Het Natuurboek

Page 1

Het Natuurboek

De gebieden van Natuurmonumenten Speuren in het Bergherbos, paardrijden op de Loonse en Drunense Duinen, kanoën in De Wieden... In gebieden die door Natuurmonumenten worden beheerd kunnen bezoekers veel meer dan alleen een mooie wandeling maken – hoewel daar natuurlijk niets mis mee is. In ‘Het Natuurboek’ staan tientallen ideeën voor actieve, verrassende en vooral groene dagjes uit. Fietsen, varen en lopen door duinen, bossen en weiden. Daarnaast vormt dit boek een handige wegwijzer naar de gebieden en bezoekerscentra. Maak kennis met de natuurgebieden van Natuurmonumenten en ontdek de mooiste plekjes van Nederland!

w w w.n at uu r monu menten .n l

De gebieden van Natuurmonumenten

Het Natuurboek

Het Natuurboek

De gebieden van Natuurmonumenten



Het Natuurboek De gebieden van Natuurmonumenten

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 1

04-01-2006 17:12:07


NM1_BOS EN BEEK_def.indd

2

12-01-2006

15:04:04


In Het Natuurboek komt u de rijkdom van de Nederlandse natuur in al zijn schakeringen tegen. De verscheidenheid aan landschappen is ongekend. Van ‘aangeharkt’ tot ‘wild’, het is er allemaal. Het boek is daarmee een prachtig begin als u er een dag, of meerdere dagen, op uit wilt trekken. Het geeft een overzicht van de gebieden die Natuurmonumenten beheert, van de planten en dieren die er leven en van allerlei praktische zaken die bij een uitstapje horen. Ook vindt u in het boek ideeën om een dag in de natuur nog leuker te maken, bijvoorbeeld door naar sporen van dieren te zoeken, braakballen uit te pluizen of te picknicken. Het is aan de inzet van veel leden, vrijwilligers, sponsors, overheden en tal van anderen te danken dat we nog zo veel mooie gebieden in ons land hebben. Die inzet blijft nodig. Heel erg nodig. Want nog steeds worden natuurgebieden bedreigd door de aanleg van wegen, woonwijken en bedrijventerreinen. Nog altijd zijn water, bodem en lucht vervuild. En dat is niet nodig. Het is heel goed mogelijk om in ons land voldoende ruimte te vinden om te wonen en te werken in een schone, gezonde omgeving. Maar dat moet je wel willen. Natuurmonumenten wil dat, en rekent erop dat u dat ook wilt. Samen kunnen we ervoor zorgen dat de volgende uitgave van Het Natuurboek een nog groter overzicht laat zien van plekken in Nederland. het natuurboek

NM1_BOS EN BEEK_def.indd

3

3

12-01-2006

15:05:50


INLEIDING

De natuur de ruimte geven Dat Natuurmonumenten u een boek kan aanbieden met zoveel prachtige natuurgebieden is te danken aan de inspanning van veel natuurbeschermers. Ruim honderd jaar geleden werd Natuurmonumenten opgericht met als doel zo veel mogelijk natuur in Nederland voor altijd te beschermen. Het begon met het Naardermeer, niet ver van Amsterdam. Inmiddels heeft Natuurmonumenten de zorg over zo’n 350 gebieden in alle delen van ons land. Eldorado

kopen de beste manier was om na-

hectare. Dit waardevolle, natuur-

nisatie met zeshonderd mensen, die

Honderd jaar geleden was Neder-

tuurgebieden veilig te stellen. Om

lijke erfgoed is aangekocht met

ondersteuning krijgen van 1.700

land nog rijk aan natuur. Maar de

dat mogelijk te maken richtten ze

contributies van leden, giften,

vrijwilligers. Ze werken vooral aan

eerste natuurbeschermers zagen

in 1905 samen met enkele notabe-

legaten, inzamelingsacties, nala-

het beheer van de natuurgebieden.

het al aankomen. De steden groei-

len uit Amsterdam de Vereniging

tenschappen, sponsorbijdragen,

Dat betekent dat ze de leefomstan-

den, ‘woeste gronden’ werden ont-

tot Behoud van Natuurmonumen-

overheidssubsidies, obligatielenin-

digheden voor planten en dieren zo

gonnen en het wegen- en spoornet

ten in Nederland op.

gen en uitkeringen van de Natio-

goed mogelijk maken. Tegelijkertijd

dijde flink uit. Toen er plannen

nale Postcode Loterij. Het aantal

zorgen ze ervoor dat mensen volop

opdoken om van het Naardermeer

Veiligstellen door aankopen

leden van Natuurmonumenten

mogelijkheden hebben om ervan te

een vuilstort voor Amsterdam te

Natuurmonumenten heeft sinds de

nam toe van 35 op de oprichtings-

genieten. Maar ook wat er buiten

maken, kwamen de schoolmeesters

oprichting consequent vastgehou-

vergadering tot meer dan 900.000

de gebieden gebeurt, heeft invloed

Jac.P. Thijsse en Eli Heimans in

den aan het motto ‘veiligstellen

in 2006.

op de natuur. De verspreide ligging

actie. Ze kenden het meer als een

door aankopen’. Met succes. De

eldorado voor planten en vogels.

vereniging zorgt nu voor zo’n 350

Voor planten,

nigde lucht, een laag waterpeil, de

Zoiets mocht naar hun mening niet

natuurgebieden, door heel Neder-

dieren én mensen

doorsnijding met wegen maken dat

verdwijnen onder het stadse vuil.

land, met een gezamenlijke opper-

De dagelijkse werkzaamheden wor-

de natuur zich niet optimaal kan

Ze kwamen tot de slotsom dat aan-

vlakte van meer dan 90.000

den uitgevoerd door een werkorga-

ontwikkelen. En dit kan Natuur-

4

van natuurgebieden, de verontrei-

Natuurmonumenten

NM1_BOS EN BEEK_def.indd

4

12-01-2006

15:07:14


monumenten niet alleen oplossen.

kostbare klus. Maar de investerin-

Daarom spant ze zich in om over-

gen betalen zich terug. Daar waar

heden, politiek, bedrijfsleven en

de natuur weer ruimte, schone

andere maatschappelijke organi-

grond, schoon en voldoende water

saties ervan te overtuigen dat de

krijgt, komen planten terug, en in-

natuur meer ruimte, voldoende

secten, vlinders, vogels, amfibieën

schoon water, schone lucht en

en zoogdieren.

Tot 1975 was het hoofdkantoor van Natuurmonumenten in Amsterdam

Samenwerking met sponsors: een fluisterboot

een gezonde bodem nodig heeft. Verder vindt Natuurmonumenten

Natuurontwikkeling

het belangrijk dat mensen de mo-

Neem het Fochteloërveen, op de

gelijkheid hebben om de rijkdom

grens van Friesland en Drenthe.

van de natuur te ervaren. De zes

Het natuurgebied is uitgebreid en

bezoekerscentra bieden daarom

schoon water is weer rijkelijk aan-

een keur aan activiteiten om er

wezig. Met als prachtig resultaat

zelf of onder begeleiding op uit

dat de sierlijke kraanvogel weer

te trekken. Voor kinderen zijn er

broedt in ons land, voor het eerst

speciale programma’s. Ook is er

sinds 250 jaar. Of in Velhorst,

een uitgebreid aanbod van excur-

Gelderland. Daar is na natuuront-

sies in de natuurgebieden. Er zijn

wikkeling het melkviooltje in het

kijkhutten en observatieschermen

Kienveen teruggekeerd. Een ander

om in alle rust van vogels en an-

voorbeeld is het Naardermeer.

U KUNT MEEHELPEN

dere dieren te genieten. En langs

Het eerste natuurmonument van

Alle reden dus om op de ingeslagen weg door te gaan. Natuurmonumenten

wandel- en fietspaden staat soms

Nederland is de laatste tientallen

blijft zich inspannen om de natuur in Nederland te beschermen, te verbeteren,

een picknicktafel of een bankje om

jaren weer uitgegroeid tot een bij-

sterker te maken. Op verschillende manieren kunt u daaraan meehelpen.

op weg te dromen.

zonder waardevol natuurgebied;

Als lid of als vrijwilliger.

Voor kinderen zijn er speciale programma’s bij de bezoekerscentra Vrijwilligers aan het werk

in 2005 kwam de erkenning met Investeringen lonen

de toekenning van het Europese

Als u meer wilt weten kunt u contact opnemen met de ledenservice,

Al met al is het beschermen van

Diploma voor Beschermde Gebie-

T 035 - 655 99 11. Meer informatie kunt u ook vinden op de website:

natuur een omvangrijke en dus

den door de Raad van Europa.

www.natuurmonumenten.nl. Het Natuurboek

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 5

5

04-01-2006 17:12:40


Inhoudsopgave Het Natuurboek Inleiding Wegwijzer: hoe werkt Het Natuurboek?

4

Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug

36

Lijstje van paddenstoelen

39

Hoofdstuk 1: BOS & BEEK

Top 5 van gebieden met paddenstoelen

40

Kronkelende bospaadjes en klaterende beekjes

Maak je eigen herfstbos

41

Inleiding

10

14

Uit z ic ht tot ove r de D u it s e g r e n s

Va k m a n i n de n at uu r Interview met Harry Leurink, houtkunstenaar

De b o s s e n e n b e ke n

42

Roofvogels kijken in het Bergherbos

18

Actief het bos beleven

20

Top 5 van gebieden met roofvogels

22

Hoofdstuk 2: WEIDE & FORTEN

Roofvogels in Nederland

23

Buitelende kieviten en beschermende forten

Spelen en speuren bij de Oisterwijkse Bossen en Vennen

24

De ve rb or ge n r u s t ple k va n de s t a d

Het geheim van Het Groene Klauterwoud

27

Fort bij Spijkerboor

56

Top 3 van gebieden met een klauterwoud of speelweide

28

De Stelling van Amsterdam

59

Ga de boom in!

29

Functionele begroeiing

61

Top 5 van forten om te bezoeken

63

O p zo e k n a a r n at uu r s c h at te n

Inleiding

De tent uit, de natuur in

6

P a d de n s to e le n z o e ke n i n de K a ap s e B o s s e n

44

52

Kamperen in het Voorsterbos

30

Fiet s e n l a ng s de t uu nwoa l le n

Het Waterloopbos

32

Natuur en cultuurhistorie op Texel

64

Varen naar Vogeleiland

32

Schapenboerderij

67

Top 4 van gebieden waar je kunt kamperen

34

Excursies met een vogelwachter

67

Lekker eten in de buitenlucht

35

Top 5 van gebieden met bijzondere cultuurhistorie

68

Natuurmonumenten

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 6

16-01-2006 13:13:47


Zelf een bijenhotel maken!

69

V l iege r e n i n K a r d i n ge

Dauw t rapp e n i n de du i ne n Een vroege wandeling door Nationaal Park Zuid-Kennemerland 102

Genieten van natuur bij de stad

70

Ontdekkingstochten

105

Van de bloemetjes en de vlinders

72

Top 5 van gebieden voor een vroegevogelwandeling

106

Top 5 van natuur bij de stad

74

Maak eens een geluidje!

107

Iedereen kan vliegeren!

75

L eve nde p olde r ge s c h ie de n i s

S c hom me le nd ove r het e i l a nd Ontdek Nationaal Park Schiermonnikoog per huifkar

108

Fietsen door de Zak van Zuid-Beveland

76

Natuurlijk gevormde duinen

110

Zwaakse Weel

78

Zie de wind waait

111

Groen is ’t gras

80

Zoet water voor mens en dier

112

Top 5 van gebieden met ďŹ etsroutes

81

Top 3 van gebieden met huifkartochten

113

D e we ide n e n for te n

82

Een oase van rust in de Zuid-Hollandse delta Wandelen op natuureiland Tiengemeten

114

Hoofdstuk 3: DUINEN & KUST

De Deltawerken

118

De zee, de duinen, de Nederlandse kust

Top 5 van gebieden met natuurontwikkeling

119

Inleiding

90

G e he i me n u it de ze e

Interview met Jowien van der Vegte, boswachter

Schelpen zoeken en strandjutten in de Kwade Hoek

94

Strandjutten aan de Nederlandse kust

97

Schelpen zoeken

Va kv r ouw i n de n at uu r De du i n- e n ku s tgebie de n

120 122

99

Top 4 van gebieden waar je kunt strandjutten

100

Een mobile maken

101

Het Natuurboek

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 7

7

16-01-2006 15:31:50


INHOUDSOPGAVE

Hoofdstuk 4: LANDGOED & BUITENPLAATS

Top 4 van gebieden met met een high tea

O nt mo et i n g va n n at uu r e n c u lt uu r Inleiding

Va k m a n i n de n at uu r 128

Flaneren langs buitenplaatsen

Interview met Johan van Galen Last, boswachter

De landgoederen en buitenplaatsen

Rododendrons in ’s-Graveland

132

Slangenmuur

134

Hoofdstuk 5: STUIFZAND & HEIDE

Top 5 van gebieden met grote grazers

136

De grote, stille heide

Klik, klik, klik...

137

Wandelen door een tastbaar verleden

Inleiding

154 154

162

Sp eu r e n n a a r s p or e n

Landgoed Hackfort: logeren bij de boer

138

Spoorzoeken in Nationaal Park Dwingelderveld

166

De kracht van water

140

Schaapskooi

167

Top 4 van gebieden met bijzondere boerderijen

142

Top 4 van gebieden waar je kunt speuren naar sporen

169

Bouw je eigen vogelvilla

143

Glooiende akkers en historische boerderijen

Dwalen langs heuvels en dalen Lammetjes aaien op de Brunssummerheide

170

Ontdekkingstocht op landgoed Eerde

144

Legenden, heksen en duivels

172

Proeven van het platteland

147

Sterren kijken op de hei

173

Top 4 van gebieden met kinderontdektochten

148

Top 4 van gebieden waar je sterren kunt kijken

174

Knutsel een bosfamilie

149

Sterrenkijken

175

Kopje thee na de wandeling

8

153

Pa a r d r ijde n i n de Brab a nt s e wo e s t ijn

High tea op de Slotplaats

150

Nationaal Park Loonse en Drunense Duinen

176

Rabatten en begroeiing

152

Paardenlabel en routes

178

Natuurmonumenten

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 8

16-01-2006 13:12:55


Top 5 van gebieden waar je kunt paardrijden

180

Je horloge als kompas

181

D ie r e n k ijke n op de Ve luwe

Wat is veen?

208

Top 5 van gebieden met een uitkijktoren

209

Ru s t , r u i mte e n p e dde le n l a ng s r u i s e nd r iet

Nationaal Park Veluwezoom

182

Kanoën in De Wieden

210

Wild observeren

184

De cyclus gaat door

212

Grote verdwijntrucs

186

Top 5 van gebieden met kanoroutes

216

Top 5 van gebieden met grote zoogdieren

187

Schipper mag ik overvaren...

217

Va k m a n ne n i n de n at uu r Interview met Pjotr Labijt en Jan Holle, schaapherders

D e s t u i fz a nd- e n he idegebie de n

O p g l a d ijs do or het ve e n 188

Schaatsen tussen de legakkers op de Nieuwkoopse Plassen

218

190

Varen

219

Top 5 van gebieden waar je kunt schaatsen

220

Maak een ijsmuts

221

Hoofdstuk 6: WATER & VEEN E e n ve ra nde r e nd l a nd s c h ap Inleiding

Va k m a n i n de n at uu r 196

Grillige puzzel van meren en landjes

Interview met Roelof de Jonge, rietsnijder

222

De wate r - e n ve e ngebie de n

229

Een dagje varen op het Naardermeer

200

Top 5 van gebieden met vaarexcursies

204

Adressen bezoekerscentra en horeca Natuurmonumenten

228

Kijk eens onder water

205

Sponsorpagina’s

234

Index per provincie

238

Tr omp et te r e nde k ra a nvoge l s Uitkijken over het Fochteloërveen

206

Alfabetisch register

250

Historische sporen

207

Colofon

254

Het Natuurboek

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 9

9

16-01-2006 15:32:45


WEGWIJZER

Hoe werkt Het Natuurboek? Het Natuurboek laat alle gebieden van Natuurmonumenten zien. Soms in uitgebreide reportages, soms eenvoudiger in de vorm van een tip of in het overzicht van gebieden aan het einde van een hoofdstuk.

Indeling naar landschap

In de beschrijving van de vier

manieren vinden. De kaartjes op

staat. Waarschijnlijk is dat gebied

Het boek is ingedeeld in zes hoofd-

geselecteerde gebieden leest u

pagina 238 en verder geven per

dan niet van Natuurmonumenten.

stukken: Bos & Beek, Weide &

natuurweetjes en interviews met

provincie een overzicht van de na-

De ligging van ieder natuurgebied

Forten, Duinen & Kust, Landgoed

deskundigen. Ook vindt u er prak-

tuurgebieden. Het paginanummer

is beschreven in het overzicht aan

& Buitenplaats, Stuifzand &

tische informatie, zoals adressen,

achter de naam geeft aan op welke

het einde van de hoofdstukken.

Heide en tot slot Water & Veen. De

en inspirerende tips.

pagina u meer informatie over het

Bovendien is de ligging met een

gebieden van Natuurmonumenten

gebied kunt vinden. Enkele kleine,

code aangegeven. Deze code biedt

zijn ingedeeld in het hoofdstuk

In het overzicht aan het einde van

ontoegankelijke gebieden vindt u

u een extra oriëntatie om het ge-

waar ze het best in passen; het

het hoofdstuk vindt u alle gebie-

alleen op de kaartjes en niet elders

bied te vinden, in de atlas of met

Bergherbos vindt u bijvoorbeeld

den van Natuurmonumenten die

in het boek. De tweede manier om

een GPS- of navigatieapparaat. De

terug in Bos & Beek, het Naarder-

bij dit hoofdstuk horen. Al deze

een gebied te vinden is het raad-

cijfers BG staan voor breedtegraad

meer is opgenomen in Water &

gebieden zijn - tenzij anders ver-

plegen van het alfabetische register

en LG voor lengtegraad. De coördi-

Veen.

meld - toegankelijk op wegen en

achter in het boek. Het kan voor-

naten geven het centrum van het

paden. Honden aan de lijn. In de

komen dat de naam van een

gebied aan. De aanduiding is onge-

Elk hoofdstuk heeft een vaste

beschrijving vindt u de specifieke

natuurgebied niet in het boek

veer op 1 kilometer nauwkeurig.

indeling:

kenmerken en recreatieve voor-

-

Een algemene inleiding over het

zieningen per gebied. Hierbij zijn

betreffende landschap;

ook de gemarkeerde routes opge-

MEER INFORMATIE

Vier gebieden waar een activiteit

nomen: ruiterpaden en routes om

Natuurlijk is er over alle gebieden veel meer te vertellen. Meer informatie kunt

is beschreven (bijvoorbeeld paard-

te wandelen, fietsen, varen of met

u vinden in de bezoekerscentra of het magazine Natuurbehoud en op de web-

rijden of wandelen);

aangespannen paarden te rijden.

site van Natuurmonumenten. Op pagina 228 en verder zijn de adressen van

-

-

alle bezoekerscentra en informatiecentra te vinden, evenals de horeca van

Een overzicht van alle gebieden van Natuurmonumenten van

Een natuurgebied vinden

hetzelfde landschapstype.

Zoekt u informatie over een natuurgebied, dan kunt u die op twee

Natuurmonumenten.

Voor specifieke vragen kunt u ook de ledenservice van Natuurmonumenten bellen, T 035 - 655 99 11 of uw vraag stellen via www.natuurmonumenten.nl.

10

Natuurmonumenten

NM1_BOS EN BEEK_def.indd

10

12-01-2006

15:11:52


Overzichtskaart Nederland

BOS & BEEK

'RONINGEN

,EEUWARDEN

1. Bergherbos (pagina 18) 2. Oisterwijkse Bossen en Vennen (pagina 24)

!SSEN

3. Voorsterbos (pagina 30) 4. Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug (pagina 36)

WEIDE & FORTEN

5. Fort bij Spijkerboor (pagina 56)

6. Texel (pagina 64)

7. Kardinge (pagina 70)

:WOLLE

,ELYSTAD

8. Zak van Zuid-Beveland (pagina 76)

(AARLEM !MSTERDAM

DUINEN & KUST

9. Duinen van Goeree (pagina 94)

5TRECHT

$EN¬(AAG

10. Nationaal Park Zuid-Kennemerland (pagina 102)

11. Nationaal Park Schiermonnikoog (pagina 108)

!RNHEM

12. Tiengemeten (pagina 114)

LANDGOED & BUITENPLAATS

$EN¬"OSCH

13. ’s-Gravelandse buitenplaatsen (pagina 132)

14. Hackfort (pagina 138)

-IDDELBURG

15. Eerde (pagina 144)

16. Slotplaats (pagina 150)

STUIFZAND & HEIDE 17. Nationaal Park Dwingelderveld (pagina 166) 18. Brunssummerheide (pagina 170) 19. Nationaal Park Loonse en Drunense Duinen (pagina 176)

20. Nationaal Park Veluwezoom (pagina 182)

-AASTRICHT

UITLEG GEBRUIKTE SYMBOLEN

WATER & VEEN

Bezoekerscentrum

Struinen

Vaarexcursie

Wandelen

Cultuurobject

Huifkartocht

Fietsen

Kamperen

Schaatsen

Kanoën

Observatiepunt

Spelen

Paardrijden

Excursie

Spoorzoeken

21. Naardermeer (pagina 200) 22. Fochteloërveen (pagina 206) 23. De Wieden (pagina 210) 24. Nieuwkoopse Plassen (pagina 218) (Alle andere gebieden van Natuurmonumenten vindt u terug in de indexen en kaarten achter in het boek vanaf pagina 238).

Het Natuurboek

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 11

11

19-01-2006 08:48:29


NM1_BOS EN BEEK_def.indd

12

12-01-2006

15:21:36


Hoofdstuk 1

BOS & BEEK waar zonlicht in het water schittert

NM1_BOS EN BEEK_def.indd

13

12-01-2006

15:21:50


BOS & BEEK

Inleiding

Kronkelende bospaadjes en klaterende beekjes Knoestige eiken die in de herfst prachtig bruin, geel en oranje kleuren. Hoge naaldbomen waar het zonlicht op een winterse dag in heldere brede banen doorheen schijnt. Het frisse groen van jonge beukenblaadjes. De Nederlandse bossen zijn elk jaargetijde even mooi. Nederland bestaat voor 10 procent uit bos.

struiken en open plekken heel belangrijk.

maar ook voor de mens. Want wie wil er

Relatief weinig vergeleken met bijvoor-

Als er meer afwisseling in het bos is, kun-

nou niet verrast worden door een prachtig

beeld Duitsland (29 procent) of Frankrijk

nen er meer planten en dieren leven.

uitzicht op een stromend beekje aan het eind van een kronkelig bospad, een hek-

(25 procent). Met uitzondering van de

14

parkachtige bossen op de landgoederen,

Open plekken en vlinders

senkring van kleurige boleten of vlinders

zijn de meeste bossen ooit aangeplant voor

Daarom is Natuurmonumenten in veel bos-

in het bos?

houtproductie. In deze aangelegde bossen

sen open plekken aan het maken, waar ge-

stonden bomen keurig in het gelid te

noeg zonlicht is voor bijzondere vlinders

Keus genoeg

wachten op een toekomst als zaag- of

en andere insecten. Er mogen veel meer

Wie een mooie boswandeling wil maken,

brandhout. Gelukkig is dat de laatste dertig

dode bomen in het bos blijven liggen dan

heeft keus genoeg. Worden het de uitge-

jaar ink veranderd. Natuurmonumenten

vroeger. Insecten, paddenstoelen en allerlei

strekte bossen van de Utrechtse Heuvel-

vindt namelijk variatie in het bos, de af-

mossen gedijen er goed op. Dat is niet al-

rug, waar je met veel geluk dassen, reeĂŤn,

wisseling tussen boomsoorten, tussen

leen goed voor de variatie aan soorten,

eekhoorns en misschien sporen van de

Natuurmonumenten

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 14

19-01-2006 08:49:02


Steile hellingbossen Een wandeling door de hellingbossen van Zuid-Limburg is onvergetelijk door de weidse panorama’s. Deze steile bossen zijn uniek in het verder zo vlakke Nederland. De rijke bossen bestaan uit haagbeuk, zoete kers, es, zomereik en hazelaar. En door de kalkrijke grond groeien er veel bijzondere planten onder de bomen, zoals zeldzame orchideeënsoorten. Ook kruiden als daslook – te herkennen aan de geur van uien en de witte bloemetjes –, speenkruid, bosanemoon, gele dovenetel en maagdenpalm zijn er te vinden. Op de hoger gelegen delen, waar door uitspoeling van de bodem de grond voedselarm is, groeien lijsterbes en bramen en op een zomeravond ruik je hier de zoete geur van kamperfoelie. In de hellingbossen leven dassen. Dit schuwe nachtdier laat zich overdag zelden zien, maar wie goed oplet kan wel sporen (wissels) vinden. Hellingbossen vind je rond de Geul en in het Gerendal. Hoewel de bossen het hele jaar de moeite waard zijn om te bezoeken, zijn ze vooral in de herfst indrukwekkend. De steile bossen bieden dan een betoverend kleurenspel van dieprood tot helgeel.

Het Natuurboek

NM1_BOS EN BEEK_def.indd

15

15

12-01-2006

15:29:42


1

2

3

Verlies uw hart aan de oude eikenen beukenbossen

4

5

16

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 16

6

7

12-01-2006 20:01:43


zeldzame boommarter tegenkomt? Of het

bochten wordt door het stromende water

Naalden tellen

Bergherbos met zijn heuvels en dalen? Of

juist materiaal weggespoeld, waardoor

Zo’n 40 procent van de Nederlandse bossen is

houdt u meer van de populieren, essen en

steile wandjes ontstaan waarin bijvoor-

naaldbos. De meest voorkomende naaldboom

haagbeuken die op de rijke poldergrond

beeld de ijsvogel een broedplaats maakt.

is de grove den, maar ook douglas, zilverspar

groeien, zoals in het Voorster- en het Har-

en lariks komen veel voor. Er is een eenvoudig

derbos? Misschien verliest u uw hart aan de

Schoongemaakt

ezelsbruggetje om te onthouden wat het ver-

oude eiken- en beukenbossen in Drenthe.

De laatste jaren zijn veel beken schoon-

schil is tussen een den, spar en lariks: tel de

gemaakt en is hun natuurlijke loop terug-

naalden en kijk naar de beginletter van de

Natuurlijke kronkels

gebracht. Dat het nu beter gaat, is te

boom. De spar (met de s van solo) heeft tel-

Nederland is het land van water. Het land

zien aan het grote aantal soorten dieren

kens één naald. De den (met de d van duo)

van rivieren, meertjes en beken. Zelfs op

en planten dat er weer te zien is. En niet

heeft steeds twee naalden bij elkaar en de

het hoge deel van Nederland vind je nog

alleen in de beken, maar juist ook aan

larix (met de l van legio) heeft bundeltjes van

kleine watertjes. Op sommige plekken, zo-

de oevers, op de overgang van nat

meerdere naalden.

als in de buurt van Oisterwijk, Winterswijk

naar droog.

fig. 3.

en in het Geuldal, hoor je de beken stro-

Bosanemoon Anemone nemerosa

men. In de zomer zie je de libellen boven de beken vliegen. In de herfst en winter kolkt het water door de beken en in het voorjaar bouwen vogels hun nest aan de oevers. Hoewel het soms lijkt of die beken daar al eeuwen lopen, zijn er meestal wel mensenhanden aan te pas gekomen. Veel beken zijn in de loop van de jaren recht-

fig. 1.

