Monumentenrally met Willy Speurneus
Schmallenberg
Stadt Schmallenberg
www.mwebwv.nrw.de
Monumentenrally Schmallenberg Hoi, heb ik me al voorgesteld? Mijn naam is Willy Speurneus en wij gaan vandaag samen de stad Schmallenberg ontdekken. Ik ben daartoe in de kleren gegleden van landmeter Schmitz, die Schmallenberg na de verwoestende brand van 31 oktober 1822 heeft opgemeten en een eerste schets voor de nieuwe stad heeft gemaakt. Dat was de basis voor de wederopbouw, die burgemeester dr. Clemens Dham snel doorvoerde.
Brand, brand: help, Schmallenberg brandt !!!
S
chmallenberg staat in lichterlaaie. Veel huizen zijn al tot de grond afgebrand en het vuur breidt zich steeds verder uit. Dit lot treft ons al voor de vierde keer. Nu vergaat het ons zoals Fredeburg, dat 12 jaar geleden door een brand volledig werd vernield.
Zo ongeveer kon het krantenbericht er hebben uitgezien, toen in het jaar 1822 de stad Schmallenberg afbrandde. Je denkt misschien, daar ziet men nu helemaal niets meer van: helemaal verkeerd! Maar daarover later meer. We starten aan de stadshal in Schmallenberg.
1
De stadshal is gebouwd in de jaren 1953/54. De stad Schmallenberg had een hal nodig voor meerdere doeleinden: concerten, tentoonstellingen en andere evenementen. De architect van de stadshal was Horst Retzki, die kort daarvoor ook in Dortmund had meegewerkt aan de bouw van een veel grotere hal. Daarom praat men in Schmallenberg graag van het “plattelands-zusje� van de W
2
hal
2
Voor de stadshal staat de geschiedeniszuil van Schmallenberg. Die toont op een pagina gebeurtenissen uit de geschiedenis van de stad. Op de tegenovergestelde pagina van de zuil is het wederopbouwplan 1822–1825 van Schmallenberg na de brand met de Weststraat (links) en de Ooststraat (rechts) te zien. Waaraan doet de stadsplattegrond denken? Aan een L
Afgebeeld is ook Paul Falke die lang burgemeester van Schmallenberg was (1952–1984), die zijn naam heeft gegeven aan het plein en de straat voor de stadshal.
Ga nu naar de Weststraat!
3
Hier herinneren een informatiebord en een inscriptie op een gebouw aan de belangrijke Schmallenberger inwoonster Sophie Stecker (1864–1957), die in 1883 in Schmallenberg een fabriek voor gebreide producten is begonnen. In welk huis heeft ze gewoond? Als je de deur vindt, dan weet je het. Deze behoort tot het huis aan de Weststraat Nr. 10 Nr. 12 Nr. 14 Nr. 16
Ga naar de voetgangersoversteekplaats en steek over naar de andere kant van de straat. We zien elkaar bij het huis Weststraat 11.
3
4
Het herenhuis Weststraat 11 valt alleen al door de kleur van het vakwerk op. Het werd ook na de laatste stadsbrand van 1822 in de classicistische stijl gebouwd. In 1902 werd het vergroot, waarbij op het rechterdeel verdiepingen werden gezet in de vakwerk-bouwwijze. Daarom ziet dit gebouw er duidelijk anders uit dan de andere huizen. Zoals bij veel gebouwen zijn er in de loop van de jaren veranderingen doorgevoerd. De afbeelding hiernaast toont het gebouw, zoals het er 100 jaar geleden uitzag. Kruis in deze foto alle veranderingen aan, die je opvallen!
5
Op het volgende kruispunt gaat het naar links de Synagogenstraat in!
Straatnamen geven vaak verwijzingen naar dingen, die daar vroeger waren. In de Synagogenstraat stond destijds de synagoge van Schmallenberg. Een synagoge is het godshuis van de Joden: dat wat een kerk voor de Christenen is. Hij werd zoals bijna alle synagogen in Duitsland op 9 november 1938 (de Kristallnacht) tijdens de Hitler-dictatuur verwoest. De 36 Joodse bewoners van de stad Schmallenberg werden weggevoerd en vermoord. Wanneer stond de synagoge op deze plaats? Van
tot
Van hier uit ga je terug naar de Weststraat!
