carrière vele jaren in Amsterdam, van 1957 tot 1970. Als Amerikaanse jood en zoon van Russisch-joodse immigranten voelde hij zich thuis in deze liberale stad met een lange traditie van tolerantie jegens joden. Freed was gefascineerd door het opmerkelijke naoorlogse herstel van het joodse leven in Amsterdam, waar slechts 20 . 000 van 80 . 000 joden de Sjoa hadden overleefd, en koos dit als het thema van zijn eerste grote fotoreportage als professioneel fotograaf. Hij maakte eind jaren vijftig een veelzijdig en indringend portret van de Amsterdamse joodse gemeenschap, die onvoorstelbare verschrikkingen had doorstaan, maar waar men nu probeerde te vergeten en met grote veerkracht en vitaliteit werkte aan de opbouw van een nieuw bestaan. Met zijn foto’s wist Freed op treffende wijze de sfeer van optimisme binnen de joodse gemeenschap vast te leggen; ze getuigen van de moed en wilskracht van degenen die de oorlog overleefden. Tegenwoordig weten we dat oorlogstrauma’s niet onderdrukt kunnen worden, maar toen leek het de enige manier om door te gaan met leven. De verborgen pijn werd nooit minder, maar kwam pas vele jaren later naar buiten. Met het verstrijken van de tijd hebben Freeds foto’s daarom een diepere betekenis gekregen en een uitzonderlijke waarde als historisch tijdsdocument. In 1958 werd een kleine selectie van Freeds omvangrijke fotoserie gepubliceerd in zijn eerste fotoboek Joden van Amsterdam, uitgegeven door De Bezige Bij. In 2013 vond het Joods Historisch Museum in Amsterdam de gehele serie terug in het archief van de fotograaf, dat wordt beheerd door zijn weduwe Brigitte Freed. Het museum kocht 80 vintage drukken en 150 nieuwe afdrukken, waarvan een groot deel nooit eerder is gepubliceerd. Dit boek bevat ruim 150 foto’s en een inleiding van Bernadette van Woerkom, conservator fotografie van het museum.
Leonard Freed De oorlog voorbij Joods Amsterdam in de jaren vijftig
Magnum-fotograaf Leonard Freed (1929-2006) woonde aan het begin van zijn
De oorlog voorbij Joods Amsterdam in de jaren vijftig
Leonard Freed geboren in Brooklyn, New York, begon in 1953 met fotograferen terwijl hij rondreisde door Europa. Hij fotografeerde bij uitstek gewone mensen in hun dagelijkse leven en voelde zich sterk verwant met onderdrukten en buitenstaanders. Hij maakte vele diepgravende reportages over maatschappelijke kwesties, onder andere over de strijd van zwarte Amerikanen voor burgerrechten. In 1972 werd hij toegelaten tot het beroemde fotocollectief Magnum Photos. Zijn sterke belangstelling voor het joodse leven wereldwijd loopt als een rode draad door zijn carrière.
Leonard Freed
Bernadette van Woerkom
Leonard Freed De oorlog voorbij Joods Amsterdam in de jaren vijftig
Bernadette van Woerkom
Leonard Freed De oorlog voorbij Joods Amsterdam in de jaren vijftig
Inhoud
Voorwoord 6 Emile Schrijver
Inleiding 8 Bernadette van Woerkom
Foto’s In eigen joodse kring
26
Leven in de oude Jodenbuurt
98
Amsterdammer onder de Amsterdammers
118
De jeugd en de toekomst: weggaan of blijven?
134
Het herdenken van de Sjoa
150
(Teksten: Bernadette van Woerkom, Wally de Lang, YaĂŤl Koeleman, Margreet Udo)
Bijschriften 154
Foto: Brigitte Freed Leonard Freed,1960 Coll. Brigitte Freed
Chronologie
157
Publicaties en collecties
158
Inhoud
Voorwoord 6 Emile Schrijver
Inleiding 8 Bernadette van Woerkom
Foto’s In eigen joodse kring
26
Leven in de oude Jodenbuurt
98
Amsterdammer onder de Amsterdammers
118
De jeugd en de toekomst: weggaan of blijven?
