﺘﻲ درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﻣﻨﻄﻘـﻪي ﻣﻬﺎﺑـﺎد )ﻣـﺎﻣﺶ ـ‬ ‫ﻣﻨﮕﻮر ـ دﻫﺒ‪‬ﻜﺮي ـ ﭘﻴﺮان ـ زرزا ـ ﮔَﻮرك ـ ﻓﻴﺾاﷲﺑﻴﮕﻲ ـ ﭘﺸﺘﺪري و ﻏﻴﺮه (‬ ‫ﺑﻪ وي ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﻔﻮذ ﺳﻤﻜﻮ از ﺧﻮي در ﺷـﻤﺎل ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﺗـﺎ‬ ‫ﺣﺪود ﺑﺎﻧﻪ در ﺟﻨﻮب ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪87‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫در ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎل ‪ ،1921‬ﺣﻤﻠﻪي دﻳﮕﺮي را ﻛﻪ از ﻃﺮﻳـﻖ ﺧـﻮي و ﺳـﻠﻤﺎس ﺑـﺎ‬ ‫ﺷﺮﻛﺖ اﻓﺮاد اﻳﻞ ﻗﺮاﭼﻪداﻏﻲ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي او ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺸﺪت درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺖ و ﺑـﺎ‬ ‫ﻛﺸﺘﻦ ﺳﺎمﺧﺎن ﻗﺮاﭼﻪداﻏﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهي ﺳﻮاران ﻗﺮاﭼﻪداﻏﻲ اﻧﺘﻘﺎم ﺧـﻮن ﺑـﺮادرش‬ ‫ﺟﻌﻔﺮآﻗﺎ را ﻫﻢ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﺟﻌﻔﺮآﻗﺎ در ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺿﺮﻏﺎم ﻗﺮاﭼﻪداﻏﻲ ﺑﺮادر‬ ‫ﺑﺰرگ ﺳﺎمﺧﺎن ﺑﺎ ﻧﻴﺮﻧﮓ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در اواﻳﻞ ﺑﻬﺎر ﺳﺎل ‪ ،1922‬از ﺳﻮي دوﻟﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﻋﺪهاي در ﺣﺪود ‪ 500‬ﻧﻔـﺮ‬ ‫از ﺷﻮرﺷﻴﺎن ﺳﺎﺑﻖ ﮔﻴﻼن ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ "ﺧـﺎﻟﻮ‬ ‫ﻗﺮﺑﺎن" از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻴﺎﻧﺪوآب ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺳﻤﻜﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷـﺪﻧﺪ وﻟـﻲ اﻳﻨـﺎن ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺨﺘﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ و ﺧﺎﻟﻮ ﻗﺮﺑﺎن ﻫﻢ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪) .‬ﺧـﺎﻟﻮ ﻗﺮﺑـﺎن از ﻛﺮدﻫـﺎي‬ ‫ﻛﺮﻣﺎﺷﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﮔﻴﻼن ﭼﻮن ﻛﺎرﮔﺮ روزﻣ‪‬ﺰد ﻛﺸﺎورزي ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮد در ﻗﻴﺎم‬ ‫ﻣﻴﺮزا ﻛﻮﭼﻚﺧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮ ﻛﺎرﮔﺮان روزﻣﺰد ﺑﻪ وي ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪ وﻟﻲ ﺑﻌـﺪﻫﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻗﻮاي دوﻟﺘﻲ درآﻣﺪ‪(.‬‬ ‫ﻗﺒﻞ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪي ﻛﺎر ﺳﻤﻜﻮ‪ ،‬ﻻزﻣﺴﺖ ﻛﻪ در ﺑـﺎرهي وﺿـﻊ داﺧﻠـﻲ‬ ‫اﻳﺮان در آﻧﺰﻣﺎن ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﺷﻮد‪ :‬در اﺳﻔﻨﺪﻣﺎه ﺳـﺎل ‪ 1299‬ﺷﻤﺴـﻲ )ﻓﻮرﻳـﻪي‬ ‫‪ 1921‬ﻣﻴﻼدي( رﺿﺎﺧﺎن) ﻛﻪ ﺑﻌﺪ ﺳﺮدار ﺳﭙﻪ ﻟﻘﺐ ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﭙﺲ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻗﺎﺟﺎر را ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺖ و ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم رﺿﺎﺷﺎه ﺑﻪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ رﺳـﻴﺪ( ﺑـﺎ ﻳـﻚ‬ ‫ﻛﻮدﺗﺎ ﻗﺪرت را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﺳﺮدار ﺳـﭙﻪ ﻋﺒـﺎرت‬ ‫ﺑﻮد از ﺑﺎزﺳﺎزي و ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ارﺗﺶ اﻳﺮان و اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﺗﺤﺼـﻴﻞ‬ ‫‪88‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻗﺪرت ﻣﺮﻛﺰي در ﺳﺮاﺳﺮ ﻛﺸﻮر‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻫـﻢ ﻛـﻢﻛـﻢ ﻣـﺬاﻛﺮاﺗﻲ را ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎت اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ در ﻋـﺮاق و ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺗـﺎزهي ﺗﺮﻛﻴـﻪ ﺑـﻪ رﻫﺒـﺮي ﻣﺼـﻄﻔﻲ‬ ‫ﻛﻤﺎل)آﺗﺎﺗﻮرك( ﺷﺮوع ﻛﺮد ﺗﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﻐﺬﻳﻪي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﭘﺸﺖ ﺟﺒﻬﻪي ﺳـﻤﻜﻮ را‬ ‫ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬در ‪ 25‬اﻛﺘﺒﺮ ‪ ،1922‬ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﺑﻴﻦ اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ‬ ‫ﺑﺎ ﺗﺤﺮﻳﻜﺎت اﻧﮕﻠﻴﺲ و آﻣﺮﻳﻜﺎ در ﺑﻴﻦ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻛﺮد ﺳﺎﻛﻦ دو ﻛﺸـﻮر ﺑـﻪ اﻣﻀـﺎء‬ ‫رﺳﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﻴﻤﺎن از ﻳﻚ ﺳﺮي ﭘﻴﻤﺎنﻫـﺎي ﺑﻌـﺪي ﺑـﻴﻦ اﻳـﺮان و‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻛﺮدﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬ﺷﻜﺴﺖ ﻓﺎﺣﺶ ﮔﺮوه "ﺧﺎﻟﻮ ﻗﺮﺑﺎن" از ﻗﻮاي ﺳﻤﻜﻮ در ﺑﻬـﺎر ﺳـﺎل‬ ‫‪ ،1922‬آﺧﺮﻳﻦ اﻗﺪام دوﻟـﺖ ﻣﺮﻛـﺰي در ﺟﻬـﺖ ﻓﺮﺳـﺘﺎدن ﻧﻔـﺮات ﻋﺸـﺎﻳﺮي و‬ ‫ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ ﺑﺎ ﻋﺪهي ﻛﻢ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺳﻤﻜﻮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﺟﺮﻳـﺎن‪ ،‬رﺿـﺎﺧﺎن ﺑـﺎﻻﺧﺮه‬ ‫ﻳﻚ ﻧﻴﺮوي ﻫﺸﺖ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي از ارﺗﺶ ﺑﺎ ﺗﺠﻬﻴﺰات و ﺗﻮﭘﺨﺎﻧـﻪي ﻧﺴـﺒﺘﺎً ﻛﺎﻣـﻞ‬ ‫ﻓﺮاﻫﻢ آورد و آﻧﺮا ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ژﻧـﺮال ﺟﻬﺎﻧﺒـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در روﺳـﻴﻪي ﺗـﺰاري‬ ‫ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ دﻳﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪي ﺳـﻤﻜﻮ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ .‬در ﺳـﻮم ﻣﺮدادﻣـﺎه ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1922‬در "ﺷﻜﺮﻳﺎزي")ﻧﺰدﻳﻚ ﺳﻠﻤﺎس( اﻳﻦ ﻗﻮا ﺑـﺎ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﺳـﻤﻜﻮ درﮔﻴـﺮ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻓﺮاد ﺳﻤﻜﻮ در آن روز ﭼﻬﺎر ﺑﺎر ﺑﻪ ﻗﻮاي دوﻟﺘﻲ ﺣﻤﻠـﻪور ﺷـﺪﻧﺪ و ﺣﺘـﻲ‬ ‫ﻛﺎر را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺗﻦ ﺑﻪ ﺗﻦ ﺑﺎ ﺧﻨﺠﺮ و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻫﻢ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠـﺖ ﭘﺎﻳـﺪاري‬ ‫اﻓﺮاد ارﺗﺶ و ﺑﺨﺼﻮص ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪي دوﻟﺘﻲ ﻣـﻮﻓﻘﻴﺘﻲ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﻧﻴﺎوردﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﻧﺎﻛﺎﻣﻲ‪ ،‬در ﭘﺎﻳﺎن روز ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻓﺮاد ﻣﺘﺤﺪ ﺳـﻤﻜﻮ از دور او‬ ‫‪89‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﺣـﺪود ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮ از اﻓـﺮاد ﺷـﻜﺎك ﺑـﺎﻗﻲ‬ ‫ﻧﻤﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻗﻮاي دوﻟﺘﻲ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﻌﺪ از ﻗﺮﻳﺐ ﭼﻬﺎر ﺳﺎل اروﻣﻴـﻪ را ﺑـﻪ‬ ‫اﺷﻐﺎل ﻣﺠﺪد ﺧﻮد درآوردﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﭼﻬﺮﻳﻖ ﻣﺮﻛﺰ اﻗﺎﻣﺖ ﺳﻤﻜﻮ رﻓﺘـﻪ آﻧﺠـﺎ را‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺗﺼﺮف و وﻳﺮان ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺘﻮﻧﻲ ﻫﻢ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺮز ﺗﺮﻛﻴـﻪ رﺳـﺎﻧﻴﺪ ﺗـﺎ ﻣـﺎﻧﻊ‬ ‫ﻋﺒﻮر ﺳﻤﻜﻮ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﮔﺮدد‪ .‬ﺳﻤﻜﻮ اﻳﻦ ﺳﺘﻮن را در "ﻗﻠﻌﻪرش" ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار‬ ‫داد و آﻧﺮا وادار ﺑﻪ ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﻧﻤﻮد‪ ،‬وﻟـﻲ رﺳـﻴﺪن ﻗـﻮاي ﻛﻤﻜـﻲ دوﻟﺘـﻲ او را‬ ‫ﻣﺠﺒﻮر ﻧﻤﻮد ﻛﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ارﺗﻔﺎﻋﺎت "ﺳﺎريﺗﺎش" و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﭘـﺲ از ﺟﻨـﮓﻫـﺎي‬ ‫ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪ .‬در آﻧﺠﺎ اﻓﺮاد او از ﺳﻮي ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﺮﻛﻴـﻪ ﺧﻠـﻊ ﺳـﻼح‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ و ﺧﻮد وي ﻧﻴﺰ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫در اواﻳﻞ آﺑﺎنﻣﺎه آن ﺳﺎل‪ ،‬ﺳﻤﻜﻮ ﺑـﻪ ﻋـﺮاق رﻓـﺖ ﺑـﻪ اﻣﻴـﺪ اﻳﻨﻜـﻪ ﺣﻤﺎﻳـﺖ‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺲﻫﺎ را ﺟﻠﺐ ﻛﻨﺪ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻧﺮﺳﻴﺪ و ﻧﺎﭼـﺎر ﺑـﻪ ﻧـﺰد ﺷـﻴﺦ ﻣﺤﻤـﻮد‬ ‫ﺑﺮزﻧﺠﻲ در ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ رﻓﺖ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﺑـﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻳـﻚ رﺋـﻴﺲ ﺣﻜﻮﻣـﺖ از وي‬ ‫اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ‪ .‬اﻣﺎ در آﻧﺠﺎ ﻫﻢ ﻋﻤﻼً ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻛﻤﻜﻲ درﻳﺎﻓـﺖ دارد‪ ،‬زﻳـﺮا‬ ‫رواﺑﻂ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ اﻧﮕﻠﻴﺲﻫﺎ ﻛﻢﻛﻢ رو ﺑﻪ ﺗﻴﺮﮔﻲ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ و ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤـﻮد‬ ‫در ﭼﻨﺎن ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﻘﺎط دورﺗﺮ ﻣﻌﻄﻮف دارد‪ .‬ﺳﻤﻜﻮ‬ ‫ﺑﻌﺪ از ﻳﻚﻣﺎه اﻗﺎﻣﺖ در ﻧﺰد ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﺎزﮔﺸـﺖ و در ﺳـﺎل ‪1924‬‬ ‫ﻣﺠﺪداً در اﻳﺮان ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎنﻧﺎﻣﻪ ﮔﺮﻓﺖ و اﺟﺎزه ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ در ﭼﻬﺮﻳـﻖ اﻗﺎﻣـﺖ‬ ‫ﮔﺰﻳﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر رﺿﺎﺧﺎن )ﻛﻪ اﻛﻨﻮن دﻳﮕﺮ رﺿﺎﺷـﺎه ﺷـﺪه ﺑـﻮد(‬ ‫‪90‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫رﺳﻴﺪ و ﺳﻮﮔﻨﺪ وﻓﺎداري ﻳﺎد ﻛﺮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1926‬ﻣﺠﺪداً ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷﺖ‬ ‫و دﺷﺖ ﺳﻠﻤﺎس را ﻣﺘﺼﺮف ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ از ﻗﻮاي دوﻟﺘﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺑﻪ ﻣﺤـﺾ‬ ‫ﻗﺪم ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺗﺮﻛﻴﻪ از ﺳﻮي ﻗﻮاي دوﻟﺘﻲ اﻳﻦ ﻛﺸـﻮر ﻣﺤﺎﺻـﺮه و ﺧﻠـﻊ‬ ‫ﺳﻼح ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ ،1926‬ﺳﻤﻜﻮ ﻳـﻚ ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ در ﻋـﺮاق‪ ،‬در ﺳـﺎل ‪1927‬در‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﻪ و در ﺳﺎل ‪ ،1928‬ﻣﺠﺪداً در ﻋﺮاق ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺟﺰ ﭼﻨـﺪ ده‬ ‫ﻧﻔﺮي از اﻃﺮاﻓﻴﺎن ﺧﻮد ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋـﺮاق‬ ‫ﺗﻘﺎﺿﺎي اﻳﺮان را داﻳﺮ ﺑﺮ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺳﻤﻜﻮ رد ﻛـﺮد زﻳـﺮا وي را ﭘﻨﺎﻫﻨـﺪهي ﺳﻴﺎﺳـﻲ‬ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺖ اﻣﺎ ﻇﺎﻫﺮاً ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان را ﻗﺎﻧﻊ ﻧﻤﻮد ﻛـﻪ او را ﺑﺒﺨﺸـﺪ و ﺑـﻪ اﻳـﺮان‬ ‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬رﺿﺎﺷﺎه ﻫﻢ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري اﺷﻨﻮﻳﻪ را ﺑﻪ وي ﻗﻮل داد‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻨﺪ روز ﺑﻌﺪ از‬ ‫ورود ﺳﻤﻜﻮ ﺑﻪ اﺷﻨﻮﻳﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻚ ﺗﻮﻃﺌﻪي ﻗﺒﻠﻲ در ﻣﺴﻴﺮ او ﻛﻤـﻴﻦ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺷـﺪ و‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺮﺑﺎزان دوﻟﺘﻲ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ)‪.(1930‬‬ ‫در وﻗﺎﻳﻊﻧﮕﺎريﻫﺎ و ﺗﺎرﻳﺦﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺳـﻤﻜﻮ ﺑـﻪ وﻳـﮋه آﻧﭽـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ‬ ‫دﺷﻤﻨﺎن او )ﻓﺎرسﻫﺎ و ﺗﺮكﻫﺎ( ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺳﻌﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺳـﻤﻜﻮ‬ ‫ﭼﻮن ﻳﻚ ﻓﺌﻮدال ﻏﺎرﺗﮕﺮ و ﻧﻴﻤﻪ وﺣﺸﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ واﻗﻌﻴﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ‪:‬‬ ‫اوﻻً ـ ﺳﻤﻜﻮ از ﻧﻈﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺨﺺ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪهاي ﻧﺒﻮد ﺑﻠﻜـﻪ از ﺑﺴـﻴﺎري‬ ‫ﺟﻬﺎت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺰﻣﺎﻧﺎن ﺧﻮد از آﮔﺎﻫﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧـﻮردار ﺑـﻮد‪ .‬ﺑﺴـﻴﺎري از‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در آن زﻣﺎن ﺑﺎ وي ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮدهاﻧﺪ از ﻧﻈﺮ ﺷﻴﻮهي ﺑﺮﺧﻮرد و رﻓﺘﺎر و‬ ‫‪91‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك وي را ﺷﺨﺺ ﺑﺎﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﭼﻬﺮﻳﻖ‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﻗﻮاي دوﻟﺘﻲ در ﻣﻨﺰل وي ﻳﻚ ﭘﻴﺎﻧﻮ ﭘﻴﺪا ﺷﺪ!‪ .‬ﻣﺮﻛﺰ اﻗﺎﻣـﺖ او از ﻃﺮﻳـﻖ‬ ‫ﺧﻄﻮط ﺗﻠﻔﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺑﺎد و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻛﺮدﺳﺘﺎن وﺻﻞ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬ﺛﺎﻧﻴـﺎً ـ‬ ‫ﺳﻤﻜﻮ ﺑﺨﺼﻮص در ده ﺳﺎل آﺧﺮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﻳﻚ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺖ ﻛﺮد ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر‬ ‫ﻣﻲآﻣﺪ اﮔﺮﭼﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑﺎ ﻛﻴﻨﻪي ﺷﺨﺼﻲ از ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ دوﻟﺘﻲ درﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1922‬ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺮان ﻧﻈﺎﻣﻲ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛـﻪ‪:‬‬ ‫"ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ دﻧﻴﺎ ﻛﻪ ﺟﻤﻌﻴﺘﺸﺎن ﺑﻪ ﻳﻚ ﭼﻬﺎرم ﻛﺮدﻫﺎ ﻫﻢ‬ ‫ﻧﻤﻲرﺳﺪ از ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ دﻧﻴﺎ ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؟ اﮔـﺮ ﻣﻠـﺖ ﺑـﺰرگ‬ ‫ﻛﺮد ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺣﻘﻮق ﺧﻮد را از ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان ﺑﮕﻴﺮد ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻤﻴﺮد و زﻧﺪه ﻧﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﺎرسﻫﺎ ﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﭼﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎ ﻛﺮدﺳﺘﺎن را ﺧﻮدﻣﺨﺘـﺎر ﺧـﻮاﻫﻴﻢ‬ ‫ﻛﺮد ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﺪاﻛﺮدن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻛﺎر ﺑﻴﻬﻮدهاي اﺳﺖ!!"‪.‬‬ ‫در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ ،1921‬رﻫﺒﺮان ﻛﺮد ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻛﻪ در ﻓﻜﺮ ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﻳﻚ ﻗﻴﺎم ﻋﻤﻮﻣﻲ‬ ‫در ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﺐ ﻫﻤﻜﺎري ﺳﻤﻜﻮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺼﻄﻔﻲﭘﺎﺷﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺰد وي ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻃﺮات ﻣﺼﻄﻔﻲﭘﺎﺷﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي و ي ﺑـﻪ‬ ‫ﭘﺴﺮش ﻣﻨﻌﻜﺲ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪهي روﺣﻴﻪي ﺳﻤﻜﻮ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫در ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ از ﻗﻮل ﺳﻤﻜﻮ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺧﻮدش ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴـﺪ‪" :‬ﺷـﻤﺎ‬ ‫ﺧﻮب ﻣﻲداﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻛﺮدﻫﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺟﺪاد ﻣﻦ و ﺟﻌﻔﺮﺧﺎن و‬ ‫ﻋﻠﻲﺧﺎن و دﻳﮕﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺎرسﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﺑـﻲرﺣﻤﺎﻧـﻪ ﻛﺸـﺘﻪ‬ ‫‪92‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻦ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺣﻘﺎق ﺣﻘـﻮق ﻣﻠـﺖ ﻛـﺮد ﻣﺒـﺎرزه‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ اﻣﺎ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮدم را ﻫﻢ از ﻓﺎرسﻫـﺎ ﺑﮕﻴـﺮم!!"‪ .‬در ﺟـﻮاب‬ ‫ﻣﺼﻄﻔﻲﭘﺎﺷﺎ ﻛﻪ از او ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺳﺎزﻣﺎن و ﺗﺸﻜﻴﻼﺗﻲ ﻧﺪارﻳﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺠﺖ ﻛﻨﺘﺮل ﺧﻮد را اداره ﻛﻨﻴﺪ؟ ﺟﻮاب ﻣـﻲدﻫـﺪ‪" :‬اﻟﺒﺘـﻪ در‬ ‫ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺗﺸﻜﻴﻼت ﻣﻨﻈﻤﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻦ ﻫﻢ ﻳﻚ ﻓﺮد ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻴﺴﺘﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻬﻢ‬ ‫آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻌﻼً ﻛﺮدﺳﺘﺎن را آزاد ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺮآن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮاﻫﺪ‬ ‫ﻛﺮد در درﺟﻪي دوم اﻫﻤﻴﺖ ﻗﺮار دارد"‪ .‬ذﻛﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻫﻢ ﺑﻲﻣﻌﻨﺎ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮد ﺳﻤﻜﻮ از "ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري" ﻳـﺎ "اﺳـﺘﻘﻼل" ﻣﻔﻬـﻮم روﺷـﻨﻲ در ذﻫـﻦ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ اﻣﺎ ﺑﻬﺮﺣﺎل ﻓﻜﺮ اﻳﺠﺎد ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﺰرگ و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﺼﻄﻔﻲﭘﺎﺷﺎ را داﺋﺮ ﺑﺮ‬ ‫ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﻛﺮدﻫﺎي وان‪ ،‬ارزروم‪ ،‬ﺑﺘﻠﻴﺲ‪ ،‬ﻫﻜﺎري‪ ،‬ﺧﺎرﭘﻮت و ﻏﻴﺮه رد ﻛـﺮد‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺼﻄﻔﻲﭘﺎﺷﺎ در ﻳﻜﻲ از آﺧـﺮﻳﻦ ﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎﻳﺶ ﻣـﻲﻧﻮﻳﺴـﺪ‪:‬‬ ‫"ﺳﻤﻜﻮ ﻳﻚ ﻧﺎدان ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬او ﺑﺎ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺖ ﻫﺎي ﺗـﺮك)ﻛﻤﺎﻟﻴﺴـﺖ ﻫـﺎ(‬ ‫ﻣﻴﺎﻧﻪي ﺧﻮﺑﻲ دارد زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﻮي اﺳﻠﺤﻪ و ﻣﻬﻤﺎت ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺬاﻛﺮه ﺑـﺎ او‬ ‫ﺑﻲﻓﺎﻳﺪه اﺳﺖ!"‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﻛﺎرﻫﺎي ﺳﻤﻜﻮ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎر روزﻧﺎﻣﻪي "ﻛﺮدﺳﺘﺎن" اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻮﻳـﺎ ﻣﻮﻓـﻖ‬ ‫ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ ﺷﻤﺎره از آن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از ﻫﻤﻪي اﻳﻦﻫﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺳﻤﻜﻮ اﻗﺪاﻣﺎت ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻣﺘﻌـﺪدي ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮاي ﺟﻠـﺐ‬ ‫ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻗﺪرتﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻫﻤـﻪي آﻧﻬـﺎ ﻣﻬﻤﺘـﺮ و ﭘﻴﮕﻴﺮﺗـﺮ‬ ‫‪93‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺗﻤﺎس ﺑﺎ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻮﺷﺶﻫﺎي ﺳـﻤﻜﻮ در ﺟﻠـﺐ ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن از‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1919‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اردﻳﺒﻬﺸﺖﻣﺎه اﻳﻦ ﺳﺎل ﺳﻤﻜﻮ ﻫﻤﻜـﺎر ﺑﺴـﻴﺎر‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺧﻮد "ﺳﻴﺪ ﻃﻪ ﺷﻤﺰﻳﻨﻲ" را ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻳﻼت آﺷﻜﺎر اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺧﻮاﻫﺎﻧﻪ داﺷـﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺑﻠﻜـﻪ ﻣﻮاﻓﻘـﺖ اﻟﺤـﺎقِ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن اﻳـﺮان را ﺑـﻪ ﻋـﺮاقِ ﺗـﺎزه‬ ‫ﺗﺄﺳﻴﺲﺷﺪه ﺟﻠﺐ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ روي ﺧﻮش ﻧﺸـﺎن ﻧﺪادﻧـﺪ )ﺳـﻴﺪ ﻃـﻪ‬ ‫ﺷﻤﺰﻳﻨﻲ ﺑﺮادرزادهي ﺷﻴﺦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ و داﻣﺎد ﺟﻌﻔﺮآﻗﺎ ﺑﺮادر ﺳﻤﻜﻮ ﺑﻮد(‪ .‬در ﺗﻴﺮﻣـﺎه‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1921‬ﺳﻤﻜﻮ ﻣﺠﺪداً ﺗﻤﺎس دﻳﮕﺮي ﺑﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهي ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در ﺑﻐﺪاد ﮔﺮﻓـﺖ و‬ ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ در اﺷﻨﻮﻳﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪهي رﺳـﻤﻲ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ در ﻣـﻮرد اﻳﺠـﺎد‬ ‫رواﺑﻂ دوﺳﺘﺎﻧﻪ ي ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻣﺬاﻛﺮه ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ زﻳـﺮا‬ ‫در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺮارداد اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ ﺑﺎ وﺛﻮقاﻟﺪوﻟﻪ در ﻣﻮرد اﻳـﺮان رﺳـﻤﺎً از ﺳـﻮي‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان ﺑﺎﻃﻞ اﻋﻼم ﺷﺪه ﺑﻮد و دوﻟﺖ اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ اﻳﺮان را ﺗﺤـﺖ‬ ‫ﻓﺸﺎر ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﻣﺬاﻛﺮات ﺑﻴﻦ ﺳﻤﻜﻮ و ﻣﻘﺎﻣﺎت اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻪ ﻣﺎه ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ و‬ ‫ﻛﻮﺷﺶﻫﺎي ﺳﻤﻜﻮ ﺑﺮاي ﻗـﺎﻧﻊﻛـﺮدن اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲﻫـﺎ ﺑـﻲﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻣﺎﻧـﺪ؛ زﻳـﺮا ﻛـﻪ‬ ‫ﻛﻮﺷﺶﻫﺎي رﺿﺎﺧﺎن ﺑﺮاي اﻗﻨﺎع و دادن اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬ ‫رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬در آﺧﺮﻳﻦﻧﺎﻣﻪاي ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺼﻄﻔﻲﭘﺎﺷـﺎ ﺑـﺮاي ﻣﻘﺎﻣـﺎت اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪" :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺳﻴﺪ ﻃﻪ رﺳﻤﺎً ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻗﻮل ﻣﻲدﻫﻢ ﻛـﻪ‬ ‫اﮔﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻬﻤﺎت ﺑﺪﻫﺪ و اﮔﺮ ﻣﺎ را ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧـﻮد‬ ‫ﺑﮕﻴﺮد و اﮔﺮ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺎ را ﺑﭙﺬﻳﺮد)؟( ﻣـﺎ‪ ،‬وان‪ ،‬ارزروم‪ ،‬ﻫﻜـﺎري و ﺑﺘﻠـﻴﺲ را از‬ ‫‪94‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫وﺟﻮد ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎي ﺗﺮك ﭘﺎك ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺎ ﺣﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ آﻧﻜﺎرا را ﻫﻢ‬ ‫ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ)!( و اﮔﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬در ﻣـﺪت زﻣـﺎن ﺧﻴﻠـﻲ ﻛﻤـﻲ‬ ‫ﺳﻨﻪ)ﺳﻨﻨﺪج( را ﻫﻢ اﺷﻐﺎل ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد"‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻣﺄﻳﻮس ﺷﺪن از اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻤﻜﻮ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺗﺮكﻫـﺎ روي آورد و ﺗـﺎ‬ ‫ﻣﺪﺗﻲ از آﻧﻬﺎ اﺳﻠﺤﻪ و ﻣﻬﻤﺎت درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲداﺷﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻤـﺎن ﻃـﻮر ﻛـﻪ دﻳـﺪﻳﻢ‬ ‫ﻛﻮﺷﺶﻫﺎي رﺿﺎﺧﺎن ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺗﺮكﻫﺎ را از ﻳﺎري دادن ﺑﻪ ﺳﻤﻜﻮ ﻣﻨﺼﺮف ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﮔﻮﻳﺎ ﺳﻤﻜﻮ ﺳﻌﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﺷﻮرويﻫـﺎ را ﻫـﻢ‬ ‫ﺟﻠﺐ ﻛﻨﺪ و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهاي ﻫﻢ در ﺳﺎل ‪ 1922‬ﺑﻪ ﺑﺎﻛﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﮔﺮ در ﺻﺤﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﺮدﻳﺪي ﻫﻢ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳـﻦ‬ ‫زﻣﺎن ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﻮروي ﺑﻮده اﺳﺖ؛ زﻳـﺮا‬ ‫ﻛﻪ رژﻳﻢ ﺗﺎزهي اﻳﺮان ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﻲ رواﺑﻂ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﺗﺤﺎد ﺟﻤﺎﻫﻴﺮ ﺷﻮروي ﺑﻪ ﺣـﺎل‬ ‫ﻋﺎدي درآورده و ﭘﻴﻤﺎن ﻫﻤﻜﺎري ﻣﺸـﺘﺮك ﺑـﻴﻦ دو ﻛﺸـﻮر را در اواﻳـﻞ ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1922‬ﺑﻪ اﻣﻀﺎء رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻳﻦ ﻛﺎر ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻤﻚ ﻣﺎدي و ﻧﻈـﺎﻣﻲ‬ ‫ﺷﻮرويﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻮرﺷﻴﺎن ﮔﻴﻼن ﻧﻴﺰ ﻗﻄﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪95‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪2‬ـ ﺷﻮرشﻫﺎي ﺟﻨﻮب ﻛﺮدﺳﺘﺎن‬ ‫در ﺳﺎل ‪ ،1926‬ﺷﻮرشﻫﺎﻳﻲ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻳﺮان آﻏـﺎز ﮔﺮدﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮﻛﺰي ﻧﻴﺰ ﺳـﺮاﻳﺖ ﻧﻤـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﻲ ﺑﺮاي ﺷﺮح ﻛﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﺷﻮرشﻫﺎ در اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﭽـﻪ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد؛ زﻳـﺮا‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ در ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺷﻮرشﻫﺎ در واﻗﻊ ﺻﻮرت ﻳﺎﻏﻴﮕﺮيﻫﺎ و‬ ‫ﺗﻤﺮدﻫﺎي ﻋﺸﻴﺮهﻳﻲ داﺷﺘﻨﺪ و از ﺟﻨﺒﻪي ﻳﻚ ﻗﻴﺎم ﻣﻠﻲ ﻋﺎري ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﺎﻳﺪ‬ ‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺎ رﺷﺪ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﻠﻲ در ﺑﻴﻦ ﻛﺮدﻫﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺳﻌﻲ ﻛﺮده ﻳﺎ ﺑﻜﻨﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﺷﻮرشﻫﺎ ﺟﻨﺒﻪي ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر آﮔﺎﻫﻲ‪ ،‬اﺷﺎره ﻣﻲﺷـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﺷﻮرشﻫﺎ ﺳﺎﻻراﻟﺪوﻟﻪي ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺮادر ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي زﻧﺎﺷﻮﻳﻲ ﻣﺘﻌﺪد رواﺑﻂ زﻳﺎدي ﺑﺎ ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﻛـﺮد در ﺟﻨـﻮب‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻳﺮان ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬وي ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺸـﺮوﻃﻪ ﺳـﻌﻲ‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮد ﺳﻠﻄﻨﺖ اﻳﺮان را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﮕﻴـﺮد ﻳـﻚ ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ در ﺳـﺎل ‪ 1926‬از‬ ‫ﻃﺮﻳﻖ ﻋﺮاق وارد اﻳﺮان ﺷـﺪ و ﺳـﻌﻲ ﻧﻤـﻮد ﻛﺮدﻫـﺎ را ﻋﻠﻴـﻪي دوﻟـﺖ ﻣﺮﻛـﺰي‬ ‫ﺑﺸﻮراﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﺑﺘﺪا ﻋﺒﺎس ﺧﺎن)ﺳﺮدار رﺷﻴﺪ( اﻫﻞ رواﻧﺴـﺮ را ﺑـﺎ ﺧـﻮد‬ ‫ﻫﻤﺮاه ﻧﻤﻮد و اﻓﺮاد دوﻟﺘﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺧﻠﻊ ﺳـﻼح ﻛـﺮد‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﻋﺸـﺎﻳﺮ‬ ‫اوراﻣﺎﻧﺎت و ﻣﺮﻳﻮان ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻣﺤﻤﻮدﺧﺎن ﻛﺎﻧﻲﺳـﺎﻧﺎﻧﻲ و ﻣﺤﻤﻮدﺧـﺎن دزﻟـﻲ و‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ ﺳﻠﻄﺎن )ﺟﻌﻔﺮ ﺳﺎن( اوراﻣﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑـﺎ ﺧـﻮد ﻫﻤـﺮاه ﻧﻤـﻮد‪ .