4
6
In de middeleeuwen werden ook in Schmallenberg een tijd lang munten geslagen: namelijk de Schmallenberger Pfennig. Er waren 13 verschillende Pfennigen. Met de Schmallenberger Pfennig kon men hier in de buurt en ook in Arnsberg, Meschede en Brilon betalen. Hoe groot is de moderne kopie van de Schmallenberg Pfennig? Meet de doorsnede! Hij bedraagt t ……… cm.
7
Het huis Weststraat 32 bouwde burgemeester Clemens Dham, die tussen 1822 en 1825 de wederopbouw van de stad na de grote brand mee organiseerde, voor zichzelf in een classicistische bouwstijl. Zijn huis was vermoedelijk ook helemaal in de stijl van die tijd ingericht. Onderstaand beeld stamt van een Franse schilder van het classicisme. Onze tekenares heeft er echter nog enkele zaken uit de huidige tijd aan toegevoegd, die de mensen uit het classicisme zeker niet kenden. Kruis acht voorwerpen aan, die er in de tijd toen burgemeester Dham leefde, zeker nog niet waren!
Nu moeten we naar de overkant van de straat. Pas op, auto’s!!! Loop nu een stuk verder tot aan het huis Weststraat 21!
5
8
In het huis Weststraat 21 leefde de bekende Schmallenberger burger Kaspar Hamm (1802–1867), bekend als de “Floigenkaspar”. Hij wilde vliegen als een vogel en bond daarom twee grote, rieten manden aan zijn armen. Toen sprong hij door een luik in de zolder. En zoals te verwachten was, lukte de “vlucht” niet, maar toch overleefde de “Floigenkaspar” zijn vliegpoging. Wat was de “Floigenkaspar” van beroep? smid bakker beeldhouwer
Nu moeten we naar de andere kant van de straat. Pas op, auto’s!!!
akkerbouwer
9 stadspoort
Een paar stappen verder, ongeveer daar, waar tegenwoordig het huis Weststraat 36 staat, stond in de middeleeuwen een van de drie Schmallenberger stadspoorten. Hoe heet de stadspoort? O
poort
Mijn tip: kijk op de bronzen plaat!
10
Een straatnaam hier dicht in de buurt herinnert daaraan.
We leven inmiddels al meer dan 60 jaar zonder oorlog in Duitsland. Landen, die tijdens de 2de Wereldoorlog (1939–1945) tegen elkaar vochten, zijn nu vrienden. Ook vriendschapsbanden tussen steden hebben ertoe bijgedragen, dat binnen Europa mensen dichter tot elkaar zijn gekomen. Sinds 1988 is Burgess Hill in ZuidEngeland de tweede partnerstad van Schmallenberg. Al in 1972 heeft Schmallenberg zijn eerste vriendschapsbanden aangeknoopt met een andere stad. Hoe heet deze eerste partnerstad? eux
6
Volg nu verder de Weststraat omlaag tot de katholieke parochiekerk St. Alexander. Zoek de plaats waar u de kerk zo ziet als op onze foto!
11
De kerk St. Alexander heeft een lange geschiedenis. Die begint rond 1260 met een kleine romaanse kerk, die toen verschillende keren werd verbouwd. Het oudste deel is tegenwoordig wit gepleisterd en daarom goed te herkennen. De foto toont de kerk, maar er is toch het een en ander verdwenen. Kijk goed en kruis ten minste zes plaatsen aan, waar iets ontbreekt. In totaal zijn het er negen!
12
Loop terug naar de Weststraat en dan verder links langs de Weststraat!
Is het jullie al opgevallen, dat in Schmallenberg bijna alle huizen een dak van leisteen hebben. Leisteen wordt hier dicht in de buurt, in Bad Fredeburg, ondergronds gewonnen. Maar ook Schmallenberg is op natuurlijke rotsen van leisteen gebouwd. Dat kan je heel goed zien aan het huis S端dstraat 8. Waarvoor kan men leisteen gebruiken? Er zijn meerdere antwoorden juist. op daken aan wanden/gevels als schoolbord als isolering tegen vochtigheid 7
13
Aan het einde van de Weststraat vind je aan een tafel een dikke man, die zijn pap eet. Bij de grote stadsbrand van 31 oktober 1822 brandden niet alleen de huizen af, maar verbrandden ook alle veld- en tuinvruchten. In deze noodsituatie leefden de Schmallenbergers van pap en werden daarvoor door de bewoners van de buurdorpen belachelijk gemaakt. Hoe luidde de spotnaam van de Schmallenbergers destijds? Schm Br
bälge
Steek de Ooststraat over bij de verkeerslichten!!! Ga dan langs de straat Unterm Werth naar het stadhuis.