134
Het herdenken van de Sjoa
150
(Teksten: Bernadette van Woerkom, Wally de Lang, YaĂŤl Koeleman, Margreet Udo)
Bijschriften 154
Foto: Brigitte Freed Leonard Freed,1960 Coll. Brigitte Freed
Chronologie
157
Publicaties en collecties
158
Voorwoord
De foto’s uit de bijzondere serie Joden van Amsterdam
negatieven en ook nog eens ruim tachtig vintage
toe dat het beeld van een hardwerkende en naar
eveneens een deel van de teksten bij de foto’s.
van de Amerikaanse fotograaf Leonard Freed zijn
drukken.
de toekomst kijkende gemeenschap dat Freeds
Batya Wolff en Mirjam Vogt maakten voor de
foto’s oproepen, nog een andere werkelijkheid
tentoonstelling een aantal ontroerende video-
een uniek tijdsdocument van een periode in de joodse geschiedenis van Amsterdam, waarvan
Deze heuglijke ontdekking werd gedaan in 2012
bevatte, die zich niet toonde aan de buitenwereld
interviews met personen, die door Freed zijn
maar weinig beeldmateriaal bewaard is gebleven.
toen het Joods Historisch Museum te Amsterdam
en niet aan de lens van de camera: die van de
gefotografeerd.
in contact kwam met Brigitte Freed, de weduwe
onzichtbare gevoelswereld van het stilgedragen
Vele tientallen mensen hebben voor het
Freed maakte deze serie aan het eind van de jaren
van de fotograaf, die sinds Freeds dood zijn
leed en de onderdrukte oorlogsherinneringen, die
fotohistorisch onderzoek hun herinneringen met
vijftig, kort nadat hij als beginnend fotograaf in
omvangrijke archief beheert in hun huis in
pas vele jaren later bespreekbaar zouden worden.
ons gedeeld; wij danken hen zeer voor de tijd en de
Amsterdam was gaan wonen en gefascineerd was
Garrison, New York. Dit contact kwam voort uit
geraakt door het opmerkelijke herstel van het
een zoektocht naar de foto’s van Freed uit het
Allen die hun medewerking verleenden aan dit
wij de Vereniging Rembrandt, de BankGiro Loterij,
joodse leven in de stad na de Tweede Wereldoorlog.
boek Joden van Amsterdam, als onderdeel van het
project zijn wij hiervoor zeer erkentelijk. Ten eerste
onze voormalige conservator Edward van Voolen
Gedurende een jaar volgde hij joden thuis, in de
recente beleid van het museum om actiever dan
gaat onze grote dank uit naar Brigitte Freed voor
en alle andere geldgevers voor hun financiële
synagoge en op hun werk en stelde hij een
voorheen de naoorlogse geschiedenis van joden in
haar enthousiaste medewerking en het
ondersteuning.
veelzijdig portret samen van de Amsterdamse
Nederland te documenteren. Dankzij de
vertrouwen dat zij in ons stelde. Haar grote kennis
joodse gemeenschap, die na 1945 bestond uit nog
bereidwillige medewerking van Brigitte Freed
van het leven en werk van haar echtgenoot was
Prof. dr. Emile Schrijver
slechts 20 000 van de vooroorlogse 80 000
mocht het museum het archief van Joden van
cruciaal voor het onderzoek en een voortdurende
Algemeen directeur Joods Historisch Museum
mensen. Het was een hommage aan de veerkracht
Amsterdam aan de hand van de contactvellen
bron van inspiratie. Zonder haar genereuze
en de vitaliteit van hen, die na de verschrikkingen
uitgebreid bestuderen, om tot de conclusie te
ondersteuning was het niet mogelijk geweest het
van de Sjoa de draad van het leven weer hadden
komen dat zich hierin een ware schat aan
boek en de tentoonstelling te realiseren. Tevens
opgepakt en een uitdrukking van de optimistische
prachtige en unieke beelden van het Amsterdamse
danken wij Elke Susannah Freed voor haar
tijdgeest van deze jaren van wederopbouw.