Slanke sleutelbloem Primula eliator

getrokken, dichtgeslibd of vervuild. Mede dankzij Natuurmonumenten zijn oude fig. 2.

beeklopen weer in ere hersteld. Door het

Bosgeelster Gagea lutea

terugbrengen van de natuurlijke kronkels, zie je dat allerlei plantjes, zoals klein heksenkruid, terugkomen. In de buitenTAPIJTEN VAN BOSANEMOON In natuurgebied Bekendelle, net buiten Winterswijk, loopt de Bovenslinge. Een kronkelende beek in een eeuwen1. Landkaartje 2. De beukenstam is glad, de eikenstam ruw. 3. Tapijt van bosanemonen 4. Wilde zwijnen 5. Dal van de Ruiten A 6. Beuk, Cronebos 7. De boommarter maakt voor zijn nest gebruik van een gat in de boom.

oud landschap. In het bos vind je ook tal van andere beekjes. In het voorjaar is Bekendelle bedekt met witte tapijten van bosanemoon, afgewisseld met het geel van de hier groeiende sleutelbloem en bosgeelster. Als het meezit, zie je de grote gele kwikstaart of hoor je de roep van de ijsvogel. Het Natuurboek

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 17

17

04-01-2006 17:15:42


BOS & BEEK

Roofvogels kijken in het Bergherbos

Uitzicht tot over de Duitse grens Het on-Nederlandse, heuvelachtige

meter door, tot al het water in de vochtige

Bergherbos is ideaal voor een win-

grond is weggesijpeld. In het voorjaar zien

terse wandeling. De bomen bieden

monen, klaverzuring en dalkruid. In de

beschutting, de heuvels vergezich-

winter is er geen sprake van witte tapijten,

ten. En er is altijd de kans op

zwart. Maar tussen de kale takken heeft

een ontmoeting met een ree, een

het zonlicht vrij spel. Smalle banen zacht-

speurende buizerd of een biddende

is stil, alleen klinkt zo nu en dan geritsel:

torenvalk.

een muisje dat wegrent of een vogel die

grote delen van dit bos wit van de bosane-

onder de bomen is de bodem bruin en

geel licht reiken tot aan de bodem. Het bos

tussen de dode bladeren naar eten zoekt. Omdat het Bergherbos aan alle kanten

Bij Bosrestaurant ’t Peeske, voorheen een

omringd wordt door akkers, voelen roof-

watermolen, ontspringt een van de bron-

vogels zich hier goed thuis. Ze houden van

nen van het Bergherbos. Het bronwater

de combinatie van de beschutting van het

vult de vijver en stroomt nog zo’n vijftig

bos en de open ruimte van de akkers, waar

De heuvelrug van het Bergherbos is ontstaan tijdens de voorlaatste ijstijd, zo’n 200.000 jaar geleden. Gletsjers stuwden grond voor zich uit, in de vorm van een wal.

18

Natuurmonumenten

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 18

05-01-2006 09:11:25


NM1_BOS EN BEEK_def.indd 19

05-01-2006 09:11:32


Actief het bos beleven Natuurmonumenten heeft in het Bergherbos meerdere wandelroutes uitgezet, variërend van 2 tot 7 kilometer. De hellinkjes zijn soms pittig, de uitzichten maken alles goed. Ook

1

is er een mountainbikeroute. Hiervoor is een vergunning nodig, die te koop is bij onder andere de plaatselijke VVV’s en horecagelegenheden. Er zijn verschillende ruiterpaden over de heuvels van het Bergherbos, ook ruiters hebben een vergunning nodig. Deze is verkrijgbaar bij Natuurmonumenten, T 0316 53 35 80 of www.natuurmonumenten.nl.

Huis Bergh Kasteel Huis Bergh in ’s-Heerenberg is een imposant kasteel. Het Bergherbos was eeuwenlang in bezit van de kasteelheren, de Heeren van Bergh. Aan een van de latere eigenaren,

2

de textielfabrikant Van Heek, is te danken dat het Bergherbos zo mooi is gebleven. Sinds 1985 heeft Natuurmonumenten voor een deel van het bos deze zorg overgenomen. Het kasteel, dat te bezoeken is, is ingericht met een kunstverzameling waar kenners van watertanden. Erachter ligt parkbos De Plantage, met de zestiende-eeuwse Grafelijke Kaatsbaan. Het kasteel en de directe omgeving zijn eigendom van Stichting Huis Bergh.

Meer informatie op www.natuurmonumenten.nl 20

Natuurmonumenten

3 NM1_BOS EN BEEK_def.indd

20

12-01-2006

15:46:49


ze op jacht kunnen gaan naar muizen.

eiken, berken, fijnsparren, lariksen en

Haviken leven heel verborgen. Buizerds

douglassparren staan er in het bos behoor-

en torenvalken laten zich makkelijker

lijk wat oude wintereiken, een boomsoort

zien, het best op de overgang tussen

die in Nederland zeldzaam is. Op veel

akkers en bos. Speurend naar muizen en

plaatsen is de bodem bedekt met adelaars-

andere prooien zit de buizerd vaak op een

varens, een plant die van oude bossen

paaltje of op een tak. De torenvalk hangt

houdt. In dit bos leven behalve meer dan

‘biddend’ boven het veld.

zeventig verschillende soorten vogels, ook

Scheen-kuit en bovenbeen achterpootje

dassen, reeën, vleermuizen, hagedissen Mozaïek

en hazelwormen. In de winter is de kans

Het Bergherbos ligt op een stuwwal. Deze

om reeën tegen te komen groter dan in de

werd in de voorlaatste ijstijd gevormd

andere seizoenen. Zolang ze tenminste

door een gletsjer die vanuit het noorden

geen menselijke geluiden horen, want dan

dikke lagen zand, klei en grind voor zich

maken ze zich onmiddellijk uit de voeten.

uit schoof. Het is een bijzonder gezicht,

Doordat de bomen kaal zijn, zijn de dieren

deze heuvelrug te midden van het omrin-

van een grotere afstand zichtbaar.

Ribbetje

Boven- en onderkaak

gende platte boerenland met een mozaïek van groene, zwarte en bruine winterse

Rijk gedekte tafel

akkers. Hoe hoger je komt, hoe meer de

Natuurmonumenten doet er veel aan om

omgeving tot poppenhuisproporties wordt

het de roofvogels en andere dieren naar de

Braakbal van een kerkuil met daarin de botjes van een spitsmuis

Schouderblad

teruggebracht. Op de drie heuveltoppen Montferland, Hulzenberg en Hettenheuvel (met 92 meter de hoogste) - reikt het zicht

Bekkenbeen

bij helder weer tot aan de Veluwe, het Rijk van Nijmegen of tot ver in Duitsland. Het Bergherbos is een oud bos, waar al eeuwen bomen staan. Doordat ze goed gedijen op de vruchtbare bodem van zand en leem

BREEK DE BRAAKBAL

zijn bomen van meer dan dertig meter

Uilen eten hun prooi helemaal op. Haren, botjes en schilden kunnen ze niet verteren, dus die worden weer uitge-

hoog geen uitzondering. Naast beuken,

braakt. Soms wel twee keer per dag. Ook andere roofvogels, kraaien en meeuwen spugen de onverteerbare delen

1. Naast ’t Peeske is de oude molenkolk te herkennen. 2. De hellingen zijn plaatselijk uitgesleten door regenwater. 3. Aan de vele adelaarsvarens is te zien dat hier al heel lang een bos is.

pincet en vergrootglas zijn onmisbaar, en spelden komen ook goed van pas. Soms zijn de haren en veren zo sterk

van hun voedsel uit. Aan de vorm van de braakbal kun je zien van welke vogel hij is én wat hij heeft gegeten. Een verdroogd dat je de botjes er niet onbeschadigd uit kunt krijgen. Leg de braakbal dan even in warm water, zodat hij makkelijk uit elkaar valt. Het Natuurboek

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 21

21

16-01-2006 09:54:22


STARTPUNT ’T PEESKE

zin te maken. Op de akkers op de flanken

worden groepen bomen gekapt. Op deze

Bosrestaurant ’t Peeske ligt aan de westelijke rand van het

van de stuwwal wordt op een natuur-

nieuwe open plekken krijgen spontaan op-

Bergherbos vlak bij Beek. Het terras en de zonnige serre bieden

vriendelijke manier haver, gerst en rogge

groeiende beuken, eiken en berken weer

een ver uitzicht over de akkers, tot aan Duitsland toe. Voor de

verbouwd. Doordat er geen bestrijdings-

een kans. Zo ontstaat een gevarieerd bos,

kinderen zijn er klim- en klautertoestellen, een speelplek in het

middelen worden gebruikt zijn akkerkruiden

met verschillende boomsoorten van aller-

bos en de mogelijkheid tot het organiseren van partijtjes.

als klaproos, korenbloem, valse kamille,

lei leeftijden en hoogtes. Ook dode bomen

’t Peeske heeft een informatieruimte over het Bergherbos en

akkerviooltje en zelfs de zeldzame slofhak

mogen hier blijven staan of liggen. Het

is startpunt voor verschillende excursies en wandelroutes.

hier in de zomer weer te zien.

dode hout is een bron van leven voor

Bosrestaurant ’t Peeske Peeskesweg 12 | 7037 CH Beek | T 0316 - 53 28 04 | www.natuurmonumenten.nl

mossen, paddenstoelen en insecten. En Open plek

samen verteren zij het dode hout tot

Patrijzen, kwartels en geelgorzen vliegen

voedselrijke grond voor nieuwe planten

rond, muizen vinden er wat ze zoeken en

en bomen. Daarnaast is vermolmd hout

vormen op hun beurt een welkome prooi

ook een rijk gedekte tafel voor veel vo-

voor de roofvogels. In die delen van het

gels, die zich tegoed doen aan de insecten.

bos waar ooit lange, monotone rijen naald-

Spechten kunnen er nestholtes in maken

bomen werden aangeplant voor houtpro-

en kleine zoogdieren vinden er een plek

ductie, brengt Natuurmonumenten de

om zich te verschuilen. Let maar eens op:

variatie terug. In de dichte, gesloten bossen

dood hout lééft, óók in de winter.

Top 5 van gebieden met roofvogels 1 > Bergherbos, in de Achterhoek

4 > Si nt-Ja n sb e r g , i n No or d-L i mb u r g

Grote kans om een buizerd of havik te zien, of zelfs een wespendief

In de hellingbossen van dit afwisselende natuurgebied broeden

of boomvalk. Goed uitzicht vanaf de Hettenheuvel!

buizerd, havik, boom- en torenvalk. Tijdens de vogeltrek laten zelfs de visarend en de oehoe zich soms zien.

2 > Leusveld, bij Brummen Weids landgoed in de IJsselvallei. Bij de bosranden foerageren havik,

5 > Leuvenumse Bos, Noordwest-Veluwe

sperwer en buizerd; de torenvalk doet dat in de uiterwaarden. Ook

Behalve edelhert en wild zwijn voelen ook veel roofvogels zich hier

zijn er regelmatig dwaalgasten te zien, zoals de rode wouw.

thuis. Havik en buizerd broeden in hoge loofbomen, de sperwer in de sparren en dennen op de stuifzandheuvels. Ook komen hier relatief

3 > Eindegooi, op de grens van het Gooi

veel raven voor.

Het afwisselende landschap staat borg voor een gevarieerde roofvogelbevolking. Van havik, buizerd en bosuil tot boomvalk, kerkuil en sperwer. 22

Natuurmonumenten

NM1_BOS EN BEEK_def.indd

22

12-01-2006

15:48:36


Boomvalk >

Roofvogels in Nederland Buizerd Zit vaak op een paaltje bij de weg of

< Buizerd

cirkelt hoog boven het open veld bij een bosrand. De kleur varieert van donkerbruin tot bijna wit. Zijn vleugels zijn relatief kort, breed en enigszins afgerond. De staart is waaiervormig en kort.

Havik De grootste en sterkste roofvogel in Nederland. Niet makkelijk te spotten,

< Sperwer

want hij zit vaak diep verborgen in het (naald)bos. Lijkt wat op de buizerd, maar heeft een lange(re) staart, hoge gele

Havik >

poten en felgekleurde ogen. Volwassen haviken zijn goed herkenbaar aan de witte wenkbrauwstreep en de horizontale strepen op de borst.

Sperwer Bruine kiekendief

Miniatuuruitvoering van de havik, zo groot als een duif. Witte keel. Het vrouwtje is groter dan het mannetje.

ROOFVOGELS SPOTTEN IN HET BOS Boomvalk

Een vogel is pas een roofvogel als hij ĂŠn vlees eet ĂŠn prooidieren met zijn klauwen vangt. Reigers en ooievaars

Razendsnelle roofvogel, die behalve

doen dat met hun snavel. De meeste roofvogels jagen op kleine zoogdieren zoals muizen. Havik en sperwer eten

op vogeltjes ook op vliegende insecten

het liefst andere vogels. Je kunt roofvogels onderscheiden door goed naar de vleugels te kijken. De valk heeft

zoals libellen jaagt. Mooi te zien op

lange, puntige vleugels, de havik en sperwer hebben korte, stompe vleugels. De buizerd is een echte zwever

een zomeravond bij een rustig vennetje.

met lange brede vleugels. Let ook op de lengte van de staart, de hoogte van de poten, de kleur en tekening

Kleiner en slanker dan de torenvalk,

van het verenpak, de vlucht of de manier van jagen. Roofvogels die je meer richting de kust ziet zijn de visarend,

lijkt wat op een gierzwaluw.

de blauwe kiekendief, het smelleken en de gigantische zeearend (bijnaam vliegende deur). Het Natuurboek

NM1_BOS EN BEEK_def.indd

23

23

12-01-2006

15:55:24


NM1_BOS EN BEEK_def.indd 24

04-01-2006 17:16:52


BOS & BEEK

Spelen en speuren bij de Oisterwijkse Bossen en Vennen

Op zoek naar natuurschatten Klimmen, hutten bouwen, speur-

de vele vennen, is het een ideaal vertrek-

tochten doen: voor kinderen zijn

punt voor een wandeling of fietstocht. Voor

de Oisterwijkse Bossen en Vennen

Zo kunnen ze via allerlei aanwijzingen een

een paradijs. In dit natuurgebied,

geheim ontdekken en hoeven ze niet op

onderdeel van het Nationaal Land-

waarbij de kinderen geen voorgeschreven

schap Het Groene Woud, kun je

route afleggen. Daarbij maken ze hun eigen

bovendien schitterende wandelingen

gaan ze op zoek naar natuurschatten.

en fietstochten maken.

kinderen zijn er verschillende speurtochten.

de paden te blijven. Er zijn ook activiteiten

bosparfum, leren ze naar vogels luisteren en

Grappige eilandjes De Oisterwijkse Bossen en Vennen hebben

Een bezoek aan de Oisterwijkse Bossen

een bijzondere plek in Nationaal Landschap

en Vennen begint bij Bezoekerscentrum

Het Groene Woud, een aaneengesloten

Oisterwijk. Hier vind je ook een grote speel-

gebied van 7.500 hectare tussen Tilburg,

tuin met onder andere een boomhut, een

Eindhoven en ’s-Hertogenbosch. Het zijn

klimspin en een heel bijzondere schommel.

gevarieerde en natuurlijke boslandschappen

Door de ligging midden in het bos, vlakbij

met meanderende beken en moerassen, Het Natuurboek

NM1_BOS EN BEEK_def.indd

25

25

12-01-2006

15:58:49


heide en bloemrijke graslanden. In dit uitgestrekte natuurgebied liggen tientallen grillig gevormde vennen met grappige eilandjes, waar reeën zich overdag schuilhouden. Natuurmonumenten heeft een aantal van deze vennen uitgebaggerd om de oorspronkelijke plantengroei terug te laten komen. Witte zandbodem Het naaldbos dat in de negentiende eeuw Even uitrusten... De Goorvenroute brengt wandelaars langs Boshuis Venkraai. Een pittoresk café-restaurant met rode luiken, midden in het bos. Auto’s kunnen hier niet komen. Een heerlijke plek om op het terras te zitten, terwijl de kinderen zich vermaken in de speeltuin. Vanaf daar loopt de route langs een aantal prachtige vennen over kleine paadjes vlak langs het water. Er staan banken waarop je kunt genieten van het mooie uitzicht. In het voorjaar hoor je hier het roffelen van de spechten. En bij mooi weer zie je libellen boven het water jagen.

Boshuis Venkraai Bosweg 162 | 5062 SH Oisterwijk | T 013 - 528 23 96

is aangeplant, wordt door Natuurmonumenten omgevormd tot een gemengd bos. Grove dennen worden op sommige plaatsen omgehaald. Zo kunnen loofboomsoorten zoals eik, lijsterbes en vuilboom hier weer terugkomen. Vooral rond het Witven – met witte zandbodem – is te zien hoe prachtig het bosgebied wordt. Het lijkt wel een oerbos, met jonge en oude bomen door elkaar en dode bomen waarop spechten naar insecten zoeken. De afgestorven stammen en takken vormen schuil- en nestplaatsen voor allerlei dieren, zoals winterkoninkjes. Je kunt hier uren wandelen en genieten van prachtige doorkijkjes. 1. Ree 2. Groene specht 3. Vanaf het bankje bij het Goorven hebt u een prachtig uitzicht.

VLEERMUISTOCHTEN EN MEER... Regelmatig organiseert Natuurmonumenten wandelingen onder leiding van een boswachter. Zoals tochten langs de vennen, excursies over reeën of een spannende nachtwandeling. Op zomeravonden zijn er vleermuisexcursies waarbij je met de batdetector op zoek gaat naar de dwergvleermuis, de watervleermuis en de rosse vleermuis. Kijk op www.natuurmonumenten.nl voor deze en andere activiteiten. 26

Natuurmonumenten

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 26

1

05-01-2006 09:17:51


Het geheim van Het Groene Klauterwoud Klimmen, klauteren, kaartlezen en speuren, dat zijn de ingrediënten van het spannende speuravontuur ‘Het Geheim van Het Groene

2

Klauterwoud’.

Kinderen vanaf acht jaar kunnen het avontuur beleven in het natuurspeelbos bij Bezoekerscentrum Oisterwijk van Natuurmonumenten. De mysterieuze aanwijzingen voor de speurtocht staan op een oude schatkaart die tussen de wortels van een omgewaaide boom is gevonden. Alleen doorzetters en slimme speurneuzen vinden de negen verborgen letters die nodig zijn om het geheim te ontrafelen. De speurtocht duurt ongeveer anderhalf uur en kan elke dag gespeeld worden. Nieuwsgierige kinderen die willen weten wat het geheim is, zijn van harte welkom bij Bezoekerscentrum Oisterwijk!

Bezoekerscentrum Oisterwijk Van Tienhovenlaan 5 | 5062 SK Oisterwijk | T 013 - 521 92 09 | www.natuurmonumenten.nl

3

NM1_BOS EN BEEK_def.indd

Het Natuurboek

27

27

12-01-2006

16:00:43


ZWEMMEN In het natuurbad Staalbergven kun je ‘s zomers zwemmen. Er zijn verschillende zwembassins, een familieglijbaan, een strand, kano’s, roeiboten, waterfietsen, ligstoelen en sportveldjes. Dit is bovendien de enige plek in Nederland waar de grote biesvaren groeit.

Vogels kijken

Spelen en wandelen

Eeuwen geleden werden de Oisterwijkse

Tegenover het bezoekerscentrum ligt Het

vennen door de ijzige poolwind gevormd.

Groene Klauterwoud. Een natuurspeelbos

Nog steeds is dat te zien aan de langgerekte

waar kinderen tot een jaar of twaalf zich

vorm van de vennen. De omringende heu-

urenlang kunnen vermaken. Een plek om in

vels ontstonden door het opwaaiende zand.

bomen te klimmen, te slepen met reusachtige

Alleen het Kolkven is niet door de wind,

takken, hutten te bouwen en verstoppertje

maar door het kolkende water van een

te spelen. In juni kun je er bosbessen pluk-

oude rivier ontstaan. Hierdoor is dit ven

ken en in de herfst is het een feest om te

Natuurbad Staalbergven

een stuk dieper dan de andere Oisterwijkse

spelen met bergen bladeren. In het bezoe-

Vennenlaan 8 | 5062 SR Oisterwijk | T 013 - 528 21 96

vennen. Het is een aantrekkelijke plek

kerscentrum zijn het hele jaar door tips te

voor watervogels zoals fuut, aalscholver en

krijgen voor leuke natuurspelletjes. Er zijn

de zeldzame dodaars. Vogelliefhebbers

drie wandelroutes die vertrekken vanaf het

kunnen de vogels in alle rust bekijken

bezoekerscentrum: de Goorvenroute,de

vanachter een speciaal vogelscherm. Voor

Kolkvenroute en de Veertien Vennenroute.

beginnende vogelaars staan alle soorten

Ze komen natuurlijk allemaal langs verschil-

die je er kunt tegenkomen, beschreven

lende vennen. Er is ook een speciale route

op een groot informatiepaneel.

die geschikt is voor rolstoelgebruikers.

Top 3 van gebieden met een klauterwoud of speelweide 1 > Oisterwijkse Bossen en Vennen, bij Oisterwijk

3 > Bergherbos, in de Achterhoek

In bomen klimmen en een boshut bouwen of meedoen aan een

Op de nieuwe speelplek in het bos bij Bosrestaurant ’t Peeske kunnen

spannend speuravontuur; het kan allemaal in Het Groene Klauter-

kinderen slepen met takken en tipi’s bouwen, en ontdekken hoe

woud. Voor de kleintjes is er een speeltuin met onder meer een

dassen leven: er is een tunnel gegraven die op een dassenburcht lijkt.

boomhut, grote korfschommel en glij-en-klimspin.

In de ‘Motte’ kunnen ridders zich uitleven in de miniatuurwalburcht. Er staat ook een speeltoestel om in te klimmen, klauteren en slingeren.

2 > Voorsterbos, in de Noordoostpolder Volop speelmogelijkheden in de speelweide én op natuurcamping De Stiente. Van grote klimzwerfkeien tot een klimhuis. De houten dieren van het Dierenbos geven je elk een eigen opdracht, en in het Waterloopbos is een waterspeelplek.

28

Natuurmonumenten

NM1_BOS EN BEEK_def.indd

28

12-01-2006

16:06:10


Ga de boom in! Vanuit een boom zie je alles beter. Je zit op gelijke hoogte met de vogels, en dieren op de grond kijken meer opzij dan omhoog. Maar hoe klim je nu veilig in (en uit!) een boom? Je kan de boom in, maar je moet er ook weer uit kunnen! Probeer van tevoren in te schatten of dat ook makkelijk gaat. Als je eenmaal in de boom zit, zorg dan altijd dat je met twee voeten en een hand, of twee handen en een voet, in contact met de boom bent. Zo loop je de minste kans om uit de boom te vallen. Als een tak er twijfelachtig uitziet, test ‘m dan eerst even door met je voet te veren voordat je er met je volle gewicht op gaat staan. Hoe verder je bij het uiteinde van een tak bent, hoe minder goed de tak je gewicht kan houden. Blijf dus zoveel mogelijk bij de stam van de boom. Doe ook bij het naar beneden gaan voorzichtig!

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 29

16-01-2006 09:27:30


NM1_BOS EN BEEK_def.indd

30

12-01-2006

16:31:45


BOS & BEEK

Kamperen in het Voorsterbos

De tent uit, de natuur in Een merel die begint te fluiten bij

boom roffelen. Misschien wel een zwarte,

de bodem van keileem is zo vruchtbaar

de eerste zonnestralen. Langzaam

want die zijn de laatste jaren al een paar

dat het bos in korte tijd enorm is gegroeid.

keer gesignaleerd in dit bos. De kinderen

Door het dichte bladerdak, de dikke stam-

wakker worden met een orkest van

zijn de hort op, waarschijnlijk druk aan het

men en weelderige struiken is het net alsof

vogels om je heen, terwijl de tent al

spelen in het kleine Dierenbos vlakbij. Van

het er al eeuwen staat. Populieren, beuken

houten vlinders, vossen en uilen krijgen

en eiken torenen hoog uit boven wuivend

aardig opwarmt. Met je blote voeten

ze daar leuke opdrachten: over een omge-

riet en meidoornstruiken die rood zien van

in het bedauwde gras. En na het

vallen stam heen klimmen bijvoorbeeld,

de besjes. Mees, roodborst, boomkruiper,

een kabouterhuisje maken van takken of

winterkoninkje en vele andere zangvogels

ontbijt meteen het bos in. Dat is

een enorm dikke eik helemaal omarmen

zitten hier graag. In de wuivende toppen

kamperen op natuurkampeerterrein

- wat natuurlijk nooit in je eentje kan.

van de populieren zingt de wielewaal zijn

De Stiente in het Voorsterbos, aan

Jong bos met oud gezicht

verschillende loof- en naaldbomen staan,

de rand van de Noordoostpolder.

Dikke bomen zijn er volop in het Voorster-

broeden er wel zestig soorten vogels. Zoals

bos, dat veel ouder oogt dan het eigenlijk

de kleine bonte specht, die heel wat zeld-

is. Begin twintigste eeuw was dit gebied

zamer is dan de grote, maar ook roofvogels

Een windvlaag laat de populieren ruisen,

nog Zuiderzee! Als je goed tussen wortels

zoals wespendief en sperwer. Ook reeĂŤn,

het ruikt zoet op de camping. Hazelaars,

en grassprieten kijkt, kun je hier en daar

marters en ransuilen voelen zich hier thuis.

een lijsterbes, berken, eiken, kardinaals-

nog schelpen zien liggen. De eerste bomen

In de toekomst zal het bos nog veel meer

mutsen en essen omringen het kampeer-

zijn pas zestig jaar geleden geplant, na het

dieren en planten trekken, want sinds

veld. Vlakbij hoor je een specht tegen een

droogleggen van de Noordoostpolder, maar

Natuurmonumenten het gebied beheert

lied. Omdat er in het Voorsterbos veel

Kamperen midden in het bos en genieten van de natuur en de rust. Voor kinderen zijn er veilige speelmogelijkheden.

Het Natuurboek

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 31

31

04-01-2006 17:18:16


HET WATERLOOPBOS In het Waterloopbos zijn vanaf 1952 waterbouwkundige proeven gedaan voor onder andere de Deltawerken en de haven van Bangkok. Door de komst van de computer werden de schaalmodellen in het bos overbodig. Natuurmonumenten laat de dertig waterbouwkundige modellen staan. Bij tien ervan staan draaibare panelen met achtergrondinformatie over het model en de natuur. Er zijn wandel- en ďŹ etsroutes, rondleidingen en er is een ontvangstcentrum met een fantastische waterspeelplek voor kinderen. Voor rolstoelgebruikers zijn twee speciale routes aangelegd.

