Kameni spomenici

GROBLJA I HAREMI NA BANJALUČKOM PODRUČJU

Tekst i foto: Adem Čukur

Još od nastanka prvih civilizacija pa do današnjih dana obilježavaju se mjesta sahranjivanja umrlih;od jednostavnih stela do monumentalnih građevina kao što su Piramide u Egiptu ili Tadž Mahal u Indiji... Na širem prostoru Banjaluke pronađeno je nekoliko kamenih nadgrobnih spomenika još iz perioda Rimskog carstva, u obliku kamenog sarkofaga (slika u članku ”Tragovi postojanja”) ili dekorisane uspravne kamene ploče / stele.

U periodu srednjovjekovne Bosanske države,prvenstveno na prostorima Hercegovine i središnje Bosne, grobna mjesta su obilježavana stećcima / reljefno dekorisanim kamenim blokovima različitih oblika (najveća grupacija se nalazi u Radimlju kod Stoca) koji predstavljaju autohtoni izraz narodnog stvaralaštva toga doba, a jedan takav u obliku položene kamene ploče nalazi se u Krupi na Vrbasu.

Prvobitna groblja pravoslavnih i katoličkih vjernika u Banjaluci formirana su na tadašnjoj periferiji grada; pravoslavna pored Rebrovačke crkve i ”Sveti Pantelija” u Boriku, katoličko ”Sveti Marko” u Budžaku. Kameni nadgrobni spomenici iz tog perioda u osnovi su imali oblik krsta / križa, a oblikovani su u više varijanti. Značajan broj takvih spomenika nalazi se i na mjesnom groblju pored manastira Gomionica kod Bronzanog Majdana. Pored navedenih, prisutna je bila i izrada nadgrobnih spomenika od drveta, od kojih su neki lijepo dekorisani.U selima na teritoriji opštine nalaze se mjesna groblja, ponegdje sa grobljanskom kapelom.

U Osmanlijskom periodu skoro svaka mahala / džemat (vjerska opština) imala je džamiju uz koju su se najčešće nalazila i groblja. Za razliku od nekih drugih gradova u BiH, gdje su ta groblja nazivana mezarja / mezaristani (mezar- grob), u Banjaluci se ona nazivaju haremi, dok se grobovi nazivaju kaburi. Kaburi su se najčešće obilježavali sa dva kamena nišana / bašluka izrađena od mramora ili kamena bihacita, koji na travnatom tepihu djeluju kao da su iz njega izrasli i s njime srasli. Formu nišana nad uzglavljem je unekoliko određivao i društveni status ili profesija umrlog za života, pri čemu se isti pojavljuju u obliku turbana (ulemski, derviški, aginski, činovnički), fesa, stilizovanog mača..., a lijep primjer ženskog bašluka se završava ženskom kapom (oblika obrnutog fesa).

Ivo Andrić između ostalog ovako opisuje stara muslimanska groblja: ”Ta stara groblja sa svojim bijelim nišanima koji sve više tonu u zemlju umiru danas i sama,ali spokojno i vedro u dostojanstvu i ljepoti kao što su umirali i bivali sahranjeni u toku stoljeća oni koji u njima počivaju.”Viši nivo obrade predstavljaju kaburi sa nadzemnim reljefnodekorisanim kamenim sandukom i nišanima iznad njih, od koji neki imaju znatnu umjetničku vrijednost. Neki od posebno značajnih ljudi sahranjivani su u zasebnim objektima – turbetima (mauzolejima).To su objekti šesterougaone osnove zidani u kamenu sa kupolom ili šesterovodnim krovom. Tri turbeta nalaze se pored džamije Ferhadije, jedno uz džamiju Arnaudiju, dva uz džamiju Gazanferiju (slike u članku ”Arnaudija i Gazanferija”), te Halil-pašino turbe u sklopu harema na sjevernom rubnom dijelu Gornjeg Šehera, na kojem piše: Ovdje počiva Halil-paša Livčanin, bivši admiral turske mornarice, umro 1590-e godine. Najveći harem nalazi se u naselju Stupnica, na kojem je i gasulhana, objekat u kojem se vrši obredno pranje i priprema umrlog za sahranu.

Šezdesetih godina prošlog vijeka na zapadnom dijelu grada na kosom terenu iznad naselja Pobrđe uređeno je ”Novo groblje” sa konfesionalno izdijeljenim parcelama, te parcelom za ateiste, kao i pratećim objektom. U njegovom podnožju nalazi se Partizansko spomen-groblje s trostrukim bijelim obeliskom i grobovima naznačenim manjim poluobrađenim kamenjem.

Period druge polovine XX-og vijeka obilježen je i drugačijim oblikovanjem nadgrobnih spomenika u odnosu na tradiciju, pri čemu ječest oblik, zastupljen više ili manje kod svih konfesija i ateista, predstavljen vertikalnom kamenom pločom u obliku pravougaonika s dužom horizontalnom stranom i kamenim soklom koji uokviruje grob.

Kod muslimana te ploče su rađene najčešće od mramora, a kod pravoslavaca i katolika od granita. Pored tih, javljaju se i nadgrobni spomenici u obliku stilizovanog cvijeta i sl., a neki i apstraktnih formi.U ovom periodu češće se grade i kršćanske/hrišćanske porodične grobnice s položenom kamenom pločom na kamenom soklu i uspravnom pločom kod uzglavlja s ispisanim imenima pokojnika. Skromniji oblik nadgrobnih spomenika rađen je u teracu.