joodse leven in de jaren vijftig bevindt. Het
betrokkenheid bij het project. Bernadette van
museum heeft vervolgens in 2013 de tachtig
Woerkom, conservator fotografie van het museum,
De serie was Leonard Freeds eerste grote
vintage drukken uit het archief kunnen kopen en in
heeft zoals altijd met grote inzet en toewijding
fotoproject; hij maakte ruim 2500 opnamen op
2015 nog eens ruim 150 nieuwe drukken, die het
gewerkt aan de samenstelling van dit boek en de
73 rollen films. Een kleine selectie van 52 foto’s
zelf heeft geselecteerd.
tentoonstelling. Het fotohistorisch onderzoek werd met bewonderenswaardige vasthoudendheid en
werd gepubliceerd in Freeds eerste fotoboek Joden
6
moeite die zij hiervoor namen. Ten slotte danken
van Amsterdam (in 1958 uitgegeven door De Bezige
Omdat Leonard Freed zelf de foto’s slechts
inventiviteit verricht door historica Wally de Lang.
Bij), en een paar foto’s werden door Freed
summier had gedocumenteerd, heeft het museum
Victor Levie was verantwoordelijk voor de fraaie
opgenomen in latere publicaties van zijn werk,
veel onderzoek gedaan naar de op de foto’s
vormgeving van het boek en de tentoonstelling.
onder andere in Amsterdam: The Sixties (1997). Het
afgebeelde personen, locaties en gebeurtenissen.
Yaël Koeleman bewees zich als stagiaire
overgrote deel van zijn opnamen werd door Freed
Dit leverde een enorme hoeveelheid documentatie
Museumstudies onmisbaar bij de vele
dus nooit gebruikt, maar gelukkig is de gehele serie
op en een rijkdom aan verhalen, die de foto’s een
voorbereidende werkzaamheden en schreef een
vrijwel intact bewaard gebleven in zijn archief, met
bredere historische context en diepere betekenis
deel van de teksten bij de foto’s. Margreet Udo
alle originele contactvellen, vrijwel alle (kleinbeeld)
hebben gegeven. Daardoor nam bij ons het besef
was een uitstekende redacteur en schreef
7
Voorwoord
De foto’s uit de bijzondere serie Joden van Amsterdam
negatieven en ook nog eens ruim tachtig vintage
toe dat het beeld van een hardwerkende en naar
eveneens een deel van de teksten bij de foto’s.
van de Amerikaanse fotograaf Leonard Freed zijn
drukken.
de toekomst kijkende gemeenschap dat Freeds
Batya Wolff en Mirjam Vogt maakten voor de
foto’s oproepen, nog een andere werkelijkheid
tentoonstelling een aantal ontroerende video-
een uniek tijdsdocument van een periode in de joodse geschiedenis van Amsterdam, waarvan
Deze heuglijke ontdekking werd gedaan in 2012
bevatte, die zich niet toonde aan de buitenwereld
interviews met personen, die door Freed zijn
maar weinig beeldmateriaal bewaard is gebleven.
toen het Joods Historisch Museum te Amsterdam
en niet aan de lens van de camera: die van de
gefotografeerd.
in contact kwam met Brigitte Freed, de weduwe
onzichtbare gevoelswereld van het stilgedragen
Vele tientallen mensen hebben voor het
Freed maakte deze serie aan het eind van de jaren
van de fotograaf, die sinds Freeds dood zijn
leed en de onderdrukte oorlogsherinneringen, die
fotohistorisch onderzoek hun herinneringen met
vijftig, kort nadat hij als beginnend fotograaf in
omvangrijke archief beheert in hun huis in
pas vele jaren later bespreekbaar zouden worden.