VAREN NAAR VOGELEILAND Op een paar kilometer van natuurkampeerterrein De Stiente ligt in het Zwarte Meer het Vogeleiland. De boot van Natuurmonumenten brengt bezoekers ernaartoe. Op het eiland, dat 38 hectare

1

groot is, leiden vogels hun eigen leven, ver weg van mensen en hun bedrijvigheid. Blauwe reiger, nachtegaal en wielewaal delen het eiland met reeĂŤn die hier hun kalfjes grootbrengen. Natuurmonumenten laat de natuur hier haar gang gaan. Alleen de rietkragen worden zo nu en dan gemaaid voor de zeldzame grote karekiet, roerdomp en baardmannetje. 32

Natuurmonumenten

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 32

2

12-01-2006 17:09:37


(1997), krijgt de natuur alle ruimte. Hier

Een heerlijke plek om even languit te gaan

en daar wordt het bos een beetje geholpen.

liggen en te genieten van al het moois om

Op sommige plekken worden bijvoorbeeld

je heen. Grote kans om parende libelles bo-

bomen omgezaagd, zodat een open plek

ven het water te zien hangen. Misschien

ontstaat waar nieuw leven kan kiemen.

kruipt er zelfs wel een larve uit het water omhoog, zich ontpoppend tot een lan-

Paradijselijke poelen

taarntje of grote keizerlibel. Poelen als

Ook voor insecten en amfibieën is dit bos

deze zijn aangelegd omdat de omstandig-

een paradijs. Dat zie je meteen als je een van

heden ideaal zijn. Door de bodem van kei-

de poelen nadert die Natuurmonumenten

leem blijft het water goed staan, en veel

in en rond het bos heeft aangelegd. Groene

amfibieën en insecten komen hier van

kikkers springen voor je voeten weg, het

nature al voor. Ze krijgen alleen een nog

water in. Vlinders dartelen om je heen, ge-

betere leefplek!

lokt door de bloemen langs de kant van het water. Koninginnekruid,distels, water-

Het geheimzinnige Waterloopbos

munt, perzikkruid, hondsdraf, zelfs de

Op een half uurtje lopen van kampeerter-

wespenorchis en rietorchis bloeien hier.

rein De Stiente, aan de noordkant

Op de zonnige plekken van de poel vormen

van het Voorsterbos, ligt het

honderden kikkervisjes grote zwarte

Waterloopbos, een bijzonder

colonnes. Het grasveld is bedekt met

natuurmonument dat sinds

witte lakens madeliefjes.

kort voor publiek

Kamperen Natuurkampeerterrein De Stiente heeft dertig ruime plaatsen voor houders van een Natuurkampeerkaart (verkrijgbaar bij ANWB-vestigingen). Acht plaatsen zijn voorzien van elektriciteit. Een zonneboilersysteem op het dak van het toiletgebouw zorgt voor warm water om te douchen en te wassen. De zonnepanelen op het informatiepaneel wekken de elektriciteit voor de camping op. Ook voor kinderen is De Stiente fijn. Op het kampeerterrein staan een houten speeltoestel, een dambord en een pingpongtafel. ’s Avonds kan een kampvuur worden gestookt op de speciale vuurplaats. De camping is geopend van het paasweekend tot november. Honden zijn niet toegestaan.

1. Waterloopkundige proefopstelling 2. Zanglijster 3. Verschillende waterbouwkundige werken, zoals onderdelen van de Deltawerken zijn in het Waterloopbos getest.

3

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 33

Het Natuurboek

33

12-01-2006 17:10:06


toegankelijk is. Vijftig jaar lang heeft het

IJmuiden, Lagos, Istanbul, Bangkok. Met

maar de natuur heeft er langzaam bezit van

Waterloopkundig Laboratorium in dit bos

stuwen, dammen en golfslagmachines werd

genomen. Een dikke eik die nog klein en

waterbouwkundige proeven gedaan. De

de werkelijkheid nagebootst. De schaalmo-

dun was toen de proeven begonnen, drukt

Deltawerken zijn hier bijvoorbeeld ontwor-

dellen van zo’n dertig grote waterwerken

nu een rond gemetseld muurtje uit elkaar.

pen, maar ook de havens van Rotterdam,

uit de hele wereld staan er nog steeds,

In een diepe kelder verderop leven vleermuizen. Oude goten, stuwen en sluizen zijn weelderig begroeid met struiken en plan-

SPEELWEI MET DAGKAMPEERTERREIN

ten. Langs de greppels van een moerasbos

Aan de westkant van het Voorsterbos ligt een dagkampeerterrein met speelwei. Heerlijk om in de zomer of lente

dat de contouren van een Turkse haven

urenlang rond te hangen, te zonnen of spelletjes te doen. ’s Winters is het hier ook heel leuk: als je goed de den-

volgt, groeien verschillende varensoorten.

nen rond de speelwei afspeurt, is de kans groot dat je een ransuil ziet. Twintig tot dertig ransuilen brengen hier de

Bomen zijn over tochten en modellen heen

winter door.

gevallen, zilvergrijze wilgen groeien uit het water. Watergangen worden door stuwen

INFORMATIE EN EXCURSIES Voor informatie over excursies in het Waterloopbos, Voorsterbos en het Vogeleiland en voor aanmelding kunt u terecht bij bezoekerscentrum De Wieden van Natuurmonumenten.

gevoed met water. Zacht sterrenmos bedekt de oevers. Urenlang kun je wandelen in dit bos met zijn mystieke sfeer, mijme-

Bezoekerscentrum De Wieden

rend over de wondere wisselwerking van

Beulakerpad 1 | 8326 AH | Sint-Jansklooster | T 0527 - 24 66 44 | www.natuurmonumenten.nl

mens, techniek en natuur.

Top 4 van gebieden waar je kunt kamperen 1 >Voorsterbos, in de Noordoostpolder

3 > Geuldal, bij Epen in Zuid-Limburg

Kamperen midden in het Voorsterbos. Dat kan op natuurkampeerter-

Kamperen met een weids uitzicht over het Geuldal is mogelijk bij

rein De Stiente van Natuurmonumenten. Er zijn volop speelmogelijk-

Recreatieboerderij Tergracht in Epen. Vanuit de boerderij starten

heden voor kinderen. Van het paasweekend tot 1 november.

verschillende activiteiten van Natuurmonumenten.

Informatie: T 0527 - 25 25 70

Informatie: T 043 - 455 27 62

2 > Bergherbos, in de Achterhoek

4 > Norger Esdorpenlandschap, rondom Norg in Drenthe

Overnachten omringd door natuur. Wie langer wil genieten van het

Viersterrencamping de Norgerberg ligt prachtig in de bossen bij het

natuurschoon van het Bergherbos, kan van april tot en met september

Drentse brinkdorp Norg. Vanuit de camping worden excursies geregeld

eenvoudig kamperen op het kampeerterrein bij Bosrestaurant ’t Peeske.

in het rondom gelegen Norger Esdorpenlandschap van Natuurmonu-

Informatie: T 0316 - 53 28 04

menten, open van 1 april t/m 31 oktober. Informatie: T 0592 - 61 22 81

34

Natuurmonumenten

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 34

12-01-2006 17:11:11


Pluk de dag! Ga gezellig picknicken in de natuur, er is altijd wel een veldje of open plek te vinden. Neem plaids en dekens mee om op te zitten, eventueel aangevuld met kussens of houten klapstoeltjes. Zoek van tevoren een geschikte plek. Aan het water of onder een boom is natuurlijk altijd leuk. Natuurmonumenten heeft in veel gebieden picknickbanken geplaatst.

Tips voor een geslaagd feestmaal: Wespen worden aangetrokken door zoetigheid. Lok de wespen weg van je picknickplek met een jampot met siroop die je verderop neerzet. Ze zullen jouw zoetigheid dan met rust laten. Als ze toch in de buurt komen: ga niet slaan. De wespen worden dan agressief en gaan steken. Let goed op waar je neerstrijkt: is er geen mierenhoop te bekennen? Je mag niet overal zomaar picknicken. In een bloemenweide is het bijvoorbeeld niet toegestaan! Neem als je klaar bent al je afval weer mee en laat de plek net zo netjes achter als je ‘m gevonden hebt.

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 35

12-01-2006 17:12:58


BOS & BEEK

Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug

Paddenstoelen zoeken in de Kaapse Bossen De Kaapse Bossen in de herfst:

1750 kocht, vond de natuur hier erg lijken

hoedje – de Latijnse naam is niet voor niets

eeuwenoude bomen die langzaam

op de Kaapkolonie in Zuid-Afrika. Hij was

‘Phallus impudicus’. Hij groeit uit een knol

daar jarenlang gouverneur geweest, dus hij

die in de volksmond ook wel duivelsei

van tint veranderen en het bos

kon het weten. Helenaheuvel is vernoemd

wordt genoemd, een vruchtlichaam dat na

goudgeel, oranje en rood kleuren.

naar zijn dochter. Vanaf het theehuis boven

een paar dagen openbarst met de complete

op de heuvel kijk je uit over de hei waar

zwam erin. Maar helaas, je ruikt hem eerder

Bladeren die naar beneden dwarre-

het uitgestrekte bos begint. Een mooi

dan dat je hem ziet. Wel is de grond hier be-

len. Overal dennenappels, larikske-

startpunt voor een bewegwijzerde wandel-

zááid met parelamaniet, die zijn naam dankt

route én een paddenstoelenexpeditie.

aan de ronde schubbetjes op de hoed.

Duivelsei

Even verderop groeit een bekende padden-

In het bos ruikt het vochtig. Het pad is be-

stoel, rood met witte stippen. Dat is de vlie-

de paddenstoelen dat het een lieve

zaaid met een dik tapijt van herfstbladeren

genzwam. Maar alleen als hij vers is, ziet hij

lust is. Van aardappelbovist tot de

en tussen de takken glinsteren spinnenweb-

er zo uit: oudere exemplaren zijn oranjegeel

ben. Opeens ruik je de weeïge geur van een

verbleekt en hebben hun stippen verloren.

parelamaniet.

stinkzwam. Met die stank, een aasgeur, lokt

Hij is dan te herkennen aan een ringetje of

gels en beukennoten op de grond. En langs de lanen en paden groeien

36

hij vliegen om zijn sporen te verspreiden.

manchetje op de steel en te vinden door

Kaapse Bossen – het is een naam die exo-

En zo indringend als hij ruikt, zo makkelijk

op de grond te kijken. Hij groeit namelijk

tisch klinkt in het vlakke Nederland. Maar

is hij te vinden. Het is een paddenstoel met

meestal onder berken en grove dennen.

Hendrik Swellengrebel, die het gebied in

een dikke stam en een klein klokvormig

Op een zandig stukje kun je de aardappel-

Natuurmonumenten

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 36

12-01-2006 17:21:49


NM1_BOS EN BEEK_def.indd 37

12-01-2006 17:22:08


bovist tegenkomen, die er precies zo uitziet

houtproductie. Hier en daar worden de

als de naam doet vermoeden. In tegenstel-

dichte bomenrijen onderbroken door open

ling tot andere paddenstoelensoorten heeft

plekken, die mooi oplichten in de waterige

de hoed geen lamellen aan de onderkant,

najaarszon. Dat is vaak het werk van Na-

maar is hij rondom gesloten. Als je op de

tuurmonumenten, die het bos langzaam

hoed tikt komen de sporen in wolkjes los.

probeert om te vormen tot een meer na-

Daarom heet hij ook wel stuifzwam of

tuurlijke plek. En ook in de delen met grove

buikzwam.

dennen of beuken maakt Natuurmonumenten open plekken. Nu bestaan veel delen

Kerkenlaantjes

van het bos uit bomen van ĂŠĂŠn soort, even

Paddenstoelen zijn niet de enige reden om

oud en even groot. Op de bodem van de

hier in de herfst naartoe te gaan. Er zijn

open plekken kan echter licht doordringen,

maar weinig Nederlandse bossen zo afwis-

waardoor er bloemdragende planten kun-

selend als de Kaapse Bossen. De statige

nen groeien en al snel jonge boompjes.

rododendronlanen van landgoed De Ruiter-

Zo komt er steeds meer verschil in leeftijd

berg worden afgewisseld door kronkelige

en boomsoorten in het bos, steeds meer

paadjes waar de oudste beuken en eiken

variatie en daarmee ook meer geschikte

lanen worden afgewisseld

van deze streek groeien. Bospaadjes lopen

leefgebieden voor bijvoorbeeld vogels en

omhoog en omlaag. Aan de vele verschil-

vlinders.

door kronkelige

je zien dat het bos vroeger bij een landgoed

Elfenbankje

paadjes

hoorde: met soorten zoals Amerikaanse eik,

Wandelend door de bossen zie je hier en

Kaukasusspar, ceder en paardenkastanje

daar takken en stammen liggen. Stormhout

maakten landeigenaren destijds goede sier.

is dat, ofwel omgewaaide bomen. Soms

Ook de diagonale rijen Japanse lariks en

hangen ze tegen levende bomen aan.

Oostenrijkse den herinneren aan vroegere

Omdat Natuurmonumenten een zo natuur-

tijden: ze zijn allemaal aangeplant voor de

lijk mogelijk bos wil, mogen dode bomen

lende, eeuwenoude uitheemse bomen kun

Statige rododendron-

Waarom blaadjes verkleuren Bladeren zijn groen omdat er een groene kleurstof inzit: chlorofyl. Dit chlorofyl zit in de bladgroenkorrels. Dankzij chlorofyl kunnen planten en bomen zonlicht en koolstof (CO2) omzetten in voedings- en bouwstoffen (fotosynthese). Loofbomen laten in de herfst hun bladeren vallen om te voorkomen dat via de bladeren te veel water verdampt. Om energie te sparen, trekt de boom eerst het chlorofyl terug uit de bladeren. Dan komen er heel andere kleuren die in de bladcellen zitten tevoorschijn. Die waren er dus al, maar werden overschaduwd door het intense groen! 38

Natuurmonumenten

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 38

16-01-2006 13:38:46


Lijstje van paddenstoelen

< Aardappelbovist

Veelvoorkomende paddenstoelen

< Heksenboleet

in het Nederlandse bos. - Kastanjeboleet - Aardappelbovist - Elfenbankje - Honingzwam - Zwavelkopje - Kleverig koraalzwammetje - Geelwitte russula - Gewone fopzwam

Elfenbankje >

- Vliegenzwam - Geweizwammetje - Parelamaniet

Honingzwam Gewone zwavelkop

PADDENSTOELENEXCURSIES

Kleverig koraalzwammetje >

Geboeid door het wondere leven van de paddenstoel? Ga mee op paddenstoelenexcursie in de Kaapse Bossen. Om onder de rand van de hoed te kunnen kijken en goed te zien met welke soort je te maken hebt, is het handig om een spie-

TOPJE VAN DE IJSBERG

geltje mee te nemen. Je ziet dan plaatjes

Paddenstoelen en zwammen behoren tot het schimmelrijk. Het zijn de vruchtlichamen van een zwamvlok (myceli-

of buisjes, afhankelijk van het soort

um) die zich in de grond of in dood hout, afgevallen blad, mest, dode insecten of veren bevindt. Eigenlijk zijn de

paddenstoel. Pluk ze niet, want andere

paddenstoelen het zogenaamde topje van de ijsberg: het soms zichtbare deel van een voor de rest onzichtbare

mensen willen er ook van genieten.

zwamvlok. Paddenstoelen komen tevoorschijn als de omstandigheden gunstig zijn. De meeste mensen denken daarbij aan de herfst, maar er zijn ook paddenstoelen die het in andere jaargetijden heel goed doen. De voorjaars-

Aanmelden bij de ledenservice van

kluifjeszwam bijvoorbeeld doet het goed in de lente! Paddenstoelen en schimmels kunnen geen koolhydraten

Natuurmonumenten, T 035 - 655 99 11

maken uit zonlicht en koolzuur, iets wat groene planten wel kunnen. Ze moeten die koolhydraten dus uit hun

of kijk op www.natuurmonumenten.nl

voedsel halen. De meeste paddenstoelen doen dat door dood plantaardig of dierlijk materiaal af te breken. Deze leefwijze heet saprotroof. Het Natuurboek

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 39

39

12-01-2006 17:32:54


RESTAURANT HELENAHEUVEL Lange wandeling gemaakt of voor de boeg? Houd er rekening mee dat Restaurant Helenaheuvel de enige plek is in de Kaapse Bossen voor een kop koffie of lunch. Naast heerlijke broodjes worden er uitsmijters, pasteitjes, pannenkoeken en salades geserveerd.

gewoon blijven liggen. Insecten leggen

uitzichttoren van ruim 25,6 meter. Heel

er hun eieren in en dat trekt weer vogels.

vroeger stond op deze plek een ijzeren

Ook mossen en zwammen groeien goed op

toren, gebouwd door de familie Van der

rottend hout. Zie je een dode of stervende

Lee die na de Swellengrebels eigenaar van

berk, dan is de kans groot dat er berken-

het gebied was. Zij stelden het park tegen

zwammen op groeien. Je herkent ze mak-

een kleine vergoeding open voor publiek

kelijk aan de bladvormige hoeden die uit

en zetten hier en daar attracties neer.

de boom steken. Op oude stronken groeien schijfvormige zwavelzwammen, zo ge-

Ook de Doornse kei, een enorme steen

Restaurant Helenaheuvel

noemd vanwege de heldergele of oranje

op een sokkel even verderop, is zo’n reli-

Sint Helenalaan 2 | 3941 EH Doorn | T 0343 - 41 20 62

kleur. Ook het elfenbankje doet het goed

kwie uit vroeger tijden. Het is een gek

op dood hout. Elfenbankjes groeien in

idee dat mensen toen van heinde en verre

groepjes, de hoed lijkt op een schijf en

kwamen om een kei te kunnen bekijken.

heeft verschillend gekleurde ringen.

Nu zijn het vooral de bijna oneindige bossen waarom wandelaars hier graag komen.

Antieke attracties

Vanaf de Kaap zijn die bij helder weer te

Als je de bewegwijzerde route volgt kom je

overzien tot aan Amerongen, Utrecht en

vanzelf bij de Kaap, een nieuw gebouwde

Amersfoort.

Top 5 van gebieden met paddenstoelen 1 > Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug

dat als een bruin oor de grond uit steekt, zonnerussula, een kleine

Vliegenzwam, eekhoorntjesbrood, koningsmantel, aardster, kleverig

paddenstoel met een mooie goudgele kleur en narcisridderzwam,

koraalzwammetje, rodekoolzwam, je kunt ze allemaal tegenkomen.

die naar gas ruikt. De witte kluifzwam vind je langs het schelpenpad.

Bijzonder is heksenboter, een felgeel gekleurd ‘plakkaat’ dat op dood hout groeit.

4 > Grote Veld, in de Achterhoek Bosrijk natuurgebied waar van oudsher veel cantharellen groeien.

2 > Vennebroek, in Noord-Drenthe

Maar ook wasplaatjes komen voor, mooie kleine paddenstoeltjes met

Dit landgoed met graslanden en beuken- en eikenlanen is een van

een felgekleurde roodoranje hoed. En in het Kienveen is onlangs de

de weinige plekken waar de avondroodstekelzwam voorkomt. Goed

truffelknotszwam ontdekt.

kijken in bermen met oude bomen.

5 > De Stippelberg, ten noorden van Milheeze, Noord-Brabant 3 > Corversbos, bij Hilversum

Staat bekend om zijn diversiteit aan paddenstoelen, mede door de vele

In de oude beukenlanen groeien veel paddenstoelen. Zoals hazenoor,

oude bomen. Van kastanjeboleet tot judasoor en de zeldzame lakzwam.

40

Natuurmonumenten

NM1_BOS EN BEEK_def.indd 40

12-01-2006 17:37:20


MAAK JE EIGEN HERFSTBOS Wil je na een herfstwandeling die sfeer nog wat langer vasthouden? Maak je eigen herfstbos in een schoenendoos! Verzamel buiten mooie bladeren, beukennootjes en herfsttakjes. Op internet kun je plaatjes zoeken van de dieren die in het bos leven om deze in je kijkdoos te zetten. De zijkanten van de doos kun je beplakken met een herfstkleur en de achterkant met bijvoorbeeld een plaatje van een laan in het bos (kun je ook op internet vinden, of een eigen foto!). Klaar is je herfstbos!

Maak je eigen herfstbos NM1_BOS EN BEEK_def.indd 41

12-01-2006 17:37:54


NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 50

19-01-2006 08:57:06


Hoofdstuk 2

WEIDE & FORTEN waar cultuur en natuur elkaar ontmoeten

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 51

19-01-2006 08:57:16


WEIDE & FORTEN

Inleiding

Buitelende kieviten en beschermende forten Niets zo Nederlands als een polder met uitgestrekte weilanden. Gebieden waar cultuur en natuur nauw met elkaar verbonden zijn. Ook forten hebben een dubbelfunctie: als toevluchtsoord voor natuur en als plek om cultuurhistorie te beleven.

52

Wie in het voorjaar wel eens een ďŹ etstocht

vering van de landbouw de hoeveelheid

bodemleven en daarmee voor het voedsel

door de polder maakt, kent het vrolijke

grasland - en daarmee ook het broedgebied

van de weidevogels.

geluid van de weidevogels. Je hoeft geen

van weidevogels - in Nederland fors afge-

vogelaar te zijn om de grutto te herkennen

nomen. Natuurmonumenten heeft een

Wormen en insecten

die hoog in de lucht zijn eigen naam roept.

aantal graslandreservaten in beheer. Het

In de vochtige grond leven wormen en

Ook de kievit met zijn buitelende manier

merendeel hiervan wordt nu in samenwer-

insecten meer aan de oppervlakte. En dat

van vliegen en pluim op zijn kop is al van

king met boeren beheerd. Dat gebeurt op

betekent beter bereikbaar voedsel voor

verre te herkennen. Weidevogels horen

een manier die lijkt op hoe dat tot zo’n

de weidevogels. Daarom zorgt Natuurmo-

bij Nederland. Net zoals het karakteristieke

zestig jaar geleden gedaan werd. Na een

numenten ervoor dat het waterpeil in haar

veenweidelandschap.

maaibeurt in de voorzomer begrazen scha-

graslanden waar dat kan een stuk hoger is

pen en koeien de wei en eens in de drie,

dan in het gemiddelde weiland. Het gras

Ouderwets boeren

vier jaar wordt mest vermengd met stro

wordt over het algemeen laat in het sei-

Vanaf de jaren zestig is door verstedelij-

- ruige mest - op het land uitgereden. Deze

zoen gemaaid, waardoor weidevogels de

king, de aanleg van wegen en de intensi-

ruige mest is van belang voor het

tijd hebben om ongestoord te broeden.

Natuurmonumenten

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 52

12-01-2006 17:57:41


Nederland grasland Nederland is een echt grasland. Maar je hebt gras en gras. Veenweidegebieden in het westen van het land en Friesland zijn heel anders dan kalkgraslanden op de heuvels in Zuid-Limburg of dan de bloemrijke, vochtige graslanden langs beken en rivieren. Graslanden bepalen dan ook heel sterk hoe een streek eruitziet. Omdat ze zo verschillend zijn, heeft elk type grasland zijn eigen bewoners. In de veenweiden vind je bijvoorbeeld veel weidevogels, terwijl de kalkgraslanden vol staan met schitterende orchideeĂŤn. In graslanden met veel bloemen zitten ook veel kevers, bijen en hommels: ze zijn een belangrijke voedselbron voor veel vogels. Natuurmonumenten beheert veel van die typen grasland. En beheren betekent bij grasland vooral maaien of laten begrazen door koeien en schapen. Dat maaien en begrazen gebeurt over het algemeen laat in het seizoen als de bloemen hun zaden hebben verspreid en jonge vogels hun nesten hebben verlaten. Het maaisel wordt direct afgevoerd om het grasland te verschralen. Op deze manier blijven bijzondere grassoorten, bloemen en kruiden behouden en blijven de graslanden aantrekkelijk voor dieren en insecten.

Het Natuurboek

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 53

53

16-01-2006 09:13:19


1

2

3

Weide en forten: cultuurhistorie ĂŠn van grote

waarde

voor de natuur

4

6

5

54

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 54

7

8

16-01-2006 13:47:01


Deze manier van natuurbeheer zorgt

leverden bij enkele forten flora op, die

Samenwerken

bovendien voor een waardevolle variatie

verschilt van die van het omringende

Meer dan de helft van de oppervlakte van

aan planten. In de weilanden bloeien tus-

polderlandschap.

Nederland bestaat uit landbouwgrond. Het

sen het gras onder andere rode klaver,

is daarom belangrijk dat boeren en natuurbe-

pinksterbloem en smeerwortel. Ook ont-

Kringenwet

schermers samenwerken om de weidevogels

staat er in de loop der tijd een grote variatie

Dat het rond de forten zo stil is, is te dan-

te beschermen. Sommige boeren nemen bij-

aan grassoorten. Door hoogteverschillen en

ken aan de Kringenwet uit 1853. Volgens

voorbeeld speciale maatregelen om de om-

de gevarieerde begroeiing worden de sloot-

deze wet mocht tot een kring van 1000

standigheden voor weidevogels te verbeteren.

kanten weer aantrekkelijk voor dieren

meter rondom een fort - het schootsveld -

Ze maaien om de nesten heen die vrijwilligers

zoals kikkers en salamanders.

alleen met toestemming van de toenmalige

hebben gemarkeerd, of ze maaien het gras

minister van Oorlog worden gebouwd.

veel later, zodat de jonge vogels veilig zijn

Oases van rust

Nu nog is het effect van de Kringenwet

totdat ze kunnen vliegen.

Zelfs dichtbij de stad zijn plaatsen te vin-

duidelijk te zien in het landschap. Zo ligt

den waar nog rust is: de forten. Natuurmo-

de Stelling van Amsterdam - een verde-

numenten beheert er zo’n vijftien. Enkele

digingslinie met 42 forten - als een groen

daarvan zijn open voor het publiek. De

parelsnoer om de drukke hoofdstad. Forten

meeste forten bestaan uit een deels met

hebben dan ook een nieuwe verdedigende

gras overdekt gebouw - het binnenfort -

rol: bij het beschermen van de natuur.

fig. 1.

Kievit Vanellus vanellus

met een fortgracht eromheen. Naast een belangrijke cultuurhistorische waarde hebben ze ook een grote waarde voor de natuur. Het zijn oases van rust tussen uitgestrekte landbouwgronden. Deze stilte zorgt, samen met het reliëf en de begroeiing, op veel forten voor afwisselende na-

fig. 2.

Meerkoet Fulica atra

fig. 3.