‬ﺷـﻴﺦ ﻣﺤﻤـﻮد‬ ‫ﺑﺮزﻧﺠﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم از ﻋﺮاق ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮده و در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﺮﻳﻮان ﺳـﺎﻛﻦ‬ ‫‪96‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﻮد ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﺧﻮد را از ﺷﻮرش اﻋـﻼم داﺷـﺖ‪ .‬ﻛـﻢﻛـﻢ ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﺑﺎﻧـﻪ و ﺳـﻘﺰ و‬ ‫ﺳﺮدﺷﺖ ﻧﻈﻴﺮ ﮔﻮرگ‪ ،‬ﺳﻮﻳﺴﻨﻲ‪ ،‬ﭘﺸﺘﺪري و ﻣﻠﻜﺎري و ﻏﻴﺮه ﻧﻴﺰ ﺳـﺮﺑﻪ ﺷـﻮرش‬ ‫ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي دوﻟﺘﻲ را ﺧﻠﻊ ﺳﻼح ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺷـﻮرش ﺧﻴﻠـﻲ زود‬ ‫از ﺳﻮي ﻗﻮاي دوﻟﺘﻲ ﺳﺮﻛﻮب ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در اواﺧﺮ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ،1926‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي دوﻟﺘﻲ‬ ‫ﺑﺎﻧﻪ و ﺳﺮدﺷﺖ را دوﺑﺎره ﺗﺼﺮف ﻧﻤﻮدﻧﺪ؛ ﺣﺮﻛﺖ ﻗﻮاي ﺷﻮرﺷﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳـﻨﻨﺪج‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪ و ﺳﺮدار رﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﺎﻻراﻟﺪوﻟﻪ ﺑﻪ ﻋﺮاق ﻣﺘﻮاري ﮔﺮدﻳـﺪ‪ .‬در‬ ‫ﺑﻬﺎر ﺳﺎل ‪ 1927‬دوﻟﺖ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻠﻊ ﺳﻼح ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺟﻨﻮب ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﻧﻤـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﻴﺰ ﺳﺒﺐ اﻳﺠﺎد ﺷﻮرشﻫﺎﻳﻲ ﺷﺪ اﻣﺎ دوﻟـﺖ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﺑـﻴﻦ ﺷﻮرﺷـﻴﺎن‬ ‫اﺧﺘﻼف اﻧﺪازد و ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﺎن ﻧﻈﻴﺮ ﺟﻌﻔﺮﺳﺎن اوراﻣﻲ و ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﺤﻤـﺪاﻣﻴﻦ و‬ ‫ﻣﺤﻤﻮدﺧﺎن دزﻟﻲ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻤﺮاه ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺤﻤﻮدﺧﺎن ﻛﺎﻧﻲﺳﺎﻧﺎﻧﻲ اﻧﺪﻛﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﺮد و در آﺧﺮ ﺑـﻪ ﺷـﻴﺦ ﻣﺤﻤـﻮد‬ ‫ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪ .‬وﻟﻲ در ﻣﻨﻄﻘﻪي اوراﻣﺎﻧﺎت ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﻢوﺑﻴﺶ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ آن ﻫﻢ در‬ ‫اواﺧﺮ ﺑﻬﺎر ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺖ و ﻣﺤﻤﻮدﺧﺎن ﻛﺎﻧﻲﺳﺎﻧﺎﻧﻲ دﺳـﺘﮕﻴﺮ و ﺑـﻪ ﺗﻬـﺮان اﻋـﺰام‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﻮدﺧﺎن دزﻟﻲ و ﺟﻌﻔﺮ ﺳﺎن اوراﻣﻲ ﻧﻴﺰ از ﺗﺤﻮﻳﻞ اﺳـﻠﺤﻪي ﺧـﻮد‬ ‫ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺳﺮ ﺑﺎز زدﻧﺪ ﻣﺠﺪداً ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎي دوﻟﺘﻲ درﮔﻴﺮيﻫﺎﻳﻲ در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺟﻨﻮب‬ ‫ﭘﻴﺪا ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻻﺧﺮه در اواﻳﻞ ﺳﺎل ‪ 1930‬ﻣﺤﻤﻮدﺧﺎن دزﻟﻲ و در ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺟﻌﻔـﺮ‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن ﻧﻴﺰ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده و ﺑﻪ ﻋﺮاق ﻣﺘﻮاري ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪97‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫در ﺳــﺎلﻫــﺎي ‪ 1930‬ــــ ‪ 1931‬ﻛﺮدﻫــﺎي ﺟﻼﻟــﻲ در ﻧﺎﺣﻴــﻪي ﻣــﺎﻛﻮ ﻧﻴــﺰ‬ ‫درﮔﻴﺮيﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي اﻳﺮان ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺷـﻮرش آﻧﻬـﺎ ﺑـﺮ اﺛـﺮ‬ ‫ﻫﻤﻜﺎري ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺰودي ﺳﺮﻛﻮب ﮔﺮدﻳـﺪ‪ .‬در ﺑﺨـﺶ‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ آرارات در ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮي درﺑـﺎرهي اﻳـﻦ‬ ‫درﮔﻴﺮيﻫﺎ داده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪98‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم ـ ﻋﺮاق‬ ‫‪1‬ـ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺸﻮر ﻋﺮاق و ﻣﺒﺎرزه ي ﻣﻠﻲ ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻪ رﻫﺒـﺮي‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮزﻧﺠﻲ‬ ‫ﺟﺮﻳﺎﻧﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﻛﺸﻮر ﻋﺮاق ﺷﺪ داﺳـﺘﺎن ﭘﻴﭽﻴـﺪه و دور و درازي‬ ‫دارد ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺨﺘﺼﺮاً ﺑﻪ ﻣﺮاﺣﻞ اﺳﺎﺳـﻲ آن اﺷـﺎرهاي ﺑﺸـﻮد؛‬ ‫زﻳﺮا ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑـﻪ ﺷـﺮح ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖﻫـﺎي ﺷـﻴﺦ ﻣﺤﻤـﻮد‬ ‫ﺑﺮزﻧﺠﻲ در راه ﻛﺴﺐ ﺣﻘﻮق ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻠﺖ ﻛﺮد ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬و ﺗﺼﻮر ﻧﺴﺒﺘﺎً روﺷﻨﻲ‬ ‫از روﻧﺪ ﻣﺒﺎرزات ﻛﺮدﻫﺎ در ﻋﺮاق ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬ ‫در ﺟﻨﮓ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻞ اول‪ ،‬ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در ﻛﻨـﺎر آﻟﻤـﺎن ﻋﻠﻴـﻪ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‪،‬‬ ‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و روﺳﻴﻪي ﺗﺰاري وارد ﺟﻨﮓ ﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻗـﺪاﻣﺎت ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ‬ ‫ﺗﺸﻮﻳﻖ و ﺗﺤﺮﻳﻚ اﻋﺮاب ﺑﻪ وارد ﺷﺪن در ﺟﻨﮓ ﻋﻠﻴﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ ﻣﻨﻈـﻮر‬ ‫ﻛﺴﺐ اﺳﺘﻘﻼل ﺑﺮاي ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬و ﺑﺎﻃﻨﺎً ﺑﺮاي ﺟﺪا ﻛﺮدن ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫـﺎﻳﻲ‬ ‫از اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و آوردن آﻧﺎن ﺑﻪ زﻳﺮ ﺗﺴﻠﻂ اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻮد‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ‬ ‫اﻗﺪاﻣﺎت ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺑﺮاي ﺑﺮﭘﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻳﻚ ﻗﻴﺎم در ﺣﺠﺎز ﺑـﻪ‬ ‫رﻫﺒﺮي "ﺣﺴﻴﻦ اﻟﻬﺎﺷﻤﻲ "ﺷﺮﻳﻒ ﻣﻜﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﻤﺎسﻫﺎي ﻣﻜﺮر ﻋﻤﺎل ﺟﺎﺳﻮﺳﻲ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ و دﻳﭙﻠﻤﺎتﻫﺎي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺑـﺎ ﺷـﺮﻳﻒ‬ ‫ﺣﺴﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺧﺮه در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 1915‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﻬﻴﻪي ﻗـﺮاردادي ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ "‬ ‫‪99‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻗﺮارداد دﻣﺸﻖ" ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻳﻦ ﻗـﺮارداد‪ ،‬ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻳـﻚ‬ ‫دوﻟﺖ ﻋﺮب را ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺷﺮﻳﻒ ﺣﺴﻴﻦ ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛـﺮد و اﺳـﺘﻘﻼل اﻳـﻦ دوﻟـﺖ‬ ‫ﻋﺮب را در ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﻣﺮزﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺸـﻮر‬ ‫ﻋﺮﺑﻲ ﺳﻮرﻳﻪي ﺷﺮﻗﻲ )ﺳـﻮرﻳﻪي ﻏﺮﺑـﻲ و ﻟﺒﻨـﺎن ﻣـﻮرد ادﻋـﺎي ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﺑـﻮد(‪،‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ‪ ،‬ﻋﺮاق‪ ،‬و ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮهي ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﻋﺪن را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻗﺒﻠﻲ اﻳـﻦ ﺗﺎرﻳﺨﭽـﻪ آﻣـﺪه اﺳـﺖ در ‪ 30‬اﻛﺘﺒـﺮ‬ ‫‪)1918‬ﻫﻔﺘﻢ آﺑﺎنﻣﺎه( ﭘﻴﻤﺎن ﻣﺘﺎرﻛﻪي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ اﻣﻀﺎ رﺳﻴﺪ و ﭼﻨﺪ روز‬ ‫ﺑﻌﺪ‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ وﻻﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ "ﻣﻮﺻﻞ" را ﻛﻪ ﻗـﺒﻼً ﻗـﺮار ﺑـﻮد ﺑـﻪ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‬ ‫واﮔﺬار ﺷﻮد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻳﻚ ﺟﺎﻧﺒﻪ اﺷﻐﺎل ﻛﺮدﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ از وﺟـﻮد ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻧﻔـﺖ در‬ ‫اﻳﻦ وﻻﻳﺖ آﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﺠـﺎد ﺑﺤـﺚﻫـﺎ و ﻣﺸـﺎﺟﺮات‬ ‫ﻓﺮاواﻧﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎل ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ و از ﻣﺮاﺣﻞ ﭼﻨﺪي ﮔﺬﺷﺖ و روﻳﻬﻢ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻮﺻﻞ ﻣﻨﺤﺮف ﮔﺸﺖ‪ .‬در ﻣﺮﺣﻠﻪي اول ﺷﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ اﻋﺘﺮاضﻫـﺎ از ﺳـﻮي‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺗﻮاﻓﻖ ﻗﺒﻠﻲ ﻗﺮار ﺑﻮد وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺻﻞ ﺑﻪ وي واﮔﺬار ﮔـﺮدد‪.‬‬ ‫ﺑﻌﺪﻫﺎ آﻣﺮﻳﻜﺎﺋﻴﺎن ﻧﻴﺰ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻔﺖ وﻻﻳﺖ ﻧﺎﻣﺒﺮده ﺳﻬﻤﻲ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺧﻮد را‬ ‫وارد ﻣﺎﺟﺮا ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ در ﺳـﺎل ‪ 1920‬ﺑـﺎ دادن وﻋـﺪهي‬ ‫ﺳﻬﻴﻢ ﻛﺮدن ﻓﺮاﻧﺴﻮﻳﺎن و آﻣﺮﻳﻜﺎﺋﻴﺎن در درآﻣﺪ ﻧﻔﺖ ﻣﻮﺻﻞ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را راﺿﻲ ﻛﻨـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻗﻴﻤﻮﻣﻴﺖ وي ﺑﺮ وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺻﻞ را ﻓﻌﻼً ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ اﻳﻦ وﻻﻳﺖ‬ ‫از ﺳﻮي ﺷﻮراي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻠﻞ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮔﺮدد‪ .‬دوﻣـﻴﻦ ﻣﺮﺣﻠـﻪ اﻋﺘﺮاﺿـﺎت از ﺳـﻮي‬ ‫‪100‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻃﺒﻌﺎً ﻣﻮﺻﻞ را ﺟﺰو اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺳﺎﺑﻖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ؛ ﺑـﻪ وﻳـﮋه‬ ‫ﻛﻪ ﻋﺮبﻧﺸﻴﻦ ﻫﻢ ﻧﺒﻮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮان آن را ﺟﺰو ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد‪ .‬در‬ ‫ﺳﻪ ﺳﺎل ﻧﺨﺴﺘﻴﻦِ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ و در ﮔﺮﻣﺎﮔﺮم ﻣﺸﺎﺟﺮه ﺑﻴﻦ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑـﺮ‬ ‫ﺳﺮ ﻣﻮﺻﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺿﻌﻒ ﻣﻔﺮط ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ اﻳﻦ اﻋﺘﺮاﺿﺎت اﻫﻤﻴﺖ ﭼﻨﺪاﻧﻲ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ؛ اﻣﺎ از ﺳﺎل ‪ 1920‬و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص از ﺳﺎل ‪ 1922‬ﻛـﻪ ﭘﻴـﺮوزي ﻣﺼـﻄﻔﻲ‬ ‫ﻛﻤﺎل ﻗﻄﻌﻲ ﺷﺪ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺧﻮد را ﺗﺜﺒﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪي ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺑﺮ‬ ‫ﻣﻮﺻﻞ ﻣﺠﺪداً ﺑﺎ ﺷﺪت ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﻳﺪ و ﺣﺘﻲ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﭘﻴﻤﺎن ﻟﻮزان)‪ (1923‬ﮔﺮﭼﻪ‬ ‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﺮ ﻣﻮﺻﻞ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﻨﺘﻔﻲ ﮔﺮدﻳﺪ اﻣﺎ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻫﻢ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر‬ ‫ﻗﻄﻌﻲ از ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺑﺮ آﻧﺠﺎ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﮔﺮدد و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ ﻣﻮﺻـﻞ ﺑـﻪ ﻋﻬـﺪهي‬ ‫ﺷﻮراي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻠﻞ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ در اواﺧﺮ ﺑﻬﺎر ﺳﺎل ‪ 1925‬ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺷـﻮراي‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻠﻞ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻣﻮﺻﻞ را ﻫﻢ ﺿﻤﻴﻤﻪي ﻛﺸﻮر ﺗﺎزه ﺗﺄﺳـﻴﺲ‬ ‫ﻋﺮاق ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫در ﻃﻮل ﻫﻤﻪي اﻳﻦ ﺳﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻣﻮﺻﻞِ ﻧﻔﺖﺧﻴـﺰ را در اﺧﺘﻴـﺎر‬ ‫ﺧﻮد ﻧﮕﻪ دارد‪ ،‬ﭼﻨﺪ راهﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ آﻧﻜﻪ ﻣﻮﺻﻞ را ﺑﻬﻤﺮاه‬ ‫ﭼﻨﺪ ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ دﻳﮕﺮ‪ ،‬روﻳﻬﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ وﻟﻲ زﻳﺮ ﻧﻈﺮ‬ ‫ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد درآورد؛ دﻳﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﻫﻤﻪي اﻳﻦ اﻳﺎﻟﺖﻫﺎي ﻛﺮدﻧﺸـﻴﻦ را ﺿـﻤﻴﻤﻪي دو‬ ‫اﻳﺎﻟﺖ ﺑﺼﺮه و ﺑﻐﺪاد ﻛﻪ ﻋﺮبﻧﺸﻴﻦ ﺑﻮد ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ و ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑـﺎ ﺳـﺎﻛﻨﺎن‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻛﺮد و ﻋﺮب ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺨﺶ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎر اداره‬ ‫‪101‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺷﻮد؛ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ)ﻋﺮاق( ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﺣﻖ وﻳﮋه ﺑـﺮاي‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﭼﺮا ﺑﺎﻻﺧﺮه راهﺣﻞ آﺧﺮ را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮد؟ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ دﻻﻳﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ دارد‬ ‫ﻛﻪ از ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺳﻪ ﻋﺎﻣﻞ را ﻣﻲﺗﻮان از دﻳﮕﺮان ﻣﺆﺛﺮ داﻧﺴﺖ‪:‬‬ ‫اول ـ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل ﺗﺼﻤﻴﻢ داﺷﺖ دو اﻳﺎﻟﺖ ﻋﺮبﻧﺸﻴﻦ ﺑﺼﺮه و ﺑﻐـﺪاد را‬ ‫زﻳﺮ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺘﻲ در ﻗﺮارداد دﻣﺸﻖ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1915‬ﻫﻢ ﻗﻮل اﻳـﻦ‬ ‫ﻛﺎر را از ﺷﺮﻳﻒ ﻣﻜﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ در ﻋﻤﻞ‪ ،‬اﻳﻦ دو اﻳﺎﻟﺖ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻛﻢ ﺧـﻮد‬ ‫و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﺪود درآﻣﺪ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ واﻗﻌﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛‬ ‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻛﺮدن اﻳﺎﻟﺖ ﻏﻨـﻲ ﻛﺮدﻧﺸـﻴﻦ ﺷـﻤﺎﻟﻲ اﻳـﻦ ﻣﺸـﻜﻞ ﺣـﻞ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫دوم ـ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ ﺑﻪ‬ ‫ﻫﺮﺣﺎل ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﻳﻌﻨﻲ اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ را ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻫـﺮ ﻛـﺪام ﺑﺨﺸـﻲ از‬ ‫ﺧﺎك ﻛﺮدﺳﺘﺎن را ﺿﻤﻴﻤﻪي ﺧﻮد داﺷﺖ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺮه ﺧﻮاﻫﺪ اﻓﻜﻨﺪ و ﺛﻴﺎت داﺧﻠﻲ‬ ‫آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ زد ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣـﺮ ﺑـﺎ وﺟـﻮد اﺧﺘﻼﻓـﺎت ﻇـﺎﻫﺮي ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ ﺑـﺎ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻوﺟﻪ ﻣﻮرد ﻣﻴﻞ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ و ﺳـﺎﻳﺮ ﻛﺸـﻮرﻫﺎي اﺳـﺘﻌﻤﺎري‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﻮروي از ﺟﻨﮓﻫﺎي داﺧﻠـﻲ ﺧـﻮد ﭘﻴـﺮوز ﺳـﺮ ﺑـﺮآورده و‬ ‫ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاري ﻳﻚ رژﻳـﻢ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴـﺘﻲ ﺑـﻮد‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺖ‪ ،‬از ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻗﺪرتﻫﺎي اﺳﺘﻌﻤﺎري اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻛﻤﺮﺑﻨﺪ اﻳﻤﻨـﻲ ﺑـﻪ دور ﻛﺸـﻮر ﺷـﻮراﻫﺎ از راه‬ ‫‪102‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫اﺳﺘﻘﺮار ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺖ‪ ‬ﻣﺘﻤﺮﻛﺰِ ﺑﺎ ﺛﺒـﺎت و ﺿـﺪ ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴـﻢ ﻧﻈﻴـﺮ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺿﺎﺧﺎن در اﻳﺮان و آﺗﺎﺗﻮرك در ﺗﺮﻛﻴـﻪ ﻳـﻚ راهﺣـﻞ ﻣﻨﻄﻘـﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﮔﺴﺘﺮش ﻧﻔﻮذ ﺷﻮروي ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﻮم ـ واﻗﻌﻴﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ از واﺑﺴﺘﮕﻲ ﻛﺎﻣـﻞ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻛﺮدﻧﺸـﻴﻦ‬ ‫اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ آﻳﻨﺪه ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻫﻴﭻوﺟﻪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﺒﻮد و اﻳﻦ ﻋﺪم اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺳﺎل ﺑﻪ ﺳـﺎل‬ ‫روﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺗﺎ اﻧﺪازهاي ﺣﻘﻴﻘﺖ‬ ‫داﺷﺖ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ داد ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺮدﻫﺎ ﺑـﺎ وﺟـﻮد‬ ‫ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎ و ﺟﺪالﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻃﻮل ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن از ﺑﻴﻦ ﺗﺮكﻫﺎ و اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ ﺗﻤﺎﻳـﻞ ﺑﻴﺸـﺘﺮي ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬ ‫ﺗﺮكﻫﺎ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﻪ وﻳﮋه ﻛﻪ واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ اﻋﺮاب ﺑﺼﺮه و ﺑﻐﺪاد را‪ ،‬ﻛﻪ ﺧـﻮد ﺟـﺰو‬ ‫رﻋﺎﻳﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﺎزه ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺗﺸـﻜﻴﻞ دﻫﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﻛﺴﺮ ﺷﺄن ﻣﻲﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﺧﻮد را ﺑـﻪ ﻣﺮاﺗـﺐ ذﻳﺤـﻖﺗـﺮ از آﻧـﺎن ﺑـﺮاي اﺳـﺘﻘﻼل‬ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮزﻧﺠﻲ ﺟﺰو اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در اواﺳﻂ ﺑﻬﺎر ﺳﺎل ‪ 1918‬ﻳﻌﻨﻲ آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺎل ﺟﻨﮓ ﺟﻬـﺎﻧﻲ ﻗـﻮاي اﻧﮕﻠـﻴﺲ‬ ‫ﻛﺮﻛﻮك و ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ را ﺑﻪ اﺷﻐﺎل ﺧﻮد درآوردﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﭼﻮن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در آﻧﺠﺎ‬ ‫ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺰودي ﻳﻚ دوﻟﺖ ﻛﺮد ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮزﻧﺠﻲ و ﺗﺤﺖ ﻧﻈـﺎرت‬ ‫ﺧﻮد ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ و ﺳﭙﺲ آن ﻧـﻮاﺣﻲ را ﺗﺨﻠﻴـﻪ ﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از رﻓـﺘﻦ آﻧﻬـﺎ‪،‬‬ ‫‪103‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺗﺮكﻫﺎ از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺷـﻴﺦ ﻣﺤﻤـﻮد‬ ‫ﺑﺮزﻧﺠﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑﺴﻴﺎر ﺗﺴﻬﻴﻞ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺧﺎﺗﻤﻪي ﺟﻨﮓ و اﺷﻐﺎل ﻣﻮﺻﻞ‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎن ﺑﻪ اﺳﺘﺎنﻫـﺎي ﻛﺮﻛـﻮك و‬ ‫ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺑﺎزآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺮاي ادارهي ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﺎ ﺳﺮان ﻛﺮد وارد ﻣﺬاﻛﺮه ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬در‬ ‫آﺧﺮ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد را ﻛﻪ ﺑﺎﻧﻔﻮذﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮد ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺑـﻮد در ﻣﻘـﺎمِ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪار ﻧـﻮاﺣﻲ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد ﻛﻪ در آﻧﺰﻣﺎن ﺣﺪود ﭼﻬﻞ ﺳﺎل داﺷـﺖ از‬ ‫ﻃﺎﻳﻔﻪي ﺳﺎدات ﺑﺮزﻧﺠﻪ و ﻧﻮهي "ﻛﺎك اﺣﻤﺪ ﺷﻴﺦ" رﻫﺒﺮ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﻮد‪ .‬وي ﻋﻼوه‬ ‫ﺑﺮ آﻧﻜﻪ ﺷﺨﺺ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﻮد و ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي ﻛﺮدي‪ ،‬ﻋﺮﺑـﻲ و ﻓﺎرﺳـﻲ ﺑـﻪ ﺧـﻮﺑﻲ‬ ‫آﺷﻨﺎﻳﻲ داﺷﺖ ﻣﺮدي ﺑﻮد ﺟﻨﮕﺠﻮ و ﺑﺴﻴﺎر ﺷـﺠﺎع ﻛـﻪ ﻫـﻮاداران او در درﺟـﻪي‬ ‫اول‪ ،‬اﻓﺮاد ﻃﺎﻳﻔﻪي ﺧﻮد وي ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎدات ﺑﺮزﻧﺠـﻪ و ﺳـﭙﺲ ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﺟﻨﮕﺠـﻮي‬ ‫"ﻫ‪‬ﻤ‪‬ﻮ‪‬ﻧﺪ" و ﺑﺨﺸﻲ از ﻋﺸﻴﺮهي ﺑﺰرگ ﺟﺎف ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ و رﻗﺒﺎﻳﻲ ﻧﻴـﺰ‬ ‫داﺷﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ "ﺑﺎﺑـﺎن"ﻫـﺎي ﺳـﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ‪" ،‬ﺟـﺎف"ﻫـﺎي ﺣﻠﺒﭽـﻪ و ﻏﻴـﺮه‪ .‬ﻣﺮﻛـﺰ‬ ‫ﺣﻜﻤﺮواﻳﻲ وي ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺑﻮد و ﻗﻠﻤﺮو و ﻧﻔﻮذش ﺗـﺎ ﻧـﻮاﺣﻲ "راﻧﻴـﻪ" و "ﻛـﻮي‬ ‫ﺳﻨﺠﻖ" اداﻣﻪ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در آﻧﺰﻣﺎن اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﺟﻨـﻮﺑﻲ ﻣﻮﻗﺘـﺎً ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎر و ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﻛﻠﻲ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد اداره ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮط آن ﻛﻪ ﺧـﻮد‬ ‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﺮ آن ﻧﻈﺎرت ﻛﺎﻣﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻳﻚ اﻓﺴﺮ ﺑﺴﻴﺎر ورزﻳـﺪه‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺎم "ﻧﻮﺋﻞ" را از ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺸﺎور و راﻫﻨﻤﺎ ﻧﺰد ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ‬ ‫‪104‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫وي ﻧﻴﺰ ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﻣﺸﺎورﻳﻦ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ را در اﻛﺜﺮ ﻧﻘﺎط ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﭼـﻮن رواﻧـﺪوز‪،‬‬ ‫ﻛﻮيﺳﻨﺠﻖ‪ ،‬راﻧﻴﻪ و ﻏﻴﺮه ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﺷـﻴﺦ ﺑﻄـﻮر رﺳـﻤﻲ‬ ‫ﺣﻜﻤﺮان ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ اﻣﺎ رؤﺳـﺎي ﻧـﻮاﺣﻲ ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ ﻧﻔـﻮذ و‬ ‫ﻗــﺪرت ﻣﺸــﺎورﻳﻦ اﻧﮕﻠﻴﺴــﻲ ﻋﻤ ـﻼً آن ﻃــﻮري ﻛــﻪ ﻻزم ﺑــﻮد از وي اﻃﺎﻋــﺖ‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎن ﻣﺼﻤﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷـﻤﺎﻟﻲﺗـﺮِ‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻧﻈﻴﺮ زاﺧﻮ‪ ،‬ﻋﻤﺎدﻳﻪ‪ ،‬دﻫﻮك و ﻏﻴﺮه را ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑـﻪ وﻻﻳـﺖ ﻣﻮﺻـﻞ‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ زﻳﺮ ﻛﻨﺘﺮلِ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢِ ﺧﻮد و ﺑﻪ دور از ﻧﻔﻮذ ﺷﻴﺦ ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﻪي اﻳﻦ ﻣﺪاﺧﻼت‪ ‬ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ‪ ‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﺎزش ﺷﻴﺦ‬ ‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻏﻴﺮه ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ در اواﺧﺮ اردﻳﺒﻬﺸﺖﻣﺎه ﺳـﺎل‬ ‫‪ ،1916‬ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد اﺳﺘﻘﻼل ﺧﻮد را رﺳﻤﺎً اﻋﻼم داﺷﺖ و از ﺟﻌﻔﺮ ﺳﺎن اوراﻣـﻲ‬ ‫در اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬وي ﭘﺲ از ﺗﺼﺮف ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ و ﺑﻴﺮون راﻧﺪن ﻗـﻮاي‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺗﻤﺎم ﻧﻮاﺣﻲ اﻃﺮاف ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ و ﺷﻬﺮ ﺣﻠﺒﭽـﻪ را ﻧﻴـﺰ ﺗﺼـﺮف‬ ‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻧﻴﺮوي ﻣﺠﻬﺰي در ﺣﺪود ﻳﻚ ﻟﺸـﻜﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﻮي ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎ ﺣﺪود ﻳﻜﻬﺰار و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ در ﺗﻨﮕـﻪي‬ ‫"ﺑﺎزﻳﺎن" ﺟﻠﻮ اﻳﻦ ﻧﻴﺮو را ﮔﺮﻓﺖ وﻟﻲ ﻃﻲ ﺟﻨﮓ ﺷﺪﻳﺪي ﻛـﻪ روي داد زﺧﻤـﻲ‬ ‫ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺟﺰﻳﺮهي اﻧﺪاﻣﺎن در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺗﺒﻌﻴﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن‪ ،‬اﻳﺎﻟﺖ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﻣﺠـﺪداً ﺑـﻪ ﺗﺼـﺮف اﻧﮕﻠﻴﺴـﻴﺎن درآﻣـﺪ و‬ ‫اوﺿﺎع آن ﻛﻢوﺑﻴﺶ آراﻣﺘﺮ ﺷﺪ اﻣﺎ در ﻧﻮاﺣﻲ ﺷـﻤﺎﻟﻲﺗـﺮ ﻧﻈﻴـﺮ زاﺧـﻮ‪ ،‬ﻋﻤﺎدﻳـﻪ‪،‬‬ ‫‪105‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﺎرزان و رواﻧﺪوز‪ ،‬ﻣﺪاﺧﻠﻪي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻼت و ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﺷﺪﻳﺪ ﻣﻮاﺟﻪ‬ ‫ﺷﺪ و ﻋﺪهاي از اﻓﺴﺮان اﻧﮕﻠﻴﺲ در ﺿﻤﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ در آن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻞ اﺧﺘﻼف و ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮدﻫﺎي اﻳـﻦ ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﺑـﺎ اﻧﮕﻠﻴﺴـﻴﺎن ﻣﺴـﺄﻟﻪي‬ ‫آﺷﻮريﻫﺎ) ﺟﻴﻠﻮ ــ ژﻟﻮس( ﺑﻮد‪ :‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮري ﻛﻪ در ﺷﺮح ﻣﺒـﺎرزات ﺳـﻤﻜﻮ در‬ ‫اﻳﺮان آﻣﺪ‪ ،‬ﺟﻴﻠﻮﻫﺎي ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده و آواره ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﺎ وﺿـﻊ ﺑﺴـﻴﺎر اﺳـﻔﻨﺎﻛﻲ‬ ‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﻮاي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ در ﻫﻤﺪان رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ "ﺧـﺎﻧﻘﻴﻦ" ﻛـﻮچ داده‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در آﻧﺠﺎ ﻧﻴﺰ آرام ﻧﻨﺸﺴﺘﻨﺪ و اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎن را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن‬ ‫را در ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ ﺧﻮدﺷﺎن )ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻫﻜـﺎري و ﺟﻨـﻮب درﻳﺎﭼـﻪي وان( ﻳـﺎ‬ ‫ﺣﺪاﻗﻞ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺠﺎور آﻧﺠﺎ ﻳﻌﻨﻲ ﺷﻤﺰﻳﻨﺎن و ﻏﻴﺮه اﻗﺎﻣﺖ دﻫﻨﺪ‪ .‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ ﻧﻴﺰ‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮده و ﻗﻮاﻳﻲ از آﻧﺎن ﺗﺮﺗﻴﺐ دادﻧﺪ و رواﻧﻪي ﺗﺼـﺮف‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺰﺑﻮر ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻛﺮد ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ "زﻳﺒﺎري"ﻫـﺎ‪" ،‬ﻫﺮﻛـﻲ"ﻫـﺎ و‬ ‫"ﺑﺎرزاﻧﻲ"ﻫﺎ ﺑﺎﻫﻢ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪه آﺷﻮريﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻘﺐ راﻧﺪﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺪهاﻳﻲ از آﻧـﺎن‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﻋﻤﺎدﻳﻪ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1919‬دو ﺗﻴﭗ از اﻓﺮاد آﺷـﻮري در‬ ‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ زاﺧﻮ‪ ،‬دﻫﻮك‪ ،‬ﻋﻔﺮه و ﻋﻤﺎدﻳﻪ ﻋﻠﻴـﻪ ﻛﺮدﻫـﺎ ﺷـﺮﻛﺖ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺠﻬﻴﺰ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑـﺎ ﻧﻬﺎﻳـﺖ‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻛﺮدﻫﺎ و ﺗﺮكﻫﺎ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺻﻮرت ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳﻦ وﻗﺎﻳﻊ ﺳﺒﺐ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎن روز ﺑﻪ روز ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬ ‫در ﻣﻮرد اﻳﺠﺎد ﻳﻚ اﻳﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ دﭼﺎر ﺗﺮدﻳﺪ ﮔﺮدﻧﺪ و ﺗﻮﺟﻪ ﺧـﻮد را‬ ‫‪106‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻌﻄﻮف ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺮاق و اﻟﺤﺎق ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ ﺑﻪ آن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺗـﺎ‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻮم اوت ﺳـﺎل ‪)1921‬ﻳﻜـﻢ ﺷـﻬﺮﻳﻮرﻣﺎه( ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل ﻳـﻚ‬ ‫رﻓﺮاﻧﺪوم ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ و ﺟﻌﻠﻲ ﻓﻴﺼﻞ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺮﻳﻒ ﺣﺴﻴﻦ را ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺮاﻧﺴـﻮﻳﺎن‬ ‫از ﺳﻮرﻳﻪ راﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد ﭘﺎدﺷﺎه ﻛﺸﻮر ﻋﺮاق ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و از آن ﭘﺲ ﻛﻢﻛﻢ و ﻃﺒﻖ‬ ‫ﻳﻚ ﻧﻘﺸﻪي ﺣﺴﺎبﺷﺪه ﺑﻪ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﭘﺎﻳﻪﻫـﺎي ﻟـﺮزان اﻳـﻦ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‪ ‬ﺳـﺎﺧﺘﮕﻲ و‬ ‫ﻏﻴﺮﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي آن ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻛﺮدن اﻳﺎﻟﺖﻫﺎي ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ‬ ‫ﺑﺪان ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻲ ﺻـﻮرت ﻧﮕﺮﻓـﺖ و ﻣﻘﺎوﻣـﺖ ﺷـﺪﻳﺪ‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ اﺟﺮاي اﻳﻦ ﻧﻘﺸﻪ را در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻧﻮﺳﺎﻧﺎﺗﻲ دﭼﺎر ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻪ ﻫـﺮ ﭼﻨـﺪ‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪي اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﻨﺘﻔﻲ ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ‬ ‫در ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﻛﺸﻮر ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻋﺮاق ﺗﺎ ﺳـﺎلﻫـﺎي ‪ 1926‬ـــ ‪ 1925‬ﻣﺸـﻐﻠﻪي‬ ‫ﻓﻜﺮي ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻗﺒﻠﻲ دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬در ﭘﻴﻤﺎن "ﺳ‪‬ﻮر")ﺳﺎل ‪ (1920‬رﺳﻤﺎً‬ ‫ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻛﺮدﻫﺎ اﻋﺘﺮاف ﺑﻌﻤﻞ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺿﻤﺎﻧﺖ‬ ‫اﺟﺮاﻳﻲ ﺑﺮاي اﺣﻘﺎق اﻳﻦ ﺣﻘﻮق ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﻜﺮده ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﺮدﻫـﺎ ﻣﺮﺗﺒـﺎً ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻓﺸﺎر وارد آوردﻧﺪ و اﺟﺮاي ﻣﻮاد ﭘﻴﻤﺎن را ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻣﻲﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬از ﺳـﻮﻳﻲ‬ ‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﻤﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎ ﻫﺮ ﻗﺪر ﺧﻮد را در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺮاي ﺗﺼﺮف ﻣﺠﺪد ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎن و ﺑﻪ ﻋﺮاق ﻓﺸـﺎر وارد‬ ‫‪107‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻣﻲآوردﻧﺪ‪ .‬در اواﺧﺮ ﺑﻬﺎر ﺳﺎل ‪ ،1921‬ﺗﺮكﻫﺎ ﻳﻚ اﻓﺴﺮ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫـﻲ ﻋـﺪهي‬ ‫ﻣﻌﺪودي ﺳﺮﺑﺎز ﻣﺄﻣﻮر ﺗﺼﺮف رواﻧﺪوز ﻛﺮدﻧﺪ و اﻳﻦ ﻛﺎر ﻗﺒﺎﻳـﻞ ﻛـﺮد ﻣﻨﻄﻘـﻪ را‬ ‫ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ واداﺷﺖ ﻛﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ را ﻧﺎﭼﺎر ﻛﺮد رواﻧﺪوز و ﺑﻌﻀﻲ ﻧـﻮاﺣﻲ‬ ‫ﺷﻤﺎﻟﻲ و ﺷﺮﻗﻲ آن را ﺑﻤﺒﺎران ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬در اواﺧﺮ ﺑﻬﺎر ﺳﺎل ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﺗـﺮكﻫـﺎ اﻓﺴـﺮ‬ ‫ورزﻳﺪهﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم " ﻋﻠﻲ ﺷﻔﻴﻖ" ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ "اوزدﻣﻴﺮ" را ﺑﻪ رواﻧـﺪوز ﻓﺮﺳـﺘﺎدﻧﺪ‬ ‫ﺗﺎ ﺑﺎ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﭼﺮﻳﻜﻲ ﻗـﻮاي اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ را ﺗﺤـﺖ ﻓﺸـﺎر ﺑﮕـﺬارد‪ .‬ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖﻫـﺎي‬ ‫"اوزدﻣﻴﺮ" ﭼﻨﺎن ﻣﻮﻓﻘﻴﺖآﻣﻴﺰ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﺪت ﻛﻤﻲ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ رواﻧﺪوز‪ ،‬راﻧﻴﻪ را‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻣﺘﺼﺮف ﺷﺪ و ﻛﻤﺎﻧﺪوﻫﺎي وي ﻛﻪ اﻛﺜﺮ ﻛﺮد ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺳـﻮي ﻛـﻮيﺳـﻨﺠﻖ و‬ ‫ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎن از ﺗﺮس ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ را ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ ﺗﺨﻠﻴـﻪ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ راه ﭼﺎره را آن دﻳﺪﻧﺪ ﻛـﻪ ﺷـﻴﺦ ﻣﺤﻤـﻮد را از ﺗﺒﻌﻴـﺪﮔﺎه ﺧـﻮد ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻔﻮذ وي ﺟﻠـﻮ ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ ﺗـﺮكﻫـﺎ و ﺟﻠـﺐ‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﺎن را ﺳﺪ ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﻣﻮﻗﺘﺎً ﻣﺤﻔـﻮظ دارﻧـﺪ‪).‬ﺷـﻬﺮﻳﻮرﻣﺎه‬ ‫‪.(1922‬‬ ‫ﻋﻨﻮان رﺳﻤﻲ داده ﺷﺪه ﺑﻪ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤـﻮد‪ :‬ﺣﻜﻤـﺪار)ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪار(‬ ‫ﻛﺮدﺳــﺘﺎن ﺑــﻮد‪ .‬اﻣــﺎ ﺷــﻴﺦ ﺧﻴﻠــﻲ زود ﻧﺸــﺎن داد ﻛــﻪ ﻧــﻪ ﺗﻨﻬــﺎ ﺧــﻮد را ﻳــﻚ‬ ‫دﺳﺖﻧﺸﺎﻧﺪهي ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ و ﺗﺒﻌﻪي ﺳﺎدهي ﻣﻠﻚ ﻓﻴﺼﻞ ﻧﻤـﻲداﻧـﺪ ﺑﻠﻜـﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﻮرت ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻳﻚ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻋﻤﻞ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬وي ﭼﻨـﺪ روز ﺑﻌـﺪ از‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﻃﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ "ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن" ﺻـﺎدر ﻛـﺮد‬ ‫‪108‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ ﻛﺎﺑﻴﻨﻪي ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺮﻛﺐ از ﻫﺸﺖ وزﻳﺮ را اﻋﻼم ﻧﻤـﻮد‪ .‬در ﺣـﺪود‬ ‫ﻳﻚﻣﺎه ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را رﺳﻤﺎً ﭘﺎدﺷﺎه ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪ و ﻫﻤﺎن ﭘـﺮﭼﻢ ﺳـﺎل ‪ 1919‬را‬ ‫ﻛﻪ از زﻣﻴﻨﻪاي ﺳﺒﺰ و ﻳﻚ داﻳﺮهي ﻗﺮﻣﺰ و ﻳﻚ ﻫﻼل ﺑـﻪ رﻧـﮓ ﺳـﻔﻴﺪ در داﺧـﻞ‬ ‫داﻳﺮه ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﺗﻤﺒﺮ ﭘ‪‬ﺴـﺘﻲ و ﻣﺎﻟﻴـﺎﺗﻲ ﻧﻴـﺰ ﻛـﻪ روي آن‬ ‫"ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﻲ" ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﺗﺼﻮﻳﺮ دو ﺧﻨﺠﺮ ﻣﺘﻘﺎﻃﻊ ﻛﺮدي ﺑﺮآن‬ ‫ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺘﻪ ﺑـﻮد اﻧﺘﺸـﺎر داد‪ .‬ﺑﻌـﻼوه روزﻧﺎﻣـﻪي "روژي ﻛﺮدﺳـﺘﺎن")ﺧﻮرﺷـﻴﺪ‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن( ﺣﺎوي ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻣﻔﺼﻠﻲ داﻳﺮ ﺑﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺑﻐﺪاد ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫"ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺟﻨﻮﺑﻲ" را اﺳﺘﺎن ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻣـﻲﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ‬ ‫ﺟﻠﻮه ﺑﺪﻫﻨﺪ ﻛـﻪ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﺟﻨـﻮﺑﻲ ﺑﺨﺸـﻲ از ﻋـﺮاق اﺳـﺖ و ﻳـﺎ از ﻛﺎﺑﻴﻨـﻪي‬ ‫"ﻛﺮدﺳﺘﺎن" ﺑﻪ ﺻﻮرت "ﺷﻮراي اداري ﻣﻨﻄﻘﻪاي" ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ و ﻏﻴﺮه‪....‬‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻛﺮﻛـﻮك و ارﺑﻴـﻞ ﻧﻴـﺰ ﻳﻜـﻲ از ﻣـﻮارد اﺧـﺘﻼف ﺷـﻴﺦ ﻣﺤﻤـﻮد ﺑـﺎ‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻗﺒﻞ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫وي ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ دﺧﺎﻟﺘﻲ در اﻣـﻮر ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﻧـﺎﻣﺒﺮده ﻧﻜﻨـﺪ اﻣـﺎ ﺷـﻴﺦ آﺷـﻜﺎرا‬ ‫ﻛﺮﻛﻮك را ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآورد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﻪي اﻳﻦ ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد از ﻳﻚ ﺳﻮ‪ ،‬و ﻓﺸﺎر ﺗﺮكﻫـﺎ ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص‬ ‫ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزي ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻤﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎ در ﺗﺮﻛﻴﻪ)ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ (1922‬از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺮاق را ﻧﺎﭼﺎر ﻛـﺮد ﻛـﻪ در آﺧـﺮﻳﻦ روزﻫـﺎي ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1922‬اﻋﻼﻣﻴﻪي ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﺻﺎدر ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛـﻪ در آن ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪" :‬ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫‪109‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺮاق اﻳﻦ ﺣﻖ را ﺑﺮاي ﻛﺮدﻫـﺎي ﺳـﺎﻛﻦ در داﺧـﻞ ﻣﺮزﻫـﺎي‬ ‫ﻋﺮاق ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮد در داﺧﻞ اﻳـﻦ ﻣﺮزﻫـﺎ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺧﻮد ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺑﺪﻫﻨﺪ و اﻣﻴﺪوارﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﺮد ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻫﺮﭼﻪ زودﺗـﺮ‬ ‫در ﻣﻮرد ﺷﻜﻞ اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺣـﺪود اﺧﺘﻴـﺎرات آن ﺑـﺎﻫﻢ ﺑـﻪ ﺗﻮاﻓـﻖ ﺑﺮﺳـﻨﺪ و‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺴﺌﻮل ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺑﺤﺚ درﺑﺎرهي رواﺑـﻂ اﻗﺘﺼـﺎدي و ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﺑـﺎ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺮاق ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ"‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري ﺑﺮاي ﻛﺮدﻫﺎ ﻗﺎﻳﻞ ﺷﺪه ﺑـﻮد اﻣـﺎ‬ ‫در واﻗﻊ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﻨﺠﺎﻧﺪن وﻻﻳﺖﻫﺎي ﻣﻮﺻﻞ و ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ در داﺧﻞ ﻛﺸﻮر ﻋﺮاق‬ ‫و ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻣﻠﻚ ﻓﻴﺼﻞ ﺑﻮد و واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ‬ ‫رﺿﺎﻳﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد را ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺎن اﺳـﺘﻘﻼل ﺑـﻮد ﺟﻠـﺐ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ .‬ﺑﻌـﻼوه‬ ‫ﺣﻮادث ﺑﻌﺪي ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺧﻮد اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲﻫـﺎ ﻫـﻢ در ﻣـﻮرد ﻣـﺘﻦ آن ﺻـﺪاﻗﺖ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻫﺪف آﻧﻬﺎ ﻓﺮﻳﺐ دادن ﻣﻮﻗﺘﻲ اذﻫﺎن و دﻓﻊاﻟﻮﻗﺖ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل ﺗﺸﺪﻳﺪ اﺧﺘﻼف ﺑﺎ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد و اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺸﺎر ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﺮكﻫـﺎ ) از‬ ‫ﻃﺮﻳﻖ رواﻧﺪوز و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪي اوزدﻣﻴﺮ( و ﻧﻴﺰ ﻓﺸﺎر ﺳﻴﺎﺳـﻲ آﻧﻬـﺎ )در ﻛﻨﻔـﺮاﻧﺲ‬ ‫ﻟﻮزان( ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ را ﻣﺼﻤﻢ ﮔﺮداﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧـﻮد را در داﺧـﻞ ﻛﺸـﻮر ﻋـﺮاق‬ ‫ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﺳﺎزد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻟﻮزان از ﻣﻮﺿﻊ ﻗﺪرت ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ اﺑﺘﺪا در ﻣﺎه ﻣﺎرس ‪ 1923‬ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ را ﺑﻤﺒﺎران ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻛـﺎر ﺳـﺒﺐ‬ ‫ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد آﻧﺠﺎ را ﺗﺮك ﻛﺮده در ﻧﺰدﻳﻜﻲﻫﺎي ﻣﺮز اﻳﺮان ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔـﺮدد‬ ‫‪110‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫و ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎر روزﻧﺎﻣﻪﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم " ﺑﺎﻧﮓ ﺣﻖ" ﻋﻠﻴﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎن اﻋـﻼن ﺟﻬـﺎد ﺑﺪﻫـﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از آن ﻗﻮاي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻣﻮﻗﺘﺎً ﻓﺸﺎر را ﺑـﺮ ﺷـﻴﺦ ﻣﺤﻤـﻮد ﻛـﻢ ﻛـﺮده ﻣﺘﻮﺟـﻪ‬ ‫رواﻧﺪوز و ﻋﻘﺐ راﻧﺪن ﺗﺮكﻫﺎ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه در اواﻳﻞ اردﻳﺒﻬﺸﺖ اﻳﻦ ﺷـﻬﺮ را‬ ‫ﺗﺼﺮف ﻛﺮده و ﺳﻴﺪ ﻃﻪ ﺷﻤﺰﻳﻨﻲ )ﻳﺎر و ﻫﻤﻜﺎر اﺳﻤﺎﻋﻴﻞآﻗﺎ ﺷﻜﺎك( را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫ﻗﺎﻳﻢ ﻣﻘﺎم )ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار در آﻧﺠﺎ ﻣﻨﺼﻮب ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺳﭙﺲ ﻣﺠـﺪداً ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﺳـﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ‬ ‫ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و ﭘﺲ از ﺗﺼﺮف ﺷﻬﺮ ﺳﻌﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺷﻴﺦ ﻗﺎدر ﺑـﺮادر ﺷـﻴﺦ‬ ‫ﻣﺤﻤﻮد و ﻋﺪهاي دﻳﮕﺮ از ﻛﺮدﻫﺎي ﺳﺮﺷﻨﺎس ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬آﻧﺠـﺎ را اداره ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻟـﻴﻜﻦ‬ ‫ﭼﻮن دﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺎر ﻋﻤﻼً ﻣﻮﻓﻘﻴﺘﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﺨﻮاﻫﻨـﺪ آورد ﺑـﻪ ﻧﺎﭼـﺎر در‬ ‫اواﺧﺮ ﺧﺮدادﻣﺎه ﺑﺎزﻫﻢ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ را ﺗﺨﻠﻴﻪ ﻛﺮدﻧـﺪ و راه را ﺑـﺮاي ﺑﺎزﮔﺸـﺖ ﺷـﻴﺦ‬ ‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎز ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ در ﺗﻘﺴـﻴﻢﺑﻨـﺪي ﺗـﺎزهي ﻛﺸـﻮري ﻧـﻮاﺣﻲ "راﻧﻴـﻪ" و‬ ‫"ﻗﻠﻌﻪدزه" را در ﺷﻤﺎل‪" ،‬ﭼﻤﭽﻤﺎل" را در ﻏﺮب و "ﻗﺮهداغ" و "ﺣﻠﺒﭽﻪ" را در‬ ‫ﺟﻨﻮب از اﻳﺎﻟﺖ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺟﺪا ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ آﻧﭽﻪ رﺳﻤﺎً در اﺧﺘﻴﺎر ﺷـﻴﺦ‬ ‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﺧﻮد ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ و ﻧﻮاﺣﻲ اﻃﺮاف آن را ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﻫﻤﻴﻦ زﻣﺎن ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻟﻮزان ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭘﺎﻳـﺎن رﺳـﻴﺪ و ﭘﻴﻤـﺎن ﻣﻨﻌﻘـﺪه ﮔﺮﭼـﻪ‬ ‫ﺗﻜﻠﻴﻒ وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺻﻞ را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ روﺷﻦ ﻧﺴـﺎﺧﺖ و ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ ﻧﻬـﺎﻳﻲ آن را ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻮراي ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻠﻞ ﺣﻮاﻟﻪ داد اﻣﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري ﻛﺮدﻫﺎ را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﻨﺘﻔﻲ‬ ‫ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺎز ﻫﻢ ﺗﻦ درﻧﺪاد و ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ ﺗﻬﺪﻳـﺪﻫﺎي‬

‫‪111‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻣﻜﺮر اﻧﮕﻠﻴﺴﻴﺎن و ﺑﻤﺒﺎران ﮔﺎه ﺑﻪ ﮔﺎه)وﻟﻲ ﺧﻔﻴﻒ( ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ از ﺳـﻮي آﻧـﺎن‪ ،‬در‬ ‫ﺑﺨﺶﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻣﺠﺎور ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اداﻣﻪ داد‪.‬‬ ‫وﺿﻊ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اداﻣﻪ داﺷﺖ ﺗـﺎ در اواﻳـﻞ ﺧﺮدادﻣـﺎه ﺳـﺎل ‪ 1924‬ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﭘﻴﻤﺎن ﻟﻮزان در ﺑﻴﻦ ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻪ اوج رﺳـﻴﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲﻫـﺎ اﺑﺘـﺪا‬ ‫ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ را ﺑﻪ ﺷﺪت ﺑﻤﺒﺎران ﻛﺮدﻧﺪ و در اواﺧﺮ ﺗﻴﺮﻣﺎه ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻣﻘﺎوﻣـﺖ ﺷـﺪﻳﺪ‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد آﻧﺠﺎ را اﺷﻐﺎل ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻴﺦ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺑﺮزﻧﺠﻪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﺰدﻳﻜﻲﻫﺎي‬ ‫ﻣﺮز اﻳﺮان و ﻋﺮاق رﻓﺖ و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﭼﺮﻳﻜﻲ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ﺑﻌﺪ و ﭘﺲ از اﻟﺤﺎق رﺳﻤﻲ وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺻﻞ ﺑﻪ ﻋﺮاق‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫـﺎي‬ ‫ﻋﺮاﻗﻲ ﺑﺎ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻧﻴﺮوي ﻫﻮاﻳﻲ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺣﻤﻠﻪي ﺷﺪﻳﺪي ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺷـﻴﺦ‬ ‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮدﻧﺪ و وي را ﻣﺠﺒﻮر ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﺮﻳﻮان در اﻳﺮان ﭘﻨـﺎه ﺑﺒـﺮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺷﻴﺦ در آﻧﺠﺎ ﻫﻢ از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺑﺎز ﻧﺎﻳﺴﺘﺎد و ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻛﺮدﻫﺎي اﻳﺮاﻧـﻲ ﺣﻤـﻼت‬ ‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻋﺮاﻗﻲ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1927‬اداﻣﻪ داد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮري ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ در اواﺧﺮ ﺑﻬـﺎر ﺳـﺎل ‪ 1925‬ﺑـﺎﻻﺧﺮه ﻣﺴـﺄﻟﻪي‬ ‫ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻛﺮدن رﺳﻤﻲ وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺻﻞ ﺑﻪ ﻋﺮاق ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣـﻲداﻧـﻴﻢ ﻛـﻪ ﭘﻴﻤـﺎن‬ ‫ﻟﻮزان در ﺳﺎل ‪ 1923‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﻮﺻﻞ را ﺑﻪ ﺷﻮراي ﺟﺎﻣﻌـﻪي ﻣﻠـﻞ ﺣﻮاﻟـﻪ داده‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻮرا ﻧﻴﺰ ﻳﻚ ﻛﻤﻴﺴﻴﻮن ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﻪ وﻻﻳﺖ ﻣﺰﺑﻮر ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﺪت ﺳﻪ ﻣﺎه اول ﺳﺎل ‪ 1925‬در آﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪ و ﮔﺰارش ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﻮراي ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬ ‫ﻣﻠﻞ در ژﻧﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺧﻼﺻﻪي اﻳﻦ ﮔﺰارش ﻣﻔﺼﻞ آن ﺑﻮد ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳـﺖ ﺟﻤﻌﻴـﺖ‬ ‫‪112‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺻﻞ ﻛﺮد و داراي اﺣﺴﺎﺳـﺎت ﻣﻠـﻲ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ و در ﻣﻨﻄﻘـﻪي ﻣﺰﺑـﻮر‬ ‫اﺣﺴﺎس ﻣﻠﻲ ﻋﺮاﻗﻲ ﺑﻮدن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﺷـﻮراي ﺟﺎﻣﻌـﻪي ﻣﻠـﻞ زﻳـﺮ ﻓﺸـﺎر‬ ‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻛﺮد ﻛﻪ وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺻﻞ ﻧﻴﺰ ﺿﻤﻴﻤﻪي ﻋﺮاق ﮔﺮدد ﺑﻪ ﺷﺮط‬ ‫آﻧﻜﻪ‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان "ﻗﻴﻢ" ﻳﻚ ﺳﺮي ﺗﺮﺗﻴﺒﺎت اداري ﺑـﻪ ﺷـﻮراي‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻠﻞ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻛﺮد وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺻﻞ ﺗﻀﻤﻴﻦﻫـﺎي ﻻزم‬ ‫ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺣﻘﻮق ﻣﻠﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﺎ ﻋﺮاق ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﺑﺒﻨﺪد ﻛﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آن ﻗﻴﻤﻮﻣﻴـﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ‬ ‫ﺑﺮ ﻋﺮاق ﺗﺎ ‪ 25‬ﺳﺎل دﻳﮕﺮ اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﺤﺎق ﻣﻮﺻﻞ ﺑﻪ ﻋﺮاق ﺑﺎﻋﺚ اﻳﺠﺎد ﻳﺄس و ﻧﺎرﺿﺎﻳﻲ ﻋﻤﻴﻖ در ﺑﻴﻦ آن دﺳﺘﻪ از‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎﻳﻲ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز اﻣﻴﺪي ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺣﻘﻮق ﻣﻠـﻲ ﺧـﻮد داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ وﻳـﮋه‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎي ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1921‬زﻳﺮ ﻓﺸﺎر ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻋﺮاق ﺗـﻦ داده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺖ ﺳـﺎلﻫـﺎي ‪ 1926‬و ‪1927‬‬ ‫ﺳﺎلﻫﺎي اوج ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺠﺪد اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﻛﺮدﻫـﺎ و ﻫﻤـﻪﮔﻴـﺮ ﺷـﺪن‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛﺮد ﺑﻮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪي اﻳـﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖﻫـﺎ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻛﺮد اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ اﻏﻠﺐ آﻧﻬـﺎ ﻇـﺎﻫﺮاً ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ادﺑﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ "ﺟﻤﻌﻴﺖ ادﺑـﻲ‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن)زاﻧﺴﺘﻲ ﻛﻮردﺳﺘﺎن(" ﻛﻪ ﺧﻴﻠﻲ زود ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﺮداﺧـﺖ‪.‬‬ ‫‪113‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺣﺘﻲ در رواﻧﺪوز ﺳﻴﺪ ﻃﻪ ﺷﻤﺰﻳﻨﻲ ﺳﻌﻲ ﻧﻤﻮد ﻛـﻪ ﻳـﻚ ﺟﻤﻌﻴـﺖ ادﺑـﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫"ﻫﻮﮔﺮي")اﺗﺤـﺎد( ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر اﺻـﻼح زﺑـﺎن ﻛـﺮدي و آﺷـﻨﺎﻳﻲ ﺑـﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ و‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻛﺮد ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻧﻤﺎﻳﺪ وﻟﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑـﺎ اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﻣﻮاﻓﻘـﺖ ﻧﻨﻤـﻮد‪ .‬در‬ ‫ﻣﻮﺻﻞ ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰ اﺻﻠﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎ در راه اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﺑـﻮد ﻳـﻚ ﺟﻤﻌﻴـﺖ‬ ‫ﻣﺨﻔﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﻴﺸﻜﻪوﺗﻦ)ﺗﺮﻗﻲ( ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻠﻴﺲ ﻛﺸﻒ و ﻣﺘﻼﺷﻲ ﺷـﺪ وﻟـﻲ ﺧﻴﻠـﻲ‬ ‫زود ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺳﺎزﻣﺎن ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ارﺗﺒﺎط و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺑﻴﻦ ﮔﺮوهﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬ ‫ﻛﺮد ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬در ﻛﺮﻛﻮك و ارﺑﻴﻞ ﻧﻴﺰ ﺟﻤﻌﻴـﺖ ﻫـﺎي ﻣﺨﻔـﻲ ﭼﻨـﺪي ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ و ‪ ...‬ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫﺎ در ﺗﻤﺎس ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻓﺸﺎر اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ ﺑﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان از ﻳﻚﺳـﻮ و ﻧﺎرﺿـﺎﻳﻲ ﺧـﻮد ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫اﻳﺮان از ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ )ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻫﻤﻜﺎري وي ﺑﺎ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺳﺮ ﺑﻪ ﻗﻴـﺎم‬ ‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي( ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ در اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﺷـﺪﻳﺪاً ﺗﺤـﺖ ﻓﺸـﺎر‬ ‫ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر در ﺳﺎل ‪ 1927‬ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺮاق وارد ﻣﺬاﻛﺮه ﺷﺪ و اﺟـﺎزه‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ در ﺟﺎي دﻳﮕﺮي دور از ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻫﻴﭻوﺟـﻪ‬ ‫ﺳﺒﺐ ﻗﻄﻊ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ وي و ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از ﺗﻤﺎس او ﺑﺎ ﮔﺮوهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬ ‫ﻛﺮد ﻧﮕﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﺧﺮدادﻣﺎه ﺳﺎل ‪ ،1930‬ﻳﻚ ﭘﻴﻤﺎن ﺗـﺎزه ﺑـﻴﻦ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ و‬ ‫ﻋﺮاق ﺑﻪ ﻗﻴﻤﻮﻣﻴﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ در ﻋـﺮاق ﺧﺎﺗﻤـﻪ داد‪ .