ons gedeeld; wij danken hen zeer voor de tijd en de
Amsterdam was gaan wonen en gefascineerd was
Garrison, New York. Dit contact kwam voort uit
geraakt door het opmerkelijke herstel van het
een zoektocht naar de foto’s van Freed uit het
Allen die hun medewerking verleenden aan dit
wij de Vereniging Rembrandt, de BankGiro Loterij,
joodse leven in de stad na de Tweede Wereldoorlog.
boek Joden van Amsterdam, als onderdeel van het
project zijn wij hiervoor zeer erkentelijk. Ten eerste
onze voormalige conservator Edward van Voolen
Gedurende een jaar volgde hij joden thuis, in de
recente beleid van het museum om actiever dan
gaat onze grote dank uit naar Brigitte Freed voor
en alle andere geldgevers voor hun financiële
synagoge en op hun werk en stelde hij een
voorheen de naoorlogse geschiedenis van joden in
haar enthousiaste medewerking en het
ondersteuning.
veelzijdig portret samen van de Amsterdamse
Nederland te documenteren. Dankzij de
vertrouwen dat zij in ons stelde. Haar grote kennis
joodse gemeenschap, die na 1945 bestond uit nog
bereidwillige medewerking van Brigitte Freed
van het leven en werk van haar echtgenoot was
Prof. dr. Emile Schrijver
slechts 20 000 van de vooroorlogse 80 000
mocht het museum het archief van Joden van
cruciaal voor het onderzoek en een voortdurende
Algemeen directeur Joods Historisch Museum
mensen. Het was een hommage aan de veerkracht
Amsterdam aan de hand van de contactvellen
bron van inspiratie. Zonder haar genereuze
en de vitaliteit van hen, die na de verschrikkingen
uitgebreid bestuderen, om tot de conclusie te
ondersteuning was het niet mogelijk geweest het
van de Sjoa de draad van het leven weer hadden
komen dat zich hierin een ware schat aan
boek en de tentoonstelling te realiseren. Tevens
opgepakt en een uitdrukking van de optimistische
prachtige en unieke beelden van het Amsterdamse
danken wij Elke Susannah Freed voor haar
tijdgeest van deze jaren van wederopbouw.
joodse leven in de jaren vijftig bevindt. Het
betrokkenheid bij het project. Bernadette van
museum heeft vervolgens in 2013 de tachtig
Woerkom, conservator fotografie van het museum,
De serie was Leonard Freeds eerste grote
vintage drukken uit het archief kunnen kopen en in
heeft zoals altijd met grote inzet en toewijding
fotoproject; hij maakte ruim 2500 opnamen op
2015 nog eens ruim 150 nieuwe drukken, die het
gewerkt aan de samenstelling van dit boek en de
73 rollen films. Een kleine selectie van 52 foto’s
zelf heeft geselecteerd.
tentoonstelling. Het fotohistorisch onderzoek werd met bewonderenswaardige vasthoudendheid en
werd gepubliceerd in Freeds eerste fotoboek Joden
6
moeite die zij hiervoor namen. Ten slotte danken
van Amsterdam (in 1958 uitgegeven door De Bezige
Omdat Leonard Freed zelf de foto’s slechts
inventiviteit verricht door historica Wally de Lang.
Bij), en een paar foto’s werden door Freed
summier had gedocumenteerd, heeft het museum
Victor Levie was verantwoordelijk voor de fraaie
opgenomen in latere publicaties van zijn werk,
veel onderzoek gedaan naar de op de foto’s
vormgeving van het boek en de tentoonstelling.
onder andere in Amsterdam: The Sixties (1997). Het
afgebeelde personen, locaties en gebeurtenissen.