Kemphaan Phillomachus pugnax

tuur. Vooral vogels en kleine zoogdieren zoals vleermuizen, maar ook beschermde planten zijn er te vinden. De bloemzaden

KOEIEN IN DE WEI

uit het van elders aangevoerde duinzand

Het oer-Hollandse beeld van rustig grazende koeien in een groen weiland wordt steeds zeldzamer. Koeien staan namelijk steeds vaker binnen in de stal. En dat is jammer. Niet alleen voor de koeien zelf, maar ook voor de natuur. Op graslanden waar niet te veel koeien staan, zorgen ze met hun graasgedrag voor structuur in het grasland:

1. Kamerikse Nessen 2. Scherpe boterbloem 3. Fort de Schans, Texel 4. De grutto is een van de meest bedreigde weidevogels. 5. Veldleeuwerik 6. Fort Ellewoutsdijk 7. Paardenbloem 8. Fort aan de Middenweg

op de ene plek staat het gras hoger en dichter op elkaar dan op de andere. Dit maakt het weiland interessant voor insecten, vlinders en weidevogels. Ook de mest van de koeien is, mits in kleine hoeveelheden, belangrijk. Er komen veel insecten op af, die op hun beurt een belangrijke voedselbron zijn voor weidevogels. Het Natuurboek

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 55

55

12-01-2006 18:07:53


NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 56

19-01-2006 09:05:55


WEIDE & FORTEN

Fort bij Spijkerboor

Een spannende excursie Midden in het Beemster polderland-

spreekt het woord met een verbazingwek-

schap ligt Fort bij Spijkerboor, een

kend gemak uit - en de bijzondere histori-

van de grootste en modernste forten

Anderen komen juist voor de landschaps-

van de Stelling van Amsterdam. De

beleving, de rust en mystiek van dit fort.

donkere, koele gangen van dit ver-

Stampende soldatenlaarzen

dedigingswerk vertellen tijdens een

Het knooppunt van kanalen en dijken bij

rondleiding hun eigen spannende

digd worden. Daarom werd hier begin

verhaal vol geheimen en verrassin-

vorige eeuw een groot fort gebouwd met

gen. En buiten kun je genieten van

draaikoepel met kanonnen. In het fort is

het weidse uitzicht over de polder.

nog veel aanwezig van de oorspronkelijke

sche sfeer die je in het fort kunt beleven.

het dorpje Spijkerboor moest goed verde-

twee verdiepingen en een gepantserde

inrichting. Daardoor krijgen bezoekers een indruk van hoe het er bijna een eeuw gele-

Van april tot en met oktober zijn er

den was. Vanuit de sombere, lange gangen

excursies in en rond Fort bij Spijkerboor.

klinken de levensechte geluiden van stam-

Sommige bezoekers komen speciaal voor

pende soldatenlaarzen en kletterende

het snelvuurdraaikoepelgeschut - de gids

pannen. Aan de tralievensters en dikke Het Natuurboek

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 57

57

19-01-2006 09:06:15


celdeuren is te zien dat het lange tijd als gevangenis is gebruikt. Gedetineerden maakten uit verveling muurschilderingen die nu nog te zien zijn. Grote luxe In de keuken staan kookketels van ruim EXCURSIE OF WANDELING

een meter groot op het fornuis. De ‘bad-

Naast een excursie kunnen bezoekers een wandeling rond

kamer’ met twintig wasbakken ziet er sober

het fort maken. De geschutskoepel is van buiten goed te zien,

uit, maar had voor het begin van de vorige

net als de prachtige rietkragen en de kuifeenden in de gracht.

eeuw een grote luxe: stromend water.

Vanaf het hoge fort krijg je een goede indruk van de natuur

“Geen boerderij in de Beemster had dat in

die zich op de wallen en in de gracht heeft ontwikkeld.

die tijd”, vertelt de gids terwijl hij laat zien hoe de stalen wasbakken eenvoudig kun-

Fort bij Spijkerboor

nen worden omgekiept zodat het water

Westdijk 46 | 1464 PC West-Beemster | Bel voor excursies de

kan wegstromen in de goot. Tot de verbeel-

ledenservice, T 035 - 655 99 11 | www.natuurmonumenten.nl

ding spreken ook de munitiekamer, de tele-

Een ring van rust rond de jachtige

stad

grafistenkamer, de mitrailleurstellingen en de geschutskoepel boven op het fort. Dat de kanonnen en de geschutskoepel bewaard zijn gebleven, is bijzonder. Van bijna alle andere forten is het metalen geschut tijdens de Tweede Wereldoorlog door de bezetter weggehaald en gebruikt als grondstof voor de oorlogsindustrie. Boven op het fort staat de unieke geschutskoepel. De twee kanonnen hadden een bereik van tien kilometer.

Knipperen met je ogen Het is even wennen aan het felle licht als de gids de grote stalen deuren opent om de bezoekers mee naar buiten te nemen. Maar na de wat beklemmende sfeer van het fort is het prettig de frisse buitenlucht in te 1. In 1913 is Fort bij Spijkerboor in gebruik genomen. 2. De torenvalk broedt in de hoge bomen rond Fort bij Spijkerboor.

58

Natuurmonumenten

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 58

19-01-2006 14:08:55


De Stelling van Amsterdam Rond Amsterdam ligt op een afstand van 15 tot 20 kilometer van het stadscentrum een voormalige militaire verdedigingslinie, die bekendstaat als de Stelling van Amsterdam. De linie, gebouwd tussen 1880 en 1913, is een gesloten ring van 135 kilometer lengte met dijken en dammen, sluizen en gemalen. Hiermee kon het land rond de ring in twee dagen onder water worden gezet. Het onder water gezette gebied moest de aanvaller en zijn geschut op voldoende afstand houden. Bij hogere wegen, dijken, spoorwegen of kanalen werden forten gebouwd, 42 in totaal. De doorgang van vijandelijke troepen kon zo met kanonnen, mitrailleurs en geweren worden voorkomen. Doordat Nederland niet betrokken raakte bij de

1

Eerste Wereldoorlog is de verdedigingslinie nooit het toneel van oorlogshandelingen geweest. Nederland mobiliseerde en de Stelling van Amsterdam kwam met 10.000 man in vol bedrijf. Maar er is geen schot gelost. Na verloop van tijd heeft modern oorlogstuig de Stelling overbodig gemaakt.

De militaire status is in 1963 ofďŹ cieel opgeheven. Hierna kwamen de forten geleidelijk aan in handen van gemeenten, particulieren of natuurorganisaties. In 1996 is de Stelling van Amsterdam op de lijst van Werelderfgoederen van de UNESCO geplaatst. Het verbod om in de schootsvelden van forten te bouwen, heeft ervoor gezorgd dat de openheid zo dichtbij Amsterdam bewaard bleef. Jaren nadat de laatste soldaten zijn vertrokken is de Stelling van Amsterdam een ring van rust geworden rond de jachtige stad. Natuurmonumenten beheert acht forten in de Stelling en geeft, samen met anderen, iedereen de kans dit unieke, Hollandse fenomeen te ontdekken.

2

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 59

Het Natuurboek

59

02-01-2006 18:17:16


ademen en te genieten van het weidse

een grote aantrekkingskracht uit op bezoe-

in een weidelandschap. Er is een groot ver-

uitzicht over de Beemster. Aan het begin

kers uit binnen- en buitenland. Op Fort bij

schil tussen de begroeiing aan de zon- en

van de zeventiende eeuw werd deze polder

Spijkerboor en de andere forten van de

die van de schaduwzijde van het fort. Op

ten noorden van Amsterdam drooggelegd.

Beemster leven planten en dieren die in de

de zonnige, droge plaatsen groeien bijvoor-

Net als de Stelling van Amsterdam is ook

rest van de polder niet voorkomen. De

beeld zandmuur, hazenpootje en het zeld-

deze polder met de geometrisch gevormde,

planten op de schrale grashelling verraden

zame blauw walstro. Op de vochtige,

rechthoekige verkaveling sinds een paar

een deel van de ontstaansgeschiedenis van

donkere plaatsen groeien wilde peen,

jaar opgenomen op de Werelderfgoedlijst

het deels bomvrije gebouw. Voor de bouw

scherpe boterbloem en rolklaver.

van de UNESCO.

werd de slappe poldergrond namelijk afgegraven en vervangen door duinzand. Dit

Vogels, vleermuizen en vlinders

Slappe poldergrond

zand kwam uit IJmuiden waar in die jaren

In de fortgracht met zijn beschutte ligging

Het landschap met zijn bijzondere ont-

een vissershaven werd aangelegd. Met het

en rietkraag broeden de kleine karekiet,

staansgeschiedenis en groene polders, hoge

zand kwamen zaden van bijvoorbeeld slan-

rietgors en bruine kiekendief. In de winter

dijken, vele waterwegen, molens, stolp-

genkruid en ossentong mee. Planten die vrij

zijn er vaak smienten, krakeenden en tafel-

boerderijen en pittoreske dorpen oefent

veel voorkomen in de duinen, maar zelden

eenden te vinden in de gracht die niet in

Fort bij Spijkerboor heeft nauwelijks een functie gehad bij de verdediging van het land. Het heeft wel dienstgedaan als gevangenis. Uit die tijd dateren de tralies voor de ramen van het betonnen fortgebouw aan de achterzijde.

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 60

16-01-2006 13:30:23


Functionele begroeiing

Slangenkruid >

Forten waren niet geheel kaal, zoals < Blauw walstro

vaak gedacht wordt. Op en rond het fort werden bewust en planmatig bomen en struiken geplant. Het leger benutte de verschillende eigenschappen van planten en bomen rond het fort zo goed mogelijk. Zo verstevigden knotwilgen langs de gracht het talud van de wallen. Meidoorns en sleedoorns vormden een natuurlijke prikkeldraadversperring langs de fortrand. Snelle groeiers zoals populieren,

< Gewone ossentong < Hazenpootje

wilgen en iepen aan de achterzijde van het fort boden camouage en lieten het grote betonnen bouwwerk opgaan in de omgeving. Als oorlog dreigde, kon het hout gekapt worden voor gebruik. Tegenwoordig zijn hoge bomen en dicht struikgewas juist vaak een duidelijke aanwijzing voor de ligging van de forten. Aan de frontzijde was het fort open, zodat de kanonnen een vrij schootsveld

Knikkende distel >

hadden. Op de open terreinen, de hellingen en het dak van de gebouwen werd gras gezaaid. Hierdoor werd de bodem beschermd en bovendien zorgde het gras

DUINPLANTEN IN DE POLDER

voor snelle infiltratie van regenwater.

Rond het fort groeien blauw walstro, ossentong en slangenkruid. Zaden van de laatste twee planten, speciďŹ eke

Natuurmonumenten wil de herkenbaar-

duinsoorten, zijn meegekomen met het duinzand dat is gestort voor de bouw van het fort. Het monotone

heid van het fort als verdedigingswerk

populierenbos ten zuiden van het fort wordt door Natuurmonumenten geleidelijk omgevormd tot een gevarieerd

behouden, ook door de beplanting in

loofbos met eik, es, vlier en zwarte els. In de rietkragen in de fortgracht broeden rietzanger en kleine karekiet.

stand te houden.

Andere vogels in het gebied zijn bruine kiekendief, torenvalk en steenuil. Het Natuurboek

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 61

61

19-01-2006 14:10:07


NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 62

16-01-2006 13:56:41


verbinding staat met omringende sloten en

van het fort hersteld en het gebouw beter

daardoor een goede waterkwaliteit heeft.

toegankelijk voor bezoekers gemaakt. Het

In het kale landschap vormen de bomen en

monotone populierenbos ten zuiden van

struiken rond het fort een goede broed-

het fort heeft plaatsgemaakt voor inheem-

plaats voor zangvogels zoals koolmees,

se beplanting van zomereik, es, zwarte els,

tjiftjaf, fitis en koekoek, maar ook grote

lijsterbes, kardinaalsmuts en hazelaar. De

bonte spechten broeden er. ‘s Winters

kerkuil en ransuil zijn weer geregeld op

bewonen vlinders zoals de atalanta en

en rond het fort te zien.

’T HEERENHUIS ‘t Heerenhuis is een café-restaurant ten zuidwesten van Fort bij Spijkerboor, aan de andere kant van het Noord-Hollands Kanaal. Oversteken kan met een voetveer.

dagpauwoog de donkere gangen van het vorstvrije fort. Om een winterverblijf voor

De gids verwacht dat het niet lang meer

‘t Heerenhuis

vleermuizen te creëren heeft Natuurmo-

zal duren voor de vogels in het nieuwe bos

Starnmeerdijk 21 | 1458 PM Spijkerboor | T 075 - 641 13 69

numenten de oostgang naar de hefkoepels

nestelen. “Hoe groter de geplante bomen

gesloten voor bezoek.

en struiken worden, hoe aantrekkelijker het fort voor de vogels is.” Als hij even

Ingrijpende restauratie

later de luiken opent van een van de voor-

Begin 2005 is een vijf jaar durende restau-

malige slaapzalen, blijkt de vensterbank

ratie van het fort afgerond. Hierbij heeft

de favoriete rustplek van een torenvalk

Natuurmonumenten onder meer het dak

te zijn.

Top 5 van forten om te bezoeken 1 > Fort bij Spijkerboor, in de Beemster

waaronder de baardvleermuis. In de zomermaanden zijn er excursies

Geeft een goede indruk van het soldatenleven van een eeuw geleden.

in dit fort.

Bijzonder zijn de keuken met gigantische kookketels en de originele was- en toiletruimtes.

4 > Fort Ellewoutsdijk, in Zuid-Beveland Het uitzicht over de Westerschelde vanaf het vogeluitkijkpunt op dit

2 > Fort Nigtevecht, bij Abcoude

fort is populair bij vogel- en schepenliefhebbers. Binnen is een expo-

De fuut en kleine karekiet gebruiken het fort als rustplaats; de steen-

sitie over de geschiedenis van het fort (uit 1830) en over het gebied.

uil maakt er zijn nest. Het fort - onderdeel van de Stelling van Amsterdam - is enkele dagen per jaar te bezichtigen tijdens rondleidingen.

5 > De Schans, op Texel Rond 1574 werd dit fort in opdracht van Willem van Oranje gebouwd

3 > Fort Nieuwersluis, langs de Vecht

om de in- en uitvaarroute naar de Zuiderzee te beschermen. Tegen-

In de winter is Fort Nieuwersluis een rustplaats voor veel vleermuizen,

woordig is het fort dagelijks geopend voor publiek. Het Natuurboek

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 63

63

16-01-2006 12:42:06


WEIDE & FORTEN

Natuur en cultuurhistorie op Texel

Fietsen langs tuunwoallen Lichte zeilen steken af tegen de grijs-

ontstond in de ijstijd en is het hoogste

Oranje omstreeks 1574 liet aanleggen om

blauwe Waddenzee en de eindeloze

en tevens oudste deel van Texel. Tal van

Texel te verdedigen tegen Spaanse aanval-

landelijke zijweggetjes doorkruisen de vel-

len. Een eeuw later werd het verdedigings-

wolkenlucht. Op de dijk grazen scha-

den en her en der staan mooie oude boer-

werk uitgebreid met kazernes, poorten en

pen en overal zijn vogels. Bij een be-

derijen. Typisch voor dit gebied zijn de

een kruitmagazijn. Dat was nodig om de

‘tuunwoallen’, ongeveer één meter hoge

koopvaardijschepen van de VOC te be-

zoek aan Texel hoort een fietstocht

walletjes van op elkaar gestapelde gras-

schermen, die in de zee lagen te wachten

langs de waddenkust. Lekker uitwaaien

zoden, waarmee de boeren vanaf de zeven-

tot de wind gunstig was om uit te varen.

tiende eeuw hun weilanden begrensden.

Door het ophogen van de waddendijk in

en weidse vergezichten. Maar er is

Ze zijn rijkelijk begroeid en trekken veel

de vorige eeuw werd het stervormige fort

meer: het mooie binnenland met oude

vlinders aan. In de weilanden staan ‘scha-

gehalveerd. Inmiddels is De Schans door

penboeten’: traditionele schapenstallen met

Natuurmonumenten gerestaureerd en kan

scheidingswallen, traditionele boerde-

rieten daken waarvan de schuine achter-

er worden gewandeld langs de aarden

rijen en weiden vol wilde bloemen.

kant op het zuidwesten is gericht om de

wallen en grachten. Een schuine toegangs-

dieren beschutting te bieden. Opvallend

poort voert naar het centrale plein waar de

En een heus fort.

zijn de vele ‘kolken’, ronde drinkpoelen

kruitkamer aan ligt. Deze is te bezichtigen

voor het vee, waarin nu ook veel amfibieën

tijdens een excursie, waarbij ook de histo-

leven, zoals rugstreeppad en bruine kikker.

rie van het fort uitvoerig wordt belicht.

Aan de waddenkant van Texel zijn verschil-

Andere stille getuigen uit de VOC-tijd zijn

lende gebieden van Natuurmonumenten te

64

vinden. Om deze te ontdekken, is een fiets-

Forten en schepen

de vlakbij gelegen Wezenputten. Het water

tocht uitgestippeld, die door het boerenland

De tocht zet zich voort in de richting van

uit deze putten werd met bootjes naar de

en over de waddendijk voert. De route

de waddendijk bij het dorpje Oudeschild.

dijk bij Oudeschild vervoerd en vervolgens

begint bij de Hoge Berg. Deze stuwwal

Hier ligt fort De Schans dat Willem van

naar de schepen gebracht.

Natuurmonumenten

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 64

12-01-2006 18:30:19


NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 65

12-01-2006 18:30:42


De opbrengst van de verkoop kwam ten

onder Dijkmanshuizen. In dit natte

goede aan het weeshuis in Den Burg, van-

graslandgebied staan drie kleine houten

daar de naam Wezenputten.

molens die vroeger de waterhuishouding regelden. In de rietvelden broeden rietvo-

Vogelreservaten

gels zoals baardmannetje, rietgors en brui-

Het tweede en langere deel van de fiets-

ne kiekendief. Drijvers Vogelweid De Bol is

tocht gaat over de waddendijk. Aan de

een waterrijk gebied waar grote groepen

buitenkant van de dijk is het uitzicht over

vogels, waaronder smient en rotgans, later

de Waddenzee schitterend. Verschillende

in het jaar overwinteren. Het is tegelijker-

soorten eenden en meeuwen foerageren in

tijd een ‘hoogwatervluchtplaats’: wadvo-

het ondiepe water aan de voet van de dijk.

gels vinden hier tijdens hoogwater ruimte

Bij helder weer zijn de andere wadden-

om te rusten. Ook natuurgebied Wagejot is

eilanden aan de horizon te zien. Ook aan

een paradijs voor vogels. Tot de aanleg van

de binnenkant van de dijk kan gefietst

de nieuwe dijk was dit een stuk wad, maar

worden. Daar passeer je een aantal natuur-

nu is het een brakke plas. In mei en juni is

gebieden van Natuurmonumenten, waar-

het er een drukte van jewelste.

1

Natuurgebied

‘Wagejot’ is een paradijs voor vogels

1. Scholeksters 2. Speerdistel 3. Natuurmonumenten beheert enkele vogel- en bloem rijke natuurgebieden aan de wadkant van Texel.

< Lepelaar

Kluut >

Wulp >

2

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 66

12-01-2006 18:33:49


SCHAPENBOERDERIJ Aan de rand van de Hoge Berg ligt de grijs gepleisterde stolpboerderij De Waddel. Deze uit 1625 stammende schapenboerderij met traditioneel rieten dak, is in 1991 door Natuurmonumenten aangekocht en met steun van Monumentenzorg en de gemeente Texel gerestaureerd. De huidige bewoners hebben zich gespecialiseerd in het maken van Texelse schapenkaas. Deze wordt aan huis verkocht. Tegenover de boerderij ligt, verscholen achter een rij bomen, een eendenkooi die in het bezit is van Natuurmonumenten.

EXCURSIES MET EEN VOGELWACHTER De routebeschrijving van ďŹ etsroute Texel is te downloaden van www. natuurmonumenten.nl. Natuurmonumenten organiseert een aantal excursies onder leiding van een vogelwachter naar Drijvers Vogelweid de Bol, Dijk-

3

manshuizen, Waal en Burg, De Schorren en de eendenkooi Van Spang, aanmelden bij bezoekerscentrum Ecomare. Fort De Schans is van april t/m oktober in excursieverband te bezoeken, aanmelden bij het Maritiem en Juttersmuseum. Bezoekerscentrum Ecomare | Ruyslaan 92 | 1796 AZ De Koog | T 0222 - 31 77 41 Maritiem en Juttersmuseum | Barentszstraat 21 | 1792 AD Oudeschild | T 0222 - 31 49 56 Het Natuurboek

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 67

67

12-01-2006 18:50:16


INSECTENRESERVAAT

Dan zijn jonge kluut en visdief te bewonde-

elkaar afwisselen. Hoewel het natuurreser-

De Zandkuil op de Hoge Berg is een belangrijk insectenreser-

ren en zie je allerlei steltlopers foerageren.

vaat voor het publiek is afgesloten, valt er van een afstand toch veel te genieten.

vaat van Natuurmonumenten. De op het zuiden gelegen zandwanden vormen een ideale habitat voor graafwespen en -bijen

Wantij

Overal waar je kijkt, zie en hoor je grote

zoals de Texelse zandbij en de pluimvoetbij. De insecten graven

Na een flink stuk fietsen over de dijk hoor

groepen wadvogels. Stamgasten zijn

nestholtes in de grond: de vele kleine zandhoopjes zijn hier

je in de verte het steeds luider wordende

meeuwen, scholeksters en

het bewijs van. In de Zandkuil leven maar liefst veertig soorten

geroep van vogels. Ook hangt er hoe lan-

eidereenden en de meest markante over-

graafbijen en -wespen. Ook andere insecten zoals libellen,

ger hoe meer de geur van het wad in de

winteraars zijn wulp en bonte strandloper.

sprinkhanen en vlinders voelen zich thuis in deze unieke om-

lucht. We naderen duidelijk het vogelre-

Sinds een paar decennia nestelt hier ook

geving. De Zandkuil is te overzien vanaf de weg; een kleurrijk

servaat ‘De Schorren’. In dit buitendijks

een grote kolonie lepelaars. De Schorren

informatiepaneel geeft tekst en uitleg.

kwelderlandschap ontmoeten de twee

is het keerpunt van de fietstocht. De te-

vloedstromen elkaar: dit is het wantij. De

rugweg voert door het uitgestrekte boe-

stroming van het zeewater valt hier stil

renland en langs de pittoreske dorpjes

en het meegevoerde slib heeft de tijd om

Oost en Oosterend. Maar wie nog even wil

te bezinken. Op het hoger gelegen deel

genieten van de bijzondere natuur bij de

groeien zoutminnende planten zoals zulte

Waddenzee, kan natuurlijk weer over de

en zeealsem. Het resultaat is een ruige en

dijk terugfietsen.

ongerepte vlakte waar allerlei tinten groen

Top 5 van gebieden met bijzondere cultuurhistorie 1 > Hoge Berg, op Texel

de 85 meter hoge Tankenberg staat een theekoepeltje: dit is het

Op dit hoogste en oudste deel van Texel staan schapenboeten, tradi-

hoogste punt van Overijssel!

tionele schapenstallen met een schuine achterkant. Ook zijn er veel begroeide ‘tuunwallen’.

4 > Oude Buisse Heide, in Noord-Brabant Rijksmonument De Buisse Hoeve is een langgevelboerderij uit 1809.

2 > Oud Groevenbeek, aan de rand van de Veluwe

Schrijfster en politica Henriëtte Roland Holst bracht op het landgoed

In het parkbos zijn zes zichtassen met mooie vergezichten. Vanaf de

haar zomers door en ontving er prominente gasten.

paden zijn de Jugendstil villa, oude boerderij, kasteelvormige watertoren en druivenkas te bewonderen.

5 > Oosterheide, bij Oosterhout in Noord-Brabant In de achttiende eeuw lag hier een uitgestrekt heidegebied dat als

3 > Egheria, in Twente

militair oefenterrein werd gebruikt. Op de Oosterheide liggen de Kalix

In het Twents hoevelandschap met oude boerderijen omgeven door

Berna, drie ’kogelvangers’ die in 1730 voor een legerkamp werden

akkers, weilanden, houtwallen en bossen, ligt landgoed Egheria. Op

opgeworpen.

68

Natuurmonumenten

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 68

24-01-2006 16:16:45


Zelf een bijenhotel maken Nederland heeft veel soorten bijen. De meeste mensen kennen alleen de honingbijen. Dit zijn sociale dieren die als ‘huisdieren’ in een bijenkast of -korf leven en waarvan de imker de honing oogst. Maar er zijn ook wilde bijen. Zij leven solitair, dus niet als groep. Ze maken gebruik van natuurlijke gaten en spleten in bomen en paaltjes. Ze zijn - net als honingbijen en hommels van groot belang voor de bestuiving van planten. Je kunt ze een handje helpen door een bijenhotel te maken.

Wat heb je nodig?

Werkwijze Boor in het houtblok gaten van 2-12 mm. Laat de achterzijde dicht. Eventueel kun je een

een onbeschilderd houtblok (liefst

deel van een pipet in het boorgat plaatsen. Laat het aan de voorzijde iets uitsteken. Hang je hotel op

al wat ouder, kastanje/eiken)

een zonnige plek. Al snel zie je bijen en sluipwespen het hotel verkennen. Na een paar weken kun je

een stevige ophanghaak

voorzichtig een pipet uit een gat trekken. Je kunt dan zien of dit gat al in gebruik is. Je ziet dan dat

evt. een pipet en een glassnijder

er onderin een larfje ligt in een bedje van stuifmeel. Daarop zit een dekseltje van modder of blad en

boormachine of handboor

daarboven ligt het volgende larfje enzovoort.

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 69

24-01-2006 16:17:08


NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 70

12-01-2006 19:03:28


WEIDE & FORTEN

Genieten van natuur bij de stad

Vliegeren in Kardinge Een natuurgebied pal bij de stad,

Overgang

het klinkt ideaal. Groningen heeft

Natuurmonumenten beheert sinds januari

het en het heet Kardinge. Op een

Groningen, Kardinge: een gebied van 233

steenworp afstand, weg van de

hectare. Een van de doelstellingen van

drukte. De ringweg af naar het

losse stukken natuur. Zo heeft Natuurmo-

transferium: bij de parkeerplaats

numenten ervoor gezorgd dat het bos geen

eerst de ijsbaan, het zwembad,

dat de weide geleidelijk overgaat in bos.

de klimmuur. En dan: de natuur.

2004 in samenwerking met de gemeente

Kardinge is meer samenhang brengen in de

scherpe overgang heeft naar grasland, maar

Struiken als de hazelaar, veldesdoorn, vlier en meidoorn vormen een opstap van de

Vlakbij de woonwijken op het open vlieger-

weilanden naar metershoge bomen. Rond

veld rennen kinderen met een felblauwe

de struiken zoeken vlinders, bijen en

vlieger. Als de vlieger dreigt te vallen, pikt

libellen naar voedsel en daar komen weer

de wind hem speels weer op. Natuurmonu-

kleine zangvogels op af die insecten eten.

menten houdt het gras speciaal voor de

Schotse hooglanders grazen langs een wan-

vliegeraars kort. Naast het veld staan jonge

delpad. Een paar van deze stoere roodbrui-

kastanjes, dubbele rijen essen en ligt gras-

ne runderen zoeken verkoeling in het

land dat gehooid wordt. En even verderop

water, vlakbij meeuwen en tamme ganzen.