‬ﺑـﺪون آﻧﻜـﻪ در اﻳـﻦ ﭘﻴﻤـﺎن‬ ‫ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ اﺷﺎرهاي ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻠﺖ ﻛﺮد و ﺣﻘﻮق وي در ﻋﺮاق ﺑﺸﻮد‪ .‬اﻳـﻦ اﻣـﺮ‬ ‫ﻣﺠﺪداً ﺳﺒﺐ اﺑﺮاز ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ از ﺟﺎﻧﺐ ﻛﺮدﻫﺎ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪي اوج آن‬ ‫‪114‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﻴﺎم ﻣﺮدم ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ در ﺷﻬﺮﻳﻮرﻣﺎه آن ﺳﺎل ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻗﻴـﺎم‬ ‫ارﺗﺶ ﻋﺮاق ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﻤﻌﻴﺖ آﺗﺶ ﮔﺸﻮد و ﭼﻨﺪﻳﻦ ده ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد ﻛﻪ ﻫﻴﭽﮕﺎه از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺑﺎز ﻧﺎﻳﺴﺘﺎده ﺑـﻮد ﭼﻨـﺪ روز ﺑﻌـﺪ از‬ ‫اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﺷﺪﻳﺪاً ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ اﻋﺘﺮاض ﻧﻤﻮد و اﻋﻼم داﺷﺖ ﻛﻪ " اﻛﻨﻮن دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ روﺷﻦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك ﺑـﻴﻦ ﻛﺮدﻫـﺎ و‬ ‫ﻋﺮبﻫﺎ ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ" ﺑﺎﻻﺧﺮه ﭘﺲ از ﻳﻚ ﺳﺮي اﻋﻼﻣﻴـﻪ و ﻋـﺮض ﺣـﺎل‪ ،‬در‬ ‫ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮداﺷﺖ و ﻗﻮاي او ﺷﻬﺮ ﭘﻨﺠﻮﻳﻦ را ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار داد‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﻦ ﺑﺎرِ او روي ﻫﻢ رﻓﺘﻪ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﭼﻨـﺪاﻧﻲ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻧﻴـﺎورد‪ ،‬و‬ ‫ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1931‬از ﻃﺮﻳﻖ ﭘﻨﺠﻮﻳﻦ ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ ﻣﺮﻳﻮان در اﻳﺮان ﭘﻨـﺎه‬ ‫ﺑﺮد‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﻧﻴﺰ ﭼﻮن ﻣﺘﻮﺟﻪ آﻣﺎدﮔﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان ﻋﻠﻴﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺮدﻳـﺪ‬ ‫از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺮاق ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻣﺬاﻛﺮه ﻛﺮد و در ﭘﺎﻳﺎن‪ ،‬در اواﺧﺮ اردﻳﺒﻬﺸﺖﻣﺎه ﺳﺎل‬ ‫‪ 1931‬ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ "ﻧﺎﺻﺮﻳﻪ" ﺗﺒﻌﻴﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﻮد ﻳﻚ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ در ﺳﺎل ‪ 1940‬درﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪ ﻛﻪ از اوﺿﺎعِ ﭘﺪﻳـﺪه‬ ‫آﻣﺪه ﺑﺮ اﺛﺮ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻜﻨﺪ و ﻧﻈﺮ ﻣﺴﺎﻋﺪ اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲﻫـﺎ را ﺑـﺮاي‬ ‫ﻫﺪف ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺧﻮد ﻳﻌﻨﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺟﻠﺐ ﻧﻤﺎﻳﺪ؛ اﻣﺎ در اﻳﻦ ﻛﺎر‬ ‫ﺗﻮﻓﻴﻘﻲ ﻧﻴﺎﻓﺖ و ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ‪ ،‬ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ ﻧﺎﺻـﺮﻳﻪ ﺗﺒﻌﻴـﺪ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﺑﻬﺎر ﺳﺎل ‪ ،1956‬ﻳﻌﻨﻲ دو ﺳﺎل ﭘـﻴﺶ از ﺳـﺮﻧﮕﻮﻧﻲ رژﻳـﻢ‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﻗﺎﺳﻢ‪ ،‬در ﻳﻚ ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن در ﺑﻐﺪاد درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫‪115‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫در ﻣﻮرد ﻛﺸﻮر "ﻋﺮاق" ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1932‬ﻋـﺮاق ﭼـﻮن‬ ‫ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻠﻞ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺮدﻫـﺎ در‬ ‫ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻠﻞ و ﻳﺎدآوري وﻋﺪهﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛـﻪ در ﻣـﻮرد‬ ‫اداره ي ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎر ﻛﺮدﺳﺘﺎن داده ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬ﻟـﻴﻜﻦ رأي ﺻـﺎدر ﺷـﺪه از ﺳـﻮي‬ ‫ﻛﻤﻴﺘﻪي ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻠﻞ در ژﻧﻮ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ‪" :‬ﮔﻤﺎن ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﺻـﻼﺣﻴﺖ ﭘـﺮداﺧﺘﻦ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري ﺑﻌﻀﻲ از اﻗﻠﻴﺖﻫﺎ در ﻋﺮاق را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ"!!‪.‬‬

‫‪2‬ـ ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ ﺑﺎرزان‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎري ﻛﻪ ﻧﺎم ﺑﺎرزاﻧﻲﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟـﺪي در ﻳـﻚ ﻗﻴـﺎم ﻋﻠﻴـﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﻣﺮﻛﺰي ﻣﻄﺮح ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬در اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و در ﺳﺎل ‪ 1909‬ﻣﻴﻼدي اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻗﺒﻠﻲ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ آﻣﺪه "ﺗﺮكﻫﺎي ﺟﻮان" ﭘـﺲ از‬ ‫آﻧﻜﻪ ﺷﺒﻪﻛﻮدﺗﺎي ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ را در ﺑﻬﺎر ﺳـﺎل ‪ 1909‬درﻫـﻢ ﺷﻜﺴـﺘﻨﺪ و‬ ‫ﻫﻤﻪي اﻫﺮمﻫﺎي ﻗﺪرت را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻢﻛﻢ ﻓﺸﺎر ﺑﺮ ﻣﻠﻴﺖﻫﺎي ﻏﻴﺮﺗـﺮك‬ ‫را آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ و از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻴﻬﻦﭘﺮﺳﺘﺎن ﻛﺮد را ﻗﺪﻏﻦ ﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﭼﻨـﺪ ﻣـﺎه‬ ‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻗﺪﻏﻦ ﻛﺮدن‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﺑﺎرزاﻧﻲ ﺑﻪ ﻗﻴﺎم ﺑﺮﺧﺎﺳـﺖ و در اوﻟـﻴﻦ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﺮك را ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ وي ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ داد‪ .‬ﻗﻴﺎم ﻛﻢﻛﻢ ﺑﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن و ﺑـﻪ وﻳـﮋه ﺑﺘﻠـﻴﺲ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺳﺮاﻳﺖ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﺳﺎل ‪ 1910‬ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻣﻨﻄﻘـﻪي ﺑـﺎرزان را‬

‫‪116‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺗﺮك ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺑﺎرزاﻧﻲﻫﺎ ﻫﻢ در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺧﻮد ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن‪ ،‬ﻗﻴـﺎم ﺑﺘﻠـﻴﺲ‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﺳﺮﻛﻮب ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﺎل ‪ 1913‬ﺿﻤﻦ ﻳﻚ ﺳﺮي ﺑﺎزداﺷﺖ ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻪ اﺗﻬﺎم ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬ ‫ﻣﺮﻛﺰي‪ ،‬ﻣﺠﺪداً ﻧﺎم ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬـﺖ وي ﺑـﻪ اﻳـﺮان‬ ‫ﻓﺮار ﻛﺮد وﻟﻲ در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻋﺸﺎﻳﺮ "ﺷﻜﺎك" ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺨﺼـﻲ ﺑـﻪ ﺣﻴﻠـﻪ دﺳـﺘﮕﻴﺮ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ و ﺗﺤﻮﻳﻞ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ داده ﺷـﺪ‪ ،‬و ﺑـﺎﻻﺧﺮه در ﺳـﺎل ‪ 1914‬ﺑـﻪ دار‬ ‫آوﻳﺨﺘﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﺛﺎﻧﻲ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ) زﻳﺮا ﻛﻪ ﭘﺪرﺑﺰرﮔﺶ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﻧﺎم داﺷﺖ( داراي ‪ 4‬ﺑﺮادر ﻛﻮﭼﻚﺗـﺮ از ﺧـﻮدش ﺑـﻪ ﻧـﺎمﻫـﺎي‬ ‫"اﺣﻤﺪ" و "ﺑﺎﺑﻮ" و "ﻣﺼﻄﻔﻲ" و "ﺻﺪﻳﻖ" ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از او ﺑـﺮادرش "اﺣﻤـﺪ"‬ ‫رﻳﺎﺳﺖ ﺑﺎرزان را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و از ﻧﻈﺮ ﻣﺬﻫﺒﻲ در ﺑﻴﻦ ﻋﺸﻴﺮهي ﺧـﻮد اﻋﺘﺒـﺎر‬ ‫ﺷﺎﻣﺨﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫در ﺳﺎل ‪ 1919‬ﻛﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﺮدﻧﺸـﻴﻦ ﺷـﻤﺎل ﻋـﺮاق اﻣـﺮوزي)‬ ‫ﺑﺎدﻳﻨﺎن ـ زاﺧﻮ ـ ﻋﻤﺎدﻳﻪ( اﻋﻤﺎل ﻧﻔﻮذ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ وﻳﮋه ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ آﺷـﻮرﻳﺎن‬ ‫آواره ﺷﺪه را در آن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺳﻜﻨﻲ دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻪ ﺑﺎرزاﻧﻲﻫﺎ ﻫﻢ ﺟﺰو آن‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و دو اﻓﺴﺮ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻫﻢ در اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﻛﺸﺘﻪ ﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫وﻟﻲ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭼﻨﺪان داﻣﻨﻪ ﭘﻴﺪا ﻧﻜﺮد و ﺑﺎ اﺳﺘﻘﺮار ﻋﺪهﻳﻲ از آﺷﻮرﻳﺎن در "ﻋﻤﺎدﻳﻪ"‬ ‫ﻣﻮﻗﺘﺎً ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫‪117‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫از ﺳﺎل ‪ 1927‬ﻛﻢﻛﻢ زﻣﺰﻣﻪﻫﺎﻳﻲ در ﻣﻮرد ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ ﺑﺎرزاﻧﻲ ﺷﻴﻮع ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آﻧﻬﺎ ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ ﻣﺬﻫﺐ ﺟﺪﻳﺪي را اﺑﺪاع ﻛﺮده و ﻳﺎ ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮك‬ ‫را ﻛﻪ در اﺳﻼم ﺣﺮام اﺳﺖ ﺑﺮاي ﭘﻴﺮوان ﺧﻮد آزاد ﻛﺮده‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﮔﺮوﻳـﺪه‬ ‫و ﻳﺎ ﺣﺘﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺧﺪاﺋﻲ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ! در ﭘﺨﺶ اﻳﻦ ﺷـﺎﻳﻌﺎت ﻣﻘﺎﻣـﺎت‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻛﻮﺷﺶ زﻳﺎدي ﻛﺮدﻧﺪ و داﻣﻨﻪي ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت در اﻳﻦ ﺑﺎره را ﭼﻨﺎن وﺳـﻌﺖ‬ ‫ﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺳﺎلﻫﺎ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷـﺖ ﺷـﻴﺦ اﺣﻤـﺪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴـﻖ در‬ ‫ﻣﻮرد درﺟﻪي ﺻﺤﺖ و ﺳﻘﻢ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎ و ﻣﻨﺸﺄ اﺻﻠﻲ اﻧﺘﺸﺎر آﻧﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸـﻜﻞ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا ﺣﻘﻴﻘﺖ در ﻣﻮرد ﺟﻨﺒﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﻣﺴﻠﻢ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻟﺸﻜﺮﻛﺸـﻲ ارﺗـﺶ ﻋـﺮاق ﺑـﺎ ﻛﻤـﻚ ﺑـﻲدرﻳـﻎ‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺑﺎرزان در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1931‬ﺗـﺎ ‪ 1933‬و ﺑﻤﺒـﺎران ﺷـﺪﻳﺪ‬ ‫روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻛﺮدﺳﺘﺎن از ﺳﻮي ﻧﻴﺮوي ﻫﻮاﻳﻲ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﻓـﺎع از اﺳـﻼم و‬ ‫ﺑﺎز آوردن ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺮ اﺳﻼم واﻗﻌﻲ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ!!‪.‬‬ ‫در اواﻳﻞ ﻣﺮدادﻣﺎه ﺳﺎل ‪ 1930‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻗﻴﺎم آرارات در ﺗﺮﻛﻴﻪ) ﻛﻪ ﺷـﺮح آن‬ ‫در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺑﻌﺪي اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ(‪ .‬ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ ‪ 200‬ﺗﺎ ‪ 300‬ﻧﻔـﺮ از‬ ‫اﻓﺮاد ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻳﺎري ﻗﻴﺎمﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻫﻤﺴﺎﻳﻪي ﺧﻮد در ﺧﺎك ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻋﻤﻞ ﺳﺒﺐ اﻋﺘﺮاض رﺳﻤﻲ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ ﺳﻔﻴﺮ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪي ﺑﻌـﺪ‪،‬‬ ‫دﺳﺘﻪي دوﻣﻲ از اﻓﺮاد ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ ﺑﻪ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﺗﺮﻛﻴـﻪ ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷـﺪﻧﺪ وﻟـﻲ ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﺮكﻫﺎ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ در ﻣﺮز ﻣﺘﻤﺮﻛـﺰ ﻛـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ درﮔﻴـﺮ ﺷـﺪﻧﺪ و‬ ‫‪118‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﺮﻛﻴﻪ در آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﺗﻮﺳﻌﻪي ﻣﺪاﺧﻠﻪي ﺑﺎرزاﻧﻲﻫﺎ و‬ ‫ﮔﺴﺘﺮش ﺟﻨﺒﺶ در آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﻫﻤﻜﺎري ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ ﺑﺎ ﻗﻴﺎمﻛﻨﻨﺪﮔﺎن‬ ‫ﻛﺮد در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻧﻴﺎﻓﺖ و در اواﺧﺮ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن آن ﺳﺎل ﻋﺪهﻳـﻲ از‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ از ﻣﺮز ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ در ﻧﺰد ﺧﻮد ﭘﻨﺎه داده‪ ،‬ﺗﺎ ﺟـﺎﺋﻲ ﻛـﻪ دوﻟـﺖ‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﻪ از ﻋﺮاق ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻧﻤﻮد ﺳﺮﺑﺎزان ﺗﺮك در ﺗﻌﻘﻴﺐ آﻧﺎن اﺟﺎزهي ﻋﺒﻮر از ﻣـﺮز‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻮرد واﻗﻊ ﻧﺸﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻳـﻚ ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ در ﭘـﺎﻳﻴﺰ‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1931‬ﻋﺮاق ﺧﻮد ﭘﺲ از ﺗﻬﻴﻪي ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ‪ ،‬ارﺗﺶ ﺧـﻮد را ﺑـﺮاي ﺳـﺮﻛﻮب‬ ‫ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ ﺑﻪ ﺑﺎرزان ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬ ‫ﻗﺒﻞ از آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﺷـﻴﺦ اﺣﻤـﺪ ﺑـﺎرزان ﺑـﺎ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋـﺮاق و‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1931‬ﺗﺎ ‪ 1933‬ﺑﭙﺮدازﻳﻢ ﻻزم اﺳﺖ اﺷﺎرهﻳﻲ ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ‬ ‫اﻧﺘﺨﺎب ﭼﻨﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ از ﺳﻮي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺮاق ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺑﺎرزان ﺑﺸﻮد‪:‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ در ﺷﺮح ﻣﺒﺎرزات ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤـﻮد ﺑﺮزﻧﺠـﻲ در زﻣﻴﻨـﻪي ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬ ‫ﻛﺸﻮر ﻋﺮاق آﻣﺪ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1930‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﺮ ﻗﻴﻤﻮﻣﻴﺖ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎي ﻛﺒﻴﺮ ﺑـﺮ ﻋـﺮاق‬ ‫ﭘﺎﻳﺎن داده ﺷﺪ و دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻳﻌﻨﻲ در ﺳﺎل ‪ 1932‬ﻫﻢ‪ ،‬ﻋﺮاق رﺳـﻤﺎً ﭼـﻮن ﻳـﻚ‬ ‫ﻛﺸﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﻋﻀﻮﻳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻠﻞ ﻣﺘﺤﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬در ﻓﺎﺻﻠﻪي اﻳـﻦ دو‬ ‫ﺳﺎل ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺳﻪ واﻗﻌﻪي ﻣﻬﻢ در ﻣﻮرد ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻛﺮد اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪:‬‬

‫‪119‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻧﺨﺴﺖ ـ ﺗﺮﻛﻴـﻪ ﻣﻮﻓـﻖ ﺷـﺪ ﺟﻨـﺒﺶ آرارات را ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ از ﺑـﺰرگﺗـﺮﻳﻦ‬ ‫ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﻛﺮد ﺑﻮد در ﻫﻢ ﺷﻜﻨﺪ و ﺗﺎ ﻣﺪت ﭼﻨـﺪ ﺳـﺎﻟﻲ ﺧﻴـﺎل ﺧـﻮد را از‬ ‫ﺟﻬﺖ ﻛﺮدﻫﺎ آﺳﻮده ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫دوم ـ در اﻳﺮان‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺿﺎﺧﺎت ﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﻳﻜﺴﻮ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻗﻴﺎم "ﺳﻤﻜﻮ"‬ ‫را در ﺷﻤﺎل و "ﺟﻌﻔﺮ ﺳﻠﻄﺎن اوراﻣﻲ" را در ﺟﻨﻮب ﺑﻪ ﺳﻮد ﺧﻮد ﺣـﻞ ﻛﻨـﺪ و از‬ ‫ﺳﻮي دﻳﮕﺮ در ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ﺟﻨﺒﺶ آرارات ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘـﻪي ﺷـﻤﺎﻟﻲ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن اﻳـﺮان‬ ‫)ﻛﺮدﻫﺎي ﺟﻼﻟﻲ( را ﻧﻴﺰ ﻛﻢوﺑﻴﺶ در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺮكﻫﺎ ﻫﻤﻜﺎري دوﺳـﺘﺎﻧﻪ‬ ‫و ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﻴﺎورد‪.‬‬ ‫ﺳﻮم ـ ﻋﺮاق ﻫﻢ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزهي ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪي ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳـﺎﻟﻪي ﺷـﻴﺦ‬ ‫ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮزﻧﺠﻲ ﺧﺎﺗﻤﻪ دﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻋﺮاق ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻫﻢ در ﻣﺬاﻛﺮات ﺑـﺎ ﺣﻜﻮﻣـﺖﻫـﺎي اﻳـﺮان و‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻳﻚ ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﻫﻤﺎﻫﻨـﮓ ﻋﻠﻴـﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﻛﺮدﻫـﺎ‪ ،‬و‬ ‫آرزوي ﺣﻞ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻛﺮد‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻃـﻮر ﻛﺎﻣـﻞ ادا ﻛـﺮده و دﺳـﺖ‬ ‫ﻛﺎﻣﻼً ﭘ‪‬ﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻮن ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞِ داراي " ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻛﺎﻣﻞ"‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻀﻮﻳﺖ ﺷﻮراي ﻣﻠﻞ ﻣﺘﺤﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻣـﻲﺑﺎﻳﺴـﺘﻲ ﺑـﺮ آﺧـﺮﻳﻦ ﭘﺎﻳﮕـﺎه‬ ‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻬﺘﺮ‪" :‬ﻋﺪم اﻃﺎﻋﺖ ﻛﺎﻣﻞ" ﻛﺮدﻫﺎ در ﺧﺎك ﺧﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺑﺎرزان ﻛﻪ از اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺘﺮاﺗﺰﻳﻚ ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهاي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد ﻓﺎﻳﻖ آﻳﺪ‪.‬‬

‫‪120‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ درﮔﻴﺮيﻫﺎي ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ‪ ،‬در ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺳﺎل ‪ 1931‬ﺑﺎ ﻋﺸﻴﺮهي "ﻫ‪‬ﺮﻛـﻲ"‬ ‫ﺑﻪ رﻫﺒﺮي " ﺷﻴﺦ رﺷﻴﺪ ﻟﻮﻻن" )ﺷﻴﺦ ﻧﺎﺣﻴﻪي ﺑﺮادوﺳﺖ( روي داد‪ .‬ﺷـﻴﺦ رﺷـﻴﺪ‬ ‫ﻟﻮﻻن ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﺬﻫﺒﻲ آدم ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻌﺼﺒﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺧﺒﺮدار ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﻴﺦ ﺑﺎرزان ﺑﺎ آﺷﻮرﻳﺎنِ ﻣﺴﻴﺤﻲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﻤﺪﺳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ!‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬ﺷﻴﺦ رﺷﻴﺪ ﭼﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺎﻳﻌﺎت ﻛﻪ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎً از ﺳﻮي ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺮاق اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻗﻠﺒﺎً ﺑﺎور ﻛـﺮده‬ ‫و ﭼﻪ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﺑﺎور آوردن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑـﺎرزان ﺣﻤﻠـﻪ ﺑـﺮد و در اﺑﺘـﺪا‬ ‫ﻏﻨﺎﻳﻤﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد؛ وﻟﻲ ﺑﺎرزاﻧﻲﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ وي را ﺗﻨﺒﻴﻪ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻋﻤﻞ ﺑﻬﺎﻧﻪﻳﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺮاﻗﻲ داد ﺗﺎ اﺧﻄﺎري ﺑﺮاي ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ و‬ ‫ﭼﻮن اﻳﻦ اﺧﻄﺎر ﺑﻲﺟﻮاب ﻣﺎﻧﺪ در اواﺧﺮ ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺳﺎل ‪ 1931‬دﺳﺘﻪﻫﺎﻳﻲ از ارﺗـﺶ‬ ‫ﻋﺮاق ﺑﻪ ﺑﺎرزان ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ؛ وﻟﻲ اﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ ﺷﻜﺴـﺖ ﺧـﻮرد و ﻋـﺪهي‬ ‫زﻳــﺎدي از اﻓــﺮاد ﻋﺮاﻗــﻲ ﺑــﻪ دﺳــﺖ ﺑــﺎرزاﻧﻲﻫــﺎ اﺳــﻴﺮ ﺷــﺪﻧﺪ‪ .‬ﻓــﺮداي آن روز‬ ‫ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎﻫﺎي ﻧﻴﺮوي ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﺑﻤﺒﺎران ﺑﺎرزان ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫دو ﻣﺎه ﭘﺲ از ﺣﻤﻠﻪي اوﻟﻴﻪ‪ ،‬در وﺳﻂ زﻣﺴﺘﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺷﺪﻳﺪ دﻳﮕﺮي ﺑـﻪ ﺑـﺎرزان‬ ‫اﻧﺠﺎم ﺷﺪ؛ وﻟﻲ اﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ در ﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺷﺪ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺮاق ﺑﻪ ﻧﺎﭼـﺎر‬ ‫ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻬﺎر ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ در روزﻫﺎي آﺧـﺮ اﺳـﻔﻨﺪ‪ ،‬ارﺗـﺶ ﻋـﺮاق ﺑـﺎ ﻧﻔـﺮات و‬ ‫ﺗﺠﻬﻴﺰات ﻓﺮاوان و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻧﻴﺮوي ﻫﻮاﻳﻲ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺣﻤﻠﻪي ﺧﻮد را آﻏﺎز ﻛـﺮد و‬ ‫وارد ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺷﻴﺮوان ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎرزاﻧﻲﻫﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﻜﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧـﻪ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧـﺪ و‬ ‫‪121‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺗﻠﻔﺎت زﻳﺎدي ﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي دوﻟﺘﻲ وارد آوردﻧﺪ اﻣﺎ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﺠﺒـﻮر ﺷـﺪﻧﺪ در زﻳـﺮ‬ ‫ﻓﺸﺎر ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻢﻛﻢ ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﻨﻨﺪ و در اواﺧﺮ ﻓﺮوردﻳﻦﻣﺎه روﺳﺘﺎي "ﺑﺎرزان"‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﻗﻮاي دوﻟﺘﻲ درآﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﻫﻤﻪي اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺣﻤﻼت ﭼﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎرزاﻧﻲﻫﺎ ﭼﻨﺎن ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻋﺮاﻗـﻲ‬ ‫ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺮﺗﺐ از ﻧﻴﺮوي ﻫﻮاﻳﻲ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻳﺎري ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ؛ ﺗﺎ آﻧﻜـﻪ ﺑـﺮ‬ ‫اﺛﺮ ﺳﻘﻮط ﻳـﻚ ﻫﻮاﭘﻴﻤـﺎي اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ و اﺳـﻴﺮ ﺷـﺪن ﺳﺮﻧﺸـﻴﻨﺎن آن ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﺑﺎرزاﻧﻲﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺬاﻛﺮاﺗﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و ﺷﻴﺦ اﺣﻤﺪ ﺷﺮوع ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑـﻪ‬ ‫اﻋﻼم آﺗﺶﺑﺲ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺮاﻗﻲ از اﻳﻦ آﺗﺶﺑﺲ ﻣﻮﻗﺘﻲ ﺑﺮاي ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻮاﺿﻊ و ﺗﻜﻤﻴـﻞ ﻗـﻮاي‬ ‫ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدﻧﺪ و در اواﻳﻞ ﺧﺮدادﻣﺎه ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻓﺴﺮان اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و ﭘﺸـﺘﻴﺒﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﻲدرﻳﻎ ﻧﻴﺮوي ﻫﻮاﻳﻲ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪي ﻧﻬﺎﻳﻲ و ﺷﺪﻳﺪ ﺧﻮد را آﻏﺎز ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻴﺦ‬ ‫اﺣﻤﺪ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺑﻬﻤﺮاه ﻋﺪهﻳﻲ در ﺣﺪود ‪ 400‬ﻧﻔﺮ از اﻓﺮاد ﺧـﻮد از ﻣـﺮز‬ ‫ﺑﮕﺬرد و ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺗﺮك ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺮكﻫﺎ ﻫﻢ ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮد ﺷﻴﺦ را ﺑﺎ ﻋﺪهﻳﻲ از اﻃﺮاﻓﻴﺎﻧﺶ اﺑﺘـﺪا ﺑـﻪ اﺳـﺘﺎﻧﺒﻮل و‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ "ادرﻧﻪ" در ﻣﺮز ﺑﻠﻐﺎرﺳﺘﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﺳﺘﻪاي از ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ را ﻫـﻢ‬ ‫ﺑﻪ اﺗﻬﺎم آﻧﻜﻪ ﮔﻮﻳﺎ در ﻗﻴﺎم آرارات ﺷﺮﻛﺖ داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ اﻋـﺪام ﻧﻤﻮدﻧـﺪ! و ﺑـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﻮﻃﺌﻪ و ﻫﻤﻜﺎري ﻣﺸﺘﺮك ﻋﺮاق و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻓﻌﺎل ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ‬ ‫آﺧﺮﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪي ﻛﺮد در ﻋﺮاقِ ﻗﺒﻞ از ﺟﻨﮓ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻞ دوم ﺧﺎﺗﻤـﻪ داد‪.‬‬ ‫‪122‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪)1932‬اواﺧﺮ ﭘﺎﻳﻴﺰ( ﺗﺮكﻫﺎ ﺷﻴﺦ اﺣﻤـﺪ را ﺑـﺎ ﻋـﺪهﻳـﻲ از‬ ‫ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ و از ﺟﻤﻠﻪ دو ﺑﺮادر ﻛﻮﭼﻚﺗﺮش ﻣ‪‬ﻼ ﻣﺼـﻄﻔﻲ و ﺷـﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪﺻـﺪﻳﻖ‬ ‫آزاد ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﻛﻪ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑـﻪ ﻣﻨﻄﻘـﻪي ﺑـﺎرزان ﺑﺎزﮔﺸـﺘﻪ و ﺑـﻪ ﻛﻤـﻚ‬ ‫ﺳﻼحﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪن ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ در ﻛﻮهﻫﺎ ﻣﺨﻔﻲ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻨﮓ‬ ‫ﭼﺮﻳﻜﻲ ﺗﺎزهاي ﻋﻠﻴﻪ ﻋﺮاق ﺑﺮاه اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ...‬ﺑﻄﻮري ﻛﻪ در ﺑﻬﺎر ﺑﻌﺪ)ﺳﺎل ‪،(1933‬‬ ‫ﺑﺎ ﺣﺪود ‪ 300‬ﭼﺮﻳﻚ ﻛﺎرآزﻣﻮده ﭼﻨﺎن ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻋﺮاﻗﻲ را در ﻓﺸﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻠﻚ ﻓﻴﺼﻞ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺷﺨﺼﺎً از ﺳـﻔﻴﺮ ﺗﺮﻛﻴـﻪ در ﺑﻐـﺪاد ﺑﺨﻮاﻫـﺪ ﻛـﻪ ﺗﺮﻛﻴـﻪ‬ ‫ﻋﺮاﻗﻲﻫﺎ را در ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ﺑﺎرزاﻧﻲﻫﺎ ﻳﺎري دﻫﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﺑﻬﺎر ﺳﺎل ﺑﻌﺪ)‪ ،(1934‬ﺑﺮادران ﺑﺎرزاﻧﻲ ﺑﻬﻤﺮاه ﺣﺪود ﻫﺸﺘﺎد ﺗﻦ‬ ‫از اﻓﺮاد ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺮاﻗﻲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ اﺑﺘـﺪا ﺑـﻪ ﻧﺎﺻـﺮﻳﻪ و‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺪﻧﺪ و درآﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ؛ ﺗﺎ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ 1934‬ﻛـﻪ ﻣ‪‬ـﻼ‬ ‫ﻣﺼﻄﻔﻲ از آﻧﺠﺎ ﻓﺮار ﻛﺮد و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺑﺎرزان رﺳﺎﻧﺪه و ﺟﻨﺒﺶ دﻳﮕـﺮي‬ ‫را آﻏﺎز ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﺨﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﻛـﺮد ﭘـﺲ‬ ‫از ﺟﻨﮓ دوم ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪123‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺮﻛﻴﻪ‬ ‫اﻟﻒ ـ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺮﻛﻴﻪ و ﻧﻘﺶ ﻛﺮدﻫﺎ‬ ‫در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ ﻛﻪ ژﻧﺮال ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤـﺎل)آﺗـﺎﺗﻮرك( ﺑﻌـﺪ از‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﺑـﺎ ﺑﺮﭘـﺎﻳﻲ و رﻫﺒـﺮي ﻳـﻚ ﺟﻨـﺒﺶ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻳﺴـﺘﻲ‬ ‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ را از ﺧﺎك ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ ﺧـﺎرج ﺑﺮاﻧـﺪ و ﺑـﺎﻻﺧﺮه در ﺳـﺎل ‪1923‬‬ ‫رﺳﻤﺎً ﻛﺸﻮر ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻓﻌﻠﻲ را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺳﺎزد‪.‬‬ ‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ‪ 19‬و اواﻳـﻞ ﻗـﺮن‬ ‫‪ 20‬ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول آﺧﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻮد ﮔﺮﭼﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺤﻠﻴﻞ رﻓﺘﻦ ﻛﺎﻣﻞ ﻗـﻮاي‬ ‫ﺗﺮك و ﺗﺠﺰﻳﻪي اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻳﻚ ﻧﺴـﻞ از اﻓﺴـﺮان و‬ ‫اﻓﺮاد ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺷﺪ ﻛﻪ در ﻛﻮرهي ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ آﺑﺪﻳﺪه ﮔﺸـﺘﻪ و ﺑـﻪ ﻓﻨـﻮن‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ ﺟﻨﮓ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ژﻧﺮال ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل در زﻣﺮهي ﻣﻌﺮوفﺗـﺮﻳﻦ‬ ‫اﻳﻦ اﻓﺴﺮان ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﻃﻲ ﺟﻨﮓﻫﺎي دﻓﺎع از دارداﻧﻞ" ﺑﻪ ﺷـﻬﺮت‬ ‫رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬وي ﺟﺰو "ﺗﺮك ﻫﺎي ﺟﻮان" ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺮك ﻫﺎي ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴـﺖ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ دﻳﺪﻳﻢ در ﺳﺎل ‪ 1908‬ﺑﺎ ﻳﻚ ﻛﻮدﺗﺎ ﻋﻠﻴﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﻋﻤﻼً‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﺷﻜﺎﻻت ﻓﺮاوانِ ﺳﺎلﻫﺎي ﻗﺒﻞ از‬ ‫‪124‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺟﻨﮓ و ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺮوازيﻫﺎي ﺷﻮوﻳﻨﻴﺴﺘﻲ و ﻣﺸﻜﻼت ﻧﺎﺷﻲ از ﺟﻨﮓ ﺑـﻪ آرزوﻫـﺎي‬ ‫ﺧــﻮد ﻧﺮﺳــﻴﺪه ﺑﻮدﻧــﺪ‪ ،‬و ﻫﻤــﻴﻦ اﻣــﺮ ﻣﻮﺟــﺐ ﺗﺸــﺪﻳﺪ و ﺗﻘﻮﻳــﺖ اﺣﺴﺎﺳــﺎت‬ ‫ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲ و ﺗﻌﺼﺐآﻣﻴﺰ آﻧﻬﺎ ﮔﺮدﻳﺪه ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﻲﺻﺒﺮي در ﻓﻜـﺮ رﻫـﺎﻳﻲ ﻣـﻴﻬﻦ‬ ‫ﺧﻮد از ﮔﺮداب ﻓﻼﻛﺖ ﻫﺎي ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺼـﻄﻔﻲ ﻛﻤـﺎل از ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ راه رﺳﻴﺪن ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻫـﺪف را ﺑـﻪ ﺟـﺎي درﻳـﻮزﮔﻲ از آﻣﺮﻳﻜـﺎ و‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻣﺴـﺘﻘﻴﻤﺎً در ﺑـﺮاه اﻧـﺪاﺧﺘﻦ ﻳـﻚ ﺟﻨـﮓ آزادﻳـﺒﺨﺶ و ﺳـﺎزﻣﺎن دادن‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ آن از ﻃﺮﻳﻖ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﻲدﻳﺪ و از ﻫﻤﻴﻦ راه دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻪ ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﮔﺮوه ﻗﺎﺑـﻞ ﺗـﻮﺟﻬﻲ از‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ از ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل در ﺟﻬـﺖ اﻳﺠـﺎد ﺟﻤﻬـﻮري‬ ‫ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺖ ﺗﺮك ﮔﺮدﻳﺪ؟‬ ‫در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روزﻫﺎي ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺷﺎﻳﻌﻪي اﻟﺤﺎق ﺷﺶ وﻻﻳﺖ ﺷـﺮق ﺗﺮﻛﻴـﻪ‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ‪ :‬ارزروم‪ ،‬ﻗـﺎرص‪ ،‬ﺑﺘﻠـﻴﺲ‪ ،‬ارزﻧﺠـﺎن‪ ،‬ﻣـﻮش و وان ﺑـﻪ‬ ‫"ارﻣﻨﺴﺘﺎن" ﻣﻮﺟﺐ ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺷﺪﻳﺪ ﻛﺮدﻫﺎ ﮔﺸﺘﻪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻓﻜﺮ دﻓﺎع از ﺧﻮد و‬ ‫ﻣﺴﻠﺢ ﺷﺪن اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺑﻪ وﻳﮋه ﺑﺎ ﺷـﻜﺎﻳﺖ ﻓﺮاواﻧـﻲ ﻛـﻪ در ﻣـﻮرد‬ ‫ﺑﺪرﻓﺘﺎري و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺟﻤﻬﻮري ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺮدﻫﺎي "ﻗـﺎرص" ﺑـﺮ ﺳـﺮ‬ ‫زﺑﺎنﻫﺎ ﺑﻮد روز ﺑﻪ روز ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ارﻣﻨﻲﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﻛﻪ ﻧﻔـﺮت و ﻛﻴﻨـﻪي‬ ‫ﭼﻨﺪ ﻗﺮن را در دل ﺧﻮد اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ داﺷﺘﻨﺪ و در زﻳﺮ ﻳﻮغ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﻛﻢوﺑﻴﺶ‬ ‫ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻛﺮد ﻗﺘﻞوﻋﺎم و ﺗﺒﻌﻴﺪ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺷﺪت ﻋﻤﻠـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫‪125‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫اﻧﺘﻘﺎم ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻗﻴﻤﺘـﻲ ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ ﺗﺤـﺖ ﺣﺎﻛﻤﻴـﺖ‬ ‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﻋﻴﺎن و اﺷﺮاف ﻛﺮد ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺮاي‬ ‫اﻳﻦ اﻣﺘﻨﺎع داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬آﻧﺎن ﭘﺲ از ﻗﺘﻞوﻋﺎم و ﺗﺒﻌﻴﺪ‪ ‬دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﻲ ارﻣﻨﻲﻫﺎ‪ ،‬ﺛـﺮوت و‬ ‫اﻣﻼك آﻧﺎن را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻛﺮده و ﻃﺒﻌﺎً ﻣﺎﻳﻞ ﺑـﻪ ﭘـﺲ دادن آن ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺴـﺄﻟﻪي‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ ﻫﻢ ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧـﻮد ﻳﻜـﻲ از ﻋﻮاﻣـﻞ ﺗﻤﺎﻳـﻞ و ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﻛﺮدﻫـﺎي‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺳﻨﻲﻣﺬﻫﺐ ﺑﻪ ﺗﺮكﻫﺎي ﻫﻢ ﻣﺬﻫﺐ و ا‪‬ﻛﺮاه آﻧﻬﺎ از ﺗﻦ دادن ﺑﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ‬ ‫ارﻣﻨﻲﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ژﻧﺮال ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل در اردﻳﺒﻬﺸﺖﻣﺎه ﺳـﺎل ‪1919‬‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ ﺑﻪ آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ ﺗﺎ اﻗﺪاﻣﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي‬ ‫از ﺗﻮﺳﻌﻪي ﺷﻮراﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺑﺘﻜﺎر ﺣﺰب ﺳﻮﺳـﻴﺎل دﻣﻜـﺮات ﻛـﺮد ﺑـﺎ اﻟﻬـﺎم از‬ ‫ﺑﻠﺸﻮﻳﻚﻫﺎ در ﺷﻤﺎل ﻛﺮدﺳﺘﺎن )و ﺑﻪ وﻳﮋه در ﻗﺎرص( اﻳﺠﺎد ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ اﻧﺠـﺎم‬ ‫دﻫﺪ‪ ،‬و اﺣﺘﻤﺎﻻً آﻧﻬﺎ را ﺑﺮﭼﻴﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ وي ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن رﺳﻴﺪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ‬ ‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان "ﻧﺠﺎتدﻫﻨﺪهي ﻛﺮدﺳﺘﺎن"‪ ،‬ﻣﺪاﻓﻊ ﺧﻠﻴﻔـﻪي زﻧـﺪاﻧﻲ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي‬ ‫اﺷﻐﺎﻟﮕﺮ " ﻣﺒﺎرزِ راه" آزادي ﺧﺎك اﺳﻼم ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻛﺎﻓﺮ آﻟـﻮده ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ "،‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻃﺮﻓﺪار "اﺗﺤﺎد ﺧﻠﻞﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن )ﺑـﻪ وﻳـﮋه ﺗـﺮكﻫـﺎ و‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ( ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر راﻧﺪن اﺷﻐﺎﻟﮕﺮان از ﻣـﻴﻬﻦ اﺳـﻼﻣﻲ " ﻧﺸـﺎن داد‪ .‬در آﻧﺰﻣـﺎن‬ ‫ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل ﺑﺎ دﻗﺖ از ﺑﻪ ﻣﻴـﺎن آوردن اﺻـﻄﻼح "ﻣﻠـﺖ ﺗـﺮك" ﺧـﻮدداري‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﻴﺸﺘﺮ ار ﺑﺮادري "ﺗﺮكﻫﺎ و ﻛﺮدﻫﺎ" و ﻳﺎ ﻣﻠﺖ "ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ" دم ﻣﻲزد‪.‬‬ ‫‪126‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺸﺨﺺ اﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﺷـﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮔـﺰاري "ﻛﻨﮕـﺮهي‬ ‫وﻻﻳﺖﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ" در اواﺳﻂ ﻣﺮدادﻣﺎه ﺳـﺎل ‪ 1919‬در ارزروم ﺑـﻮد ﻛـﻪ در آن‬ ‫ﭘﻨﺞ وﻻﻳﺖ ﻛﺮد‪ :‬ارزروم‪ ،‬ﺑﺘﻠﻴﺲ‪ ،‬وان‪ ،‬ﻣﻮش و ارزﻧﺠـﺎن ﻛـﻪ ﺑـﻴﺶ از ﻫﻤـﻪ در‬ ‫ﻣﻌﺮض ﺗﻬﺪﻳﺪ اﻟﺤﺎق ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﺷـﺮﻛﺖ ﺟﺴـﺘﻨﺪ)وﻻﻳـﺖ ﺷﺸـﻢ ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻗﺎرص در آﻧﺰﻣﺎن ﺟﺰو ﺟﻤﻬﻮري ﻗﻔﻘﺎز ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻮد(‪ .‬وﻻﻳﺖﻫﺎي ﻛﺮد دﻳﮕـﺮ ﻧﻈﻴـﺮ‬ ‫دﻳﺎرﺑﻜﺮ‪ ،‬ﺧﺎرﭘﻮت)اﻻزﻳﺰ(‪ ،‬درﺳﻴﻢ‪ ،‬ﺳﻴﺮت و ﻏﻴﺮه ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً در ﻣﻌـﺮض اﻳـﻦ‬ ‫ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺷﻌﺎرﻫﺎي دﻓﺎع از ﺧﻠﻴﻔﻪ و ﻣﺬﻫﺐ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد آﻧـﺎن‬ ‫را ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﺪ‪ ،‬از ﺷﺮﻛﺖ در اﻳﻦ ﻛﻨﮕﺮه ﺳﺮ ﺑﺎز زدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻃـﻮﻻﻧﻲ و‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮ ﻫﻴﺠﺎن‪ ،‬ﻛﻨﮕﺮهي ارزروم ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ از ﻫﻤـﻪي راهﻫـﺎي‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از اﻟﺤﺎق وﻻﻳﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن و ﺑـﺮاي آزادي‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻛﻔﺎر آﻟﻮده ﺷﺪه اﺳـﺖ اﺳـﺘﻔﺎده ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻛﻨﮕـﺮه ﺑـﺮ‬ ‫رﻫﺒﺮي ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل در اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه ﻧﻴﺰ ﺻﺤﻪ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﻨﮕﺮهي ارزروم ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﻴﺮوزي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻬﻢ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل ﺑـﻮد‪ .‬ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ‬ ‫ﺑﻌﺪ از ﻛﻨﮕﺮه‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﺮد زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﺎدرﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﺮك ﺳﺎزﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ‬ ‫و آﻣﻮزش دﻳﺪﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻴﺮوﻫـﺎ در اﺑﺘـﺪا ﻋﻠﻴـﻪ ارﻣﻨـﻲﻫـﺎي داﺷـﻨﺎك )ﺣـﺰب‬ ‫ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺖ ارﻣﻨﻲ( و ﮔﺮﺟﻲﻫﺎي ﻣﻨﺸﻮﻳﻚ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﻴﺮوزيﻫـﺎ را‬ ‫در ﺟﻨﮓﻫﺎي اﺳﺘﻘﻼل ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻌﺪ از رﻓﻊ ﺧﻄﺮ از ﺟﺎﻧـﺐ‬

‫‪127‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻣﺮزﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ آزادﻛـﺮدن آﻧـﺎﺗﻮﻟﻲ ﺗـﺮكﻧﺸـﻴﻦ ﮔﺸـﺘﻨﺪ و ﻓﻌﺎﻻﻧـﻪ در‬ ‫ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﺷﺮﻛﺖ ﺟﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺣﺪود ﻳﻚﻣﺎه ﺑﻌﺪ از ﻛﻨﮕـﺮهي ارزروم‪ ،‬ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل ﺑﺮﮔـﺰاري‬ ‫ﻛﻨﮕﺮهي دﻳﮕﺮي در "ﺳﻴﻮاس" و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ "ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻋﻤﻮﻣﻲ" ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳـﺘﻲ‬ ‫ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺑﻪ ﺗﻤـﺎﻣﻲ زﻳـﺮ ﺗﺴـﻠﻂ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي اﺷـﻐﺎﻟﮕﺮ‬ ‫ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﻮد ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪي آﻧﭽﻪ از ﺳﺎزﻣﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ و اداري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﻨﺘﺮل ﻛﻤﻴﺘﻪي ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺮﺟﻊ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ درآﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻢ از ﺳﻮي ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و اداري ﺑﻪ ﻃﻮر وﺳﻴﻌﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل واﻗـﻊ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر رواﺑﻂ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻗﻄﻊ ﻛﺮدﻧـﺪ و اﻳـﻦ‬ ‫اﻣﺮ ﺧﻴﻠﻲ زود ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻘﻮط ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻣﺬاﻛﺮاﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ دوﻟﺖ‬ ‫ﺗﺎزهي اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل و ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل ﺷﺮوع ﺷﺪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻣﻀﺎي ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪﻳﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪي "آﻣﺎﺳﻴﺎ" ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ در آن ﺑﺮ روي ﻳـﻚ اﻧﺘﺨﺎﺑـﺎت ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﺗﻮاﻓـﻖ‬ ‫ﺑﻌﻤﻞ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻋﻼوه در ﻣﻮرد ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﮕﺮ از ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻠﻲ ﻫﻢ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﺪه و درﺑـﺎرهي اﺻـﻮل ﺧﻮدﻣﺨﺘـﺎري ﻛﺮدﻫـﺎ‬ ‫ﻣﻄﻠﺐ ﻛﺸﺪاري ﺑﻪ ﺻﻮرت " ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺣﻘﻮق ﻣﻠﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﺮدﻫﺎ" آﻣﺪه ﺑﻮد‬ ‫ﻛﻪ رﺳﻤﺎً ﺑﻪ اﻃﻼع رؤﺳﺎي ﻣﻬﻢ ﻛﺮد رﺳﺎﻧﺪه ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻨﺘﺞ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي آﺷﻜﺎر ﻫـﻮاداران "ﻗـﻮاي ﻣﻠـﻲ" ﻣﺼـﻄﻔﻲ‬ ‫ﻛﻤﺎل ﮔﺮدﻳﺪ و ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻳﻦ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪ در اواﻳـﻞ‬ ‫‪128‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺳﺎل ‪ 1920‬ﺳﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم "ﻣﻴﺜﺎق ﻣﻠﻲ" ﺑـﻪ ﺗﺼـﻮﻳﺐ رﺳـﺎﻧﺪ ﻛـﻪ در آن اﺻـﻮل‬ ‫ﻣﺼﻮﺑﺎت ﻛﻨﮕﺮهﻫﺎي ارزروم و ﺳﻴﻮاس ﮔﻨﺠﺎﻧـﺪه ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ ﺳـﻨﺪ از ﻧﻈـﺮ‬ ‫واﻗﻊﺑﻴﻨﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ درﺳﺖ از ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺳﺮاﺳﺮي و ﻣﻨﻄﻘﻪﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﻣﺘﻔﻘﻴﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از اﺷﻐﺎل رﺳﻤﻲ‬ ‫اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل و اﻧﺤﻼل ﻣﺠﻠﺲ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﻣﺠﻠﺲ در اواﺧﺮ اردﻳﺒﻬﺸﺖﻣﺎه ﺳﺎل ‪ 1920‬در‬ ‫آﻧﻜﺎرا ﺗﺤﺖ ﻧﺎم " ﻣﺠﻠﺲ ﻛﺒﻴﺮ ﻣﻠﻲ ﺗﺮﻛﻴﻪ" ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﻠﺴﻪ داد و ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ‬ ‫ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﻮهي اﺟﺮاﻳﻲ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻛﺸﻮر ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮري ﻛﻪ در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻗﺒﻠﻲ اﻳـﻦ ﺗﺎرﻳﺨﭽـﻪ آﻣـﺪه اﺳـﺖ از ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت ﻣﺠﻠﺲ ﻛﺒﻴﺮ ﻣﻠﻲ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻳﻜﻲ آن ﺑﻮد ﻛﻪ رﺳﻤﺎً اﻋﻼم ﻛﺮد ﻫﻴﭻ ﻗﺮارداد‬ ‫ﻳﺎ ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮﺟﻮد در اﺳـﺘﺎﻧﺒﻮل ﺗﺤـﺖ‪ ‬اﺷـﻐﺎل ﺑـﻪ اﻣﻀـﺎء‬ ‫رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮد و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ "ﭘﻴﻤﺎن ﺳ‪‬ﻮر" ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻫﻔﺘﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ اﻣﻀـﺎء‬ ‫رﺳﻴﺪ از ﻗﺒﻞ از اﻋﺘﺒﺎر اﻓﺘﺎد‪.‬‬ ‫ﺟﻨﮓ اﺳﺘﻘﻼل ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﺎﻻﺧﺮه در اواﺧﺮ ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ﺳـﺎل ‪ 1922‬ﺑـﺎ ﺷﻜﺴـﺖ و‬ ‫ﻫﺰﻳﻤﺖ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺗﺠﻬﻴﺰ و ﻣﺴﻠﺢ ﺷﺪه و ﺑـﻪ ﻣـﺪت ﺳـﻪ‬ ‫ﺳﺎل ﺑﺨﺶﻫﺎي وﺳﻴﻌﻲ از ﻧﺎﺣﻴﻪي اژه و آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ ﻏﺮﺑﻲ را ﺑﻪ اﺷﻐﺎل ﺧﻮد درآورده‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺧﻮد رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻟﻮزان ﻛﻪ دو ﻣﺎه و ﻧﻴﻢ ﺑﻌﺪ از اﻳـﻦ‬ ‫ﭘﻴﺮوزي ﺑﺰرگ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮاي ﻣﺬاﻛﺮه ﺑﻴﻦ ﺗﺮﻛﻴﻪ از ﻳﻚ ﺳﻮ و ﻫﻔﺖ ﻛﺸـﻮر دﻳﮕـﺮ‬

‫‪129‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ ،‬در ﺳﻄﺢ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ‬ ‫ﺑﺮ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ و دﻳﭙﻠﻤﺎﺳﻲ ﺻﺤﻪ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﮓ اﺳﺘﻘﻼل در واﻗﻊ آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻧﻈﺎﻣﻲ از اﻧﻘـﻼب ﺑـﻮرژوازي ﺗﺮﻛﻴـﻪ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1908‬ﺑﺎ ﻛﻮدﺗﺎي اﺗﺤﺎدﻃﻠﺒﺎﻧﻪ آﻏﺎز ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺟﻨﺒﺶ ﻛﻤﺎﻟﻴﺴﺘﻲ‬ ‫ﺟﻨﺒﺸﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻛﻤﻴﺘﻪي اﺗﺤﺎد و ﺗﺮﻗﻲ را ﻛـﻢﻛـﻢ در ﺧـﻮد ﺟﻤـﻊ‬ ‫آورده ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻨﺎن ﻛﻪ اﺳﺘﺨﻮانﺑﻨﺪي ﺳـﺎزﻣﺎن ﺟﻨـﺒﺶ را ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣـﻲدادﻧـﺪ در‬ ‫ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻣﺮور اﺻﻮل ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ وﻳﮋه از ﺟﻨﺒـﻪﻫـﺎي اﻗﺘﺼـﺎدي و‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺪون ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫از ﻧﻈﺮ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬در ‪ 29‬اﻛﺘﺒـﺮ ﺳـﺎل ‪ ،1923‬ﺟﻤﻬـﻮري ﺗﺮﻛﻴـﻪ ﺑـﻪ رﻳﺎﺳـﺖ‬ ‫ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل رﺳﻤﺎً اﻋﻼم ﮔﺮدﻳﺪ و ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ در ﺳﻮم ﻣﺎرس ‪ 1924‬ﺧﻼﻓـﺖ‬ ‫ﻧﻴﺰ رﺳﻤﺎً ﻟﻐﻮ و ﺑﺮﭼﻴﺪه ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ درﺑﺎرهي آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﻠﻲ ﻛﺮدﻫﺎ ﻣﺮﺑـﻮط ﻣـﻲﺷـﻮد‪ :‬ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ‬ ‫ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل ﻫﺮ اﻧﺪازه ﻛـﻪ در ﻣﺒـﺎرزه ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﻛﺴـﺐ ﻗـﺪرت و اﺳـﺘﻘﺮار‬ ‫ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺟﺪﻳﺪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺮ ﻣﺤﺪودﻳﺖ و اﻋﻤـﺎل‬ ‫ﻓﺸﺎر ﺑﺮ ﻛﺮدﻫﺎ در ﺟﻬﺖ اﻧﺼﺮاف آﻧﺎن از ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺣﻘـﻮق ﻣﻠـﻲ و زﻳـﺮ اﻃﺎﻋـﺖ‬ ‫درآوردن آﻧﻬﺎ ﻣﻲاﻓﺰود‪:‬‬ ‫‪1‬ـ از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻗﺒﻠﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤـﺎل‬ ‫از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﻗﺮاردادﻫﺎي ﭘﻴﻤﺎن ﺳ‪‬ﻮر را ﻛﻪ در آن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ ﻛﺸـﻮر ﻣﺴـﺘﻘﻞ‬ ‫‪130‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ) ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﻧﻘﺎﻳﺺ و ﻣﻌﺎﻳﺒﻲ ﻛﻪ ﺷﺮح آن در ﺟﺎي ﺧﻮد آﻣﺪ( ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻼاﻋﺘﺒﺎر اﻋﻼم ﻛـﺮد و‪ ،‬ﺑـﺎﻻﺧﺮه ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ در ﺳـﺎل ‪ 1923‬ﭘﻴﻤـﺎن‬ ‫"ﻟﻮزان" ﺑﻪ اﻣﻀﺎ رﺳﻴﺪ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺟﺰو ﺧـﺎك ﺗﺮﻛﻴـﻪ‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد اﻣﺎ ﻋﻤﻼً ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﻛﺮدﻫﺎ ﻫﻤﭽﻮن ﻳﻚ ﻣﻠﺖ ﺳﺎﻛﻦ در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﺎ‬ ‫ﺳﻜﻮت ﺑﺮﮔﺰار ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد ﺑﻘﻴﻪي ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻫﻢ‪ ،‬دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ از ﻳﻚ ﺳـﻮ ﺑـﺎﻻﺧﺮه‬ ‫ﺑﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺿﻤﻨﻲ ﺗﺮﻛﻴﻪ اﺳﺘﺎن ﻣﻮﺻﻞ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫـﻲ ﺳـﺎﻳﺮ ﻧـﻮاﺣﻲ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن‬ ‫ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺿﻤﻴﻤﻪي ﻛﺸﻮر ﻋﺮاق ﺗﺎزه ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪه ﮔﺮدﻳﺪ؛ از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﺿﻤﻦ‬ ‫ﻣﺬاﻛﺮه ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻧﻜﺎرا ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ در ‪ 20‬اﻛﺘﺒـﺮ ‪1921‬‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﭘﻴﺮوزي ﻗﻄﻌﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺧﻮد ﺑﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲﻫﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﻮد ﻛـﻪ‬ ‫در ﻗﺒﺎل ﺑﺮﻗﺮاري رواﺑﻂ ﺣﺴﻨﻪ و دوﺳﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺨﺶﻫﺎي از ﻛﺮدﺳﺘﺎن )"ﺟﺰﻳـﺮه" و‬ ‫"ﻛﺮدداغ"( ﺿﻤﻴﻤﻪي ﺧﺎك ﺳﻮرﻳﻪي ﺗﺤﺖ اﻟﺤﻤﺎﻳﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ از ﻧﻈﺮ ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل ﺟﻨﮓ اﺳﺘﻘﻼل‪ ،‬ﻛﺎدرﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﺮﻛﻴـﻪ ﻛـﻪ‬ ‫رﻫﺒﺮي را در ﻫﻤﻪي ﺳﻄﻮح ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﻴﺴـﺘﻤﺎﺗﻴﻚ ﻛﻠﻴـﻪي‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ و ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻛﺮد را ﺑﺮﭼﻴﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻛﻮﺷﺸﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ از ﺳﻮي ﻛﺮدﻫﺎ را ﻋﻘﻴﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ اﺷﺎره ﻛﺮدﻳﻢ‬ ‫ﻛﻪ از ﺳﺎل ‪ 1919‬ﻣﻨﻄﻘﻪي وﺳﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ ﻧﺎﺣﻴﻪي " ﻛﻮﭼﮕﻴﺮي" ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫ﻫﺴﺘﻪي ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺳﺎزﻣﺎن داده ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪131‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫اﻳﻦ ﻫﺴﺘﻪي ﻣﺒﺎرزاﺗﻲ ﮔﺮﭼﻪ ﺗﻨﻬﺎ و ﻣﻨﻔﺮد ﻣﺎﻧﺪه ﺑـﻮد اﻣـﺎ ﺗـﺎ ﺳـﺎل ‪ 1921‬ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻴــﺎت ﺧــﻮد اداﻣــﻪ داد و ﺑــﺎﻻﺧﺮه در اواﻳــﻞ ﻓــﺮوردﻳﻦﻣــﺎه آن ﺳــﺎل ﺗﻮﺳــﻂ‬ ‫ﻛﻤﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎ درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ در ﻣﻨﻄﻘـﻪي "ﻣـﺎردﻳﻦ" ﺟﻨـﺒﺶ‬ ‫دﻳﮕﺮي ﺑﻪ رﻫﺒﺮي "ﭘﻴﺮزاد ﺑﻜﺮ" ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهي ﻳﻜـﻲ‬ ‫از ﻫﻨﮓﻫﺎي ﺣﻤﻴﺪﻳﻪ ﺑﻮد آﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ و در اواﻳﻞ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎﻳﻲ ﻧﺎﻳﻞ آﻣـﺪ‪ .