Yaël Koeleman bewees zich als stagiaire
overgrote deel van zijn opnamen werd door Freed
Dit leverde een enorme hoeveelheid documentatie
Museumstudies onmisbaar bij de vele
dus nooit gebruikt, maar gelukkig is de gehele serie
op en een rijkdom aan verhalen, die de foto’s een
voorbereidende werkzaamheden en schreef een
vrijwel intact bewaard gebleven in zijn archief, met
bredere historische context en diepere betekenis
deel van de teksten bij de foto’s. Margreet Udo
alle originele contactvellen, vrijwel alle (kleinbeeld)
hebben gegeven. Daardoor nam bij ons het besef
was een uitstekende redacteur en schreef
7
Nieuw leven Zondagochtend thuis bij Max Snijders, journalist en mede-auteur van Joden van Amsterdam, zijn vrouw Stella Kirschner en dochter Carla, 1957-1958
In eigen joodse kring Na de oorlog verbraken vele joden in Amsterdam uit angst of verbittering de band met het georganiseerde joodse leven. De meeste joden bleven echter trouw lid van een joodse gemeente, al nam het synagogebezoek wel geleidelijk af. Over het algemeen werd in de jaren vijftig vastgehouden aan de joodse tradities bij geboorte, huwelijk en begrafenis. De religieuze aspecten van het jodendom werden door Freed uitvoerig gefotografeerd. Niet alleen omdat joodse rituelen en ceremonieën fotogeniek zijn, maar ook omdat Freed er oprecht affiniteit mee had, zelfs al was hij niet praktiserend joods. Hij voelde zich vooral sterk aangetrokken tot de schilderachtige en tijdloze taferelen in zowel de kleine Oost-Europese sjoeltjes van de stad als de monumentale Portugese Synagoge. Ook joodse rituelen in de intimiteit van het familieleven legde hij vast, al was het niet gemakkelijk mensen bereid te vinden om een fotograaf in hun huis toe te laten. In de in zichzelf gekeerde joodse gemeenschap bleef het wantrouwen naar de buitenwereld na de oorlog nog lange tijd groot. Freed richtte zich graag op de jongere generaties, en op het overdragen van joodse kennis en tradities door ouderen op de jeugd. Hij wist dicht bij mensen te komen en hen in hun spontane bewegingen en gebaren vast te leggen, waardoor hij dynamiek bracht in het fotografische beeld. In al zijn foto’s is een element van beweging aanwezig, hoe klein of onnadrukkelijk ook. Door hun blikken en bewegingen lijkt het of de mensen op een foto bij elkaar horen; Freed wist zo een sterk gemeenschapsgevoel in zijn foto’s op te roepen.
26
27
Nieuw leven Zondagochtend thuis bij Max Snijders, journalist en mede-auteur van Joden van Amsterdam, zijn vrouw Stella Kirschner en dochter Carla, 1957-1958
In eigen joodse kring Na de oorlog verbraken vele joden in Amsterdam uit angst of verbittering de band met het georganiseerde joodse leven. De meeste joden bleven echter trouw lid van een joodse gemeente, al nam het synagogebezoek wel geleidelijk af. Over het algemeen werd in de jaren vijftig vastgehouden aan de joodse tradities bij geboorte, huwelijk en begrafenis. De religieuze aspecten van het jodendom werden door Freed uitvoerig gefotografeerd. Niet alleen omdat joodse rituelen en ceremonieën fotogeniek zijn, maar ook omdat Freed er oprecht affiniteit mee had, zelfs al was hij niet praktiserend joods. Hij voelde zich vooral sterk aangetrokken tot de schilderachtige en tijdloze taferelen in zowel de kleine Oost-Europese sjoeltjes van de stad als de monumentale Portugese Synagoge. Ook joodse rituelen in de intimiteit van het familieleven legde hij vast, al was het niet gemakkelijk mensen bereid te vinden om een fotograaf in hun huis toe te laten. In de in zichzelf gekeerde joodse gemeenschap bleef het wantrouwen naar de buitenwereld na de oorlog nog lange tijd groot. Freed richtte zich graag op de jongere generaties, en op het overdragen van joodse kennis en tradities door ouderen op de jeugd. Hij wist dicht bij mensen te komen en hen in hun spontane bewegingen en gebaren vast te leggen, waardoor hij dynamiek bracht in het fotografische beeld. In al zijn foto’s is een element van beweging aanwezig, hoe klein of onnadrukkelijk ook. Door hun blikken en bewegingen lijkt het of de mensen op een foto bij elkaar horen; Freed wist zo een sterk gemeenschapsgevoel in zijn foto’s op te roepen.