- op het strandje van het Zilvermeer -

Op de weide ernaast staan meidoorns, slee-

genieten badgasten van een nazomerdag.

doorns en distels. In de sloot drijven witte Het Natuurboek

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 71

71

02-01-2006 18:19:15


waterlelies tussen het kroos. Een reiger

Bruin zandoogje >

steekt zijn lange nek diep in het water. Hij heeft een baars te pakken en worstelt ermee. Over sommige sloten in Kardinge zijn de typisch Groningse ‘Hoogholtjerbruggen’ gebouwd; traditionele houten bruggen die heel steil omhoog gaan en in het midden een plaat hebben, zodat boten er onder-

Atalanta >

door kunnen varen. Onder sommige paden ligt een duiker, zodat kanoërs en wandelaars elkaar kunnen kruisen. De zilvergrijze bladeren van de abeel schitteren in de zon. Eenmaal in het bos horen honden weer aan de lijn. Reeën, fazanten en hazen moeten immers ongestoord kun-

Bonte bessenvlinder < Dagpauwoog

nen rondlopen. Aan de rand van het bos staat een rij wilgen. De grauwe en geoorde wilg worden afgewisseld door de schietwilg,

Oranjetipje >

die duidelijk boven de rest is uitgeschoten. Het Bevrijdingsbos Icarusblauwtje >

Vijftig jaar na de bevrijding is in Kardinge het Bevrijdingsbos als eerbetoon aan de Canadese bevrijders aangelegd. Bij de in-

VAN DE BLOEMETJES EN DE VLINDERS

gang van het bos is een prachtige, typisch

Vroeger barstte Nederland van de vlinders. Maar door verstedelijking, industrie, landbouw en bestrijdingsmiddelen

Hollandse doorkijk. Over het dijkje waait

zijn het er stukken minder geworden. Vlinders hebben bloemen en planten nodig om te kunnen leven. Voor hun

een flauwe wind, de wieken van de molen

eitjes zoeken ze planten uit die de latere rupsen (eigenlijk babyvlinders) lekker zullen vinden, de zogenaamde

draaien en de horizon is oneindig. Aan de

waardplanten. Het is heel belangrijk dat ze de juiste planten vinden, want de meeste rupsen zijn heel kieskeurig.

waterkant geven dotterbloemen, holpijpen,

Die van de oranjetip lusten bijvoorbeeld alleen look-zonder-look en pinksterbloem. Eenmaal ontpopt leven vlinders van de nectar van hun favoriete bloem(en), die ze opzuigen met hun lange tong. In ruil daarvoor zorgen ze dat er stuifmeel verspreid wordt. Al fladderend van de ene naar de andere bloem dragen ze dus bij aan het voortbestaan van de plant. Wist u trouwens dat vlinders ook bomen en struiken nodig hebben om hun weg te vinden? In een groot weiland met alleen gras is dus alleen al om die reden geen vlinder te zien. 72

1. Fazantenpaartje tussen boterbloemen 2. Schotse hooglander 3. De vlinderstruiken in Kardinge zijn verwilderde tuinplanten. Op de bloemen zijn vaak veel vlinders te zien.

Natuurmonumenten

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 72

16-01-2006 09:01:48


1

3 NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 73

2

3

12-01-2006 19:25:25


waterlelies en verschillende zeggensoorten

en es groeien in het jonge Bevrijdingsbos

Oude molen

aan, dat de kwaliteit van het water hier

door elkaar. Iets verderop heeft Natuurmo-

Bij de Noordermolen uit 1888 doen in het

uitzonderlijk hoog is. Een rode libel strijkt

numenten in het water een eiland gemaakt

talud twee fazanten zich tegoed aan zaden.

neer op een steen waarop een van de tien

in de vorm van een esdoornblad, als monu-

In het water zwemmen voorns, aan de kant

rechten van het kind van Unicef is geschre-

ment voor de Canadezen die deze ‘maple

staat een paarse vlinderstruik. Een jong

ven. Bomen zoals zoete kers, eik, beuk, wilg

leaf’ als symbool in hun vlag hebben.

gezin is hier neergestreken. Met uitzicht op een veld vol paarsgetint, bloeiend riet openen ze hun picknickmand. Hier mogen

NOORDDIJK

geen bomen geplant worden, die zouden

In Kardinge ligt het cultuurhistorische ‘lintdorp’ Noorddijk. Hier staan prachtige oude boerderijen met daar

de wind maar weghouden bij de molen.

omheen grote wilgen en iepen. Er is een authentiek kerkje uit 1735. Bij de nabijgelegen boerderij Rietland zijn

De picknickers hebben een perfecte plek

kano’s te huur.

uitgezocht. Ze kijken uit over weides, weelderig bos, idyllische slootjes, het kerk-

GEITENBOERDERIJ ‘DE WEGAFARM’

je van Thesinge en in de verte zien ze zelfs

Een bezoek aan geitenboerderij ‘de Wegafarm’ is leuk en leerzaam, zeker voor kleine kinderen. Lekker spelen

de Martinitoren en het nieuwe stadion van

tussen de geiten en andere boerderijdieren op de speelweide. Ook mogen kinderen helpen met verzorgen.

FC Groningen. Prachtige natuur op nog

Verder is er te zien hoe van geitenmelk kaas wordt gemaakt. De toegang is gratis.

geen half uur fietsen van de Grote Markt!

Koerspad 3 | 9735 AK Groningen | T 050 - 549 43 76

Dat is Kardinge ten voeten uit.

Top 5 van natuur bij de stad 1 > Kardinge, bij Groningen

aronskelken en orchideeën en de oehoe broedt hier al een paar jaar.

Grazende reeën en overwinterende smienten op loopafstand van de Grote Markt.

4 > Vreugderijkerwaard, bij Zwolle Op de mooie rivierduinen van deze uiterwaard groeien zeldzame

2 > Haarzuilens, bij Utrecht

stroomdalplanten als tripmadam en blauwe bremraap. Honderden

In het groene gebied rondom het dorp Haarzuilens en Kasteel De Haar

zwanen, ganzen en steltlopers rusten hier uit in de trekperiode.

worden een parkbos, bloemrijke graslanden en houtwallen aangelegd.

Uitzicht op het middeleeuwse kerkje van Zalk.

Knotwilgen gaan het landschap versterken. In het gebied komen uitgebreide wandel- en fietspaden.

5 > Peizermaden, bij Groningen Ruig en uitgestrekt laagveengebied, doorsneden door sloten met

3 > Sint-Pietersberg, bij Maastricht

weelderige oeverplanten. Er is een gerede kans hier de zeldzame

Een van de warmste plekjes van Nederland en mede daarom rijk aan

watersnip en kwartelkoning te zien. Bijzonder zijn ook de tientallen

bijzondere planten en dieren. Op de steile, kalkrijke hellingen groeien

veenterpen die ‘bulten’ in het landschap vormen.

74

Natuurmonumenten

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 74

02-01-2006 18:19:43


Iedereen kan vliegeren! Waait er buiten een stevige wind? Blijf niet binnen, maar zoek een mooie open plek op en ga vliegeren! Dat is natuurlijk het leukste om te doen met een vlieger die je helemaal zelf hebt gemaakt. Dus ga aan de slag, zet die vlieger in elkaar en probeer ‘m uit!

1.

Wat heb je nodig?

2.

3.

bruin inpakpapier

Wat moet je doen?

takjes

Leg twee takjes of latjes op elkaar in kruisvorm en bind ze met dun touw aan elkaar vast in het mid-

snijtouw

den. Verbind de vier uiteinden met snijtouw. Maak het touw aan de uiteinden van de takken goed

vliegertouw

vast. Leg het lat- of takwerk op het papier en knip er ruim omheen. Maak het papier aan de vlieger

lijm

vast: vouw de randen om het touw en lijm ze vast. Maak boven- en onderaan de vlieger een gaatje,

verf en spullen om je vlieger

maak het vliegertouw hieraan vast en maak aan de voorkant een lusje. Knoop het vliegertouw aan

te versieren

het lusje. Maak de staart van snijtouw dat je verzwaart met takjes en veertjes.

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 75

19-01-2006 08:04:08


WEIDE & FORTEN

Fietsen door de Zak van Zuid-Beveland

Levende poldergeschiedenis Ten zuiden van Goes ligt de Zak van

zondere netwerk van dijken ontstaan.

komen is Weel de Brilletjes. Een voormalig

Zuid-Beveland, een van de mooiste

Daarom heeft het gebied de status van

kolkgat (weel), dat is ontstaan na een dijk-

Nationaal Landschap, een van de twintig

doorbraak. Het is een diepe, ronde water-

polderlandschappen van Nederland.

gebieden in ons land met zo’n status.

plas, waar een nieuw stukje dijk omheen

Het is een ideaal fietsgebied en er

is gelegd. Deze twee weeltjes met een Bloemdijken

vooruitstekend stukje land ertussen heeft

zijn talloze routes denkbaar. Uit-

Vanuit Goes rijdt een gerestaureerde

de vorm van een brilletje, vandaar de

waaien op de bloemdijken, met

stoomtrein richting Hoedekenskerke. Fiet-

naam. Bij het water heeft Natuurmonu-

sen mogen mee in een wagon. In de voor-

menten een houtril gemaakt, een stapel

uitzicht over graslanden, welen,

oorlogse rijtuigen hebben we goed zicht

wilgentakken. Vroeger werd het knothout

kreken en boomgaarden.

op de boomgaarden en de bloemrijke

door boeren onder meer gebruikt om ovens

spoorbermen. We stappen uit in Kwaden-

te stoken, nu zijn de takken vooral een

damme. Daar zou je de sier- en vlindertuin

beschutte plek voor bunzing en wezel en

Tot de dertiende eeuw bestond de Zak van

Berkenhof kunnen bezoeken, maar van-

vogels zoals heggenmus en winterkoning.

Zuid-Beveland uit talloze eilanden, schor-

daag fietsen wij door naar de werkschuur

ren en kreken. Door de noeste strijd van de

van Natuurmonumenten aan de Zwaak-

Een putter pikt

Zeeuwse dijkenbouwers tegen het water is

sedijk waar een route over de bloemdijken

Enkele van de binnendijken waar we over

een bijzonder landschap ontstaan van klei-

start. Wolken jagen over het uitgestrekte

fietsen, stammen nog uit de middeleeuwen.

ne poldertjes en kilometers dijk. Elk stukje

Zeeuwse land, het is echt fietsweer. Bij-

Langs de dijken groeien bijzondere planten.

drooggevallen land werd met een nieuwe

komend voordeel van een tocht in deze

Omdat het op de zuidhellingen in de zomer

dijk beschermd en bij doorbraken werd het

provincie: de zon schijnt hier gemiddeld

erg warm kan worden, groeien er planten

ontstane gat opnieuw met een dijkje ge-

vaker dan in de rest van het land. Een van

die je in Zuid-Europa zou verwachten:

dicht. Zo is in de loop der eeuwen het bij-

de eerste bijzondere plekken die we tegen-

wilde marjolein (oregano), aardaker, ruige 1. Kaardenbol 2. Fort Ellewoutsdijk

76

Natuurmonumenten

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 76

24-01-2006 16:17:31


1

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 77

2

19-01-2006 08:46:47


Zwaakse Weel Natuurgebied Zwaakse Weel is een restant van de getijdengeul de Zwake. Zo’n duizend jaar geleden was de Zwake een machtige, brede zeearm tussen de Honte (Schelde) en het Veerse Diep.

Door verzanding en inpoldering is de Zwake nu nog slechts een kreekrestant. Het water in een kreek is meestal brak, een mengvorm tussen zoet en zout water, omdat er een open verbinding met de zee is geweest. Doordat het water van de Zwaakse Weel lang geleden is afgesloten van de zee, is het nu zoet.

De Zwaakse Weel is een mooi en rijk natuurgebied: water omzoomd door knotwilgen, natte graslanden met orchideeën en rietkragen, broedgebied van bruine kiekendief en kleine karekiet.

Op de dijken groeien

planten die je in Zuid-Europa verwacht

Natuurmonumenten herstelt de Zwake in oude luister: het gebied wordt uitgebreid, de kreek wordt opnieuw uitgegraven. En rond de Zwaakse Weel komen meer natte graslanden en moerassen met onder meer het zeldzame veenmosrietland. Vrij zeldzame vogels zoals roerdomp en porseleinhoen zullen zich daar thuis voelen. Zeeuwse witrikken, een oud runderras, zorgen met hun gegraas en getrap voor een grotere variatie in plantengroei. De Zwaakse Weel wordt tijdens en na de herinrichting zeker niet afgesloten voor publiek, maar juist extra toegankelijk gemaakt voor wandelaars en fietsers. Op een aantal plekken langs de fiets- en wandelroutes komen bankjes en infopanelen. 78

Natuurmonumenten

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 78

02-01-2006 18:20:39


anjer, agrimonie, ijzerhard en wollige distel.

poten - struinen over de bloemdijken,

De bloemen op de dijken trekken veel

begeleid door een schaapherder en zijn

insecten aan: vlinders zoals oranje zand-

bordercollies. Ze hebben de gewichtige

oogje en bruin blauwtje, maar ook het

opdracht dagelijks vijf kilometer dijk af te

prachtig gekleurde icarisblauwtje, bijen,

grazen. Omdat de schapen de begroeiing

zweefvliegen, kevers en sprinkhanen.

kort houden, blijft er plaats over voor

Tegen de schemering vormen ze het

bijzondere planten. De schapen eten om

avondmaal voor de steenuil. Een putter pikt naar de zaadjes van een uitgebloeide kaardenbol. Even verderop komen we

< Wilde marjolein

langs een zogenoemde grenslinde. Deze staan vooral in polders die voor 1700 zijn bedijkt. Ze deden dienst als markering van de grens van vroegere ambachtsheerlijkheden of als oriĂŤntatiepunt. Schaapskooi Suffolkschapen van de schaapskudde - met karakteristieke zwarte kop en 1. Aan de kleur op de rug van een ooi is te zien door welke ram zij gedekt is. Iedere ram draagt in het paarseizoen een gekleurd stempel op zijn buik.

< Ruige anjer

INLAAG 1887 EN FORT ELLEWOUTSDIJK Vlak buiten het dorpje Ellewoutsdijk, onder aan de zeedijk langs de Westerschelde, liggen Fort Ellewoutsdijk en Inlaag 1887. Beide worden door Natuurmonumenten beheerd. In het fort kunnen bezoekers een informatieďŹ lmpje over de Westerschelde bekijken. Boven op het fort is een uitkijkpunt met verrekijker met mooi uitzicht over de Westerschelde. Inlaag 1887 is een laag grasland met sloten, schorvegetaties en putten en ligt tussen twee dijken. Voor steltlopers bijvoorbeeld tureluur, bontbekplevier en kluut vormt Inlaag 1887 een uitstekende hoogwatervluchtplaats en een goed broedgebied. In de winter is Inlaag 1887 aantrekkelijk voor trekvogels zoals zwarte ruiter en wintergasten zoals wintertaling. Aan de oostzijde van de inlaag staat een vogelkijker onderaan de dijk. In de herfst kleurt de zeekraal mooi rood.

Fort Ellewoutsdijk | Fortweg 2 | 4437 AP Ellewoutsdijk

1

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 79

Het Natuurboek

79

02-01-2006 18:21:01


Sprieten kijken

prikkende struiken heen, zodat de nestplaat-

Groen is ’t gras

sen van grasmus en braamsluiper behouden blijven en wandelaars in het voorjaar kun-

Gras is er in duizenden soorten. Riet bijvoorbeeld hoort bij de grassenfamilie, net als maïs, tarwe en haver. Maar niet alles wat groen is en sprieten heeft, is gras. Russen lijken er veel op, met hun lange kniehoge sprieten en onopvallende bloemen. Maar ook de lange stengels van zegge hebben veel weg van gras. Zoek de verschillen!

nen genieten van bloeiende meidoorn, sleedoorn en hondsroos. Waar Natuurmonumenten dijken maait, is dat steeds laat in het seizoen, zodat de bloemen genoeg tijd hebben om hun zaden te verspreiden.

Gras Het belangrijkste kenmerk om gras te on-

Heggengebied

derscheiden van russen en zeggen, zijn de

Een paar kilometer verderop, vlakbij de

ronde, holle stengels. Ze hebben duidelijke

schaapskooi in Nisse, ligt op de scheiding

verdikte knopen en bladeren die meestal

van het oude en het nieuwe land het heg-

lijn- of lancetvormig zijn. De bloeiwijze is

gengebied. Het is zo’n achthonderd jaar

aar- of pluimvormig. Veelvoorkomende

oud en toont de laatste resten van het

grassen: kropaar, pijpenstrootje, bochtige

oude Zeeuwse landschap. In de twaalfde

smele, riet, helm en buntgras.

Pijpenstrootje

Kropaar

eeuw is rond dit land, het Oudland, een dijk aangelegd als bescherming tegen de

Rus

zee. Later zijn buiten deze dijk nieuwe

Russen zijn onbehaarde grasachtige plan-

stukken land op de zee gewonnen: het

ten. De ronde stengels zijn hol of met merg

Nieuwland. De heggen zijn honderden

gevuld. Ze hebben geen knopen. De bloei-

jaren geleden aangelegd op de grenzen

wijze is in principe een pluim met zijtakjes

van de smalle weitjes. Prikkeldraad be-

die dicht bij elkaar aan de hoofdas ont-

stond nog niet en boeren vlochten daarom

springen. De kleine, regelmatige bloemen zijn bruin, groen of wit. Voorbeelden van

de struiken aan elkaar als afscheiding voor Pitrus

Zomprus

russen: pitrus, zomprus, knolrus, veldrus.

hun vee. Natuurmonumenten zorgt ervoor dat er een dichte haag rond de weiden

Zegge

blijft met meidoorn, braam, hondsroos en

De meeste zeggen zijn te herkennen aan

vlier. De heggen zijn rijk aan allerlei broed-

de driekantige stengel. Ook aan de v-vor-

vogels. Soorten zoals tuinfluiter, kneu,

mige goot in het blad is goed te zien dat

zanglijster en zwartkop broeden hier.

het om een zegge gaat. Bekende zegge-

Holle en bolle weilanden

soorten: zandzegge, blauwe zegge, oeverzegge, zwarte zegge en pluimzegge. 80

Oeverzegge

Zwarte zegge

Tien minuten verder fietsen, over dijken

Natuurmonumenten

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 80

02-01-2006 18:21:17


en langs wegelingen (paadjes langs de

de drinkpoelen, die door Natuurmonumen-

voor het vee ook verschillende drinkbak-

percelen) ligt het ganzengebied. De vele

ten worden onderhouden, zien we een lan-

ken. Als we terugrijden richting Kwaden-

hobbels en bobbels vallen op in dit land-

taarntje, een libellesoort, bruine en groene

damme, vliegen tientallen kieviten op,

schap. De hoogtes zijn resten van kreek-

kikkers en de kleine watersalamander. Het

precies op het moment dat een aantal nijl-

ruggen. Voordat er dijken waren, schuurde

water dat in de drinkpoelen blijft staan was

ganzen neerstrijkt. Alsof ze het met elkaar

de zee kreken uit in het veen. Langs de ran-

vroeger hard nodig. Tegenwoordig staan er

hebben afgesproken.

den werden zand en schelpen afgezet. Deze oeverwallen zijn nu herkenbaar als bulten. De laagtes zijn plekken waar de zachte

DE KAMERSE KOOI

veenbodem na de bedijking in elkaar is

De Kamerse Kooi van de Stichting Zeeuwse Schaapskudde is in Zeeuwse gepotdekselde stijl gebouwd. Daarbij zijn

gezakt. Ook zijn er lage plekken in het

de planken gedeeltelijk over elkaar gespijkerd om inwatering tegen te gaan. De deuren zijn witomrand zodat de

landschap ontstaan door de zoutwinning:

contouren ook in het donker te zien zijn. Bij de ingang is op de plattegrond van de omgeving de plek aangegeven

in Zuid-Beveland is in de middeleeuwen

waar de kudde zich ophoudt. Het erf van de schaapskooi is vrij toegankelijk en er is een informatiecentrum met

veel veengrond weggehaald om er zout uit

een permanente expositie over de streek. Hier begint ook de Natuurmonumenten wandelroute die over de bloem-

te halen. Dit is een belangrijk overwinte-

dijken en door het heggengebied loopt.

ringsgebied voor ganzen. Vooral de kolgans komt hier voedsel zoeken, maar overnacht

Informatiecentrum bij de Kamerse Kooi

op de Middelplaten in het Veerse Meer. Bij

Nieuwkamerseweg 3 | 4451 NE Heinkenszand | T 0113 - 65 52 68 | www.natuurmonumenten.nl

Top 5 van gebieden met fietsroutes 1 > Zak van Zuid-Beveland, in Zeeland

ligt het parkbos met oude loofbomen, vijvers en lange lanen. Let ook

De vele dijken rond polders en voormalige getijdenkreken zijn

op de zeldzame brandrode runderen die hier grazen.

begroeid met bijzondere planten en kruiden en vormen verbindingszones tussen natuurgebieden.

4 > Beneden-Dinkeldal, in Twente Het Beneden-Dinkeldal ligt in een kom en is daardoor nat. Het is

2 > Skrok en Skrins, in Friesland

geliefd bij weide- en trekvogels en zelfs de zeldzame knalgroene

De fietsroute ‘Greidhoeke: Skrok, Skrins en de Lionserpolder’ leidt u

boomkikker voelt zich hier thuis!

langs oude terpdorpen, over het oude jaagpad van de Bolswardertrekvaart en langs waterrijke natuurgebieden vol vogels.

5 > Eemland, bij Eemnes in Utrecht In Eemland fietst u over fietspaden en openbare wegen. Neem een

3 > Voorstonden, in de IJsselvallei

verrekijker mee, want in dit open polderlandschap met weilanden

Fietsend in de omgeving van dit landgoed ziet u bloemrijke graslan-

en water leven veel weidevogels, waaronder grutto en kievit.

den, landbouwgrond en loof- en naaldbos. Rond Huis Voorstonden Het Natuurboek

NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 81

81

02-01-2006 18:21:30


Hoofdstuk 3

DUINEN & KUST

waar zilte zeewind vogels laat zweven

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 88

03-01-2006 12:06:30


NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 89

03-01-2006 12:06:40


DUINEN & KUST

Inleiding

De zee, de duinen, de Nederlandse kust Brede zandstranden met daarachter de ‘blanke top der duinen’. De Waddenzee met zijn platen en slikken, waar je bij eb de unieke bodemdieren kunt zien wriemelen. De brede rivierarmen van de Zeeuwse delta. Als íets bijzonder is in Nederland, zijn het wel de duinen en de kust. Als de duinen er niet waren, lag Amersfoort

Maak een wandeling door de duinen en je

lente broeden maar liefst 90 Nederlandse

aan zee. Maar er is nog een reden dat we

ziet waarom. Met heuvels en dalen, zon-

vogelsoorten in de bossen en bij de meren

onze kuststrook koesteren, en dat is de bij-

overgoten en schaduwrijke plekken, droge

van het strand. De duinen beslaan slechts

zondere natuur. De Waddenzee in het noor-

en natte stukken, plaatsen in de wind en in

een klein deel (1 procent) van Nederland,

den, de lange duinstrook in het westen en

de luwte is het duinlandschap zo gevarieerd

maar veel typisch Nederlandse planten- en

de Zeeuwse delta in het zuidwesten zijn drie

dat er honderden planten- en diersoorten

diersoorten, van mossen en korstmossen

bijzondere ecosystemen, die internationaal

kunnen leven.

tot vlinders, kevers en hagedissen, vind je alleen daar. Om die rijkdom van flora en

bekendstaan om hun rijkdom aan inheemse

90

planten en dieren. Niet voor niets is bijna de

Rijkdom

fauna hier te houden, moeten wind, zee en

hele Nederlandse kust opgenomen als be-

De vochtige valleien zijn ’s zomers één

zand vrij spel krijgen. Dat is de natuurlijke

schermd gebied in de Europese Habitat- en

grote bloemenpracht, met zeldzame

dynamiek in het duingebied en de reden

Vogelrichtlijnen, maatregelen van de Euro-

planten zoals orchidee en parnassia. In het

dat er zoveel soorten zijn. Maar veel dui-

pese Unie om speciaal aangewezen gebie-

najaar doen trekvogels zich tegoed aan de

nen zijn in de loop der eeuwen vastgelegd

den en zeldzame en bedreigde planten- en

bessen van vlier, duin- en meidoorn die

met planten en struiken om het binnenland

diersoorten extra bescherming te bieden.

iets verder landinwaarts groeien. En in de

te beschermen tegen de zee. Gras, riet en

Natuurmonumenten

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 90

02-01-2006 13:25:03


Trekvogels en zeehonden Wie in de nazomer langs de kust van Zeeland loopt, kan hele zwermen grote sterns zien zitten. De zuidelijke Noordzee vormt een belangrijk tussenstation voor vogels die ’s winters vanuit Siberië, Canada of Noord-Scandinavië naar het zuiden trekken. In het ondiepe water langs de Hollandse kust is namelijk veel vis te vinden.

Nóg voedselrijker is de Waddenzee. Wanneer de wadbodem bij laagwater droogvalt, komen duizenden vogels op deze rijk gevulde dis af. Ze zoeken naar slakjes, wadpieren en schelpdiertjes. Ook voor de gewone en de grijze zeehond zijn de wadden een luilekkerland. Veel Noordzeevissen gebruiken de Waddenzee namelijk als kinderkamer om hun jongen snel te laten groeien. Eten volop dus voor de zeehonden die bij hoogwater op jacht gaan naar vis en bij laagwater uitrusten op een zandplaat of een rustig strand. Daar worden in de zomer ook de jongen geboren, die bij hoogwater meteen de diepte in zwemmen.

Het Natuurboek

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 91

91

12-01-2006 20:45:44


1

2

Als iets bijzonder is aan Nederland, zijn het wel de duinen en de kust

3

4

92

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 92

5

19-01-2006 09:34:50


bomen kregen de overhand waardoor

rood zwenkgras vormen samen in de na-

Het natuurlijke proces van bewegend

karakteristieke soorten zoals slanke

zomer en herfst een bont kleurenmozaïek.

water, met hoog- en laagtij, mag weer

gentiaan, fraai duizendguldenkruid en de

wat meer ruimte krijgen. Zodat we nog

bijbehorende vlinders langzaam verdwe-

Wind en water

lang kunnen genieten van die oer-

nen. Gelukkig is het tij gekeerd. Nu de kust

Ook de Zeeuwse delta is van oorsprong een

Hollandse kust.

veilig is, krijgt de natuur meer ruimte.

getijdengebied. Maar door de Deltawerken

Mede door Natuurmonumenten hebben

zijn de meeste zeearmen afgesloten van de

we in Nationaal Park Zuid-Kennemerland

zee, waardoor de natuur sterk is veranderd.

weer levende duinen met stuivend zand

Slikken en schorren, zoals kwelders in Zee-

en bloeiende duinvalleien waar de bruine

land worden genoemd, zijn grotendeels

kikker en de rugstreeppad zich prima

verdwenen en daardoor hebben veel vo-

thuis voelen.

gels nog maar weinig ruimte. Natuurmonu-

fig. 1.