‬در‬ ‫ﻣﺬاﻛﺮاﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ "ﭘﻴﺮزاد ﺑﻜﺮ" و ﻫﻴﺄت ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻛﻤﺎﻟﻴﺴـﺖ در ﺧﺮدادﻣـﺎه آن‬ ‫ﺳﺎل ﺑﻌﻤﻞ آﻣﺪ ﻛﺮدﻫﺎ ﺗﻘﺎﺿﺎﻫﺎﻳﻲ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري ﺑـﺮاي ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬ ‫ﻛﺮد و ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن ﻓﻮري اﻓﺮاد اداري و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﺮك از ﻣﻨﻄﻘـﻪ و ﻧﻴـﺰ ﻓﺮﺳـﺘﺎدن‬ ‫ﻫﻤﻪ ي ﻛﺮدﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ارﺗﺶ ﻛﻤﺎﻟﻴﺴﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﻣﻄـﺮح‬ ‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﻤﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺧﻮاﺳﺖﻫـﺎ را رد ﻧﻜﺮدﻧـﺪ و ﺑـﺮاي ﻛﺴـﺐ وﻗـﺖ‬ ‫ﻣﺬاﻛﺮات را اداﻣﻪ دادﻧﺪ و در اواﺧـﺮ ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎن ﻫﻴـﺄت دﻳﮕـﺮي ﻫـﻢ ﺑـﺎ ﺷـﺮﻛﺖ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻠﻲ ﺑﻪ وان و ﺑﺘﻠﻴﺲ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻌـﺪ از‬ ‫ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﺤﺚ و ﺗﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻛﻪ از ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﺟﻨـﺒﺶﻫـﺎي ﻣﻠـﻲ‬ ‫ﻛﺮد در ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺧﻮدداري ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻫﻢ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺑﺎﻻ دﻳﺪﻳﻢ ﻳـﻚ ﻗـﺮارداد‬ ‫دوﺳﺘﻲ ﺑﺎ ﻛﻤﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎ اﻣﻀﺎء ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ در ﻣﺎه ﻧﻮاﻣﺒﺮ ﻛـﻪ ﺟﻨـﺒﺶ داﺷـﺖ‬ ‫ﻛﻢﻛﻢ ﺑﻪ درﺳﻴﻢ ﻫﻢ ﺳﺮاﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻛﻤﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎ ﺳﺮﻛﻮب آن را آﻏﺎز ﻛﺮدﻧـﺪ و‬ ‫ﺗﺎ اواﺧﺮ زﻣﺴﺘﺎن )ﻓﻮرﻳﻪي ‪ (1922‬آن را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪132‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﺷﺪﻳﺪ اﻃﻼﻋـﺎﺗﻲ و اﻋﻤـﺎل ﺳﺎﻧﺴـﻮر از ﺟﺎﻧـﺐ ﺗـﺮكﻫـﺎ‪،‬‬ ‫درﺑﺎرهي ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎ و ﺣﺘﻲ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﻌﺪي ﻛﻪ ﺷﺮح آﻧﻬﺎ در ﺑﺨـﺶﻫـﺎي‬ ‫آﺗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ اﻃﻼﻋﺎت دﻗﻴﻖ و ﻣﺸﺨﺼﻲ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ب ـ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻛﺮد در ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺮﻛﻴﻪ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺟﺮﻳﺎن ﺟﻨﮓ اﺳﺘﻘﻼل ﺗﺮﻛﻴﻪ‪ ،‬ﻛﺮدﻫـﺎ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ در‬ ‫ﺟﺒﻬﻪﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﺑﺎ ارﻣﻨﻲﻫﺎ و ﮔﺮﺟﻲﻫﺎ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ در ﻏـﺮب ﻫـﻢ ﻓﻌﺎﻻﻧـﻪ در‬ ‫ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﻴﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲﻫﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﺟﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻪ اﻣﻴﺪ آﻧﻜﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺑﻨﻴﺎد ﻣﻲﻧﻬﻨﺪ ﻛـﻪ در‬ ‫آن ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي "ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل" ﺗﺮك و ﻛﺮد ﭼﻮن دو ﺑـﺮادر ﺑﺮﺧـﻮدار از‬ ‫ﺣﻘﻮق ﻣﺘﺴﺎوي ﺑﺎ ﻫﻢ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ در ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨـﮓ اﺳـﺘﻘﻼل‪ ،‬ﺧﻠـﻖ‬ ‫ﻛﺮد ﺧﻮد را ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﻧﻴﺮوي ﺳﺎزﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪاي ﻳﺎﻓﺖ زﻳﺮا ﻛـﻪ ﻧﻴـﺮوي ﺳـﺎزﻣﺎن‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪي آن زﻣﺎن ﻳﻌﻨﻲ ارﺗﺶ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ در ﻛﻨﺘﺮل ﻛﺎدرﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﺮك ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻪ ﻫﻔﺘﻪ ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻧﻬـﺎﻳﻲ ﺑـﺮ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲﻫـﺎ‪ ،‬در‬ ‫ﺗﺮﻳﺒﻮن ﻣﺠﻠﺲ اﻋﻼم ﻛﺮد‪ :‬ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺎزﮔﻲ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ ﻳـﻚ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮك اﺳﺖ!‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل و ﻧﺰدﻳﻜﺎن ﺗﺮك وي ﻛﺎﻣﻼً ﻋﻘﻴـﺪه‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ " ﻣﻠﺖ ﺗﺮك" ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ واﻗﻌﻲ ﺑﺪﻫﻨﺪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺪ ﺑـﻪ‬ ‫دﻧﺒﺎل ارﻣﻨﻲﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺮدﻫﺎ را ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻗﻴﻤﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ از ﺻﺤﻨﻪ ﺧﺎرج ﻛﻨﻨﺪ و آﻧـﺎن‬ ‫را در ﺑﻴﻦ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪133‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻲدﻟﻴﻞ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ در روز ﺳﻮم ﻣﺎه ﻣﺎرس ‪ 1924‬ﻳﻌﻨﻲ درﺳـﺖ‬ ‫در ﻫﻤﺎن روز ﻟﻐﻮ ﺧﻼﻓﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺻﺎدر ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آن ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﻓﺮﻗـﻪﻫـﺎ‪،‬‬ ‫ﺗﻜﻴﻪﻫﺎ و ﻣﺪارس ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﻛﻠﻴﻪي ﻣﺪارس‪ ،‬ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎ و ﻧﺸﺮﻳﺎت ﻛﺮد ﻧﻴﺰ ﺗﻌﻄﻴﻞ‬ ‫و ﻗﺪﻏﻦ اﻋﻼم ﮔﺸﺘﻨﺪ؛ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻣﻴﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺳﺎزش ﺑﻴﻦ ﻛﻤﺎﻟﻴﺰم و ﻛﺮدﻫﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﻳﺄس ﻣﺒﺪل ﮔﺸﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻛﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻋﺪم دوراﻧﺪﻳﺸـﻲ و ﺑـﻪ وﻳـﮋه ﻓﻘـﺪان ﻳـﻚ‬ ‫رﻫﺒﺮي روﺷﻦ ﺑﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﺑـﻮد‪ :‬ﺳـﺮﻳﻊ‪ ،‬ﺧﺸـﻦ و ﻫﻤﭽـﻮن ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻧـﺎﻣﻨﻈﻢ و‬ ‫ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﺮدﺳﺘﺎن از ﺳﺎل ‪ 1925‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1939‬ﺻﺤﻨﻪي ﻗﻴﺎمﻫﺎ‬ ‫و ﻃﻐﻴﺎنﻫﺎي ﻣﺪاوﻣﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ ﺑﺎ ﺷﺪت ﻋﻤﻞ و ﻗﺴـﺎوت ﺑـﻲﺳـﺎﺑﻘﻪ و روز‬ ‫اﻓﺰون ﺗﺮكﻫﺎ روﺑﻪرو ﮔﺮدﻳﺪه و ﺳﺮﻛﻮب ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﻗﻴﺎم "ﺷﻴﺦ ﺳﻌﻴﺪ ﭘﻴﺮان" و ﺳﭙﺲ ﺷﻮرش "‬ ‫راﻣﺎن" و "رﺷﻜﻮﺗﺎن")ﻧﻴﻤﻪ راه ﺑﻴﻦ دﻳﺎرﺑﻜﺮ و ﺳـﻴﺮت( در ﺳـﺎل ‪1925‬؛ ﻗﻴـﺎم‬ ‫ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻫﻴﻨﻲ‪ ،‬وارﺗﻮ‪ ،‬ﺳﻮﻟﺤﺎن‪ ،‬ﺑﻴﻨﮕﻮل و ﮔـﻨﺞ در ‪ 1926‬و ‪1927‬؛ ﻗﻴـﺎمﻫـﺎي‬ ‫"ﺳﺎﺳﻮن" و "ﻗﻮزﻟـﻮق" و"ﭘـﺮواري" در ‪ ،1928‬ﺟﻨـﺒﺶ ﺑـﺰرگ و ﺳـﺎزﻣﺎن‬ ‫ﻳﺎﻓﺘــﻪي آرارات از ﺳــﺎل ‪ 1928‬ﺗــﺎ ‪ ،1932‬و ﺑــﺎﻻﺧﺮه ﻣﻘﺎوﻣــﺖ و ﻣﺒــﺎرزهي‬ ‫ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﻪي ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ "درﺳﻴﻢ" از ‪ 1936‬ﺗﺎ ‪.1939‬‬ ‫در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ اﻃﻼﻋﺎت دﻗﻴﻖ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ اﺳﺖ‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ ﺳﺎﻧﺴﻮرِ ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ و ﺷﺪﻳﺪ ﺗﺮكﻫﺎ ﻣﺎﻧﻊ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻌـﺬاﻟﻚ‬ ‫‪134‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫درﺑﺎرهي ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﺑـﺰرگ‪ :‬ﺷـﻴﺦ ﺳـﻌﻴﺪ ﭘﻴـﺮان‪ ،‬آرارات و‬ ‫درﺳﻴﻢ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺨﺘﺼﺮي داده ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﺟﻨﺒﺶ ﺷﻴﺦ ﺳﻌﻴﺪ ﭘﻴﺮان )‪(1925‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﻮﺷﺶ ﺟﺪي و ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﻛﺮدﻫﺎ در ﺟﻬﺖ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺧﻮد‪ ،‬ﭘـﺲ از‬ ‫ﭘﻴﺮوزي ﻗﻄﻌﻲ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻛﻤﺎل از اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 1922‬آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬در آﻧﺰﻣﺎن ﻋـﺪهاي‬ ‫از ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻛﺮد ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻈﻴﺮ " ﻳﻮﺳﻒ ﺿﻴﺎ" )ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهي ﺑﺘﻠـﻴﺲ( و ﺳـﺮﻫﻨﮓ‬ ‫ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻴﮓ )ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهي ﺟﺒﺮان( ﻛﻤﻴﺘﻪﻳﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم " ﺟﻤﻌﻴـﺖ اﺳـﺘﻘﻼل ﻛـﺮد" در‬ ‫"ارزروم" ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ زودي ﺷﻌﺒﻪﻫﺎﻳﻲ از آن در ﻣﻬﻢﺗـﺮﻳﻦ ﺷـﻬﺮﻫﺎي‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﺎرﺑﻜﺮ‪ ،‬ﺑﺘﻠﻴﺲ‪ ،‬اورﻓﺎ‪ ،‬ﺳﻴﺮت‪ ،‬ﺧﺎرﭘﻮت و ﻏﻴﺮه ﻧﻴـﺰ ﮔﺸـﺎﻳﺶ‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ روﺷﻨﻔﻜﺮان‪ ،‬ﭘﻴﺸﻪوران و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن و ﻋـﺪهﻳـﻲ از‬ ‫اﻓﺴﺮان ارﺗﺶ ﻧﻈﻴﺮ ژﻧﺮال " اﺣﺴﺎن ﻧﻮري ﭘﺎﺷﺎ" ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺗﺎ آﻧﺰﻣﺎن ﺑـﺎ وﻓـﺎداري‬ ‫ﺗﻤﺎم در ارﺗﺶ ﻛﻤﺎﻟﻴﺴﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد ﮔﺮدآﻣﺪﻧـﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ از ﺳـﺎل ‪،1923‬‬ ‫ﺷﻤﺎري از ﺷﻴﻮخ و رﻫﺒﺮان ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ آن ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺷﻴﺦ ﺳﻌﻴﺪ ﭘﻴﺮان‬ ‫)ﺷﻴﺦ دراوﻳﺶ ﻧﻘﺸﺒﻨﺪي(‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﺷـﺮﻳﻒ ﭘـﺎﻟﻮ‪ ،‬ﺷـﻴﺦ ﻋﺒـﺪاﷲ ﻣﻠﻜـﺎن و ﻏﻴـﺮه‪.‬‬ ‫ﻛﻤﻴﺘﻪي اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺮد از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﺗﺄﺳﻴﺲ‪ ،‬درﺻﺪد ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﻳﻚ ﻗﻴـﺎم ﻋﻤـﻮﻣﻲ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1923‬و ‪ 1924‬ﺻﺮف ﺗﻬﻴﻪي ﻣﻘﺪﻣﺎت آﻣﺎدﮔﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻤﺎس ﺑـﺎ‬ ‫رؤﺳﺎي ﻋﺸﺎﻳﺮ و ﺷﻴﻮخ ﻣـﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬و ﻧﻴـﺰ ﻛﺮدﻫـﺎي ﻣﻬـﺎﺟﺮت ﻛـﺮده ﺑـﻪ ﺧـﺎرج‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن از ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل و ﻏﻴﺮه ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫‪135‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫در اواﺧﺮ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ ،1924‬ﻳﻮﺳﻒ ﺿﻴﺎ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎس ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﺑـﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺎن‬ ‫ﺗﺮك رژﻳﻢ ﻛﻤﺎﻟﻴﺴﺖ ﻛﻪ آﻧﺰﻣﺎن در "ﺣﺰب ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ ﺗﺮﻗﻲﭘﺮور" ﺟﻤـﻊ ﺷـﺪه‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل رﻓﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪ روزي از ﺑﺎزﮔﺸﺖ وي ﺑﻪ ارزروم ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛـﻪ‬ ‫آﺛﺎري از ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻳﻚ ﺷﻮرش در ﺷﻤﺎل ﺑﺘﻠﻴﺲ ﭘﻴﺪا ﺷﺪ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮك ﻧﻴﺰ ﻛـﻪ‬ ‫اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ در ﻣﻮرد ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻳﻮﺳﻒ ﺿﻴﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮد ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧـﻪي آﻧﻜـﻪ‬ ‫ﻧﺎم ﺑﺮادرش در ﺷﻮرش ﻣﺰﺑﻮر ﺑـﺮده ﺷـﺪه اﺳـﺖ وي را ﺗﻮﻗﻴـﻒ ﻧﻤـﻮد‪ .‬ﻣﻨﻈـﻮر‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺗﺮك آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ دﺳﺘﮕﻴﺮي رﻫﺒﺮان‪ ،‬ﻗﻴﺎم ﻋﻤﻮﻣﻲ در ﺣـﺎل ﺗﻜـﻮﻳﻦ را‬ ‫ﻗﺒــﻞ از ﻣﻮﻋــﺪ در ﻧﻄﻔــﻪ ﺣﻔــﻪ ﻛﻨﻨــﺪ‪ .‬ﻳﻮﺳــﻒ ﺿــﻴﺎ و ﺳــﺮﻫﻨﮓ ﺧﺎﻟــﺪ ﺑﻴــﮓ‬ ‫)ﺳﺎزﻣﺎندﻫﻨﺪهي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺟﻨﺒﺶ( و ﻋﺪهﻳﻲ دﻳﮕﺮ از رﻫﺒﺮان ﻛـﺮد‪ ،‬در ﻣـﺎه اﻛﺘﺒـﺮ‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1924‬ﺑﻪ دادﮔﺎه ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺘﻠﻴﺲ ﺗﺤﻮﻳﻞ داده ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ وﻗﺎﻳﻊ‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﺳﻌﻴﺪ ﭘﻴﺮان در ﻧﻮاﺣﻲ ﺧﺎرﭘﻮت‪ ،‬دﻳﺎرﺑﻜﺮ و ﮔـﻨﺞ)‬ ‫داراﻫﻴﻨﻲ( ﺑﻪ ﮔﺸﺖ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد ﺗﺎ دﻫﻘﺎﻧﺎن ﻛﺮد را ﺑﻪ ﻟﺰوم ﻳﻚ ﻗﻴﺎم ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر آزادﻛﺮدن ﻣﻴﻬﻦﺷﺎن از زﻳﺮ ﻳﻮغ ﺗﺮك ﻗﺎﻧﻊ ﺳﺎزد‪ .‬ﻫـﻢ ﺧـﻮد ﺷـﻴﺦ و ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺗﺮك ﻛﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎ و رﻓﺖوآﻣﺪﻫﺎي وي را ﺗﺤﺖﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ در آﻳﻨﺪه ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﺟﺘﻨﺎب اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴـﺄﻟﻪ‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺗﺮك ﺳﻌﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﺗﺤﺮﻳﻜﺎت‪ ،‬ﻗﻴﺎم را ﻗﺒﻞ از آﻧﻜﻪ ﻣﻘـﺪﻣﺎت‬ ‫آن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ آﻣﺎده ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻪ راهاﻧﺪازﻧﺪ ﺗﺎ اﻣﻜـﺎن ﺳـﺮﻛﻮﺑﻲ‬ ‫آن آﺳﺎنﺗﺮ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫‪136‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻳﻜﻲ از ﺗﺤﺮﻳﻜﺎت ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از رﻓﺘﻦ دﺳﺘﻪﻳﻲ از ﺳﺮﺑﺎزان ﺗﺮك ﺑﻪ روﺳـﺘﺎي‬ ‫ﭘﻴﺮان ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﺷﻴﺦ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ دﺳﺘﮕﻴﺮي ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﻧﺰدﻳﻜﺎن وي‪ .‬ﺷﻴﺦ ﺳـﻌﻴﺪ‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﺷﺨﺼﺎً از ﻣﺴﺌﻮل ﺳﺮﺑﺎزان ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﺮاي ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي از وﻗـﻮع ﻳـﻚ‬ ‫ﻓﺎﺟﻌﻪي ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺟﺒﺮان از اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻛﺎر دﺳﺖ ﺑـﺮدارد‪ ،‬اﻣـﺎ اﺛـﺮي ﻧﺒﺨﺸـﻴﺪ و‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ آن ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد دﺳﺘﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪي روﺳﺘﺎﺋﻴﺎنِ ﺑﻪ ﺧﺸﻢ آﻣـﺪه ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ‬ ‫رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﻴﺦ ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺷﻤﺎل ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد ﺗﺎ ﻣـﺎﻧﻊ آن‬ ‫ﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﺧﻮرد ﺳﺒﺐ ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎدن ﻧﺎﺑﻬﻨﮕﺎم ﻳﻚ ﻗﻴﺎم ﻋﻈﻴﻢ ﮔﺮدد وﻟﻲ ﻗﺒـﻞ‬ ‫از رﺳﻴﺪن وي ﺑﻪ "داراﻫﻴﻨﻲ" ﻛﺮدﻫﺎ ﻛﻪ از ﺟﺮﻳﺎن آﮔـﺎه ﮔﺸـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛﻠﻴـﻪي‬ ‫ﻛﺎرﻣﻨﺪان و اﻓﺴﺮان و ﻣﻘﺎﻣﺎت دوﻟﺘﻲ ﺗﺮك را زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮده و ﺑﺮاي ﺷﻴﺦ ﻫـﻴﭻ را‬ ‫اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻧﻴﺰ ﻧﺎﭼﺎر ﻃﺒﻖ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻓﻮرﻳﻪي ‪) 1925‬ﺑﻴﺴـﺖ و ﭘـﻨﺠﻢ‬ ‫ﺑﻬﻤﻦﻣﺎه( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان "ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهي ﻋﺎﻟﻲ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﻛﺮد" ﺻﺎدر ﻧﻤﻮد‪" :‬داراﻫﻴﻨـﻲ"‬ ‫را ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻣﻮﻗﺖ ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻋﻼم ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻗﻴﺎم ﺷـﻴﺦ ﺳـﻌﻴﺪ رﺳـﻤﻴﺖ‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ و ﭼﻨﺪ روز ﺑﻌﺪ ﻳﻌﻨﻲ در ﺑﻴﺴﺖ و ﺷﺸﻢ ﻓﻮرﻳﻪ‪ ،‬ﻃﺮﻓـﺪاران وي ﺷـﻬﺮ ﻣﻬـﻢ‬ ‫ﺧﺎرﭘﻮت را ﺗﺼﺮف و ﭘﺎدﮔﺎن آن را ﺧﻠﻊﺳﻼح ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻳﻚﻣﺎه‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﺮد ﺑﺮ ﻣﻨـﺎﻃﻘﻲ ﻛـﻪ روﻳﻬـﻢ ﻳـﻚ ﺳـﻮم ﺧـﺎك‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺗﺮﻛﻴﻪ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﺪ ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺘﻨـﺪ و ﺷـﻬﺮ ﺑـﺰرگ دﻳـﺎرﺑﻜﺮ را ﻛـﻪ‬ ‫داراي ﺑﺮجوﺑﺎروي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﻜﻤﻲ ﺑﻮد و ﭘﺎدﮔـﺎن آن ﺑـﺎ ﻳـﺎري ﮔـﺮﻓﺘﻦ از ﻳـﻚ‬ ‫‪137‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪي ﭘﺮﻗﺪرت ﻓﻌﺎﻻﻧﻪ دﻓﺎع ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬واﺣـﺪﻫﺎي دﻳﮕـﺮي از‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪي واﻗﻊ در ﺷﻤﺎل درﻳﺎﭼﻪي وان را آزاد ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﺳـﻮي ارﺗﻔﺎﻋـﺎت‬ ‫آرارات در ﺷﻤﺎل و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻬﺮ ﺑﺘﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺮوي ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﺎ دﺳﺘﭙﺎﭼﮕﻲ وﻟﻲ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﭘﺮداﺧﺖ و ﭘﺲ از اﻋﻼم‬ ‫آﻣﺎدهﺑﺎش ارﺗﺶ‪ ،‬ﺣﺪود ﻫﺸﺘﺎدﻫﺰار ﻧﻔﺮ را ﺑﺮاي ﺳـﺮﻛﻮﺑﻲ ﻗﻴـﺎم اﺧﺘﺼـﺎص داد‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﻲ از اﻳﻦ ﻧﻴﺮوﻫﺎ ﻳﻌﻨﻲ در ﺣﺪود ‪ 35‬ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻣﻮاﻓﻘـﺖ دوﻟـﺖ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ از راهآﻫﻦ ﺷﻤﺎل ﺳﻮرﻳﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدﻧﺪ و از ﭘﺸـﺖ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ دﻳـﺎرﺑﻜﺮ‬ ‫رﺳﺎﻧﺪه‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﺮد ﻣﻮﺟﻮد در آﻧﺠﺎ را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮدﻧـﺪ و ارﺗﺒـﺎط آﻧﻬـﺎ را ﺑـﺎ‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺷﺮﻗﻲ و درﻳﺎﭼﻪي وان ﻗﻄﻊ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ راهﻫﺎي ﻋﺒﻮر ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي‬ ‫ﺷﻤﺎل )اﻳﺮان( و ﺟﻨﻮب )ﻋﺮاق( را ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﻜﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺸﺎر ﺷﺪﻳﺪ و ﺧﺮدﻛﻨﻨﺪهي ﻗﻮاي ﺗﺮك ﺑﺎﻻﺧﺮه در اواﺧـﺮ ﻓـﺮوردﻳﻦﻣـﺎه ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1925‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ ﻗﻮاي ﻛﺮد و دﺳﺘﮕﻴﺮي ﺧﻮد ﺷﻴﺦ ﺳـﻌﻴﺪ و ﻋـﺪهﻳـﻲ از‬ ‫ﻫﻤﺮاﻫﺎن وي ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﺘـﻲ ﻗﺒـﻞ از اﻳـﻦ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻫـﻢ‪ ،‬ﻗﺘـﻞوﻋـﺎم و ﻛﺸـﺘﺎر‬ ‫ﺑﻲرﺣﻤﺎﻧﻪي ﻣﺮدم ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﺎ وﺳﻌﺖ ﺑﻲﺳﺎﺑﻘﻪﻳﻲ آﻏﺎز ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺗﺮك‬ ‫در ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي ﺷﺮوع ﻋﻤﻠﻴﺎت‪ ،‬ﻳﻮﺳﻒ ﺿﻴﺎ و ﺳﺮﻫﻨﮓ ﺧﺎﻟﺪﺑﻴﮓ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺸﺎن‬ ‫را در ﺑﺘﻠﻴﺲ ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﻴﺦ ﺳﻌﻴﺪ را ﻫﻢ ﭘﺲ از دﺳﺘﮕﻴﺮي ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻋﺪهﻳﻲ‬ ‫از ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ و ﻧﻴﺰ ﺷﺨﺼـﻴﺖﻫـﺎي ﺳﺮﺷـﻨﺎس دﻳﮕـﺮي ﻛـﻪ در داﺧـﻞ ﺷـﻬﺮﻫﺎ‬ ‫ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه و ﻇﺎﻫﺮاً ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﻫﻤﻜﺎري ﻋﻤﻠﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺟﻨـﺒﺶ در دﺳـﺖ ﻧﺒـﻮد‬ ‫‪138‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻧﻈﻴﺮ‪ :‬دﻛﺘﺮ ﻓﻮاد‪ ،‬اﻛﺮمﺑﻴﮓ ﺟﻤﻴﻞ ﭘﺎﺷﺎزاده‪ ،‬و ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑﻴﮓ)وﻛﻴﻞ دﻋﺎوي( ﺳﺎﻛﻦ‬ ‫دﻳﺎرﺑﻜﺮ را ﺑﻪ دادﮔﺎه ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺳﭙﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ اﻛﺜﺮﻳﺖ آﻧﺎن را ﻛﻪ ﺑـﻪ ‪ 52‬ﻧﻔـﺮ‬ ‫ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑـﻪ اﻋـﺪام ﻣﺤﻜـﻮم ﻛـﺮده و در ﭼﻬـﺎرم ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ)ﺳـﻴﺰدﻫﻢ‬ ‫ﺷﻬﺮﻳﻮرﻣﺎه( ﺻﺒﺤﮕﺎﻫﺎن در دﻳﺎرﺑﻜﺮ ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در واﻗﻊ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺗﺮك از ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ و ﺑﻪ اﺗﻬﺎم ﻫﻤﻜﺎري ﺑـﺎ‬ ‫ﺟﻨﺒﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﻔﻴﻪ و از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﺳﺮان ﺳﺮﺷﻨﺎس آزادﻳﺨﻮاه ﻛﺮد ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘـﻲ‬ ‫ﺑﺮاي ﺷﺨﺼﻲ ﭼﻮن ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﮔﻴﻼﻧﻲ)ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻧﻬـﺮي ﺑﺎﺷـﺪ()ﻓﺮزﻧـﺪ ﺷـﻴﺦ‬ ‫ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺷﻤﺰﻳﻨﺎن( ﺳﻨﺎﺗﻮر و رﺋﻴﺲ ﺳﺎﺑﻖ ﺳﻨﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﺳـﺘﺎﻧﺒﻮل اﻗﺎﻣـﺖ‬ ‫داﺷﺖ و ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ راﺑﻄﻪي وي ﺑﺎ ﺷﻴﺦ ﺳﻌﻴﺪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭘﺮوﻧﺪهﻳـﻲ داﻳـﺮ ﺑـﺮ‬ ‫ﺟﺎﺳﻮﺳﻲ و ارﺗﺒﺎط او ﺑﺎ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ درﺳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و وي را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺼﻔﻴﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎ و ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺗﺮك ﻧﻴﺰ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﺮﻗﺮاري ﻧﻈﻢ‬ ‫در ﻛﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم "ﺗﻘﺮﻳﺮﺳﻜﻮن" را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﻃﺒـﻖ‬ ‫آن‪ :‬ﻗﻮه اﺟﺮاﻳﻲ اﺧﺘﻴﺎر ﺗﺎم داﺷﺖ ﺗﺎ ﻫﻤﻪي ﺳﺎزﻣﺎنﻫـﺎ‪ ،‬ﺟﻨـﺒﺶﻫـﺎ‪ ،‬ﺗﻤـﺎﻳﻼت و‬ ‫ﻧﺸﺮﻳﺎﺗﻲ را ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻮﺟـﺐ ﺑـﺮﻫﻢ زدن اﻣﻨﻴـﺖ و آراﻣـﺶ ﻧﻈـﻢ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﻛﺸﻮر ﮔﺮدد و اﻳﺠـﺎد ﺷـﻮرش و اﻇﻬـﺎر ﻣﻘﺎوﻣـﺖ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ ،‬ﻣﻤﻨـﻮع‬ ‫ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﻮهي اﺟﺮاﻳﻲ ﻫﻢ از اﻳﻦ اﺧﺘﻴﺎرات وﺳﻴﻊ ﺑﻪ ﺗﻤـﺎﻣﻲ اﺳـﺘﻔﺎده ﻛـﺮده‪ ،‬ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫ﻫﻤﻪي ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎ و ﻧﺸﺮﻳﺎت ﭼﭗِ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖﻫﺎ را ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻧﻤـﻮد ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫‪139‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻛﺎرﮔﺮي و ﺣﺘﻲ "ﺣﺰب ﺟﻤﻬﻮرﻳﺖ ﺗﺮﻗﻲﭘـﺮور" را ﻧﻴـﺰ ﻛـﻪ ﻳـﻚ‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﻮرژوازي وﻟﻲ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﻏﻴﺮﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﻋﻼم ﻛﺮد و ﺧـﻮد را از‬ ‫دﺳﺖ ﻋﺪهاي از ﺗﺮكﻫﺎي ﺳﺮﺷﻨﺎس ﻫﻢ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻮاﻓـﻖ ﺷـﻴﻮهﻫـﺎي ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﺳﻮده ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺘﻞﻋﺎم‪ ،‬ﻛﺸﺘﺎر و ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻣﺮدم ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻫـﻢ ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮر ﻛـﻪ اﺷـﺎره ﺷـﺪ ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫"آرﻣﺴﺘﺮاﻧﮓ" واﺑﺴـﺘﻪي ﻧﻈـﺎﻣﻲ آﻧﺰﻣـﺎن ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ در ﺗﺮﻛﻴـﻪ در اﻳـﻦ ﺑـﺎره‬ ‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪" :‬ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺳﺮاﺳﺮ ﻃﻌﻤﻪي آﺗﺶ ﺷـﺪ و از دم ﺗﻴـﻎ ﮔﺬﺷـﺖ‪ ،‬ﻣـﺮدان‬ ‫ﺷﻜﻨﺠﻪ و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬روﺳﺘﺎﻫﺎ ﺑﻪ آﺗـﺶ ﻛﺸـﻴﺪه ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺼـﻮﻻت ﻧـﺎﺑﻮد‬ ‫ﮔﺸﺘﻨﺪ و زﻧﺎن و ﻛﻮدﻛﺎن را ﻳﺎ رﺑﻮدﻧﺪ ﻳﺎ ﻛﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻃﺒـﻖ آﻣـﺎر ﻧـﺎﻗﺺ‪ ،‬ﺣـﺪود‬ ‫‪ 230‬روﺳﺘﺎ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ وﻳﺮان ﺷﺪﻧﺪ‪ 8700 ،‬ﺧﺎﻧﻪ آﺗﺶزده ﺷﺪ و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻋـﺪهﻳـﻲ‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ‪ 15‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از اﻓﺮاد ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﺢ ﺑﻲدﻓﺎع ﻳﻌﻨﻲ زن و ﻛﻮدك و ﭘﻴﺮ ﻛـﻪ‬ ‫در ﻣﺤﻞ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺒﻌﻴﺪ و اﻧﺘﻘﺎل دﺳﺘﻪﺟﻤﻌـﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻘﺎط دوردﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﺨﺖ ﺟﻮي و ﺳـﺮﻣﺎي زﻣﺴـﺘﺎن اﻧﺠـﺎم‬ ‫ﺷﺪ‪ ،‬در راه از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻧﺮﺳﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫رژﻳﻢ ﻛﻤﺎﻟﻴﺴﺖ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﺑـﺎ ﺟﻨـﺒﺶ و ﺑﺴـﻴﺞ ﻣـﺮدم ﺗـﺮك‪ ،‬در‬ ‫ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﺧﻮد ﺳﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي اﺳﺎﺳﻲ را ﻋﺎﻣﻞ ﻗﻴﺎم ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﻤﻮد‪ :‬در داﺧﻞ ﻛﺸـﻮر از‬ ‫ﻳﻚﺳﻮ ادﻋﺎ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺟﻨﺒﺶ رﻧﮓ ﻣﺬﻫﺒﻲ دارد و ﺑـﻪ ﺗﺤﺮﻳـﻚ ﻋﻮاﻣـﻞ ﻃﺮﻓـﺪار‬ ‫‪140‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺧﻼﻓﺖ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺟﺪاﻳﻲ دوﻟﺖ از ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺸﺘﻪ اﺳـﺖ و از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ‪،‬‬ ‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺟﻨﺒﻪي اﺳﺘﻘﻼلﻃﻠﺒـﻲ دارد و ﻫـﺪف آن اﻳﺠـﺎد ﻳـﻚ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺗﺠﺰﻳﻪي ﺧﺎك ﺗﺮﻛﻴﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﺎﻻﺧﺮه رﺳﻤﺎً اﻋﻼم ﻧﻤﻮد ﻛﻪ در ﭘﺸﺖ ﻗﻴﺎم‬ ‫دﺳﺖﻫﺎي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در ﻛﺎر اﺳﺖ و آﻧﺮا ﺑﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻮﺻﻞ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﺖ ﻓﺸـﺎر‬ ‫ﻗﺮار دادن ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻤﻮد) ﺳﻔﺮ ﻫﻴﺄت ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻠﻞ ﺑﺮاي ﺗﺼـﻤﻴﻢ‬ ‫درﺑﺎرهي آﻳﻨﺪهي وﻻﻳﺖ ﻣﻮﺻﻞ در اﻳﻦ زﻣﺎن اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ(‪ .‬اﻣﺎ در ﺧﺎرج ﻛﺸﻮر‪،‬‬ ‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﺮ ﺟﻨﺒﻪي ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﺟﻨﺒﺶ و ﺗﻘﺎﺿﺎﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﻛﺮدﻫﺎ ﺳﺮﭘﻮش ﮔﺬاﺷﺖ‬ ‫و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪي ﻣﺬﻫﺒﻲ و ارﺗﺠﺎﻋﻲ ﺑﻮدن از ﻳـﻚﺳـﻮ و ﺗﺤﺮﻳﻜـﺎت اﺳـﺘﻌﻤﺎر‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺲ از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺗﻜﻴﻪ ﻧﻤﻮد ﺑﺪون آﻧﻜﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ دﻟﻴﻞ روﺷﻦ و ﻣﺸﺨﺼـﻲ در‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮرد اراﺋﻪ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ آن ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﺒﺶ وﺳﻴﻊ ﺷﻴﺦ ﺳﻌﻴﺪ از ﺳﻮي ﻛﺸـﻮرﻫﺎي ﺑـﺰرگ ﻏﺮﺑـﻲ‬ ‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﺎ ﺑﻲﺗﻔﺎوﺗﻲ روﺑﺮو ﺷﺪ)ﻏﻴﺮ از ﻛﻤﻚ ﻋﻤﻠﻲ و ﻣﺆﺛﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﻛـﻪ‬ ‫ﻗﺒﻼً ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪ(‪ .‬اﺗﺤﺎد ﺷﻮروي ﻫﻢ از ﻃﺮﻳﻖ "اﻳﺰوﺳﺘﻴﺎ" اﻇﻬﺎر ﻋﻘﻴﺪه ﻛـﺮد‬ ‫ﻛﻪ "اﻳﻦ ﺷﻮرش از ﺳﻮي ﻓﺌﻮدالﻫﺎ و ﺿﺪ اﻧﻘﻼﺑﻴﻮن ﻛﺮد واﺑﺴﺘﻪ و ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‬ ‫اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ"!‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻟﺒﺘﻪ اﻓﺮاد روﺷﻦﺑﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﻢ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻋﻤـﻖ ﻣﺴـﺄﻟﻪ را ﻛـﻪ‬ ‫اﺣﺴﺎس ﻣﻠﻲ ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻮد درك ﻛﻨﻨﺪ‪" .‬ﻧﻬﺮو" در ﻛﺘﺎب "ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن"‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ‪ ..." :‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﺮكﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﻲ در راه آزادي‬ ‫‪141‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺒﺎرزه ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺮدﻫﺎ را ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﻫﻤﻴﻦ آزادي ﺑﻮدﻧـﺪ ﺳـﺮﻛﻮب‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺠﻴﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﻳـﻚ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴـﺖ ﺗـﺪاﻓﻌﻲ ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﺑـﻪ ﻳـﻚ‬ ‫ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺰم ﺗﻌﺮﺿﻲ ﻣﻲﮔﺮدد و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ آزادي ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮاي ﺗﺴـﻠﻂ‬ ‫ﺑﺮ دﻳﮕﺮان ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ ﻣﻲدﻫﺪ!"‪.‬‬ ‫‪2‬ـ ﻛﻤﻴﺘﻪي "ﺧﻮﻳﺒﻮن" و ﺟﻨﺒﺶ " آرارات" ‪1927‬ـ‪1931‬‬ ‫در ﻣﺮدادﻣﺎه ﺳﺎل ‪ 1927‬در ﺷﻬﺮ "ﺑﺤﻤﺪون" ﻟﺒﻨﺎن ﻛﻨﮕﺮهﻳﻲ ﺑﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﻋﺪهﻳﻲ‬ ‫از ﺳﺮﺷﻨﺎسﺗﺮﻳﻦ رﻫﺒﺮان ﻛﺮد و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻧﻲ از ﻫﻤﻪي ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎ و ﺳﺎزﻣﺎنﻫـﺎي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺮد ﻧﻈﻴﺮ‪" :‬ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن"‪" ،‬ﺣﺰب ﻣﻠﺖ ﻛـﺮد"‪" ،‬ﻛﻤﻴﺘـﻪي‬ ‫اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺮد" و "ﻛﻤﻴﺘﻪي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن" ﺑﺮﮔﺰار ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ ﻛﻨﮕـﺮه‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﺷﺮﻛﺖﻛﻨﻨﺪه ﻣﻨﺤﻞ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎي آن‬ ‫ﻳﻚ ﺳﺎزﻣﺎن واﺣﺪ ﺑﻪ ﻧـﺎم "ﺧﻮﻳﺒـﻮن")اﺳـﺘﻘﻼل( ﺑـﺎ ﻫـﺪف ﻧﻬـﺎﻳﻲ آزادﺳـﺎزي‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫رﻫﺒﺮي "ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻠﻲ ﻛﺮد" ﻳﻌﻨﻲ "ﺧﻮﻳﺒـﻮن" را ﮔﺮوﻫـﻲ از روﺷـﻨﻔﻜﺮان و‬ ‫اﻓﺮاد واﺑﺴﺘﻪ ﺑـﻪ ﺑـﺰرگﺗـﺮﻳﻦ ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎي ﻓﺌـﻮدال ﻛـﺮد در دﺳـﺖ داﺷـﺘﻨﺪ‬ ‫ﻣﻌﺮوفﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪" :‬ﺟﻼدت"‪" ،‬ﻛﺎﻣﺮان" و "ﺛﺮﻳﺎ" ﺑﺪرﺧﺎن ﻓﺮزﻧـﺪان‬