26
27
Besnijdenis Besnijdenis van Aron (Ronny) Kropveld, zoon van David en Sonja Kropveld uit Aalten, in een ziekenhuis in Winterswijk (Gelderland), 13 februari 1958
Waarom Leonard Freed voor het fotograferen van een besnijdenis naar het oosten van het land reisde, en dat niet in Amsterdam deed, is niet bekend. Dit zijn de enige foto’s voor Joden van Amsterdam die hij buiten de stad maakte. Deze besnijdenis vond plaats in een ziekenhuis onder het toeziend oog van een verpleegkundige en de huisarts van de familie Kropveld. In de twintigste eeuw werd een besnijdenis steeds vaker thuis verricht of in het ziekenhuis in plaats van in de synagoge. De moheel (besnijder) was Salomon S. Meyer uit Amsterdam, eigenaar van antiquariaat Pampiere Wereld. Voor de oorlog had iedere joodse gemeente in Nederland eigen functionarissen voor het onderwijs, de rituele slacht en besnijdenissen. Na 1945, toen
28
er nog maar weinig joden in de provincie woonden, stelde het Nederlands-Israëlietisch Kerkgenootschap (NIK) reizende functionarissen hiervoor aan. Iedereen moet staan gedurende de besnijdenis, behalve de sandek, die zit en het kind vasthoudt tijdens de ingreep. Zoals gebruikelijk waren bij de ceremonie de moeder en andere vrouwelijke familieleden afwezig. Ronny Kropveld emigreerde in 1971 met zijn ouders en broer naar Israël. De hele familie woont daar nog steeds. Ronny heeft er een bloeiend bedrijf in de diamantindustrie opgebouwd, is getrouwd en heeft drie kinderen.
29
Besnijdenis Besnijdenis van Aron (Ronny) Kropveld, zoon van David en Sonja Kropveld uit Aalten, in een ziekenhuis in Winterswijk (Gelderland), 13 februari 1958
Waarom Leonard Freed voor het fotograferen van een besnijdenis naar het oosten van het land reisde, en dat niet in Amsterdam deed, is niet bekend. Dit zijn de enige foto’s voor Joden van Amsterdam die hij buiten de stad maakte. Deze besnijdenis vond plaats in een ziekenhuis onder het toeziend oog van een verpleegkundige en de huisarts van de familie Kropveld. In de twintigste eeuw werd een besnijdenis steeds vaker thuis verricht of in het ziekenhuis in plaats van in de synagoge. De moheel (besnijder) was Salomon S. Meyer uit Amsterdam, eigenaar van antiquariaat Pampiere Wereld. Voor de oorlog had iedere joodse gemeente in Nederland eigen functionarissen voor het onderwijs, de rituele slacht en besnijdenissen. Na 1945, toen
28
er nog maar weinig joden in de provincie woonden, stelde het Nederlands-Israëlietisch Kerkgenootschap (NIK) reizende functionarissen hiervoor aan. Iedereen moet staan gedurende de besnijdenis, behalve de sandek, die zit en het kind vasthoudt tijdens de ingreep. Zoals gebruikelijk waren bij de ceremonie de moeder en andere vrouwelijke familieleden afwezig. Ronny Kropveld emigreerde in 1971 met zijn ouders en broer naar Israël. De hele familie woont daar nog steeds. Ronny heeft er een bloeiend bedrijf in de diamantindustrie opgebouwd, is getrouwd en heeft drie kinderen.