Tong Solea solea

menten wil de invloed van de getijden in Zeekraal

Zeeland weer herstellen, bijvoorbeeld door

Nog dynamischer dan in de duinen is de

de Haringvlietsluizen op een kier te zetten.

natuur in het waddengebied. De Wadden-

Dat kan heel goed zonder de veiligheid in

zee is één groot getijdengebied, waar elke

gevaar te brengen.

fig. 2.

Haring Clupea harengus

vloedstroom nieuw leven meebrengt. Bij eb valt het gebied gedeeltelijk droog en verschijnt een indrukwekkend landschap van wadplaten, slikken en kronkelende geulen waar je urenlang - met gids! - kunt rondstruinen. Onderweg zie je typische

fig. 3.

Schol Pleuronectes platessa

wadvogels zoals de scholekster, de bonte strandloper en de wulp rondscharrelen op zoek naar voedsel op de slikken en platen. Op de hoger gelegen delen van het wad, de kwelders, groeien planten die tegen

DUURZAAM VISSEN

het zoute water kunnen. Zeekraal, paars

Vogels, zeehonden, oude mosselbanken. Allemaal zijn ze karakteristiek voor de Waddenzee, maar door de schelp-

lamsoor, schorrenkruid, zoutmelde en

diervisserij zijn de mosselbanken helaas vrijwel verdwenen. Ook de populatie kokkels en wadpieren is sterk achteruitgegaan. En daardoor komen wadvogels zoals de kanoetstrandloper, de eidereend en de scholekster in de knel, want schelpdieren zijn hun belangrijkste voedselbron. Natuurmonumenten pleit al jaren voor duurzame visserij.

1. Zeilboot van de bruine vloot 2. Schermen van wilgentenen gaan het stuiven van zand tegen. 3. Kortarige zeekraal 4. De Schorren 5. Zwaardschede

En voor het in beheer krijgen van meer delen van de Waddenzee om zo de mossel- en kokkelbanken te kunnen beschermen. Het grootschalig kokkels opvissen is inmiddels verboden in de Waddenzee. Het Natuurboek

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 93

93

12-01-2006 20:50:45


NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 94

12-01-2006 20:56:09


DUINEN & KUST

Schelpen zoeken en strandjutten in de Kwade Hoek

Geheimen uit de zee Met de armen wijd ‘tegen de wind

Kwelders, slikken, duinvalleien, alles staat

in’ hangen. Het geluid van de bran-

onder directe invloed van de zee. Op het

ding. Zand dat over de zandvlakte

het grootst, en dat voel je. Met de wind in

wordt geblazen: hartje winter is het

de haren en het gebulder van de zee is het

lekker uitwaaien in de Duinen van

jaar ongelooflijke hoeveelheden zand wor-

Goeree. En overal liggen schelpen

den verspreid. Zoveel, dat er steeds weer

en andere geheimen uit de zee.

zaam aangroeit. Op de plek waar nu het

Tot vér achter de eerste duinenrij.

strand ligt, was een paar jaar geleden nog

strand in de noordoostpunt is die invloed

niet moeilijk voor te stellen dat hier ieder

jonge duintjes ontstaan en het land lang-

water, en waar nu helm, duindoorn en zeekraal groeien, was het zand toen nog kaal.

Vroeger liepen schepen vaak vast in de

Zo dynamisch is de natuur bijna nergens.

monding van het Haringvliet. Lukte het de schippers om de verraderlijke zandbanken

Strandgaper

langs ‘de kwaaien hoek’ heelhuids te pas-

Bij eb ligt het strand over bijna de hele

seren, dan haalden ze opgelucht adem bij

breedte bezaaid met schelpen. Vooral

‘de goede reede’. En nog steeds is de zee

kokkels en strandschelpen; de eerste vaak

heer en meester over de Kwade Hoek.

beige of lichtbruin met duidelijke ribbels,

Vooral in de winter stroomt het zoute

de tweede bruin, blauw of grijs gestreept

water via geulen en kreken ver het gebied

zónder ribbels. De horizontale lijnen laten

in en zet grote stukken land onder water.

zien hoe oud ze zijn: elk jaar worden Het Natuurboek

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 95

95

12-01-2006 20:56:39


schelpen een stukje groter en komt er een groeilijn bij. Soms lopen er verticale lijnen vanuit de top, dan is het een grote strandschelp. Ertussen liggen mesheften en fig. 1.

Zulte Aster tripolium

zwaardschedes, krabbenpootjes, schalen van de inktvis - beter bekend als zeeschuim -, soms een krabbenschild, maar ook wulken, oesters en strandgapers, de grootste schelp die in Nederland te vinden is. De twee kleppen van de strandgaper sluiten niet precies, maar blijven ‘gapen’, vandaar de naam. Aan de grote schelpen, stenen en door de zee glad gepolijste stukken hout is te zien dat het flink heeft gespookt de afgelopen dagen. Bij storm is de zee zo sterk dat ze grotere objecten mee het strand op neemt. Hier en daar ligt zelfs een emmer of een kist, sommige begroeid met zeepokken of wier. In een stuk wrakhout even verderop zitten tientallen gaatjes, gemaakt door een boormossel of paalworm. Door het hout voorzichtig open

fig. 3.

Duindoorn Hippophae rhamnoides

fig. 2.

Langarige zeekraal Salicornia procumbens

te breken, kun je lege schelpen en soms nog levende dieren vinden. Vooral na een storm is die kans groot.

ZOUTMINNENDE PLANTEN Op slikken, kwelders en andere buitendijkse gebieden groeien zoutminnende of zouttolerante planten. Het zijn echte ‘landopbouwers’: met hun stevig wortelgestel leggen ze het slib vast. Zeekraal en zeegras zijn pioniers. Ze gedijen in kale slikvelden die tijdens normaal hoogwater onder het zoute water staan. Planten zoals zeepostelein en zeewolfsmelk groeien op die delen van slikken en kwelders die alleen bij extra hoge vloed overstromen. En nog iets hogerop vind je struiken die wel goed tegen zout water kunnen, maar het niet nodig hebben. Zoals duindoorn, vlier en liguster. 96

Natuurmonumenten

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 96

16-01-2006 08:47:22


Strandjutten aan de Nederlandse kust Wanneer jutten? De beste tijd om te gaan jutten is kort nadat de vloed zijn hoogste punt heeft bereikt. Dan heeft de zee net al zijn schatten prijsgegeven en is er genoeg tijd om rustig over het strand te banjeren. Want let op: als de vloed opkomt, staat een groot deel van de Kwade

De beste tijd om

Hoek verbazend snel onder water. Niet

te jutten is kort na

gevaarlijk, wel nat!

het hoogste punt van de vloed

Natuur- en jutexcursies Duindoornbesjes proeven, met een schepnet garnalen uit een kreekje vissen, en natuurlijk jutten op het strand. Waar komen al die schelpen vandaan? Wat zat erin en wat kun je ermee doen? Om de natuur in de Duinen van Goeree spelenderwijs te ontdekken organiseert Natuurmonumenten samen met Stichting Veldwerk IVN regelmatig natuur- en jutexcursies.

Meer informatie via www.natuurmonumenten.nl

het natuurboek

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 97

97

16-01-2006 08:47:39


Horentjes

rond en heeft mooie kleuren - van geel en

de één lang, smal en puntig met duidelijke

Wie goed zoekt, kan wel vijftien verschil-

roze tot blauwgrijs en groen. De klepjes

ribbels, de ander juist niet.

lende schelpensoorten ontdekken. Vlakbij

zitten vaak nog aan elkaar. Het zaagje is

de laagwaterlijn liggen aanspoelselbankjes

langwerpig en glanzend oranjegeel tot

Het Groene strand

met wier, horentjes, kruikjes en kleine

paars. Wie met een vinger langs

Op het strand, richting de eerste duinenrij,

schelpjes. Dat soort bankjes zijn vaak te

de rand gaat, voelt kleine tandjes. Zit er

ligt een lange, bijna ononderbroken strook

herkennen aan de zwarte kleur: er liggen

een gaatje in de schelp, dan is het zaagje

aangespoeld materiaal. Dat is het vloed-

veel stukken hout en veen in, net als grote

ten prooi gevallen aan de tepelhoren. Ook

merk, of de vloedlijn: het hoogste punt dat

aantallen donker verkleurde tepelhoren-

ligt er een fuikhorentje, herkenbaar aan de

de vloed bereikt. Hout, wier, stenen, fles-

tjes. De tepelhoren is een roofslak die met

horizontale en verticale strepen die samen

sen en talloze grote schelpen liggen hier,

zijn getande tong gaatjes raspt in andere

een ruitpatroon vormen. In de winter is

vaak nog mooi intact. De zee dringt bij

schelpen. Door het gaatje spuit hij gif in de

de kans om bijzondere horentjes te vinden

vloed, dus twee keer per etmaal, via een

schelp en daarna eet hij het verdoofde

groter. De oostenwind zorgt voor een on-

stroomgeul diep de Kwade Hoek binnen.

weekdier op. Andere schelpjes die vaak in

derstroom die de bodemschelpdiertjes mee

’s Winters blijft een deel van het water

dit soort bankjes liggen zijn het nonnetje

het strand op neemt. Met een beetje geluk

staan, waardoor de vallei achter de eerste

en het zaagje. Het nonnetje is klein en

liggen er dan wenteltrapjes en alikruiken,

duinenrij nu één grote watervlakte is.

De duindoorn heeft geen last van het stuivende zand. Net als helm kan hij boven het zand uitgroeien en met een snelheid van wel een halve meter per jaar.

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 98

24-01-2006 14:37:56


Schelpen zoeken De Nederlandse stranden liggen bezaaid met schelpen die vaak duizenden, soms miljoenen jaren oud zijn. Ze komen te-

Gewone schaalhoren >

voorschijn uit oude, door de zee omgewoelde zand- en kleilagen. Er zijn twee groepen: de tweekleppigen, zoals de kokkel en de strandgaper, en de slakkenhuizen. Een schelp van een slak Strandgaper

bestaat uit één stuk en is meestal mooi spiraalvormig.

Gaatjes

Amerikaanse zwaardschede >

Altijd al willen weten hoe het komt dat schelpen vaak een gaatje hebben? Dat is het werk van de tepelhoorn, een vlees-

< Gewone kokkel

etende slak die je ook vaak op het strand ziet. Met zijn tong boort hij gaatjes in mossels, nonnetjes, zaagjes en andere

Nonnetje

schelpen om zo de schelp leeg te zuigen. Met een hard schild ben je dus niet tegen élk probleem opgewassen.

Skelet Een schelp is eigenlijk een uitwendig

Gevlochten fuikhoren

skelet. Veel waterweekdieren hebben dat nodig om zich te beschermen tegen aanvallen van vijanden. Vandaar dat veel

SCHELPEN BEWAREN

schelpen knobbels, punten en/of scherpe

Leg schelpen een dag in een bakje met kraanwater en laat ze daarna drogen. Doe om een dubbele schelp tijdens

randjes hebben. Sommige weekdieren,

het drogen een elastiekje. Als er nog resten van de bewoner in zitten, kunnen die het best worden verwijderd

zoals de boormossel, gebruiken hun

door de schelp eerst in een pannetje kokend water te doen. Haal het pannetje wel direct van het vuur en laat het

schelp ook als werktuig. Andere zwem-

met schelp en al afkoelen. Door de schelp vervolgens met slaolie in te wrijven, glimt hij weer net zo mooi als op

men ermee.

het strand. Het Natuurboek

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 99

99

02-01-2006 13:26:20


Themapark Waterland Neeltje Jans

Op de hogere stukken steken de ‘zilveren’

duindoorn en wilde rozensoorten. Op

Nog meer zeegeheimen leren kennen? Breng een bezoek aan

struiken van de duindoorn er nog boven

de oranje besjes en rode rozenbottels

Waterland Neeltje Jans, het attractie- en themapark op het ge-

uit. Een wolk spreeuwen duikt er bovenop

komen ’s winters veel trekvogels af, zoals

lijknamige natuureiland. Behalve boeiende exposities bekijken

om zich te voeden met de besjes. Langs

de kramsvogel en de koperwiek. Even

over de Deltawerken en het zeeleven in de Oosterschelde, kun

de kant van het water groeien hier en daar

verderop gakken de kolganzen en grauwe

je hier kijken in het binnenste van de stormvloedkering, wind-

bosjes zulte en zeekraal. Straks, in de lente,

ganzen die met duizenden op de rustige

kracht 12 beleven in de orkaanmachine, de oceaan trotseren

als het water wegzakt, staat het er vol mee

kwelder bivakkeren, waar de zee soms

met Moby Dick, genieten van allerlei spetterende attracties en

en kleurt de vlakte groen, paars en rood.

overheen spoelt.

een rondvaart maken langs zeehonden en bruinvissen.

Het Groene strand, zo wordt het genoemd.

Meer informatie op www.neeltjejans.nl

Een paar jaar geleden lag deze vallei nog

Om het gebied open te houden voor wei-

aan zee, en was er alleen maar kaal zand.

devogels en ganzen, wordt door Natuur-

Zo snel gaat het dus, in de Kwade Hoek.

monumenten een aantal duinvalleien gemaaid en grazen er ’s zomers koeien op

Rozenbottels

de kwelder. Verder laat Natuurmonumen-

Hoe fris en winderig het was bij de zee, is

ten de natuur in dit gebied zoveel mogelijk

goed te merken als je de laatste duinenrij

haar gang gaan. In de Kwade Hoek doen

over bent. Hier is het stil en vredig. Langs

wind en zee de rest.

het paadje met vlonders groeien riet, helm,

Top 4 van gebieden waar je kunt strandjutten 1 > Kwade Hoek, in Duinen van Goeree

3 > Nationaal Park Schiermonnikoog

Veel verschillende schelpensoorten liggen op het brede strand, maar

Bij oostenwind spoelt veel barnsteen aan, afkomstig uit oude veen-

ook verder landinwaarts is van alles te vinden. In het vloedmerk ook

lagen in zee. Ook de noordkromp, een grote zwarte schelp die

andere interessante voorwerpen, zoals vervormd hout, wier, kapotte

honderd jaar oud kan worden, is een typische waddenvondst.

netten, flessen en door de zee gepolijste stenen.

4 > Nationaal Park Zuid-Kennemerland 2 > Neeltje Jans, bij de Oosterscheldekering

Kijk voor speciale jutterstochten op de site van Nationaal Park

Zeesterren en Portugese oesters langs de waterlijn van de Oosterschel-

Zuid-Kennemerland, www.npzk.nl

de, Amerikaanse mesheften aan de Noordzeekant. Bij sterke wind buitelen er losgelaten plantenbolletjes over het strand, steppenrollers genoemd. Ook liggen er vaak wulkeneieren en witte skeletjes van de zeeklit, die familie van de zee-egel is. 100

Natuurmonumenten

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 100

24-01-2006 14:38:55


Een mobile maken Van de spullen die je op het strand vindt, kun je mooie dingen maken. Zoals bijvoorbeeld een mobile. Struin over het strand, verzamel van alles en ga thuis aan de slag. Wat heb je nodig? touw of dun ijzerdraad schelpen (met gaatjes), veertjes en allerlei materiaal dat je op het strand kan vinden kraaltjes stokken of (niet al te grote) stukken wrakhout

Wat moet je doen? Maak eerst van (wrak)hout een drager (dit is de basis waar je de materialen aanhangt; zorg dat deze stevig en in balans is). Maak verschillende hangers van touw of dun ijzerdraad met daaraan schelpen, kiezels, kralen en veertjes. Dit doe je door ze te rijgen of knopen aan de hangers. Op het strand liggen genoeg schelpen met gaatjes, maar als je er een zonder hebt, kun je er met een handboor een gaatje in boren. Vind je dat je een mooi aantal hebt?

OOK LEUK!

Knoop dan alle touw of ijzerdraad aan de

Kraaltjes of spiegeltjes

drager, hang die op en klaar is je mobile.

in je mobile

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 101

19-01-2006 08:05:39


DUINEN & KUST

Een vroege wandeling door Nationaal Park Zuid-Kennemerland

Dauwtrappen in de duinen In het bos op de oudste duinen van

het een koelkast voor het landgoed dat je

de hoek om komt. Hoe verder van het

Duin en Kruidberg, een paar kilome-

vaag door de bladeren heen kunt zien. Nu

landgoed, hoe natuurlijker het landschap.

wonen er ’s winters vleermuizen in. Ook

Het bos wordt steeds grilliger, de bomen-

ter van het strand, is de natuur net

de statige rijen eeuwenoude beuken en

lanen maken plaats voor populieren, eiken

wakker. Dauwdruppels parelen op

kastanjes, de donkere dennen en weelderi-

en lijsterbes. Bij de bosrand kijk je uit over

ge rododendrons verraden de historie van

het karakteristieke duinlandschap met zijn

de blaadjes, de dag ruikt groen en

het bos. Ooit zijn ze aangeplant door rijke

grote open stukken en lage, breed uitge-

fris. Imposante beuken torenen hoog

lieden die de stad ontvluchtten en aan de

waaierde bomen. Grote groene meidoorn-

rand van het ruige duinlandschap hun luxe

struiken staan naast vlierbloesem en

boven je uit. De zon breekt in lange

landgoederen bouwden. Maar langzamer-

blauwgrijze duindoorns, met daartussen

schuine stralen door het bladerdak.

hand heeft de natuur weer bezit genomen

soms een rij bladerloze struiken vol ge-

van het binnenduin.

heimzinnige witte spinsels. Dat is de kar-

Vogels zingen om het hardst. En in

van de stippelmot en totaal ingepakt met

In de prachtige bomenlaantjes waar ooit

hun witte plakkerige draden. Het lijkt alsof

koetsen reden, groeien nu wilde planten en

de struiken doodgaan, maar als de rupsen

Midden in het bos van landgoed Duin en

zeldzame bloemen. En om de zoveel meter

zijn verpopt, verdwijnen de spinsels van-

Kruidberg, tegen de steile helling van de

kruipt er een wijngaardslak over het pad.

zelf en lopen de bladeren toch weer uit. In

binnenduinrand, staat een monumentale

Heel bijzonder, want deze grote huisjesslak

de struiken hoor je verschillende zangvo-

stenen poort. Het is de ingang van de oude

komt op maar weinig andere plaatsen in

gels; het onmiskenbare ‘hoe wiet’ van de

ijskelder die in het duin ligt. Vroeger was

Nederland voor. Een ree schiet weg als je

fitis, het staccato ‘tsjirr-tsjirr-tsjirr’ van de

de verte roept de zee.

102

dinaalsmuts, kaalgevreten door de rupsen Wijngaardslak

Natuurmonumenten

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 102

02-01-2006 13:26:54


NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 103

02-01-2006 13:27:00


braamsluiper en de prachtige zang van de

ze de bodem om en hun mest is voedsel

nachtegaal, waar dit gebied zelfs bekend

voor allerlei insecten. Samen houden deze

om staat. Heel Nationaal Park Zuid-Kenne-

grote en kleine grazers het duin natuurlijk,

merland barst van de vogels. Ongeveer

waardoor typische duinplanten en -dieren

negentig soorten hebben hier hun broed-

weer een kans krijgen. Op zanderige, open

plaats gevonden; dat is bijna de helft van

gewoelde plekjes kun je een zandhagedis

alle broedvogelsoorten in Nederland.

zien zonnen. En op de kort gegraasde duingraslanden bloeien duinviooltjes en blauw-

Grote grazers

paars slangenkruid uitbundig, net als de

Op het pad staat ineens een Schotse hoog-

grote tijm en het geel walstro. Erboven

lander. Glazig staart ze je aan. Ook de rest

dartelen een paar bontgekleurde vlinders.

van de kudde, met een paar kalfjes erbij,

Als er niet gegraasd wordt, zouden de dui-

komt op gepaste afstand even een kijkje

nen in een ruige grasmat veranderen en al

nemen. Net als de Shetland pony’s en Pool-

die karakteristieke beesten en bloemen

se konikpaarden zijn ze hier uitgezet om

verdwijnen.

het duingras kort te grazen en het harde duinriet dat konijnen en reeĂŤn laten staan

Bloemenvallei

weg te eten. Met hun grote hoeven woelen

In het open, droge duin is het aardig warm geworden. Een buizerd zweeft in de lucht, op zoek naar een muis of ander lekkers.

Rietorchis >

Ratelpopulieren ritselen in de wind. Aan de horizon staat een eenzame meidoornstruik,

Parnassia

die door de wind schuin is afgeschoren. En achter ieder duin schuilt de belofte van de zee. In de open vlakte zie je tussen de lage begroeiing steeds meer zanderige plekjes verschijnen. Sommige zijn door Natuurmonumenten gegraven, om de wind meer ruimte te geven. Daardoor blijven de duinen geschikt voor bijzondere planten.

Schotse hooglanders houden de duinen open.

104

Natuurmonumenten

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 104

02-01-2006 13:27:02


ONTDEKKINGSTOCHTEN Samen met een enthousiaste vrijwilliger of boswachter de duinen, de bossen, de landgoederen of het strand verkennen? Wekelijks starten er wandel- en fietstochten vanaf verschillende ingangen van Nationaal Park Zuid-Kennemerland, met thema’s zoals vleermuizen spotten of reeën en damherten zoeken. De ingang van Duin en Kruidberg ligt vlakbij NS-station Santpoort Noord. Het startpunt van een tocht is altijd het informatiepaneel bij een van de ingangen. Ook voor kinderen is er van alles te doen, zoals je verjaardag vieren in het bos, ‘kijken’ met je neus en naar beestjes en schelpjes speuren op het strand. Meer informatie op www.npzk.nl of www.natuurmonumenten.nl en bij de ledenservice, T 035 - 655 99 11

KOEPELBERG Dit oude duin van 30 à 40 meter hoog wordt zo genoemd omdat er vroeger een theekoepeltje op stond, waar rijke kooplieden uit de buurt samen van het uitzicht genoten. Nu onttrekken de hoge bomen de omgeving aan het zicht. Maar ze leveren wel een spannende wandeling op, langs steile hellingen, kronkelende paadjes, donkere bosjes en knoestige boomwortels.

Het Natuurboek

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 105

105

13-01-2006 08:30:59


Vlak voor de ‘zeereep’, de eerste duinenrij

orchis, een inheemse orchidee, en de

dan is daar... de zee. Golven rollen af en

vanaf zee, loop je plots door een vallei die

prachtige witte parnassia kunnen nu weer

aan, meeuwen zweven klaaglijk roepend

geel, wit en paars ziet van de bloemen. Het

groeien en bloeien. Ook voor amfibieën

door de lucht. Links in de verte tekenen

ruikt er heerlijk naar watermunt. Sinds de

zoals de bruine kikker en de rugstreeppad

de flats van Zandvoort zich af, rechts ligt

waterwinning in Nationaal Park Zuid-Ken-

is het drassige gebied een heerlijke plek.

de pier van IJmuiden. Op het brede strand

nemerland is gestopt - de laatste pomp

is prille duinvorming te zien: kleine heu-

ging uit in 2002 - heeft het oorspronkelijke

Plukken helm

veltjes stuivend zand met plukken helm

waterpeil zich langzaam hersteld. Zeldzame

Nog één hoog duin over - klaprozen naast

en biestarwegras erop, de pioniersplanten

duinplanten zoals de paarsgekleurde riet-

het pad, vossenpootjes in het zand - en

van het duin. Als je van deze plek terugloopt naar het bos, zie je mooi de natuurlijke opbouw van het duingebied. Van zeereep en buitenduin tot aan binnenduin

WAT IS ER NOG MEER TE DOEN?

en duinzoom verandert het landschap van

Zwemmen in ’t Wed

open en zanderig tot weelderig begroeid,

Duinmeertje ‘t Wed is in de jaren ’50 gegraven als recreatieplas en nog net zo geliefd als toen. Op warme zomerse

met overal weer ander leven. Zoveel

dagen kun je er heerlijk zwemmen en spelen. Het ondiepe deel is afgebakend met drijflijnen, dus voor kinderen is

variatie in flora en fauna, dat heb je bijna

het veilig. De waterkwaliteit wordt dagelijks gecontroleerd en is bijna onveranderlijk ‘uitmuntend’. Bereikbaar via

nergens in Nederland.

de duiningang Koevlak in Overveen.

Top 5 van gebieden voor een vroegevogelwandeling 1 > Nationaal Park Zuid-Kennemerland, Noord-Holland

hun territorium aan te geven.

In dit afwisselende natuurgebied hoor je in de vroege lenteochtend veel verschillende vogels zingen. Luister naar hun lied en leer de vogels

4 > Tienhovense Plassen, bij de Loosdrechtse Plassen

herkennen aan hun geluid.

Dit moerasgebied is van groot belang voor weide-, water- en moerasvogels. In het broedseizoen hoor je ze ‘s ochtends vroeg hun territori-

2 > Zwanenwater, bij Callantsoog

um verdedigen. Bijzondere broedvogels zijn de purperreiger en het

In dit gebied met vochtige duinvalleien en duinmeren zijn het hele jaar

woudaapje.

veel watervogels te zien. In het voorjaar broeden er onder andere blauwborst, rietzanger, bergeend en tapuit.

5 > Limbrichterbos, Zuid-Limburg In het vogelrijke Limbrichterbos broeden zangvogels als nachtegaal,

3 > Voornes Duin, Zuid-Holland

wielewaal, tuinfluiter en tjiftjaf. Ook roofvogels als buizerds en

Bijna twee derde van de Nederlandse broedvogelsoorten nestelt in dit

haviken bezoeken het bos regelmatig.

bijzondere kustgebied. Rond zonsopgang fluiten ze om het hardst om 106

Natuurmonumenten

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 106

02-01-2006 13:27:31


Met luisteren naar vogelgeluiden is het net als met een koor. In het begin hoor je alleen de samenzang en moet

Nachtegaal

je moeite doen om verschillende stemmen te herkennen. Maar als

‘whiet’, ‘koerr’,

je eenmaal typische klanken en loopjes herkent, gaat er een

‘tak tak’

wereld voor je open en vergeet je ze nooit meer. Dat is niet alleen leuk maar ook heel handig, want veel vogels laten zich eerder horen dan zien. Vijf vogels die je kunt tegenkomen in

Tapuit

de duinen of op het strand.

een korte ‘tjek’

Maak eens een geluidje! Kluut ‘kliep’ of ‘kluut’

Bergeend

Scholekster

mannetje: fluitende triller,

‘tepiet-tepiet-tepiet‘

vrouwtje: ‘ga-ga-ga-ga-gak’

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 107

11-01-2006 08:41:40


108

Natuurmonumenten


DUINEN & KUST

Ontdek Nationaal Park Schiermonnikoog per huifkar

Schommelend over het eiland Opgewonden kinderstemmen klinken

leiden. Terwijl we door het dorp met de

pers, kokkels, over elke schelp weet hij

als de ochtendboot naar Schiermon-

typische eilanderhuisjes rijden, vertelt hij

wat te vertellen. De kinderen gruwen en

met zichtbaar plezier over zĂ­jn eiland. Het

griezelen als Jan vertelt dat je de kokkels

nikoog de haven van Lauwersoog

autoluwe Schiermonnikoog is de plek bij

rauw kunt eten. Hij krijgt direct een kokkel

verlaat. Zilvermeeuwen vliegen met

uitstek om een paar dagen te ontspannen

aangeboden om te demonstreren dat ze

en in alle rust te genieten van het afwis-

ĂŠcht lekker zijn. De paarden vervolgen hun

de boot mee en zorgen voor een

selende landschap en de rijke natuur. De

tocht, ze mogen nu met hun hoeven door

fascinerend schouwspel. De zon

huifkartocht geeft een goede eerste indruk

het water lopen om wat af te koelen. Het

van alles wat het eiland heeft te bieden.

is een warme zomerse dag en het uitzicht

schijnt over de Waddenzee. Een

Via de Badweg rijdt de huifkar het dorp uit

over zee is fantastisch. In de verte zijn de

prachtige dag voor een huifkartocht

richting het strand. Boven op het duin zien

Friese kust, Ameland en Engelsmanplaat te

we in de verte de zandbank. Twee zeehon-

zien. Het zachte schommelen van de huif-

over het kleinste bewoonde wadden-

den liggen rustig te genieten van de zon.

kar zorgt voor een aangename loomheid.

eiland van Nederland.