‫‪142‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫"اﻣﻴﻦﻋﻠﻲ ﺑـﺪرﺧﺎن"‪6‬ﻗـﺪرت ﺑﻴـﮓ" و "اﻛـﺮم ﺑﻴـﮓ"‪" ،‬ﺟﻤﻴـﻞ ﭘﺎﺷـﺎزاده"‪،‬‬ ‫"ﻣﻤﺪوح ﺳﻠﻴﻢ"‪" ،‬ﺷﺎﻫﻴﻦ ﺑﻴﮓ"‪" ،‬ﺣﺴﻦآﻗﺎ ﺣـﺎﺟﻮ"‪" ،‬اﺣﺴـﺎن ﻧـﻮريﭘﺎﺷـﺎ"‪،‬‬ ‫"ﻋﺎرف ﺑﻴﮓ"‪...‬‬ ‫رﻫﺒﺮان ﺧﻮﻳﺒﻮن ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ درس ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺷﻜﺴﺖﻫﺎي ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬اﻳﻦﺑﺎر‬ ‫ﻃﺒﻖ ﻳﻚ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﻣﺮﺗـﺐ ﻫﻤـﻪي رؤﺳـﺎي ﻋﺸـﺎﻳﺮ و ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن ﺟﺮﻳـﺎنﻫـﺎي‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻓﻜﺮي ﻛﺮدﺳﺘﺎن را ﺑﺪور ﻳﻚ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي واﺣﺪ ﮔﺮد‬ ‫آورﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ از ﻳﻚ ﺳﻮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪﻳﻲ در ﺳﻄﺢ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑـﻪ راه‬ ‫اﻧﺪاﺧﺘﻪ‪ ،‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﺳﻠﺤﻪي ﻣﺪرن و آﻣـﻮزش و ﺗﻤـﺮﻳﻦ ﻓﻨـﻮن‬ ‫ﺗﺎزهي ﺟﻨﮓ ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻛﺎﻧﻮن اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﻳـﻚ ﻣﻨﻄﻘـﻪي آزاد ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ و‬ ‫ﺑﺘﺪرﻳﺞ آﻧﺮا ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺨﺸﻨﺪ و ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮد ﻣﺒﺎرزه را " ﺗﺎ راﻧـﺪن آﺧـﺮﻳﻦ ﺳـﺮﺑﺎز‬ ‫ﺗﺮك ﺑﻪ ﺧﺎرج ﻣﺮزﻫﺎي ﻛﺮدﺳﺘﺎن" اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﺟﺒﻬﻪي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬رﻫﺒﺮان ﺧﻮﻳﺒـﻮن ﺳـﻌﻲ داﺷـﺘﻨﺪ از اﻳﺠـﺎد ﺣﺴﺎﺳـﻴﺖ در‬ ‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻫﻤﺴﺎﻳﻪي ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻛﻪ ﻛﺮدﻫﺎ در آن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬در‬ ‫ﻣﻮرد ﻋﺮاق و ﺳﻮرﻳﻪ‪ ،‬ﺧﻮﻳﺒﻮن ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛﺮدﻫـﺎي اﻳـﻦ دو ﻛﺸـﻮر‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺣﻘﻮق ﺳﻴﺎﺳﻲ وﻳﮋه ﻧﻴﺴﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻃﺮﻓﺪار آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻘـﻮق‬ ‫ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲﺷﺪه ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻗﺮار "ﻗﻴﻤﻮﻣﻴﺖ" رﻋﺎﻳﺖ ﮔﺮدد‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪6 ‬ﺟﻼدت اﻣﻴﻦﻋﻠﻲ ﺑﺪرﺧﺎن و ﺑﺮادرش ﻛﺎﻣﺮان از ﺑﻨﻴﺎدﮔﺬاران ﻳﻚ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻬﻢ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻛﺮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻳﻲ‬ ‫از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎي آﻧﺎن ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از اﻧﺘﺸﺎر ﻣﺠﻼت"ﻫﺎوار" و "روﻧﺎﻫﻲ" و روزﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي "روژاﻧـﻮ" و "ﺳـﺘﻴﺮ" در‬ ‫دﻣﺸﻖ و ﺑﻴﺮوت‪ ،‬ﭼﺎپ ﺷﻤﺎري از آﺛﺎر ادﺑﻲ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه اﺑﺪاع ﻳﻚ اﻟﻔﺒﺎي ﻻﺗﻴﻦ ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦ زﺑﺎن ﻛﺮدي‪.‬‬

‫‪143‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺧﻮﻳﺒﻮن ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ از ﺟﻠﺐ ﺧﺼﻮﻣﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺧـﻮدداري ﻛﻨـﺪ‪ .‬در‬ ‫ﻣﻮرد اﻳﺮان‪ ،‬ﺧﻮﻳﺒﻮن ﺧﻮاﺳﺘﺎر آن ﺑﻮد ﻛﻪ‪" :‬ﺑـﺎ ﺣﻜﻮﻣـﺖ اﻳـﺮان و ﻣﻠـﺖ ﺑـﺮادر‬ ‫ﻓﺎرس ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ رواﺑﻂ دوﺳﺘﻲ را ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎزد"‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺧﻮﻳﺒﻮن ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮد‪" :‬ﻫﻤﻪي ﺳﻮءﺗﻔﺎﻫﻢﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻴﻦ‬ ‫دو دوﻟﺖ ﻛﺮد و ارﻣﻨﻲ را رﻓﻊ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ".‬در ﻛﻨﮕﺮهي ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺧﻮﻳﺒـﻮن "واﻫـﺎن‬ ‫ﭘﺎﭘﺎزﻳﺎن" از رﻫﺒﺮان ﺣﺰب ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺖ ارﻣﻨﻲ "داﺷﻨﺎك" ﻧﻴﺰ ﺷﺮﻛﺖ داﺷـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ رﻫﺒﺮان ﺧﻮﻳﺒﻮن‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﻴﻦ ارﻣﻨﻲﻫﺎ و ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻪ وﻳﮋه از ﻧﻈﺮ ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻏﺮﺑﻲ اﻫﻤﻴﺖ داﺷـﺖ‪ .‬ﺣﻘﻴﻘـﺖ آن اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ در آن ﻫﻨﮕﺎم اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن دﻳﮕﺮ از ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻔﺖ ﻣﻮﺻﻞ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻳﺎﻓﺘـﻪ و‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻫﻢ رواﺑﻂ ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺎ آﻧﻜﺎرا داﺷﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻛـﺮد و ﺣﻘـﻮق‬ ‫ﻣﻠﺖ ﻛﺮد ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ اﻣﺮي ﻣﻨﺘﻔﻲﺷﺪه ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪ‪ .‬وﻟﻲ اﻳﻦ دو ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮ واﻧﻤﻮد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﺳﻮي "ﻏﺮب ﻣﺘﻤﺪن" ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻳـﺎري و ﻣﺴـﺎﻋﺪت‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ و ارﻣﻨﻲﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺎﺳﻲ آﻧﺎن ﻫﻢ از اﻳﻦ ﺗﻈﺎﻫﺮ آن ﺑﻮد ﻛـﻪ ﻧﻔـﻮذ‬ ‫ﺧﻮد در ﻧﺰد ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺖﻫﺎي ﻛﺮد و ارﻣﻨﻲ ﺑﺮاي اﻋﻤـﺎل ﻓﺸـﺎر ﺑـﺮ زﻣﺎﻣـﺪاران‬ ‫ﺗﺮك اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻻزم از اﻳﻦ ﻧﻔـﻮذ ﭼـﻮن ﻳـﻚ وﺳـﻴﻠﻪي ﻣﻌﺎﻣﻠـﻪ‬ ‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺣﺰب ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺖ ارﻣﻨﻲ داﺷﻨﺎك از ﻳﻚ ﺟﻬﺖ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻧﻴﺰ از ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ آﺷﻜﺎرﺗﺮ و ﻋﻤﻠﻲﺗﺮ ﻗـﺪرتﻫـﺎي ﻏﺮﺑـﻲ ﺑﺮﺧـﻮردار ﺑـﻮد؛ زﻳـﺮا‬ ‫ارﻣﻨﻲﻫﺎ از ﻳﻚ ﺳﻮ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ داﺷﻨﺎك ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﻜﻪ ﺑـﺮاي‬ ‫‪144‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫آزادﺳﺎزي ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺧﻴﺎل آزادﺳﺎزي ارﻣﻨﺴـﺘﺎن ﺷـﻮروي‬ ‫را ﻫﻢ در ﺳﺮ داﺷﺖ و واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ آرزو ﺑـﺎ ﻫـﺪفﻫـﺎي ﺿـﺪ ﺷـﻮروي‬ ‫ﻗﺪرتﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﺟﺒﻬﻪي ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬واﻗﻌﻴﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﺷﻜﺴﺖ ﻗﻴﺎم ﺷـﻴﺦ ﺳـﻌﻴﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﻓﺸﺎر ﺷﺪﻳﺪ ﺗﺮكﻫﺎ و ﻛﻮﺷﺶ وﺳـﻴﻊ زﻣﺎﻣـﺪاران ﺗـﺮك ﺑـﺮاي ﺗﺒﻌﻴـﺪ‬ ‫دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﻲ ﻛﺮدﻫﺎ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1925‬ﺗـﺎ ‪ ،1928‬ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫روي آراﻣﺶ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺪﻳﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺪاوم ﺻﺤﻨﻪي ﻣﻘﺎوﻣﺖﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﻧﻴﺰ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪي آﻧﻬﺎ ﺑﺨﺼﻮص ﻣـﻲﺗـﻮان از ﻣﺒـﺎرزات "ﻳـﺎدو" در "ﭘـﺎﻟﻮ" و‬ ‫"ﻋﺎﻟﻴﻪ ﻳﻮﻧﺲ" در "ﺳﺎﺳﻮن" ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬ ‫وﺿﻊ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1927‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺑـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﺑﺮﮔـﺰاري‬ ‫ﻛﻨﮕﺮهي ﺧﻮﻳﺒﻮن‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻛﺮدﺳﺘﺎن در ﺣﺎل اﻟﺘﻬﺎب ﺑـﻮد و ﺑـﻪ وﻳـﮋه در اﻃـﺮاف‬ ‫دﻳﺎرﺑﻜﺮ و ﻣﻮش و ﺑﺘﻠﻴﺲ و ارﺗﻔﺎﻋﺎت آرارات ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﺧﻮﻧﻴﻨﻲ ﺑﻴﻦ ﺷﻴﻮخ و‬ ‫رﻫﺒﺮان ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻛﺮد از ﺳﻮﻳﻲ‪ ،‬و ﻧﻴﺮوﻫﺎي دوﻟﺘﻲ ﺗﺮك از ﺳﻮي دﻳﮕـﺮ در ﺟﺮﻳـﺎن‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺑﺮﮔﺰاري ﻛﻨﮕﺮهي ﺧﻮﻳﺒﻮن و ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮاي اﺗﺤﺎد ﻋﻤﻞ و ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ‬ ‫ﺑﻴﻦ ﻣﺒﺎرزان ﻛﺮد و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻛﺎﻧﻮن اﻧﻘﻼﺑﻲ‪ ،‬اﺣﺴـﺎن ﻧـﻮريﭘﺎﺷـﺎ‬ ‫ﺑﺮاي ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺟﻨﺒﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﺣﺴﺎن ﻧﻮريﭘﺎﺷﺎ ﻛﻪ‬ ‫اﻫﻞ ﺑﺘﻠﻴﺲ و از اﻓﺴﺮان ﺳﺎﺑﻖ ارﺗﺶ ﺗﺮك ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻗﺒﻠﻲ اﻳـﻦ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ آﻣﺪ‪ ،‬در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 1923‬ﺑﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖ اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺮد ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در‬ ‫‪145‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺳﺎل ‪ 1925‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻗﻴﺎﻣﻲ را در "ﺑﻮﺗﺎن" رﻫﺒﺮي ﻛﺮده ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﭼﻨﺪﺻﺪ ﻧﻔـﺮ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪي آرارات ﭘﻨﺎه ﺑﺮده ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1927‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪهي اﻧﻘﻼﺑﻴـﻮن‬ ‫"آﮔﺮي داغ" )آرارات( در ﻛﻨﮕﺮهي ﺧﻮﻳﺒﻮن ﺷﺮﻛﺖ ﺟﺴﺖ و ﭘﺲ از آﻧﻜـﻪ در‬ ‫آﻧﺠﺎ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻛﺎﻧﻮن ﻣﺒﺎرزهي ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﻪ وي واﮔﺬار ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠـﺖ‬ ‫آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺑـﻮدن وﺿـﻊ ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎﻳﻲ‪ ،‬آرارات را ﺑـﺮاي اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﻗﺒﻞ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺷﺮح ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺟﻨﺒﺶ آرارات‪ ،‬ﻻزم اﺳـﺖ ﺗﻮﺿـﻴﺢ‬ ‫ﻣﺨﺘﺼﺮي ﻧﻴﺰ در ﻣﻮرد ﻋﻠﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻧﺘﺨﺎب اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻛـﺎﻧﻮن ﺟﻨـﺒﺶ‬ ‫داده ﺷﻮد‪ :‬در اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻨﻄﻘﻪي آرارات ﺑﺮاي ﻣﺮﻛﺰ ﺟﻨﺒﺶ‪ ،‬ﺗﺸـﻮﻳﻖ ارﻣﻨـﻲﻫـﺎي‬ ‫داﺷﻨﺎك ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ داﺷﺖ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ آرارات از ﻳﻚ ﺳﻮ در ﻣﺠﺎورت ارﻣﻨﺴـﺘﺎن‬ ‫ﺷﻮروي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ داﺷﻨﺎك از ﺳﺎل ‪ 1920‬از آﻧﺠﺎ راﻧﺪه ﺷـﺪه ﺑـﻮد و‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺧﻴﺎل آزاد ﻛﺮدن آﻧﺠﺎ را در ﺳﺮ داﺷﺖ‪ .‬از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﻣﺮز اﻳﺮان ﻗﺮار داﺷﺖ و اﺻﻮﻻً آرارات ﻛﻮﭼﻚ ﺟﺰو ﺧﺎك اﻳـﺮان‬ ‫ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪ‪ .‬اﻳﺮان ﺑﺨﺼﻮص ﺗﺒﺮﻳﺰ‪ ،‬در آن زﻣـﺎن ﻣﺮﻛـﺰ اﺳﺎﺳـﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ‬ ‫داﺷﻨﺎك ﺑﻮد و از آﻧﺠﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻗﻴـﺎمﻛﻨﻨـﺪﮔﺎن آرارات را از ﻧﻈـﺮ اﺳـﻠﺤﻪ و‬ ‫ﺗﺠﻬﻴﺰات ﻳﺎري دﻫﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﻮﺿﻊ اﻳﺮان در آن زﻣﺎن ﭼﻪ ﺑـﻮد؟ در ﺣـﺪود ﺳـﺎلﻫـﺎي ‪(1306)1927‬‬ ‫رﺿﺎﺷﺎه ﻛﻪ ﺗﺎزه ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻨﻮز رواﺑﻂ وﻳﮋهﻳﻲ ﺑﺎ اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲﻫـﺎ ﻛـﻪ‬ ‫‪146‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫وي را در رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻛﻤﻚ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫ﻫﻢ ﺑﺎ داﺷﻨﺎك ﺑﻪ ﻣﺪارا رﻓﺘﺎر ﻛﻨﺪ و ﻫﻢ ﺑﺎ اﻇﻬﺎر ﻫﻤﺪردي ﺑـﺎ ﻛﺮدﻫـﺎ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﻪ را در ﺣﺎل ﺗﻬﺪﻳﺪ و ﺗﺮس ﻧﮕﻬﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋـﻼوه ﺑﺘـﺎزﮔﻲ از دﺳـﺖ ﻣﺒـﺎرزهي‬ ‫ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑﺎ "ﺳﻤﻜﻮ" ﻧﺴﺒﺘﺎً رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻫﻴﭻوﺟﻪ ﻣﺎﻳـﻞ ﺑـﻪ ﺗﺤﺮﻳـﻚ ﻣﺠـﺪد‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ و اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻛﺎﻧﻮن آﺷﻮب و ﻧﺎراﺣﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﺒﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ رواﺑﻄـﻲ ﺑـﺎ‬ ‫رﻫﺒﺮان ﻛﺮد ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮده و ﻗﻮل ﻣﺴﺎﻋﺪتﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ آرارات ﭼـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﭼﻪ از ﻃﺮﻳﻖ داﺷﻨﺎك داده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻫﻢ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧـﻮد را ﻛـﻪ در واﻗـﻊ ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ و ﺷﻮروي اﻋﻤﺎل ﻣﻲﻛﺮد و ﻫﻢ ﻣـﺎﻧﻊ‬ ‫اﻳﺠﺎد ﺟﻨﺒﺶ در ﺑﻴﻦ ﻛﺮدﻫﺎي اﻳﺮان ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و ﻫﻢ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑـﺮ ﺟﺮﻳـﺎن ﺟﻨـﺒﺶ‬ ‫آرارات ﻛﻨﺘﺮل و ﻧﻈﺎرت ﻣﻲﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺧـﻮاﻫﻴﻢ‬ ‫دﻳﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر آﻳﺪ‪.‬‬ ‫در آﻧﭽﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺗﺤﺎد ﺷﻮروي ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﻛﻪ اﺻﻮﻻً ﭘﺲ از اﻣﻀـﺎي‬ ‫ﻗﺮاردادﻫﺎي دوﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﺎ اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ در ﺳﺎل ‪ 1921‬از ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﺟﻨـﺒﺶﻫـﺎي‬ ‫ﻣﻠﻲ ﻛﺮد ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺟﻨﺒﺶ آرارات را ﺑﺎ ارﻣﻨﻲﻫـﺎي داﺷـﻨﺎك ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻴﭻوﺟﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺤﻤﻞ ﺑﻜﻨﺪ‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦرو ﺑﺴﻴﺎر ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛـﻪ‬ ‫در ﺳﺎل ‪ 1930‬ﻳﻌﻨﻲ در اوج ﺟﻨـﮓﻫـﺎي آرارات ﺷـﻮروي ﻛـﻪ ﺧـﻮد ﺳـﺮﮔﺮم‬ ‫ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ﻳﻚ ﺟﻨﺒﺶ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺷﻮروي ﺑﻮد‪ ،‬ﻣـﺮز ﺧـﻮد را ﺑـﺎ‬ ‫‪147‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﻪ در ﻛﻨﺎرهي رود ارس ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﺴﺪود ﻛﻨـﺪ و از وﺻـﻮل ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﻛﻤـﻚ‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ و ارﻣﻨﻲﻫﺎي ﺷﻮروي ﺑﻪ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن آرارات ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻧﻤﺎﻳﺪ و اﻋﻼم دارد‬ ‫ﻛﻪ " در ﭘﺸﺖ زدوﺧﻮردﻫﺎي ﻛﻮه آرارات دوﺑﺎره دﺳﺖ اﻣﭙﺮﻳـﺎﻟﻴﺰم ﺑـﻴﻦاﻟﻤﻠﻠـﻲ‬ ‫ﭘﻴﺪا اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺻﺪد اﻳﺠﺎد ﻳﻚ دﻳﻮار آﻫﻨﻴﻦ ﺑﻪ دور اﺗﺤﺎد ﺷﻮروي اﺳﺖ"!‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻋﻠﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻧﺘﺨﺎب آرارات ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫ﻛﺎﻧﻮن ﺟﻨﺒﺶ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻳﻌﻨﻲ اﺳﺘﻔﺎده از ﻫﻤﻜﺎري ارﻣﻨﻴﺎن ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺖ داﺷﻨﺎك‬ ‫و ﻫﻤﺪردي و ﻳﺎري ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺮان اﺷﺘﺒﺎه؛ و اﻳﻦ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣـﻞ ﻣﻬـﻢ‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ ﺟﻨﺒﺶ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل در ﻣﻮرد ﺟﺮﻳﺎن ﺟﻨﺒﺶ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي اﺣﺴﺎن ﻧﻮري ﭘﺎﺷﺎ و ﻫﻤﻜـﺎري‬ ‫وي در آﻏﺎز ﭼﻨﺎن ﻣﻮﻓﻘﻴﺖآﻣﻴﺰ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1928‬ﺷﻤﺎر اﻓﺮاد ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣـﺎن‬ ‫وي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺗﺠﻬﻴﺰﺷﺪه و ﺗﻌﻠﻴﻢ دﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮ رﺳـﻴﺪ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻮازات رﺷﺪ ﺳﺎزﻣﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﺎزﻣﺎن اداري ﻫﻢ ﺑﺎ ﻧﻈـﺎرت "اﺑـﺮاﻫﻴﻢ ﭘﺎﺷـﺎ‬ ‫ﺣ‪‬ﺴﻜﻲ" اﻫﻞ "ﺗ‪‬ﻠﻮ‪)"‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺣﺴﻜﻲ ﺗﻠـﻮ( در ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﺗﺤـﺖ ﻛﻨﺘـﺮل ﭘﻴـﺎده‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ؛ ﭘﺮﭼﻢ ﻛﺮد ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﺷﺪ و ﺟﻤﻬﻮري ﻛﻮﭼﻚ آرارات ﺑـﻪ دﻧﻴـﺎ آﻣـﺪ! در‬ ‫ﺳﺎل ﺑﻌﺪ در ‪ 1929‬ﻣﻨﻄﻘﻪي آزاد از ارﺗﻔﺎﻋﺎت آرارات ﺗﺎ ﺷـﻤﺎل وان و ﺑﺘﻠـﻴﺲ‬ ‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮك ﻛﻪ از ﺗﺤﺮﻳﻜﺎت اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و رﻗﺎﺑﺖ اﻳﺮان و ﻫﻤﻜﺎري ﻛﺮدﻫﺎ و‬ ‫ارﻣﻨﻲﻫﺎ ﻧﮕﺮان ﺷﺪه ﺑﻮد در اﺑﺘﺪا ﺳﻌﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ از راه ﻣﺬاﻛﺮه و وﻋﺪ و وﻋﻴـﺪ ﺑـﺎ‬ ‫‪148‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺟﻨﺒﺶ آرارات ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ژﻧﺮال اﺣﺴﺎن ﻧﻮري ﻫﻢ در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬ ‫ﻣﺮﺗﺐ ﺑﻪ ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺧﻮد و ﮔﺴﺘﺮش ﺣﺪود ﻣﻨﻄﻘﻪي آزاد اداﻣـﻪ ﻣـﻲداد‬ ‫ﺑﺎب ﻣﺬاﻛﺮه را ﻣﻔﺘﻮح ﮔﺬاﺷﺖ و از ﺟﻤﻠـﻪ ﺗﻘﺎﺿـﺎ ﻧﻤـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ رﻫﺒـﺮان ﻛـﺮد‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮده اﺟﺎزهي ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﻮدﺷﺎن داده ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣـﻮرد‬ ‫ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﺷﺪ و از رﻫﺒﺮان ﻛﺮد‪ ،‬ﻋﺪهاي ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪه و ﻋـﺪهي دﻳﮕـﺮي‬ ‫ﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﺤﺘﺎﻃﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻈﻴﺮ ﺳﻮرﻳﻪ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ اﻗﺪام ﻛﻮﭼﻚ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻧﻈﻴـﺮ ﻣﺘﻮﻗـﻒ ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﺗﺒﻌﻴـﺪﻫﺎي دﺳـﺘﻪﺟﻤﻌـﻲ و ﺗﻌﻠﻴـﻖ ﺑﻌﻀـﻲ از‬ ‫ﻣﺤﻜﻮﻣﻴﺖﻫﺎ‪ ،‬و آزادي ﻋﺪهاي از زﻧﺪاﻧﻴﺎن از ﺳﻮي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮﻛﻴـﻪ اﻧﺠـﺎم ﺷـﺪ؛‬ ‫وﻟﻲ در واﻗﻊ ﻫﻴﭻ اﻗﺪام ﺟﺪي ﻛﻪ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪهي ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺣﻘﻮق ﻣﻠﻲ ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ﺑﻌﻤﻞ ﻧﻴﺎﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﮔﺬر زﻣﺎن ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﺮد اﺳﺖ در‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚﻫﺎي ﻧﻮروز ﺳﺎل ‪ 1930‬ﺷﺮوع ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻧﻤﻮد و ارﺗﺶ ﺗُـﺮك را‬ ‫ﻛﻪ روﻳﻬﻢ ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﻔﺖ ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز داﺷﺖ و ﺑﺎ ‪ 30‬ﻫﻮاﭘﻴﻤـﺎ ﻧﺤـﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ‬ ‫ﺻﺎﻟﺢ ﭘﺎﺷﺎ ژﻧﺮال ﻣﻌـﺮوف ﺗـﺮك در ﻣﻨﻄﻘـﻪ ي "اﻗـﺪﻳﺮ" و "ﺑﺎﻳﺰﻳـﺪ")اﻃـﺮاف‬ ‫آرارات ـ ﺷﻤﺎل ﻣﺎﻛﻮ( ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻛﺮد‪ .‬اﻣـﺎ ﺣﻤﻠـﻪي واﻗﻌـﻲ را در ﺑﻴﺴـﺖ و ﻳﻜـﻢ‬ ‫ﺧﺮدادﻣﺎه آﻏﺎز ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛـﺮد ﺑـﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ اﺣﺴـﺎن ﻧـﻮري و ﻫﻤﻜـﺎري‬ ‫ﻣﺤﻤﻮدﺑﻴﮓ ﻳﻜﻲ از اﻓﺴﺮان ﺳﺎﺑﻖ ارﺗﺶ ﺗﺮﻛﻴﻪ و اﺑﺮاﻫﻴﻢآﻗﺎ) ﻣﻌـﺮوف ﺑـﻪ ﺑـﺮو(‬ ‫رﺋﻴﺲ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺟﻼﻟﻲ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻤﻠﻪي ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﺮك ﺑﻪ‬ ‫‪149‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫دﻓﺎع ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺴﺘﺮدهﻳﻲ ﻫﻢ در ﭘﺸﺖ ﺟﺒﻬﻪ ارﺗﺶ ﺗـﺮك ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺗﻌﺮﺿﻲ دﺳﺖ زدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫـﺪف ﻛـﻪ از ﻳـﻚ ﺳـﻮ راهﻫـﺎي ارﺗﺒـﺎﻃﻲ‬ ‫ﺗﺮكﻫﺎ را ﺑﺎ داﺧﻞ ﺧﺎك ﺗﺮﻛﻴـﻪ ﻗﻄـﻊ ﻛﻨﻨـﺪ و از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از‬ ‫ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻣﺮدم ﻣﺤﻠﻲ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب درﻳﺎﭼﻪي وان ﺑﻪ ﺳﻮي دﻳـﺎرﺑﻜﺮ‬ ‫ﭘﻴﺸﺮوي ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺟﺒﻬﻪﻳﻲ ﺑﻪ ﻃﻮل ﺣـﺪود ‪ 150‬ﻛﻴﻠـﻮﻣﺘﺮ از آرارات‬ ‫در ﺷﻤﺎل ﺗﺎ "ﺧﻮﺷﺎب" در ﺷﺮق درﻳﺎﭼﻪي وان ﮔﺸﻮده ﺷﺪ‪.‬‬ ‫در روزﻫﺎي ‪ 14‬ﺗﺎ ‪ 18‬ﺗﻴﺮﻣﺎه در دﺷﺖ "زﻳﻼن" واﻗﻊ در ﺷـﻤﺎل "ارﺟـﻴﺶ"‬ ‫ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ در ﮔﺮﻓـﺖ و در ﭘﺎﻳـﺎن آﻧﻬـﺎ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﺗـﺮك ﻛـﻪ از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﺷﻤﺎرهي ﻧﻔﺮات دو ﺗﺎ ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﺮد ﺑﻮدﻧﺪ و از ﻧﻈﺮ اﺳﻠﺤﻪ و ﺗﺠﻬﻴـﺰات‬ ‫ﻫﻢ ﺑﺮﺗﺮي ﺧﻮردﻛﻨﻨﺪهﻳﻲ ﺑﺮ آﻧﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺮوز ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﺮد را ﺑـﻪ دو‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻗﺴﻤﺘﻲ در ﺷﻤﺎل درﻳﺎﭼﻪي وان ﻣﻨﻔﺮد ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و از ﻗﺴﻤﺖ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻫﻢ‪ ،‬ﻋﺪهﻳﻲ ﺑﻪ اﻳﺮان و ﻋﺪهﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻛﻮهﻫﺎي آرارات ﻋﻘﺐ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺮكﻫﺎ ﻛﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢ داﺷﺘﻨﺪ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﺮد ﻣﺴﺘﻘﺮ در ارﺗﻔﺎﻋـﺎت آرارات‬ ‫را از راه ﻣﺤﺎﺻﺮهي ﻛﺎﻣﻞ آﻧﻬﺎ ﻳﻜﺴﺮه ﻛﻨﻨﺪ در اوﻟﻴﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﻣـﺎﻧﻊ ﺑﺮﺧﻮردﻧـﺪ‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ از ﺧﺎك اﻳﺮان ﺑﮕﺬرﻧﺪ و ﺑـﺮاي ﻣﺴـﺪود‬ ‫ﻛﺮدن راه ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي اﻳﺮان‪ ،‬در داﻣﻨﻪي ﺷﺮﻗﻲ آرارات ﻛﻮﭼﻚ ﻣﺴـﺘﻘﺮ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺰو ﺧﺎك اﻳﺮان ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺬاﻛﺮات دو دوﻟﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ و‬ ‫اﻳﺮان در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲرﻓﺖ ﺧﻴﻠﻲ زود ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻣﻄﻠـﻮب‬ ‫‪150‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫رﺳﻴﺪ و در اواﺧﺮ ﻣﺮدادﻣـﺎه ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﺻـﺎﻟﺢﭘﺎﺷـﺎ وارد ﺧـﺎك اﻳـﺮان ﺷـﺪﻧﺪ و‬ ‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﺮد را از ﭘﺸﺖﺳﺮ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر‪ ،‬رﺿﺎﺷﺎه ﻧﻴﺰ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﻤﻚﻫﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﻛﺮدﻫـﺎ‬ ‫ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﻤﻮد ﺑﻠﻜﻪ ﻗﻮاﻳﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﻧﻔﻮذ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﺎن ﺑـﻪ اﻳـﺮان‬ ‫ﮔﺮدد‪) .