29
30
31
30
31
Bar mitswa (volwassen worden) Voorbereidingen van de bar mitswa van Naftali (Tali) Schipper in de Lekstraatsynagoge op 19 oktober 1957 en het feestelijke diner daarna in het Carlton Hotel aan de Vijzelstraat, 1957
Het jaar voor hij op dertienjarige leeftijd bar mitswa (religieus meerderjarig) werd, kreeg Tali wekelijks Hebreeuwse les van godsdienstleraar Jozef Broekema. Deze was verbonden aan de Lekstraatsynagoge en bereidde talloze jongens voor op hun bar mitswa. De lessen vonden plaats bij Broekema thuis. Tali studeerde er ook zijn parasja (deel van de Tora dat wordt voorgelezen in de synagoge en wekelijks wisselt) in. Freed fotografeerde Tali een aantal keren, maar niet tijdens de bar mitswa zelf in de Lekstraatsynagoge vanwege het verbod op fotograferen tijdens sjabbat. Tali was de zoon van de bekende juwelier Bernard Schipper en Lientje de Wilde. Bernard was begin jaren twintig als kind uit Polen naar Nederland gevlucht na de moord op zijn ouders tijdens pogroms. In Amsterdam werd hij juwelier. Bernard en Lientje wisten met hun pasgeboren zoon Hessel op 7 mei
32
1940, drie dagen voor de Duitse inval, per schip te ontkomen naar Engeland. De oorlogsjaren bracht het gezin door in Suriname, in de binnenlanden. Daar werd op 30 september 1944 Tali geboren. Na terugkeer in Nederland in 1947 werd in 1948 nog een dochter geboren, Gonny. Bernard Schipper bouwde na de oorlog in Amsterdam een bloeiend bedrijf op als juwelier en diamantair, met zaken in de Kalverstraat, de Leidsestraat, in Hilversum en in Utrecht. Zijn broer Herman Schipper had een juwelierszaak aan de Heiligeweg. De naamsbekendheid van de gebroeders Schipper reikte tot ver over de Nederlandse grens. Toen in 1968 zijn vader onverwacht overleed – Tali was toen 24 – nam hij diens zaken over. De naam ‘Bernard Schipper’ bleef gehandhaafd. In 2000 verkocht Tali Schipper alle zaken.
33
Bar mitswa (volwassen worden) Voorbereidingen van de bar mitswa van Naftali (Tali) Schipper in de Lekstraatsynagoge op 19 oktober 1957 en het feestelijke diner daarna in het Carlton Hotel aan de Vijzelstraat, 1957
Het jaar voor hij op dertienjarige leeftijd bar mitswa (religieus meerderjarig) werd, kreeg Tali wekelijks Hebreeuwse les van godsdienstleraar Jozef Broekema. Deze was verbonden aan de Lekstraatsynagoge en bereidde talloze jongens voor op hun bar mitswa. De lessen vonden plaats bij Broekema thuis. Tali studeerde er ook zijn parasja (deel van de Tora dat wordt voorgelezen in de synagoge en wekelijks wisselt) in. Freed fotografeerde Tali een aantal keren, maar niet tijdens de bar mitswa zelf in de Lekstraatsynagoge vanwege het verbod op fotograferen tijdens sjabbat. Tali was de zoon van de bekende juwelier Bernard Schipper en Lientje de Wilde. Bernard was begin jaren twintig als kind uit Polen naar Nederland gevlucht na de moord op zijn ouders tijdens pogroms. In Amsterdam werd hij juwelier. Bernard en Lientje wisten met hun pasgeboren zoon Hessel op 7 mei
32
1940, drie dagen voor de Duitse inval, per schip te ontkomen naar Engeland. De oorlogsjaren bracht het gezin door in Suriname, in de binnenlanden. Daar werd op 30 september 1944 Tali geboren. Na terugkeer in Nederland in 1947 werd in 1948 nog een dochter geboren, Gonny. Bernard Schipper bouwde na de oorlog in Amsterdam een bloeiend bedrijf op als juwelier en diamantair, met zaken in de Kalverstraat, de Leidsestraat, in Hilversum en in Utrecht. Zijn broer Herman Schipper had een juwelierszaak aan de Heiligeweg. De naamsbekendheid van de gebroeders Schipper reikte tot ver over de Nederlandse grens. Toen in 1968 zijn vader onverwacht overleed – Tali was toen 24 – nam hij diens zaken over. De naam ‘Bernard Schipper’ bleef gehandhaafd. In 2000 verkocht Tali Schipper alle zaken.