Als de paarden het brede zandstrand zijn overgestoken mogen ze even rusten.

Groen strand

Verrekijkers komen tevoorschijn om de

Het strand van Schiermonnikoog is de

In het dorp, aan de voet van de oude witte

zeehonden goed te kunnen bekijken. De

afgelopen jaren opvallend veranderd. Tot

vuurtoren, staat de huifkar met daarvoor

jongste passagiers van de huifkar mogen

tien jaar geleden stond het eiland bekend

twee sterke Belgische paarden klaar. Jan

om de beurt op een van de paarden zitten.

om zijn brede zandstrand. Tegenwoordig is

Harthoorn - geboren en getogen eilander

Daarna zoeken ze enthousiast naar schel-

naast het helmgras dat de buitenste duinen

en boswachter bij Natuurmonumenten -

pen. Terug in de huifkar neemt Jan alle tijd

beschermt een grote groene vlakte te zien.

zal ons over de westkant van het eiland

om de vondsten te bewonderen. Slijkga-

Typische duinplanten zoals duizendgulden-

Het Natuurboek

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 109

109

02-01-2006 15:38:33


kruid en parnassia zijn nu ook op het

is een pioniersplant. Overal waar je kijkt,

strand te vinden. De begroeiing is onder

steken de stevige groene sprietjes - door

meer ontstaan doordat een grote zandbank

de zilte smaak geliefd bij visgerechten - uit

voor de kust de golven breekt waardoor ze

het zand. De eenjarige plant sterft af aan het

met minder kracht op het strand komen

begin van de herfst. Jan raadt ons aan om

aanrollen en de aangroei zich stevig heeft

in september of oktober terug te komen op

kunnen nestelen in het zand. Melkkruid,

het eiland. De herfsttint van de zeekraal

dat vroeger werd gebruikt als stremsel

kleurt de stranden dan prachtig rood.

voor kaas, is vaak de eerste plant die groeit op het kale zand. Ook het eetbare zeekraal

Kwelders en slenken Vanaf het uitgestrekte Westerstrand rijden we door naar het Rif, de kwelder in het

Gerande schijnspurrie >

uiterste westen van het eiland. Het zeewater dat deze kwelder dagelijks overstroomt, komt binnen door diepe, kronkelende slenken. Zoutplanten zoals zeekraal en slijkgras groeien dichtbij het water.

elk een eigen manier om te overleven in het zoute water Planten hebben

< Moeraswespenorchis

NATUURLIJK GEVORMDE DUINEN Nationaal Park Schiermonnikoog is een van de weinige plaatsen in Nederland waar nog steeds natuurlijke duinvorming plaatsvindt. De recent gevormde duinen zijn zeer kalkrijk en hebben daardoor een bijzondere plantengroei, met duindoorn op de hogere gedeelten en in de vochtige valleien moeraswespenorchis, slanke gentiaan en de zeldzame knopbies. In de oudere duinen heeft regen de kalk uit de grond weggespoeld. Hier groeien onder andere berken, elzen en populieren. In het voorjaar ruiken de duinen heerlijk naar de bloeiende meidoorn. In de oudste, totaal ontkalkte duinen, groeien veel verschillende soorten mossen, zoals duinsterretje.

110

Natuurmonumenten

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 110

16-01-2006 13:30:28


Windkracht kijken

Zie de wind waait Wie goed naar de golven kijkt, kan zien hoe groot de windkracht is. Net zoals zeemannen vroeger deden. De achttiende-eeuwse Ierse admiraal Sir Francis Beaufort ontwikkelde de indeling in 12 windkrachten, die we nu zo goed kennen. Later vulde de Duitse kapitein Peter Petersen de schaal aan met beschrijvingen van het zeeoppervlak.

Bij windkracht 0 is het water spiegelglad. Van windkracht 1 tot en met 3 verandert het wateroppervlak van een ‘geschubd’ oppervlak tot kleine golven die beginnen te breken. Bij windkracht 3 laten ook de eerste schuimkopjes zich zien.

Windkracht 4 zorgt voor lage golfjes die langer worden en er zijn witte schuimkopjes te zien. Van windkracht 4 naar 7 worden de golven steeds langer en zijn er steeds meer witte schuimkoppen te zien. De zee wordt wild bij windkracht 7. De golven worden nu echt hoog en er is veel opwaaiend schuim.

Golven met lange aanlopers, toppen van

Windkracht 0

Windkracht 4

Windkracht 8

Windkracht 11

golven die afwaaien en schuimstrepen in de richting van de wind laten zich zien bij windkracht 8. De golven worden steeds hoger naarmate de windkracht toeneemt. Windkracht 10 zorgt voor heel hoge golven met lange overstortende schuimkammen en zware overslaande rollers en bij windkracht 11 is de zee zo wild dat kleinere boten elkaar in een golfdal uit het oog verliezen. Windkracht 12 tot slot zorgt voor een extreem hoge en wilde zee; de lucht is met schuim en verwaaid zeewater gevuld, je ziet geen hand voor ogen meer. De website van het KNMI biedt meer informatie over de windkrachten. Kijk op www.knmi.nl

Het Natuurboek

111


ZOET WATER VOOR MENS EN DIER De Westerplas - het grootste meer op Schiermonnikoog - is onmisbaar voor het drinkwater op het eiland. Niet alleen komt 50 procent van het drinkwater voor bewoners en toeristen uit het gebied rond de plas. Ook voor vogels is het een belangrijke drink- en badderplek. Er is immers maar weinig zoet water te vinden op het eiland. Ze komen bovendien graag naar de plas om te rusten als het vloed is en de kwelders onder water staan. Wie een ďŹ etstocht om de plas maakt, kan veel verschillende vogels tegenkomen. Bijna alle Nederlandse eendensoorten komen er voor, zoals bergeend, krakeend en wilde eend. Schuwe rietvogels, zoals de roerdomp, voelen zich thuis in de brede rietkragen rond de plas.

Het grootste gedeelte van dit Waddeneiland is natuurgebied, u vindt er zowel duinen, strand en bossen als wad. Met uitzon dering van het broedseizoen is het eiland wandelend of per fiets te verkennen via de schelpenpaden die over het hele eiland zijn aangelegd.

112

Natuurmonumenten

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 112

13-01-2006 09:10:52


Wat meer landinwaarts groeit de paarse

omdat ze grenzen aan de voedselrijke

BEGIN BIJ HET BEZOEKERSCENTRUM

lamsoor, Engels gras en de sterk geurende

Waddenzee.

In het bezoekerscentrum van Schiermonnikoog is volop infor-

zeealsem die vroeger door de eilanders

matie te vinden over excursies op het eiland dat sinds 1989

werd gebruikt om ongedierte, zoals vlooi-

Draven door de polder

Nationaal Park is. Er zijn uitstapjes voor het hele gezin: van

en, uit huis te verjagen.

Terwijl we in de verte de veerboot richting

een broedvogelexcursie in het voorjaar tot een paddenstoelen-

Lauwersoog zien varen, rijdt de huifkar

excursie in de herfst. Liever een fietstocht met of zonder bos-

Elke plant heeft een eigen manier om in

langs de waddendijk met daarop ‘de Bank

wachter, struinen door de duinen of op jutterstocht met een

het zoute water te overleven. Het eetbare

van Banck’. Een monument ter ere van

strandjutter? De medewerkers van het bezoekerscentrum

lamsoor zweet het zoute water als het

John Banck, die het eiland in 1859 in zijn

vertellen graag over de mogelijkheden en het werk van

ware uit. De bladeren zijn vochtig aan

bezit kreeg en de dijk liet bouwen om

Natuurmonumenten.

de onderkant. De kleine witte bloemetjes

afslag door de zee te beperken. In de

van de zilte schijnspurrie beschermen

Banckspolder die zo ontstond, ligt nu

zichzelf op een heel andere manier: als het

landbouwgebied waar van september tot

water stijgt ‘plopt’ het bloemetje binnen

juni veel brandganzen en rotganzen op

Torenstreek 20 | 9166 ZP Schiermonnikoog | T 0519 - 53 16 41 |

een tel dicht. En zakt het zoute water, dan

afkomen. Via deze polder, tussen de door

www.natuurmonumenten.nl

opent het bloemetje net zo snel weer zijn

riet omzoomde graslanden, rijden we terug

blaadjes. De kwelders van Schiermonnik-

naar het dorp. Op verzoek van de kinderen

oog zijn zeer aantrekkelijk voor vogels

laat Jan de paarden nog één keer draven.

Bezoekerscentrum Schiermonnikoog

Top 3 van gebieden met huifkartochten 1 > Nationaal Park Schiermonnikoog

3 > Nationaal Park Dwingelderveld, in Drenthe

Met paard en wagen door dorp, kwelder, Rif en Westerstrand en zo

U kunt op verschillende manieren per huifkar de Drentse natuur

heel ontspannen genieten van het kleinste bewoonde Nederlandse

ontdekken. Zo zijn er huifkarexcursies met gidsen die vertellen over de

waddeneiland. Onderweg komen jong en oud veel te weten over de

natuur en de geschiedenis van het gebied. Ook is het mogelijk

natuur en de geschiedenis van het eiland.

om met de huifkar op vakantie te gaan en van camping naar camping te trekken.

2 > Scheelhoek, in Zuid-Holland Een paar keer per jaar is dit vogelreservaat geopend voor publiek. Een trekker met huifkar gaat dan de dijk op en bezoekers kunnen aan de ene kant genieten van het uitzicht over het Haringvliet - het leefgebied van visdief, grote stern en dwergstern - en aan de andere kant van de riet- en graslanden met weidevogels en ganzen. Het Natuurboek

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 113

113

24-01-2006 14:39:33


DUINEN & KUST

Wandelen op natuureiland Tiengemeten

Een oase van rust in de Zuid-Hollandse delta Er gebeurt iets bijzonders op Tien-

Het diepe water tussen Tiengemeten en de

Wandelend naar de oostpunt van het eiland

gemeten. Het enige overgebleven

Hoeksche Waard houdt zich opmerkelijk

kom je door de Oude Polder, het gebied dat

koest op deze mooie nazomerse dag. Aan

in 1750 het eerste werd bedijkt. Boven de

eiland in Zuidwest-Nederland, mid-

de overkant strekt het eiland Tiengemeten

verlaten graslanden wiekt een bruine vogel

den in het Haringvliet, wordt binnen

zich uit, een rustige reus in het brede Ha-

met een lichtgele kop: de bruine kiekendief.

ringvliet. Als de pont is aangemeerd, stap je

Hoewel Tiengemeten is ontstaan door

een paar jaar echte deltanatuur. Met

een andere wereld binnen. Een stille wereld

steeds opnieuw aangeslibde grond in te pol-

stromende geulen en kreken, natte

met wat verlaten boerderijen, een handje-

deren, zijn er geen binnendijken te zien.

vol bewoners, een paar oude auto’s en ver-

Na de watersnoodramp in 1953, waarbij

slikken en moerassige rietlanden,

ruigde graslanden zo ver het oog reikt.

heel Tiengemeten werd overspoeld door de

waar oudhollandse trekpaarden en

zee, zijn de beschadigde dijken allemaal afLand van Weemoed

gegraven. Er was grond nodig voor de nieu-

Schotse hooglanders grazen. En waar

Ooit was dit eiland een zandplaat van krap

we buitendijk. Maar binnenkort worden die

je eindeloos kunt wandelen over

vijf hectare groot. Beetje bij beetje polder-

eerste binnendijken op dit deel van het ei-

den de Hollanders het land tussen 1750 en

land in oude luister hersteld, samen met de

oude dijken en ongebaande paden.

1860 in, tot het de huidige grootte bereikte:

monumentale boerenschuur die op de uiter-

700 hectare vruchtbare akkers en 350 hec-

ste oostpunt staat. Rondom komen boom-

tare buitendijks gebied: de Blanke Slikken.

gaarden, hooilandjes en kleine akkertjes

Het grootste deel van Tiengemeten komt onder invloed van tijverschil van het Haringvliet.

114

Natuurmonumenten

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 114

13-01-2006 10:27:09


NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 115

03-01-2006 12:07:14


Pak de pont naar Tiengemeten De enige manier om Tiengemeten te bereiken is met de pont. Tegen een kleine vergoeding, die u betaalt als u vertrekt op de terugweg, wordt u overgezet. De pont vertrekt ieder heel uur naar het eiland, behalve om 9.00 uur. ‘s Zondags om 9.00 en 10.00 uur en daarna om de twee uur. In de eerste boerenschuur die u tegenkomt, vlak bij de plek waar de pont aanmeert, is het informatiecentrum van Natuurmonumenten. Tiengemeten 14a | 3284 BE Zuid-Beijerland

WAAROM ‘TIENGEMETEN’? Aan het begin van de zeventiende eeuw slibt in het Haringvliet een zandplaat op van krap vijf hectare. Een halve hectare heet dan nog een ‘gemet’. Vandaar de naam: Tien gemeten.

Voor meer informatie over excursies of kamperen, bel de ledenservice, T 035 - 655 99 11 of kijk op www.natuurmonumenten.nl

116

Natuurmonumenten

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 116

1

13-01-2006 09:23:50


waar oude tarwerassen, spelt, cichorei en

wordt dit deel van Tiengemeten genoemd,

meekrap worden geteeld. Zodat de geschie-

omdat het een paradijs is voor dieren en

denis van Tiengemeten herleeft. ‘Land van

planten. Moerasandoorn, kattenstaart, gele

Weemoed’, zo gaat de Oude Polder heten.

lis, mattenbies, spindotterbloem en allerlei andere oeverplanten zullen de Biesbosch-

2

Paradijs

achtige vlakten kleuren. Maar ook nu is er

Vlakbij ligt de buitendijkse Griendweipol-

genoeg te zien. Vanaf de Vliedberg, een

der, een paradijs voor weidevogels en gan-

verhoogde plaats midden op het eiland

zen. Vanuit de vogelkijkhut op de dijk zijn

waar mens en dier vroeger heen vluchtten

kieviten en goudplevieren te zien die in

bij overstromingen, heb je een mooi uit-

het slik scharrelen op zoek naar voedsel.

zicht over de weidse vlakte. In de lucht

Boven het Haringvliet komt een grote zil-

hangt een torenvalk te

verreiger aanwieken. Hoewel Tiengemeten

‘bidden’, speurend

nu al rijk is aan vogels, zullen er over een

naar een muis.

paar jaar nog veel en veel meer zijn. De voormalige akkers in het midden van het eiland worden samen één groot moeras waar tienduizenden ganzen, smienten, andere eendensoorten, steltlopers en roofvogels zich thuis zullen voelen. ‘Weelde’ 1. Eenjarige planten - zoals echte kamille zijn vaak te vinden op akkers. 2. Een bij op late guldenroede.

Blauwborst

Roerdomp

< Waterral

Het Natuurboek

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 117

117

13-01-2006 09:30:28


Hoe veiligheid en natuur samengaan

De Deltawerken

Misschien heeft hij wel een noordse woel-

Na de watersnoodramp van 1953 werd een groot deel van de Zeeuwse en Zuid-Hollandse zeearmen

diertje is Tiengemeten zelfs opgenomen als

afgesloten met de Deltawerken. Goed voor veiligheid en economie, maar, zo bleek al snel, slecht

beschermd gebied in de Europese Habitat-

voor de natuur. Dertig procent van het Nederlandse getijdengebied ging verloren. Gelukkig is het

richtlijn.

muis in het vizier, want die komt hier bij tientallen voor. Dankzij dit zeldzame zoog-

tij langzamerhand gekeerd.

Eb en vloed Door de Deltawerken verdwenen de getijden. Slikken en zandplaten die

Op de buitendijkse westpunt, waar de

bij eb droogvielen en bij vloed onder water liepen, kalfden af. Het zoute

natuur de baas is, is het eiland misschien

water werd zoet. De afsluiting van het Haringvliet in 1970 laat goed zien

wel op zijn mooist. In de nazomer zijn de

wat voor gevolgen dit had. Het water werd er langzaam zoet en de vis-

Blanke Slikken een grote gele zee van gul-

sen die er paaiden, konden niet meer terug naar zee en stierven. Een

denroede, met hier en daar een grote wilg.

deel van de zoetwatervissen kwam bij het spuien in de zoute Noordzee

Schotse hooglanders staan wat te rusten

terecht en ging ook dood.

onder een eenzame boom vlakbij een kreekje. Op den duur zullen ze over vrij-

Men trok lering uit de negatieve ervaringen. Om te voorkomen dat slik-

Zeeanemoon

wel het hele eiland grazen en met hun

ken en schorren zouden verdwijnen, kwam in de Oosterschelde geen

begrazing paden, open plekken, ruigtes

gesloten dam, maar een stormvloedkering. De getijdenwerking bleef

en bosjes maken. Op de slikken groeien

hierdoor grotendeels bewaard en de ondiepe gedeelten van de Ooster-

moerasmelkdistel, late guldenroede, harig

schelde, waar de meeste bodemdieren leven, zijn tijdens eb nog steeds

wilgenroosje, spindotterbloem en de zout-

bereikbaar voor vogels die voedsel zoeken.

minnende plant heemst.

Om het evenwicht te herstellen in zeearmen die helemaal afgesloten

In de verte zie je het land langzaam over-

zijn, zijn er sinds 1985 een aantal natuurontwikkelingsprojecten opgezet. Een van die projecten bestaat uit het creĂŤren van geleidelijke over-

Stormvloedkering

gaan in water. Zeilbootjes varen voorbij. Dit ruige landschap geeft een voorproefje

gangen tussen zout en zoet water door bijvoorbeeld dijken door te

van hoe het zuiden en westen van Tien-

steken of zout water binnen te laten via sluizen. Binnendijks ontstaat nu

gemeten er over een tijdje uit gaan zien.

nieuwe natuur voor planten en dieren die bĂşitendijks onder druk staan.

Precies op de plek waar de zuidelijke dijk

Na uitvoerig onderzoek is ook besloten is de Haringvlietsluizen lang-

het in 1953 begaf, wordt hij in 2007 door-

zaam steeds verder open te stellen. Het water wordt weer zouter en

gestoken. Het metersbrede gat vormt het

de getijdenwerking herstelt zich. Zoetwatervissen verdwijnen, maar de

begin van een kreek die over het eiland naar het westen loopt. Daarmee krijgt het

oorspronkelijke brakwatervissen komen waarschijnlijk terug. Voorlopig staan de sluizen op een kier. 118

Slangster

getij in het Haringvliet weer grip op het

Natuurmonumenten

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 118

16-01-2006 13:23:48


eiland. Dat is heel belangrijk, want daar-

Stilte

NORA’S THEETUIN

mee wordt Tiengemeten onderdeel van

Terwijl het eiland wordt teruggegeven aan

Vlak bij de pont naar Tiengemeten ligt Nora’s Theetuin,

de nieuwe deltanatuur.

de natuur, wordt het tegelijk ook toegan-

een mooi punt om de wandeling te beginnen (of te

kelijker gemaakt voor natuurliefhebbers.

eindigen). In de bloementuin serveert gastvrouw Ellen

De werking van eb en vloed laat uitge-

Tiengemeten ligt onder de rook van

verschillende soorten Engelse thee met zelfgebakken

strekte rietvelden, ruigten en kleine kreken

Rotterdam en is een oase van rust in het

scones en andere lekkernijen. Ook koffie, zelfgemaakte

ontstaan. Op de droogvallende bodems van

drukke Zuid-Holland. Als onderdeel van

jam, pannenkoeken en goedgevulde soepen staan op

dit deel van het eiland, ‘Wildernis’, kunnen

het natuur- en recreatieproject worden vijf

de kaart. Bij minder mooi weer kun je terecht in de

spindotterbloem, moeraskers en riet kiemen.

uitzichtpunten gerealiseerd. Ook komt er

overdekte serre aan de zijkant van het huis.

En daar komen weer allerlei vogels op af,

een uitgebreid netwerk aan wandelpaden,

zoals de waterral en misschien zelfs een

een natuurinformatiecentrum, een klein

Nora’s theetuin

roerdomp. Ook de bruine kiekendief broedt

kampeerterrein voor tenten en een passan-

Oslostraat 2 | 3267 LC Goudswaard (Nieuwendijk) |

hier. In het voorjaar nestelen zich op deze

tenhaven voor de pleziervaart. Zelfs op

T 0186 - 66 26 31

Blanke Slikken ongeveer tweehonderd paar

dagen dat er veel toerisme is, zal het eiland

blauwborsten. Dit is bijzonder veel, want

door zijn ruimte en ongereptheid een aan-

deze moerasvogel is zeldzaam in Nederland.

gename rust, stilte en weidsheid uitstralen.

Top 5 van gebieden met natuurontwikkeling 1 > Tiengemeten, in het Haringvliet

te graven, wordt de geleidelijke overgang van water naar dijk hersteld

Door de dijk van dit bijzondere vogeleiland op één plek door te steken

en keren de vroegere rietvelden terug.

en de lagere delen verder uit te diepen, krijgen eb en vloed weer grip op het eiland. Een paradijs voor watervogels en ganzen.

4 > Maasuiterwaarden, in Noord-Brabant Oude stroomgeulen worden uitgegraven en nevengeulen aangelegd.

2 > Beekbergerwoud, op de Veluwe

Bever en kwartelkoning keren terug in het mozaïek van meanderende

Precies op de plek waar het laatste oerbos van Nederland in 1870 werd

kreken, moerasland en ooibossen.

gekapt, herrijzen nieuw natte loofwouden - een zeldzaam bostype in Nederland. Met bomen die hier van oorsprong thuishoren én nog

5 > Grensmaas, in Zuid-Limburg

steeds groeien, zoals zwarte els en zomereik.

Door de rivier de ruimte te geven en konikpaarden en Galloways de oevers te laten begrazen, wordt de natuur steeds ‘natuurlijker’. Dichte

3 > Zwaakse Weel, in de zak van Zuid-Beveland

wilgenbossen, voedselrijke plassen, oevermoerassen en stroomdalgras-

Door landbouwgrond langs deze oude getijdengeul aan te kopen en af

landen wisselen elkaar af. Het Natuurboek

NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 119

119

13-01-2006 09:46:37


Hoofdstuk 4

LANDGOED & BUITENPLAATS waar sierlijke lanen leiden naar statige huizen

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 126

13-01-2006 09:53:19


NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 127

05-01-2006 10:29:46


LANDGOED & BUITENPLAATS

Inleiding

Ontmoeting van natuur en cultuur Landhuizen op de buitenplaatsen in ’s-Graveland, boerderijen op landgoed Hackfort, het Zeeuwse Slot Haamstede; in de natuurgebieden van Natuurmonumenten zijn veel historische gebouwen te vinden. Veel buitenplaatsen en landgoederen hebben parkachtige tuinen en bossen; ideaal voor een mooie én interessante wandeling door de tijd. De vroegere bewoners van buitenplaatsen

stijl mochten blijven, zoals de lanen en

landgoederen en buitenplaatsen in haar

en landgoederen - vaak adel, rijke koop-

zichtassen, de rest kreeg een meer ronde

bezit. De variatie is groot: van kleine,

lieden en bestuurders - wilden hun tuinen

belijning. In het vervolg sierden pittoreske

bescheiden buitenplaatsen tot uitgestrekte

graag volgens de laatste trends inrichten.

doorkijkjes, kronkelende paden en verras-

landgoederen omgeven door parkbossen

Zo was in de zeventiende en achttiende

sende waterpartijen de tuinen. Vandaag de

en landbouwgronden. Het boerenbedrijf

eeuw de formele stijl bon ton. Favoriet

dag vinden we nog veel sporen van beide

is traditioneel onderdeel van een land-

waren rechte vormen en lijnen: lange

stijlen terug op buitenplaatsen en landgoe-

goed. Er zijn dan ook vaak mooie oude

bomenlanen en statige vijvers met sym-

deren. Wie goed om zich heen kijkt tijdens

boerderijen te vinden in de buurt van

metrisch gevormde tuinen. Deze liefde

een wandeling door de tuinen of parken zal

landhuizen. In ’s-Graveland op de buiten-

voor symmetrie verdween eind achttiende

veel van deze stijlkenmerken herkennen.

plaats Boekesteyn is een van die boerderijen verbouwd tot bezoekerscentrum van

eeuw. Toen kwam de landschapsstijl in

128

zwang en voerde de romantiek de boven-

Middeleeuwse torens

Natuurmonumenten, dat zeker een bezoek

toon. Sommige elementen van de formele

Natuurmonumenten heeft zo’n vijftig

waard is. Het gros van de landgoederen en

Natuurmonumenten

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 128

03-01-2006 17:21:57


Kleurenpracht Buitenplaatsen en landgoederen zijn in alle jaargetijden prachtig, maar vooral in het vroege voorjaar is een wandeling zeker aan te raden. Dan bloeien namelijk krokussen, sneeuwklokjes, bostulpen, narcissen en winterakonieten. Deze stinsenplanten kwamen oorspronkelijk niet in Nederland voor en waren dus in de hoogtijdagen van de buitenplaatsen behoorlijk exclusief. Dit maakte de planten geliefd bij de landgoedeigenaren, die ze veelvuldig lieten aanplanten in hun parken.