‬در ﺑﻴﺴـﺖ و ﺳـﻮم ژاﻧﻮﻳـﻪ ي ‪ 1932‬ﺣﻜﻮﻣـﺖ اﻳـﺮان ﺑـﺎﻻﺧﺮه آرارات‬ ‫ﻛﻮﭼﻚ را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺑﻪ ﺗﺮﻛﻴﻪ واﮔﺬار ﻧﻤﻮد و در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﻣﻘﺪاري زﻣﻴﻦ در ﻧﻮاﺣﻲ‬ ‫ﺟﻨﻮﺑﻲﺗﺮ درﻳﺎﻓﺖ داﺷﺖ!(‬ ‫ﺣﻤﻠﻪي ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎﻋﺎت آرارات ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺷـﻬﺮﻳﻮرﻣﺎه از‬ ‫ﻧﺎﺣﻴﻪي ﺷﻤﺎﻟﻲ آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺳﻪ روز ﺑﻌﺪ ارﺗﻔﺎﻋﺎت "ﺳﺮدار ﺑﻼغ" ﻛﻪ راﺑـﻂ ﺑـﻴﻦ‬ ‫آرارات ﺑﺰرگ و ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ ﺑﺎ اﺷﻐﺎل آﻧﻬﺎ درآﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺮاي ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﺮدﻫﺎ راﻫﻲ ﺟﺰ ﺟﻨﻮب ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠـﻪي‬ ‫آن ﻫﻢ در ﭘﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺟﺰ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ و ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﺮك ﻧﺒـﻮد‪ .‬ﺧـﻮد‬ ‫اﺣﺴﺎن ﻧﻮري ﻧﻴﺰ در ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﺮان ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪ و ﺗﺎ زﻣﺎن درﮔﺬﺷﺖ ﺧﻮد در ﺑﻬﺎر‬ ‫ﺳﺎل ‪ ،1976‬در ﺗﻬﺮان ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫دو ﺷﻜﺴﺖ ﺑﺰرگ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﺮد در "زﻳﻼن" و"آرارات" ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺟﻨﮓ را‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﺮك ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد وﻟـﻲ اﻟﺒﺘـﻪ زد و ﺧﻮردﻫـﺎ در‬ ‫ﺳﺮاﺳﺮ ﺳﺎل ‪ 1931‬ﻫﻢ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص دوﻟﺖ اﻳـﺮان ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر‬ ‫ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ﻛﺮدﻫﺎي ﺟﻼﻟﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻓﻌﺎﻻﻧﻪ وارد ﻋﻤﻞ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪151‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫در ﻣﻮرد ﺟﻨﮓ ﺑﻴﻦ ﻛﺮدﻫﺎي ﺟﻼﻟﻲ و دوﻟﺖ اﻳﺮان‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت دﻗﻴﻘﻲ در دﺳـﺖ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦﻗﺪر ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﺮدﻫﺎ را ﻇﺎﻫﺮاً ﺷﺨﺼـﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫"ﻓﺮزﻧﺪه" ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮف ﺧﻮﻳﺒﻮن رﺳﻤﺎً ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻤﺎر ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﺮد ﺑﻪ ﺣﺪود ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﻛﻪ ‪ 700‬ﺗﺎ ‪ 800‬ﻧﻔﺮ آﻧﻬﺎ از‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎي ﺟﻼﻟﻲ و ﺣﻴﺪراﻧﻠﻮ ﺗﺒﻌﻪي اﻳﺮان و ﺣﺪود ‪ 300‬ﻧﻔـﺮ از ﻛﺮدﻫـﺎي ﺗﺮﻛﻴـﻪ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﺎن اﻳﺮان ﺣﺪود ‪ 6000‬ﻧﻔﺮ ﺳﺮﺑﺎز و ‪ 1200‬ﻧﻔـﺮ از اﻓـﺮاد ﻛـﺮد‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻓﻮق‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﺮﻫﻨﮓ ﻧﺨﺠﻮان ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻛﺮده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در اواﺧﺮ اردﻳﺒﻬﺸﺖﻣـﺎه ‪ ،1931‬ﻛﺮدﻫـﺎ ﺣﻤﻠـﻪي ﺷـﺪﻳﺪي ﺑـﻪ ﻳـﻚ ﭘﺎﻳﮕـﺎه‬ ‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ‪ 700‬ﻧﻔﺮ را ﻛﺸﺘﻪ و ﻣﺠـﺮوح ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﺬاﻛﺮات ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻛﻪ دوﻟﺖ ﻋﺮاق ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳـﻬﻢ ﺧـﻮد‬ ‫در آن ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺖ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ و ﻫﻤﻜﺎري وﺳﻴﻊ آﻧﻬﺎ در ﺟﻬﺖ ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﺴﺘﻦ ﻣﺮزﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﺨﻠﻴﻪي ﻣﻨﻄﻘﻪ از راه اﻧﺘﻘﺎل دﺳـﺘﻪﺟﻤﻌـﻲ‬ ‫ﺳﺎﻛﻨﺎن آن ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ دور دﺳﺖ آﺗﺶ را ﺧﻮاﺑﺎﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد ﺟﻨﺒﺶ آرارات و آﺛﺎر آن‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﻪ دو ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺿﺮوري اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ ــ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛـﻪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻳـﻚ ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪي ﺗﻨﻈـﻴﻢﺷـﺪه از ﺳـﻮي‬ ‫ﺧﻮﻳﺒﻮن‪ ،‬ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ آﻏﺎز ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﻧﻬﺎﻳﻲ در آرارات‪ ،‬در ﻧﻮاﺣﻲ دﻳﮕﺮ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺳﻌﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪي دﻳﮕﺮي ﺑﺮاه اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪي آﻧﻬﺎ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان از ﻋﻤﻠﻴﺎت "ﺣﺎﺟﻮ" در ﺳﻮرﻳﻪ ﻧﺎم ﺑﺮد ﻛﻪ در ﺣﺪود ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻣﺮدادﻣـﺎه‬ ‫‪152‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ 1930‬ﺑﺎ ﻋﺪهﻳﻲ ﻣﺴﻠﺢ از ﻣﺮز ﺗﺮﻛﻴﻪ ﮔﺬﺷﺖ و ﭘﺲ از اﺷـﻐﺎل ﭼﻨـﺪ روﺳـﺘﺎ در‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪي "ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ" اﻋﻼﻣﻴﻪﻳﻲ داﻳﺮ ﺑـﺮ اﺳـﺘﻘﻼل ﻛﺮدﺳـﺘﺎن و ﺗﻘﺎﺿـﺎ از ﻫﻤـﻪي‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﺮاي ﻳﺎري دادن ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ آرارات ﺻﺎدر ﻧﻤـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ ﺧﻴﻠـﻲ زود ﺗﻮﺳـﻂ‬ ‫ﻗﻮاي ﺗﺮك ﺑﻪ داﺧﻞ ﺳﻮرﻳﻪ ﭘﺲراﻧﺪه ﺷﺪ و در آﻧﺠﺎ از ﺳﻮي ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻓﺮاﻧﺴـﻮي‬ ‫ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺳﻜﻮت ﮔﺮدﻳـﺪ‪ .‬ﻋـﻼوه ﺑـﺮ اﻳـﻦ در "ﺳـﻴﺮت" و "ﺟﻮﻟـﻪﻣﻴـﺮگ و‬ ‫"دﻳﺎرﺑﻜﺮ" ﻫﻢ ﻗﻴﺎمﻫﺎﻳﻲ روي داد‪ .‬در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻗﺒﻠﻲ اﺷﺎره ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﺦ اﺣﻤـﺪ‬ ‫ﺑﺎرزاﻧﻲ ﻫﻢ ﻧﻔﺮاﺗﻲ ﺑﻪ ﻳﺎري ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻟﻴﻜﻦ ﻫﻤﻪي اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت در ﺳﻄﺤﻲ ﻣﺤـﺪود‬ ‫و ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭼﺸﻢﮔﻴﺮي ﺑﺮ ﺟﺮﻳﺎن وﻗﺎﻳﻊ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫دوم ـ ﺷﺪت ﻋﻤﻞ و ﻓﺸﺎر ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻔﻪﻛﺮدن ﻛﺮدﻫـﺎ و ﺣـﻞ‬ ‫ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻣﺴﺌﻠﻪي ﻛﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬اﺑﻌﺎدي ﺑﻲﺳـﺎﺑﻘﻪ و ﺑﺴـﻴﺎر وﺳـﻴﻊﺗـﺮ از ﺳـﺎل ‪1925‬‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺎه ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﻠﻴـﺎت ﻧﻈـﺎﻣﻲ آرارات ﻫـﻢ‪ ،‬روﺳـﺘﺎﻫﺎي‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺴﻴﺎر دور از ﺟﺒﻬﻪ اﺻﻠﻲ ﺑﻤﺒﺎران ﺷﺪه و ﺑـﻪ آﺗـﺶ ﻛﺸـﻴﺪه‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ؛ ﺻﺪﻫﺎ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﺧُﺮد و درﺷﺖ ﺑﺎ وﺿﻊ ﺑﺴﻴﺎر ﻓﺠﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻧـﻮاﺣﻲ دور از‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن راﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﻼﻛـﺖﺑـﺎري در ﻃـﻮل راه‬ ‫درﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و آﻧﺎن ﻛﻪ زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ "ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن" از ﺗﻜﻠﻢ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻲ ﻏﻴﺮ از ﺗﺮﻛـﻲ‬ ‫و از اﺟﺘﻤﺎع در ﻣﺤﻼت و دﻫﻜﺪهﻫﺎي وﻳﮋه ﻣﺤﺮوم و در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺘﻔـﺮق‬ ‫ﮔﺸﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﺪرﻳﺞ در ﺑﻴﻦ ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺑﺮوﻧﺪ‪.‬‬

‫‪153‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﻔﺘﻪي "ادﻣﻮﻧﺪز" اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃـﻮر اﺳـﺘﺜﻨﺎﻳﻲ اﺟـﺎزه ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‬ ‫دﻳﺪاري از ﺑﻌﻀﻲ از ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ در آن ﻫﻨﮕـﺎم ﺑـﻪ ﻋﻤـﻞ ﺑﻴـﺎورد از ﺷـﻬﺮ‬ ‫ﺑﺘﻠﻴﺲ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ ﺣﺪود ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺟﺰ ﻣﻘﺪاري ﺧﺮاﺑﻪ و ﺣﺪود ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﻧﻔـﺮ‬ ‫و از "ﻣﻮش" ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻴﺶ از ﺳـﻪ ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮ ﺑـﺎﻗﻲ‬ ‫ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ي "ل‪.‬راﻣﺒﻮ"‪ ..." :‬ﻋﺪه اي از روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻛﺮد‪ ،‬زﻧﺪه در‬ ‫ﮔﻮﻧﻲﻫﺎي ﺳﺮﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ درﻳﺎﭼﻪي وان اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ"‪ .‬ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ از ﺗﺼﻮﻳﺐ ﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آن‪" :‬ﻫﺮ ﻧﻮع ﻋﻤﻞ ﻣﺮﺗﻜﺒﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻌﻘﻴﺐ و ﻗﻠﻊ و ﻗﻤـﻊ ﺷﻮرﺷـﻴﺎن‬ ‫از ‪ 20‬ژوﺋـــﻦ ‪ 1930‬ﺗـــﺎ ‪ 10‬دﺳـــﺎﻣﺒﺮ در ﻧـــﻮاﺣﻲ ارﺟـــﻴﺶ‪ ،‬زﻳـــﻼن‪،‬‬ ‫آﮔﺮيداغ)آرارات( و اﻃـﺮاف آﻧﻬـﺎ آزاد و از ﺗﻌﻘﻴـﺐ ﻗﻀـﺎﻳﻲ ﻣﻌـﺎف اﺳـﺖ"‪.‬‬ ‫"ﻋﺼﻤﺖ اﻳﻨﻮﻧﻮ" ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ رﺳـﻤﺎً اﻋـﻼم ﻛـﺮد ﻛـﻪ‪ ..." :‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﻠـﺖ ﺗُـﺮك‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺣﻘﻮق ﻣﻠﻲ و ﻧﮋادي ﺑﺎﺷﺪ"؛ و ﺑﻪ ﮔﻔﺘـﻪي وزﻳـﺮ‬ ‫دادﮔﺴﺘﺮي‪ :‬ﺗﺮك ارﺑﺎب و ﺻﺎﺣﺐ اﺧﺘﻴﺎر اﻳﻦ ﻛﺸﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺗـﺮك‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻳﻚ ﺣﻖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺪارﻧﺪ‪ :‬ﺣﻖ ﺑﻨﺪﮔﻲ و ﺑﺮدﮔﻲ!"‪.‬‬

‫‪154‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪3‬ـ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻘﺎوﻣﺖ "درﺳﻴﻢ" و ﺳﻴﺪ رﺿﺎ)‪ 1938‬ـ ‪(1936‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﭼﻨﺪ ﺑﺎر از "درﺳﻴﻢ" و ﺟﻨـﺒﺶﻫـﺎ و ﻣﻘﺎوﻣـﺖﻫـﺎي‬ ‫ﻣﺮدم اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫"درﺳﻴﻢ" ﻧﺎﺣﻴﻪﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ و ﺻﻌﺐاﻟﻌﺒـﻮر‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺖ ﻧﻔـﻮذ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي در آﻧﺠﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻛﻢ ﺑﻮده و ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻏﺎﻟـﺐ اوﻗـﺎت از ﻳـﻚ ﻧـﻮع‬ ‫ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدم "درﺳﻴﻢ" وارد ﺳﭙﺎه "ﺣﻤﻴﺪﻳﻪ" ﻧﺸـﺪﻧﺪ؛‬ ‫از ﺷﺮﻛﺖ در ﺟﻨﮓﻫﺎي روس ـ ﺗﺮك‪ ،‬ﺟﻨـﮓ ﺟﻬـﺎﻧﻲ اول و ﻧﻴـﺰ ﺟﻨـﮓﻫـﺎي‬ ‫اﺳﺘﻘﻼل ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺧﻮدداري ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫درﺳﻴﻢ از ﺳﺎل ‪ 1925‬ﻳﻜﻲ از ﻣﺮاﻛﺰ اﺻﻠﻲ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ در ﻛﺮدﺳـﺘﺎن‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻨﺮو ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻧﻜﺎرا ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﺗﺴـﻠﻂ ﻛﺎﻣـﻞ ﺑـﺮ‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن و ﺑﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺑﺮدن ﻛﺮدﻫﺎ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮد ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ آﺧـﺮﻳﻦ‬ ‫ﻗﻠﻌﻪي ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻴﺎورد‪ ،‬ﺑﻪ وﻳـﮋه ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﻃﺒـﻖ ﻗـﺎﻧﻮن‬ ‫ﻣﺼﻮب ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ اردﻳﺒﻬﺸـﺖﻣـﺎ ﺳـﺎل ‪ 1932‬درﺳـﻴﻢ ﺟـﺰو ﻣﻨﻄﻘـﻪي ‪ 4‬ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪﻳﻲ از ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ از ﺳﻜﻨﻪ ﺑـﻪ ﻛﻠـﻲ ﺗﺨﻠﻴـﻪ‬ ‫ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﻣﺤﺎﺻﺮهي ﻧﻈﺎﻣﻲ درﺳﻴﻢ در ﺳﺎل ‪ 1936‬ﺑﺎ اﻋﻼم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻈـﺎﻣﻲ در درﺳـﻴﻢ‬ ‫آﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ژﻧـﺮال "آﻟﭙـﺪوﻏﺎن" ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺑـﻪ اﻳﺠـﺎد‬ ‫راهﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﺳﺘﻘﺮار ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺳـﭙﺲ اﻋﻼﻣﻴـﻪﻳـﻲ ﺻـﺎدر ﻛـﺮد و‬ ‫‪155‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺗﺤﻮﻳﻞ دادن ‪ 200‬ﻫﺰار ﻗﺒﻀﻪ ﺗﻔﻨﮓ از ﺳﻮي ﻣﺮدم ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑـﻪ ﻣﻘﺎﻣـﺎت‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﺮك ﮔﺮدﻳﺪ و ﻫﻤﻪي اﻳﻦﻫﺎ را ﺑﺎ ﭘﺮواز داﻳﻤﻲ و ﻣﻨﻈﻢ ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ‬ ‫ﺗﺮك ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻳﺠﺎد رﻋﺐ ﻫﻤﺮاه ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣﺮدم درﺳﻴﻢ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﻮﺑﻲ از ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﻨﺎﻃﻖ دﻳﮕﺮ ﻛﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺳﺮﻛﻮبﻫﺎي ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﻴﺰ‪ ،‬اﻋﺪامﻫـﺎ‬ ‫و ﺗﺒﻌﻴﺪﻫﺎي دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻟﻴﺎتﻫﺎي ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎ و اﻋﺰام ﺑﻪ اردوﮔـﺎهﻫـﺎي ﻛـﺎر‬ ‫اﺟﺒﺎري ﺟﻬﺖ اﻳﺠﺎد راﻫﻬﺎ و ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺧﺒﺮ داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل ﻧﺎﺑﻮدي و ﺑﺮﺑﺎد رﻓﺘﻦ زﻧﺪﮔﻲ آﻧﻬﺎﺳﺖ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه و ﻣﻘﺎوﻣـﺖ ﺗـﺎ‬ ‫آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻔﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬رﻫﺒﺮي ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻘﺎوﻣـﺖ را ﻫـﻢ ﺳﻴﺪرﺿـﺎ‪ ،‬ﺷـﻴﺦ ﻋﺸـﻴﺮهي‬ ‫"ﺷﻴﺦ ﺣﺴﻨﺎن" واﻗﻊ در ﻏﺮب درﺳﻴﻢ ﺑﻌﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ وﺟﻮد آﻣﺎده ﺑﻮدن ﻣﻘﺪﻣﺎت‪ ،‬ﻓﺮا رﺳﻴﺪن زﻣﺴﺘﺎن ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺮوع ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻧﻈـﺎﻣﻲ‬ ‫در ﺳﺎل ‪ 1936‬ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آبﺷﺪن ﺑﺮفﻫـﺎ در ﺑﻬـﺎر ﺳـﺎل ‪ ،1937‬و‬ ‫ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺳﻴﺪرﺿﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣـﺬاﻛﺮه ﺑـﻪ ﻣﺤـﻞ‬ ‫ﺳﺘﺎد ﻗﻮاي ﺗﺮك رﻓﺘﻪ ﺑﻮد در ﺑﺎزﮔﺸﺖ در ﻳﻚ ﻛﻤﻴﻦ ﻣﺸﺘﺮك ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺧﺎﺋﻦ ﻛﺮد‬ ‫و ﺳﺮﺑﺎزان ﺗﺮك ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺟﻨﮓ و زد و ﺧﻮرد ﺑﺎ ﺷـﺪت و ﺧﺸـﻮﻧﺖ آﻏـﺎز‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ اﻣﻜﺎﻧﺎت رزﻣﻲ زﻣﻴﻨﻲ‪ ،‬زرﻫﻲ و ﻫﻮاﻳﻲ ﻓﻮقاﻟﻌـﺎدهﻳـﻲ را‬ ‫در اﻳﻦ راه ﺑﻜﺎر ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﺮدم درﺳﻴﻢ ﭼﻨﺎن ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧـﻪ و ﻣﺘﻬﻮراﻧـﻪ و‬ ‫ﭼﻨﺎن ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻫﻤﻪﮔﻴﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺑﺴﻴﺎر درﺑﺎرهي آن ﺑﺮ ﺳﺮ زﺑﺎنﻫﺎ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪156‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از ﺟﻨـﮓﻫـﺎي دﻳﮕـﺮ ارﺗـﺶ در ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﺷـﺒﺎﻫﺖ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻧﻪ ﺟﺒﻬﻪي ﻣﺸﺨﺼـﻲ وﺟـﻮد داﺷـﺖ و ﻧـﻪ ﺑﺮﺧـﻮرد ﺑـﻴﻦ‬ ‫واﺣﺪﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﺎ ﻧﻔﺮات زﻳﺎد دﻳﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺮدم ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﻣﺒﺎرزهي ﺧﻮد اﻳﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ و ﻏﺮﻳﺰهي ﺣﻔﻆ ﺣﻴﺎت آﻧـﺎن‬ ‫را ﺑﻪ ﻫﻴﺠﺎن آورده ﺑﻮد‪ ،‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺟﻨﮓ ﺷﺪﻳﺪ ﭼﺮﻳﻜﻲ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﻪي ﻛﻮﺷﺶﻫﺎي ارﺗﺶ ﺗﺮك را ﺑﺎ وﺟـﻮد اﺳـﺘﻔﺎده وﺳـﻴﻊ ﻧﻴـﺮوي ﻫـﻮاﻳﻲ و‬ ‫ﮔﺎزﻫﺎي ﺳﻤﻲ و آﺗﺶ ﺷﺪﻳﺪ ﺗﻮﭘﺨﺎﻧﻪ ﻋﻘﻴﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از راﻫﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺮك ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺧﻠﻖ درﺳﻴﻢ ﺑـﻪ آن‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮﻃﺌﻪﮔﺮي و اﻳﺠﺎد اﺧﺘﻼف ﺑﻴﻦ ﻋﺸﺎﻳﺮ و ﻗﺒﺎﻳـﻞ ﻛـﺮد و ﺗﺮورﻫـﺎي‬ ‫ﺧﺎﺋﻨﺎﻧﻪي رﻫﺒﺮان ﺟﻨﺒﺶ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﻗﺮار ﻛﺮد از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑـﻪ ﻣﻮﻓﻘﻴـﺖﻫـﺎي‬ ‫ﺑﺰرﮔﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺗﺮور "ﻋﻠﻲ ﺷـﻴﺮ" ﺳﻴﺎﺳـﺘﻤﺪار‪ ،‬ادﻳـﺐ‪ ،‬ﺷـﺎﻋﺮ‬ ‫ﺧﻠﻘﻲ‪ ،‬ﻣﻐـﺰ ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﺟﻨـﺒﺶ و دﺳـﺖ راﺳـﺖ ﺳـﻴﺪ رﺿـﺎ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﺑﺮادرزادهﻫﺎي ﺳﻴﺪرﺿﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم "رﻫﺒﺮ" ﻛﻪ در ﺧﻔﺎ ﺑﻪ ﻣﺰدوري ﺗﺮكﻫﺎ درآﻣﺪه ﺑﻮد‬ ‫ﺿﺮﺑﻪي ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻘﺎوﻣﺖ درﺳﻴﻢ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺬاﻟﻚ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﺎ ﺷﺪت وﺣﺪت ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ ﻳﺎﻓـﺖ ﺗـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ در اواﺧـﺮ‬ ‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺧﻮد ﺳﻴﺪرﺿﺎ ﻧﻴﺰ در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺑـﻪ ﺧـﻮﺑﻲ روﺷـﻦ ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ‬ ‫دﺳﺘﮕﻴﺮ ﮔﺮدﻳﺪ و ﭘﺲ از ﻳﻚ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪي ﻛﻮﺗﺎه‪ ،‬ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﻔﺘﻢ آﺑﺎنﻣﺎه‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1937‬ﺑﻬﻤﺮاه ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ از ﺳﺮان ﻋﺸﺎﻳﺮ درﺳﻴﻢ ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘـﻪ ﺷـﺪ‪ .‬در‬ ‫‪157‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ‪ ،‬ﺗﺮكﻫﺎ ﺳﻌﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﺳﻴﺪرﺿﺎ را ﻋﺎﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﻌﺮﻓـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ و‬ ‫اﻳﻦ ﺑﺎر ﭘﺎي ﺷﻮروي را ﺑـﻪ ﻣﻴـﺎن ﺑﻜﺸـﻨﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ وي ﺟـﻮاب داد ﻛـﻪ " ﻣـﻦ ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادهاي ﺗﻌﻠﻖ دارم ﻛﻪ ﻫﻴﭽﮕـﺎه ﺑـﻪ ﺣـﺮف ﺧـﺎرﺟﻲﻫـﺎ ﮔـﻮش ﻧـﺪاده اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﻦ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺮن اﺳﺖ در راه ﻫﺪفﻫﺎي ﻣﻴﻬﻦﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ و ﻣﺼـﺎﻟﺢ ﻋـﺎﻟﻲ‬ ‫ﻣﻠﺖ ﻛﺮد ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺪﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻲﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ!"‪.‬‬ ‫در ﭘﺎي ﭼﻮﺑﻪي دار اﻋﻼم داﺷﺖ ﻛـﻪ‪" :‬ﻣـﻦ ‪ 75‬ﺳـﺎل دارم و اﻛﻨـﻮن ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺷﻬﺪاي ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪم؛ درﺳﻴﻢ ﻣﻐﻠﻮب ﺷﺪ اﻣـﺎ ﻛﺮدﻫـﺎ و ﻛﺮدﺳـﺘﺎن زﻧـﺪه‬ ‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﺎﻧﺪ؛ ﺟﻮاﻧﺎن ﻛﺮد ﺧﻮب ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﻣﺎ را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ"‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﺄﻳﻮﺳﺎﻧﻪي ﻣﺮدم درﺳﻴﻢ ﺣﺘﻲ ﭘﺲ از اﻋﺪام ﺳﻴﺪرﺿﺎ ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ و ﺟـﻮد‬ ‫آﻧﻜﻪ از ﺳﺎل ‪ 1936‬ﻛﺎﻣﻼً در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﻮدﻧﺪ و اﻣﻜﺎن درﻳﺎﻓﺖ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻛﻤﻜـﻲ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ اواﺧﺮ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ داﻧﻪﻫـﺎي ﻓﺸﻨﮕﺸـﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ؛ ﺳﭙﺲ ﺳﺮﻛﻮب وﺣﺸﻴﺎﻧﻪي آﻧﺎن از ﺳﻮي ﺗﺮكﻫﺎ اﺑﻌـﺎد‬ ‫ﺑﻲﺳﺎﺑﻘﻪﻳﻲ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﺮدم درﺳﻴﻢ را از ﺧﺮد و درﺷﺖ در ﻏﺎرﻫـﺎي ﻣﺘﻌـﺪد‬ ‫ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ و ﻣﺤﺒﻮس ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﭘﺲ از ﺑﺴﺘﻦ راﻫﻬﺎي ﺧﺮوﺟﻲ‪ ،‬زﻧﺪه زﻧﺪه‬ ‫در آﺗﺶ ﺳﻮزاﻧﺪه و ﻳﺎ در دود ﺧﻔﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي ﺟﻨﮕﻞﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﻞ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدن‬ ‫ﻓﺮارﻳﺎن ﺑﻮد ﺑﻪ آﺗﺶ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺪون آﻧﻜﻪ اﻣﻜﺎن ﺑﻴـﺮون آﻣـﺪن از آﻧـﺎن ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺴﻲ داده ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻴﺶ از ‪ 500‬ﺗﻦ از زﻧﺎن و دﺧﺘﺮان ﺟﻮان ﻛﺮد ﺑـﺮاي اﻳﻨﻜـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﺳﺮﺑﺎزان ﺗﺮك ﻧﻴﻔﺘﻨﺪ دﺳﺘﻪﺟﻤﻌـﻲ ﺧـﻮد را در رودﺧﺎﻧـﻪي " ﻣـﻮﻧﺰور" و‬ ‫‪158‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫درﻳﺎﭼﻪ ﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻏﺮق ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎره ﻗﺮﺑﺎﻧﻴﺎن درﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠـﻲ ﺑـﻪ ﺣـﺪود‬ ‫ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺗﺨﻤﻴﻦ زده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻘﺎوﻣـﺖ درﺳـﻴﻢ آﺧـﺮﻳﻦ ﺟﻨـﺒﺶ ﻣﺴـﻠﺤﺎﻧﻪي ﭼﺸـﻤﮕﻴﺮ ﻛﺮدﻫـﺎ در‬ ‫ﺟﻤﻬﻮري ﺗﺮﻛﻴﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺷﺪت ﻋﻤـﻞ ﺗـﺮكﻫـﺎ از آن ﻣﻮﻗـﻊ ﺗـﺎﻛﻨﻮن‬ ‫اﻣﻜﺎن ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻣﻨﻈـﻮر دﻓـﺎع از‬ ‫ﺣﻘﻮق ﻣﻠﻲ ﻛﺮدﻫﺎ در ﺗﺮﻛﻴﻪ را ﻧﺪاده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻴﺰده ﺳﺎل ﻗﻴﺎم و ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ در ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺗﺮﻛﻴـﻪ )‪ 1925‬ـ‬ ‫‪ (1938‬ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺑﺮآورد ﺣﺰب ﻛﻤﻮﻧﻴﺴﺖ ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن و ﻧـﻴﻢ از‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﺎط دور دﺳﺖ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻧﻜﺎرا ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1950‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻧﻈـﺎﻣﻲ داﻳﻤـﻲ‬ ‫ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮد و دﻳﺪار از ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ واﻗﻊ در ﺷﺮق رود ﻓﺮات را ﺗﺎ ﺳـﺎل ‪1965‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺧﺎرﺟﻴﺎن ﻣﻤﻨﻮع اﻋﻼم ﻛﺮد‪ .‬ﻛﻠﻤـﺎت "ﻛـﺮد" و "ﻛﺮدﺳـﺘﺎن" از ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬ ‫ﻟﻐﺎت و ﻛﺘﺎبﻫـﺎي ﺗـﺎرﻳﺦ ﺣـﺬف ﮔﺸـﺘﻨﺪ و ﺑـﻪ ﺟـﺎي "ﻛﺮدﻫـﺎ" اﺻـﻄﻼح "‬ ‫ﺗﺮكﻫﺎي ﻛﻮهﻧﺸﻴﻦ" ﻣﻌﻤﻮل ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﺳـﺘﻔﺎده از زﺑـﺎن ﻛـﺮدي ﺣﺘـﻲ در ﻣـﻮارد‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻣﻤﻨﻮع ﺷﺪ و ﺑﺮاي ﺗﻜﻠﻢ ﺑﻪ آن ﻣﺠﺎزاتﻫﺎي ﺳﺨﺖ وﺿﻊ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻫﻤﻪي اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻊ از ﺑﺮوز‬ ‫ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪي وﺳـﻴﻊ ﮔـﺮدد و ﺑـﺲ‪ .‬ﻣﻠـﺖ ﻛـﺮد در ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﺗﺮﻛﻴـﻪ‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻓﺮﻫﻨﮓ و زﺑﺎن و ﺳﻨﻦ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﺮده اﺳﺖ و از راﻫﻬﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در‬ ‫‪159‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫راه ﻛﺴﺐ ﺣﻘﻮق ﻣﻠﻲ و اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺧﻮد ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻠﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻘـﻮق اﻧﺴـﺎﻧﻲ‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ آﮔﺎه اﺳﺖ و ﺑﺮاي اﺣﻘﺎق آن ﻣﻲرزﻣﺪ ﻫﻴﭽﮕﺎه از ﺑـﻴﻦ رﻓﺘﻨـﻲ ﻧﻴﺴـﺖ و‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ زﻧﺪه و ﺟﺎوﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪160‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