33
34
35
34
35
36
37
36
37
Huwelijk Huwelijk van Gerry Polak en Phia J. Vos in de synagoge aan het Jacob Obrechtplein in Amsterdam-Zuid, 22 september 1957
Leonard Freed maakte een uitgebreide reportage van dit feestelijke huwelijk waarvoor een groot gezelschap familie en vrienden was uitgenodigd. Opperrabbijn Aron Schuster, vanaf 1955 opperrabbijn van Amsterdam en destijds de belangrijkste geestelijk leider van joods Nederland, leidde de dienst. Freed fotografeerde de verschillende stappen van de huwelijksceremonie, vanaf het tekenen van de ketoeba (huwelijksakte) door de bruidegom en twee getuigen. Hierin staan de verplichtingen van de bruidegom jegens de bruid beschreven. Een joodse huwelijksceremonie vindt plaats onder een choepa, een baldakijn of afdak, als symbool van het te stichten ‘huis’.
38
Na de Tweede Wereldoorlog verschoof het centrum van orthodox-joods leven in Amsterdam van het Jonas Daniël Meijerplein naar Amsterdam-Zuid, met de synagoge aan het Jacob Obrechtplein als middelpunt. De grandeur van het in expressionistische stijl uitgevoerde gebouw uit 1928 maakte het tot een aantrekkelijke trouwlocatie. Nog steeds worden de meeste joodse huwelijken hier voltrokken. In 1973 werd bij het afscheid van opperrabbijn Aron Schuster de synagoge aan het Jacob Obrechtplein naar hem vernoemd.
39
Huwelijk Huwelijk van Gerry Polak en Phia J. Vos in de synagoge aan het Jacob Obrechtplein in Amsterdam-Zuid, 22 september 1957
Leonard Freed maakte een uitgebreide reportage van dit feestelijke huwelijk waarvoor een groot gezelschap familie en vrienden was uitgenodigd. Opperrabbijn Aron Schuster, vanaf 1955 opperrabbijn van Amsterdam en destijds de belangrijkste geestelijk leider van joods Nederland, leidde de dienst. Freed fotografeerde de verschillende stappen van de huwelijksceremonie, vanaf het tekenen van de ketoeba (huwelijksakte) door de bruidegom en twee getuigen. Hierin staan de verplichtingen van de bruidegom jegens de bruid beschreven. Een joodse huwelijksceremonie vindt plaats onder een choepa, een baldakijn of afdak, als symbool van het te stichten ‘huis’.
38
Na de Tweede Wereldoorlog verschoof het centrum van orthodox-joods leven in Amsterdam van het Jonas Daniël Meijerplein naar Amsterdam-Zuid, met de synagoge aan het Jacob Obrechtplein als middelpunt. De grandeur van het in expressionistische stijl uitgevoerde gebouw uit 1928 maakte het tot een aantrekkelijke trouwlocatie. Nog steeds worden de meeste joodse huwelijken hier voltrokken. In 1973 werd bij het afscheid van opperrabbijn Aron Schuster de synagoge aan het Jacob Obrechtplein naar hem vernoemd.
39