14
In 1841 werd de provincie Westfalen nieuw ingedeeld en werd Schmallenberg zetel van het ambtsdistrict. In 1894 kreeg bouwmeester Sander uit Hagen de opdracht een districtskantoor te bouwen. Dit districtskantoor werd vaak verbouwd en is tegenwoordig het gemeentehuis van Schmallenberg. Ook de burgemeester heeft hier zijn bureau. Welke taken heeft een burgemeester? Kruis alle juiste antwoorden aan! Hij is de voorzitter van de gemeenteraad. Hij draagt bij de raadsvergaderingen kroon en scepter. Hij zit in zijn kantoor op de schatkist van de stad en beheert het geld.
We gaan verder het langs gemeentehuis naar het zogeheten “Schmalen Haus”.
8
Hij is de aanspreekpartner van alle burgers en vertegenwoordigt hun belangen ter plaatse. Hij vertegenwoordigt de gemeente bij belangrijke gelegenheden. Hij is de meerdere (chef) van allen die bij de gemeente werken.
15
Het vakwerkgebouw Unterm Werth 3 (Schmalen Haus) is een herenhuis uit de 18de eeuw. Vroeger lag het buiten de ringmuur en is zoals veel andere Schmallenbergse gebouwen een historisch gebouw. Alleen de voor de geschiedenis van de stad belangrijke gebouwen kunnen een monument zijn. Als teken daarvoor, dat het een monument is, draagt het het wapen van de deelstaat Nordrhein-Westfalen met daarboven het woord MONUMENT. Het wapen van onze deelstaat bestaat uit drie delen.
Vul de ontbrekende tekst aan: 1) De rivier op de groene ondergrond staat voor het
land.
2) Het witte paard op de rode ondergrond staat voor
.
3) De roos met zijn vijf bladeren staat voor het landsdeel Lippe.
Verder gaat het in de richting van de kapel.
16
Op het wandelpad vind je een “Schnadesteen” met Schnadeboom. Dit woord Schnade is afkomstig van het woord Schneise. Vroeger, toen er nog weinig kaarten waren, liep men een keer per jaar gezamenlijk de grenzen met naburige gemeenten af om te zien of de grensstenen niet verlegd waren. Vanwege een stadsjubileum werd dit oude gebruik weer in ere hersteld. Welk jubileum was dit? -jaarfeest
Loop verder op het wandelpad langs de Schnadesteen naar de kapel “Auf dem Werth”! Op deze plaats zou ook de eerste bebouwing van de stad Schmallenberg hebben gestaan: “de Schmalen Burg” (de smalle burcht).
9
.
17
Sinds 1961 wordt de kapel “Auf dem Werth” gebruikt als herdenkingsplaats voor de inwoners van de stad die in oorlogen zijn gevallen. Nu moet je gaan rekenen. Het bouwjaar kan je met behulp van de Romeinse cijfers van het opschrift boven de ingangsdeur vaststellen. Dit opschrift wordt ook wel een chronogram genoemd. Voor de oplossing van deze opgave moet je het volgende weten: I
V
X
L
C
D
M
1
5
10
50
100
500
1000
Als voorbeeld: V + C + I + C = 5 + 100 + 1 + 100 = 206 Je schrijft alle in de beide bovenste regels van het opschrift voorkomende Romeinse getallen op en tel ze vervolgens op! We hebben ze hier voor je wit gemaakt!
Bouwjaar Loop nu links langs de kapel het voetpad omlaag naar de “Schindergraben”. Daar bij de kruising links aanhouden en weer omhoog tot je bij de weg “Auf der Mauer” komt. Daar rechts aanhouden.
18
Zijn je de vier bijzondere putdeksels van de riolering in deze straat al opgevallen? Zij geven het verloop van de middeleeuwse stadsmuur aan. Teken eens het stadswapen van Schmallenberg in het bijgaande putdeksel in!
Heb ik het niet gezegd? De straatnamen vertellen over de geschiedenis. Auf der Mauer betekent: hier verliep de stadsmuur.
10
19
Na een klein stukje lopen vind je aan de linkerkant van de straat “Auf der Mauer” het steegje “Zum Feuerkump”. In deze steeg lag een van de laatste brandblusvijvers, die na de brand van 1822 in Schmallenberg werden aangelegd om branden beter te kunnen bestrijden. Waarom hoefde men deze brandblusvijvers vanaf 1882 niet meer te gebruiken? In Schmallenberg werd toen een waterleiding aangelegd. De brandweer kreeg de beschikking over zijn eerste brandweerauto. De burgers van Schmallenberg waren voorzichtiger geworden.
20
Loop nu verder over de straat “Auf der Mauer” tot aan huis nr. 16!
In het huis van de gemeentelijke “kadavermeester” (Auf der Mauer 16) woonde de man, die voor de afvoer van kadavers van dieren verantwoordelijk was. Hij zorgde voor het begraven van deze dode dieren onderaan de stadsmuur. De wegaanduiding “Schindergraben” wijst daar nog altijd op. Dat is de Welk tweede beroep had de Duitse benaming “kadavermeester” ook nog? voor de beul. Sch
Loop nu de straat “Auf der Mauer” nog verder af! De straat “Auf der Mauer” buigt dan naar links af en leidt naar de Ooststraat. Daar ga je naar rechts en loop dan in de Ooststraat tot aan huis nummer 31!
21
Het gebouw Ooststraat 31 stamt zoals de meeste huizen in het oude centrum van Schmallenberg uit de classicistische wederopbouw na de brand van 1822. Om opnieuw stadsbranden te voorkomen werd ook het hele stadsgebied opnieuw opgemeten en een minimale afstand van 20 voet tussen de huizen vastgelegd. Een voet was wezenlijk kleiner dan tegenwoordig een meter: 1 Pruisische voet = 31,4 cm. Meet de bouwafstand tussen de huizen Ooststraat 31 en Ooststraat 33, waarbij je de ene voet steeds voor de andere zet. Hoe vaak kon je de ene voet voor de andere zetten?
keer 11
22
Toen men in 1822 met de wederopbouw begon, bouwde men precies zoals het in die tijd modern was: men bouwde classicistisch. Kijk eens naar het huis Ooststraat 19 (de oude parochie)! Aan dit huis laat zich dat wat in het classicisme modern was, goed uitleggen. Een classicistisch huis heeft assen. Men spreekt van assen, wanneer ramen en deuren of ramen en ramen direct boven elkaar liggen. Twee assen hebben we in de afbeelding hiernaast ingetekend. Teken alle loodrechte assen in de foto in! Hoeveel assen heeft gebouw Ooststraat 19? assen
23
Op het Schützenplatz (Schutterijplein) staat een sculptuur uit natuursteen, ontworpen door de Schmallenbergse kunstenaar Carl Siebert. Op deze stenen is de ontstaansgeschiedenis van Schmallenberg in 1244 te zien. Nu moet je nog een keer rekenen! Hoe lang is dat geleden? jaar
24
In de monumentenrally hebben we enkele jaartallen leren kennen. Willy heeft deze getallen echter door elkaar opgeschreven. Helpt hem bij het sorteren en verbindt a.u.b. het jaartal met de juiste gebeurtenis! 1244
Laatste grote stadsbrand in Schmallenberg
1682
Bouw van de stadshal van Schmallenberg
1822
Bouw van de kapel “Auf der Werth”
1953
Schmallenberg krijgt stadsrechten Je bent werkelijk een fantastische speurneus geweest! De samenwerking met jou was werkelijk klasse. En als je nog tijd hebt, moet je zeker het Leisteen- en Streekmuseum in Holthausen of het Museum Bestekfabriek Hesse in Fleckenberg bezoeken. En ik heb nog meer speurtochten, bij voorbeeld in Arnsberg. Tot de volgende keer. Jouw Willy.
© LWL-Amt für Denkmalpflege in Westfalen Tekst en foto’s: Bernd Hippler Vormgeving en illustraties: Brigitte Kuka Oktober 2013