Formele stijl -

lange zichtassen en rechte lanen

-

recht(hoekig)e grachten, vijvers en andere waterlopen

-

symmetrische aanleg tuinen en buitenplaatsen

-

landgoederen waarbij nog onderdelen van deze stijl te herkennen zijn: Eerde, Nijenburg, Slotplaats

Landschapsstijl -

slingerende paden door bos en weiland

-

verrassende uitzichten en doorkijkjes

-

speelse waterpartijen en kunstmatige heuvels

-

landgoederen met parken in deze stijl: Schaep en Burgh, Gooilust, Colckhof, Hackfort

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 129

30-01-2006 17:03:55


1

2

3

In alle jaargetijden zijn de landgoederen en buitenplaatsen prachtig

4

6

5

130

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 130

7

8

13-01-2006 10:04:03


buitenplaatsen is aangelegd in de laatste

huis weggaat, hoe meer de natuur de vrije

in de parken hebben een, soms nieuwe,

vier eeuwen. Maar sommige, waaronder

hand krijgt. De statige bomenlanen zijn

functie. In de ijskelder op Schaep en Burgh

Slot Haamstede en het Gelderse kasteel

een paradijs voor spechten en in de schrale

in ’s-Graveland, waar vroeger blokken ijs

Hackfort, hebben een middeleeuwse

bermen gedijen paddenstoelen goed.

werden opgeslagen, overwinteren tegen-

oorsprong. De torens herinneren aan de

Een belangrijk doel van Natuurmonumen-

woordig vleermuizen en op de tuinmuur

tijd waarin kastelen nog verdedigbaar

ten is de landgoederen en buitenplaatsen

van Slot Haamstede groeien bijzondere

moesten zijn. Later zijn deze gebouwen

intact te houden. Want het zou spijtig zijn

muurplanten zoals de steenbreekvaren.

aangepast aan de tijdgeest. Een deel van

als deze gebieden versnipperd zouden ra-

Natuurmonumenten laat landgoederen en

Slot Haamstede kan bezichtigd worden;

ken en de oorspronkelijke aanleg verloren

buitenplaatsen floreren. Zo kunnen mens

zo kun je een kijkje nemen in de ridderzaal

zou gaan. De samenhang tussen het land-

én dier er optimaal van profiteren.

en ervaren hoe de bewoners destijds leef-

huis, het park en de omliggende landerijen

den. De middeleeuwse toren van Hoeve

met boerderijen is immers groot. Niet al-

Lichtenberg bij Maastricht verviel tot een

leen in cultuurhistorisch opzicht: door de

ruïne, maar de robuuste, dikke muren zijn

aanwezigheid van oude bomen, vijvers,

nog altijd te bewonderen. De woontoren

houtwallen, akkers en weilanden is er

kan beklommen worden. De inspanning

plaats voor veel soorten planten, dieren

wordt beloond met een schitterend uitzicht

en insecten. Van ijsvogels, boompiepers

over het Maasdal. Helaas zijn niet alle

en bosuilen tot hermelijnen, reeën en de

landhuizen en kastelen opengesteld voor

kleine vuurvlinder. Ook oude bouwwerken

het publiek, omdat ze bewoond zijn of verhuurd worden aan bedrijven. Maar ook op afstand zijn ze prachtig om te zien.

WAT IS ER TE DOEN EN TE ZIEN? Op landgoed Oude Buisse Heide in Noord-Brabant woonde de bekende schrijfster Henriëtte Roland Holst. Natuur-

Paradijs voor dieren en planten

monumenten heeft een speciale wandelroute uitgegeven, waarbij aan de hand van haar gedichten het landgoed

Natuur en cultuur gaan op de landgoede-

uit haar tijd weer tot leven komt. Op de Slotplaats in Friesland vindt u een sfeervol theehuis, waar u na een wan-

ren goed samen. In het beheer van de

deling door de bossen van het landgoed kunt uitrusten. Leuk is het recentelijk gerenoveerde Grootvaders Huisje

landgoederen is vaak sprake van verschil-

op landgoed ’t Enzerinck in de Achterhoek. In 1920 liet de toenmalige landeigenaar voor zijn kleinkinderen dit

lende zones. De omgeving van het landhuis

miniatuurhuisje bouwen om in te spelen.

is meer cultuurrijk en wordt actief onderhouden, maar hoe verder je van het land-

Informatie en activiteiten Praktisch alle parken en bossen van Natuurmonumenten zijn opengesteld voor wandelaars. Bovendien

1. IJsvogel 2. Doorkijkje landgoed Nijenburg 3. Ornament van het toegangshek buitenplaats Gooilust 4. Laantje op landgoed Genhoes 5. Kasteel Hackfort 6. Ornament landgoed Colckhof 7. Sneeuwklokje 8. Ree

worden regelmatig excursies en tuinwandelingen georganiseerd. Gebouwen zijn meestal verhuurd en daardoor niet te bezichtigen. Voor meer informatie over activiteiten kunt u terecht bij de bezoekerscentra of op www.natuurmonumenten.nl. Het Natuurboek

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 131

131

03-01-2006 17:22:35


LANDGOED & BUITENPLAATS

Rododendrons in ’s-Graveland

Flaneren langs buitenplaatsen Een prachtig gezicht: de statige

instantie zetten ze er alleen boerderijen

landhuizen van ‘s-Graveland. En niet

neer, maar het buitenleven beviel zo goed,

alleen de eeuwenoude villa’s zijn een

lieten bouwen. De meeste van deze buiten-

lust voor het oog, ook de tuinen en

plaatsen, waaronder Boekesteyn, Schaep

parken met bomenlanen, vijvers en

Natuurmonumenten.

rododendrons trekken veel natuurliefhebbers.

dat de Amsterdammers er kapitale villa’s

en Burgh en Gooilust, zijn nu in bezit van

Parklandschap Over de buitenplaatsen zijn diverse wandelroutes uitgezet, variërend van korte

De buitenplaatsen zijn aangelegd op de

rondwandelingen tot een route van 16

overgang tussen het natte Vechtplassen-

kilometer door het hele gebied. Het is zelfs

gebied en de schrale zandgronden van de

mogelijk om in de buurt van het bezoe-

Utrechtse Heuvelrug. In de eerste helft

kerscentrum door te steken richting

van de zeventiende eeuw kregen vooraan-

Ankeveen en de tocht langs de plassen te

staande Amsterdammers toestemming

vervolgen. Tijdens het wandelen valt veel

deze woeste grond te ontginnen. In eerste

te zien. Om te beginnen op buitenplaats

1. Rododendrons. Op de achtergrond is het koetshuis van Schaep en Burgh te zien.

132

Natuurmonumenten

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 132

1

13-01-2006 10:10:57


NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 133

13-01-2006 10:11:10


Slangenmuur Grenzend aan de grote vijver van Schaep en Burgh staat een originele slangenmuur uit 1730. Deze lange, kronkelende muur ligt op het zuiden en warmt daardoor snel op. Door de slingerende vorm ontstaan luwtes met een warm klimaat. Oude fruitrassen zoals sterappel, notarisappel, abrikoos, perzik, vijg en moerbei voelen zich hier thuis en rijpen sneller door de warmte. Zo konden de bewoners van de buitenplaatsen maandenlang genieten van verse vruchten. Op Schaep en Burgh is behalve de slangenmuur ook een ander oud bouwwerk te vinden. Verscholen tussen de bomen en het struikgewas ligt de ijskelder. In de negentiende eeuw kon men hierin stukken ijs tot de zomer bewaren, waarmee bijvoorbeeld etenswaren werden gekoeld. De kelder heeft nu een nieuwe, belangrijke

1

functie gekregen als overwinteringsplek voor vleermuizen.

134

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 134

2

3

13-01-2006 10:16:24


Schaep en Burgh. Hier staat een originele

vijver heen loopt, heb je hier en daar mooi

slangenmuur: een slingerende muur waar-

uitzicht op het landhuis. Zocher heeft ook

tegen oude fruitrassen groeien. Vanaf deze

de biljartzaal, beter bekend als het Capi-

RODODENDRONVALLEI

plek loop je zo de tuinen van Schaep en

tool, ontworpen.

Een aanrader is de rododendronvallei op

Burgh in. In het begin waren de parken

Een rechte sloot vormt de scheidslijn tus-

Gooilust. Vooral in mei is een wandeling langs

van de ’s-Gravelandse buitenplaatsen inge-

sen de buitenplaatsen. Steek het bruggetje

het slingerende pad omzoomd door bloeiende

richt volgens de formele stijl: veel strakke

over en je bent op Boekesteyn. De naam

rododendrons en azalea’s een feest van kleu-

lijnen en geometrische vormen. Overblijf-

van dit landgoed verwijst naar de vele

ren en geuren. Ook buiten het bloeiseizoen is

selen hiervan zijn de statige bomenlanen

oude beuken op het terrein: ‘boek’ is na-

veel te zien. Van magnolia’s en sierkers tot

achter Boekesteyn en Schaep en Burgh die

melijk een oud woord voor beuk. Het

bomen in herfsttooi. Wees niet verbaasd men-

recht het bos in lopen. Dit zijn zichtlijnen

noordelijke deel van deze buitenplaats be-

sen achter schildersezels te zien zitten: lokale

met een prachtig uitzicht op de villa’s.

staat uit parkbos, de zuidelijke helft vooral

kunstenaars schilderen regelmatig op de bui-

Aan het begin van de negentiende eeuw

uit weilanden en akkers. In het bos zijn

tenplaatsen en de rododendrons zijn favoriet!

maakten de strakke belijningen plaats voor

een paar vijvers aangelegd. Door de vele

slingerpaadjes, ronde vijvers en glooiende

oude loofbomen leven op Boekesteyn, net

weiden met boomgroepen. Wie goed kijkt,

als op de andere buitenplaatsen, vogels

Noordereinde 54b | 1243 JJ ’s-Graveland |

ziet beide stijlen in het landschap terug.

zoals de bosuil, zwarte specht en kleine

T 035 - 656 30 80 | www.natuurmonumenten.nl

Bezoekerscentrum ’s-Graveland

bonte specht. Ook reeën, vossen en eekTuinontwerp

hoorns voelen zich thuis in dit landschap.

Voor het park van Schaep en Burgh werd rond 1820 tuinarchitect J.D. Zocher jr.

Gooilust

ingeschakeld. Hij zorgde ervoor dat een

Een paar kilometer verderop ligt Gooilust.

rondwandeling in de tuin een belevenis

Deze buitenplaats heeft een indrukwek-

werd. En dat is het nog altijd. De vijver

kende verzameling exotische bomen en

werd zodanig ontworpen dat waar je ook

struiken. Maar ook de inheemse bomen

staat, je nooit alle oevers kunt zien. Zo lijken de vijver en het omliggende landschap erg uitgestrekt. Als je om de

Aha? Aha! De vroegere eigenaar Frans Blaauw vestigde rond 1900 zijn wereldberoemde dierentuin op Gooilust. Ook veel van de exotische planten en bomen zijn door hem aangeplant. In weides liepen bizons en gnoes rond en in de

1. Hommel op rododendron 2. De altijd groene rododendrons langs de slingerende vijvers benadrukken de lijnen van de landschapsstijl. Ze zijn zo aangelegd dat het net lijkt alsof het water steeds om een bocht weg stroomt. Zo versterken ze de suggestie dat het landschap erg uitgebreid is. 3. Het Capitool is oorspronkelijk een biljartkamer.

vijvers flaneerden flamingo’s. Een van de weides achter het landhuis waar nu paarden en koeien grazen is begrensd door een ‘aha’. Dit is een afscheiding die bestaat uit een droge greppel met aan een zijde een muur, die vanuit het landhuis niet zichtbaar is. Dat wekte de indruk dat het vee tot aan het huis kon komen. Eenmaal ontdekt hoe de constructie in elkaar steekt, zijn de ‘aha’s’ niet van de lucht. Het Natuurboek

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 135

135

03-01-2006 17:23:17


zijn schitterend: zo is de oprijlaan omgeven

speciale wandelroute ‘Door het bos de

SIERTUIN

door torenhoge en eeuwenoude beuken,

bomen zien’ een aanrader.

Een juweeltje is de siertuin van Gooilust. Hier worden allerlei

afgewisseld met jonge aanplant. Als je door

planten en bloemen gekweekt die vroeger op de buitenplaat-

het park loopt, kom je vanzelf allerlei bij-

De bomen van de ‘s-Gravelandse buiten-

sen voorkwamen. Zo is goed te zien hoe rijk de beplanting

zondere bomen tegen. Bijvoorbeeld de

plaatsen behoren tot de oudste en dikste

ooit was. De tuin is een oase waar de zintuigen door de vele

apenboom vlakbij de villa. Opvallend zijn

van Noord-Holland. De stam van sommige

kleuren, geuren en vormen worden geprikkeld. Naast inheem-

de stekelige takken van deze Zuid-Ameri-

beuken op de weilanden achter Schaep en

se gewassen zoals oude appelrassen en kweeperen, zijn er

kaanse boomsoort. Of neem de vaantjes-

Burgh vertoont uitgezakte ribbels door het

ook veel exotische planten en bomen te vinden, waaronder

of zakdoekenboom die in de bloeitijd vol

enorme gewicht. Een deel van de stokoude

de ginkgo en de bonte tulpenboom.

witte bladeren hangt. Die lijken van een

bomen is zo’n tweehonderd jaar oud en

afstand net zakdoekjes. Ook heel bijzonder

aan het einde van zijn levensloop. Natuur-

De siertuin is geopend van 1 maart tot 1 december,

is het zogenoemde sterrenbos: een geome-

monumenten grijpt zo min mogelijk in.

op dinsdag- en zaterdagmiddag van 13.00 tot 16.30 uur.

trisch aangelegd stuk bos in de vorm van

Alleen als vallende takken gevaar opleve-

Meer informatie op www.natuurmonumenten.nl

een ster. De kaarsrechte paden komen alle-

ren voor publiek worden ze afgezaagd.

maal uit op de ronde vijver in het midden.

Oude bomen hebben veel holten die on-

Voor wie de bijzondere boomsoorten van

derdak bieden aan bosuilen, holenduiven,

Gooilust van dichtbij wil bekijken, is de

kauwen, spechten en vleermuizen.

Top 5 van gebieden met grote grazers 1 > ’s-Gravelandse Buitenplaatsen, bij Hilversum

begraasde weiden komen kruiden voor, zoals pinksterbloem, dotter-

Op landgoed Boekesteyn staan Nederlandse trekpaarden en lakenvel-

bloem en kruipend zenegroen.

der runderen in de weilanden. Het zijn selectieve grazers, wat een gevarieerde begroeiing oplevert met veel bloemen.

4 > Nationaal Park Dwingelderveld, in Drenthe De Dwingelose Heide en de Kraloërheide vormen het grootste aaneen-

2 > Nationaal Park de Sallandse Heuvelrug, in Overijssel

gesloten vochtige heidegebied in Noordwest-Europa. Om de heide te

In het natuurgebied Sprengenberg van Natuurmonumenten leeft een

onderhouden zijn runderen en Drentse heideschapen uitgezet.

van de laatste populaties korhoenders van West-Europa. Schotse hooglanders grazen er in het bos.

5 > Planken Wambuis, Zuidwest-Veluwe Dit uitgestrekte gebied is begroeid met heide en bos. Hier grazen ree

3 > Dal van Ruiten A, in het zuidoosten van Groningen

en edelhert, maar ook New Forest pony. Vaak zijn ze te zien op open

Langs het riviertje Ruiten A ligt een landschap van hooggelegen akkers

plekken: een prachtig gezicht.

en boomweiden waarin lakenvelder runderen grazen. In deze extensief 136

Natuurmonumenten

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 136

03-01-2006 17:23:25


Klik, klik, klik... De natuur is een dankbaar onderwerp om op de kiek te zetten. Maar vaak zien je foto’s er lang niet zo spannend uit als de werkelijkheid is. Vijf tips om de natuur vast te leggen, zodat je er thuis nog lang van kunt nagenieten. TIP 1:

Rechte horizon

Anders loopt de vijver leeg of valt de boom om. TIP 2:

Diepte

Door een tak of koe op de voorgrond van een landschap wordt het effect van diepte versterkt. Of ga bijvoorbeeld tussen wat hoger gras liggen, met zo’n grassprietje op de voorgrond van een landschap wordt het beeld veel dynamischer. TIP 4:

Standpunt

Probeer eens een ander standpunt. Ga bijvoorbeeld liggen, op je hurken zitten of ergens op staan, of klim in een boom!

TIP 3:

Aansnijden

Aansnijden is vaak spannender, voorwerpen hoeven niet per se helemaal in beeld.

TIP 5:

Inzoomen

Hoe dichtbij kun je gaan? Detailopnames zijn een welkome afwisseling.

natuurboek

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 137

137

16-01-2006 11:34:12


NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 138

13-01-2006 10:48:41


LANDGOED & BUITENPLAATS

Logeren bij de boer op landgoed Hackfort

Wandelen door een tastbaar verleden In de bossen bij het Gelderse Vorden

terug. De moestuin en de boomgaard trou-

adellijke families, de Van Hackforts en de

ligt landgoed Hackfort. Centraal in

wens ook. Willem Regtop, boswachter van

Van Westerholts. Portretten van vroegere

Natuurmonumenten leunt op een houten

generaties sieren de muren van de concert-

dit cultuurlandschap ligt kasteel

bruggetje over de Baakse beek. “O krinke-

kamer van het kasteel. Ze kijken serieus,

Hackfort. In deze omgeving kun je

lende winklende waterding, met ’t zwarte

maar tijdens concerten die Natuurmonu-

kabotseken aan, wat zie ik toch geren uw

menten hier organiseert, schijnen ze iets

logeren of kamperen bij de boer.

kopke flink, al schrijvend op ’t waterke

van een glimlach rond de mond te krijgen.

En na het rapen van de eieren of

gaan!” declameert hij de negentiende-

De laatste telgen uit dit geslacht waren

eeuwse dichter Guido Gezelle, terwijl hij

Arend baron van Hackfort van Westerholt

het spelen in het hooi kun je op

het ballet van ‘schrijverkes’ en schaatsen-

en zijn drie zussen. Alle vier bleven kin-

pad om de om geving te verkennen.

rijders in de beek volgt. “Even wachten op

derloos. Toen de laatste barones in 1981

een zonnestraal”, zegt hij. “Dan komt ook

overleed, viel het landgoed toe aan Na-

de weidebeekjuffer tevoorschijn. Daar heb

tuurmonumenten. Baron Arend had in het

je trouwens de drijvende egelskop.”

testament van de familie bepaald dat het

Twee stoere torens herinneren aan de

landgoed met al zijn boerderijen en lande-

burcht die landdrost Gerrit van Hackfort in de veertiende eeuw liet bouwen. Op

Biologisch boeren

rijen op 730 hectare grond voor altijd één

tekeningen staan grachten en poortge-

De Baakse beek stroomt door het landgoed

geheel moest blijven. Voor boerderijen

bouwen die in de loop der eeuwen zijn

Hackfort, in de bossen van Vorden. Het

waarvan de pacht afloopt en de boer met

verdwenen, net als de boskamers in het

kasteel op het landgoed is vanaf de veer-

pensioen gaat, worden nu biologische

parkbos rond het kasteel. Maar die komen

tiende eeuw in bezit geweest van twee

boeren gezocht. Soms krijgen boerderijen Het Natuurboek

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 139

139

03-01-2006 17:23:47


De kracht van water Water is een oneindige bron van energie. Bij waterkracht wordt vaak gedacht aan grote stuwdammen en meren, maar ook in het vlakke Nederland wekken we energie met water op. Tot ver in de achttiende eeuw was waterkracht, naast windkracht en spierkracht van dier en mens, zelfs de voornaamste bron van energie.

Hoe werkt een watermolen? Bij een klassieke watermolen valt het beekwater omlaag en dat brengt een schoepenrad in beweging. Dat rad zet een horizontaal geplaatste as in werking, die vervolgens een werktuig aandrijft. Zoals een houtzaag of grote molensteen om meel mee te malen. Wordt de as gekoppeld aan een generator, dan kan er bovendien elektriciteit worden opgewekt. Dat werkt ongeveer hetzelfde als een ďŹ etsdynamo.

Natuurstroom In Nederland staan 108 oude watermolens. Zo’n honderd jaar geleden maalden ze allemaal graan, zaagden hout, sloegen olie uit zaden en maakten papier. Een stuk of tien van die oude molens kunnen tegenwoordig elektriciteit opwekken. Zoals de mooie zevende-eeuwse watermolen bij kasteel Hackfort in Gelderland. Sinds hij in 1998 weer in gebruik is, wordt er elke zaterdag net als vroeger graan mee gemalen. In de oude maalstoel zit nu een generator die genoeg stroom voor tien huishoudens kan maken. 140

Natuurmonumenten

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 140

1

2

13-01-2006 10:57:10


een nieuwe bestemming. Op het landgoed

Natuurmonumenten worden gereconstru-

is de eerste zorgboerderij in gebruik geno-

eerd, waren met elkaar verbonden door

men, waarvan de bewoners met hun zorg-

lanen van lindebomen. Toen de bramen-

ouders meehelpen op het land.

struiken waren weggehaald, schoten salomonszegel en bolgewassen zoals narcis

Boskamers

spontaan op uit de grond.

Het kasteel, het koetshuis en de drie eeuwen oude watermolen en sluis zijn geresfig. 1.

taureerd. De molen wordt weer gebruikt

Gewone salomonszegel Polygonatum multiflorum

om graan te malen. Als de sluis in de beek wordt opengezet, begint het rad van de molen te draaien en wordt het graan op een eeuwenoude manier gemalen tussen molenstenen. De beek en het rad leveren meer energie dan voor het malen nodig is. Alle restenergie wordt afgevoerd naar energiebedrijf Nuon dat ook andere milieuvriendelijke projecten is gestart op het landgoed, waaronder verwarming van fig. 2.

schuren door aardwarmte. De beurt is nu

Bleke klaproos Papaver dubium

aan het parkbos rond het kasteel. Zoveel illustraties als er zijn van het huis, zo weinig is er bekend van de tuin. Maar nadat de meeste woekerende bramenstruiken

fig. 3.

Korenbloem Centaurea cyamus

waren weggehaald, kwam de structuur van de vroegere tuin bloot te liggen. Hier waren voorheen ‘boskamers’ van berken,

DOEN OP HACKFORT

eiken en sparren waar de kasteelheren in

Iedere zaterdag malen molenaars graan in de watermolen. Op

vroeger tijden fazanten voor de jacht hiel-

het landgoed zijn vier wandelroutes uitgezet. Ook organiseert

den. De kamers, die met veel geduld door

Natuurmonumenten wandelingen met de boswachter, kinderwandeltochten op het landgoed en concerten en diners in het kasteel. In de omgeving van Vorden kunt u heerlijk fietsen.

1. Naast veel boerderijen staat een bakhuisje. Hierin werd vroeger het brood gebakken. 2. De toren van kasteel Hackfort dateert uit de veertiende eeuw.

Alle activiteiten en routes van Hackfort staan op www.natuurmonumenten.nl Het Natuurboek

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 141

141

13-01-2006 10:57:30


Vuurrode klaprozen

boomgaard krijgt nieuw leven ingeblazen.

Achter een houtwal ligt een donker bos.

De roodbonte koe die er graast, krijgt dan

Hier houdt zich de das op. Die was sinds

gezelschap van oudhollandse rassen zoals

de Tweede Wereldoorlog niet meer gesig-

de lakenvelder.

LOGEREN BIJ DE BOER In de omgeving van Vorden zijn zo’n twaalf boerderijen waar

naleerd, maar liet zich zo’n vijftien jaar geleden plotseling weer op Hackfort zien.

Ook de Baakse Beek zal door Natuurmo-

Voorbij het bruggetje over de beek ligt

numenten in volle glorie worden hersteld.

een akker die volstaat met korenbloemen

Vroeger trad de beek soms buiten zijn

en vuurrode klaprozen. Het pad loopt door

oevers bij overvloedige regenval. De ge-

naar de vroegere moestuin die sinds kort

meente besloot om over het landgoed een

weer de tomaten en andijvie levert voor

tweede beek te graven. Baron Arend

de nieuwe bewoners van het kasteel. De

stemde daarmee in op voorwaarde dat alle

oude broeibak wordt gerestaureerd en

grond bewaard zou blijven. Hij wilde op

daarna weer gebruikt voor het zaaien en

ieder willekeurig moment deze nieuwe

opkweken van groenten. Ook de boom-

kunstmatige waterloop kunnen dempen.

gaard wordt aangepakt. Nu staan er nog

Die plannen liggen er nu. De echte Baakse

een paar verloren appelbomen, maar de

Beek mag weer een wilde beek worden.

u kunt kamperen bij de boer, waarvan kampeerboerderij ’t Boshuis tegen landgoed Hackfort aanligt. Ook zijn er rond Vorden zo’n vijf adressen voor Bed & Breakfast bij boerderijen.

Meer informatie VVV Vorden | Kerkstraat 1b | 7251 BC Vorden | T 0575 - 55 32 22

Top 4 van gebieden met bijzondere boerderijen 1 > Hackfort, Achterhoek

3 > Eerder Achterbroek, Eerde

Tussen de weiden en akkers liggen authentieke Achterhoekse boerde-

Alsof de tijd heeft stilgestaan. Een tocht langs de traditionele Saksische

rijen. Vaak met half rieten en half pannen dak, en soms met vrijstaan-

boerenhoeven in dit typische kampenlandschap laat zien hoe Salland

de bakhuisjes, putten en hooibergen.

er zestig jaar geleden uitzag.

2 > Oldenaller, Noordwest-Veluwe

4 > Velhorst, Achterhoek

Elf Veluwse boerderijen op dit landgoed - waaronder Deuverden en

Naast het landhuis van dit zeventiende-eeuwse landgoed staat een

Klein Oldenaller - zijn in Gelderland verkozen tot boerderij van het

150 jaar oude Saksische boerderij die nog steeds in gebruik is, met

jaar. De andere boerderijen zijn minder groot, maar minstens zo mooi

verschillende opstallen en een vierroedige kapberg. De luiken zijn,

met hun rieten daken plus wolfskap, schaapskooien, oude veestallen,

net als de andere boerderijen op het landgoed, geschilderd in de oor-

bakhuisjes en/of hooibergen.

spronkelijke kleur van de Velhorst: rood met groen.

142

Natuurmonumenten

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 142

24-01-2006 14:41:10


Bouw je eigen vogelvilla Geef vogels een huis in je eigen tuin! Want wat is er nu leuker dan nestelende vogels observeren vanuit je luie stoel? Je eigen vogelvilla kun je makkelijk zelf bouwen. Door verschillende kasten met vlieggaten in verschillende grootten te maken, trek je diverse vogels aan.

1

2

3

1. Koolmeeskastje. Ook geschikt voor: pimpelmees, spreeuw en bonte vliegenvanger. 2. Pimpelmeeskastje. Ook geschikt voor: zwarte mees, matkop, glanskopmees. 3. Bosuilenkast. Het heeft alleen zin om een bosuilenkast in de tuin te hangen als er een park in de buurt is, of als je in een buitenwijk woont.

TIPS Hang de villa(‘s) in februari op. Dan weten de vogels ze alvast te vinden. Hang de nestkast niet in de volle zon. Hang nestkasten van dezelfde soort ten minste 10 meter uit elkaar. Laat de opening naar het oosten wijzen en houd de villa dagelijks in de gaten: komt er al wat in?

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 143

03-01-2006 17:24:07


LANDGOED & BUITENPLAATS

Ontdekkingstocht op landgoed Eerde

Glooiende akkers en historische boerderijen Een statig landhuis met een deftig

rende landgoed van ruim 1600 hectare

zoals de boomklever en de holenduif, niet

parkbos, oude historische boerde-

telde meer dan twintig boerderijen. Het

te verjagen, worden de laanbomen niet in

parkbos bij het kasteel is typerend voor de

ĂŠĂŠn keer vervangen, maar laan voor laan.

rijen, lieflijke doorkijkjes, glooiende

tijd waarin het werd aangelegd: een sym-

akkers en weilanden met houtwal-

metrisch ingerichte baroktuin. Kaarsrechte

Van roofridder tot scholieren

beuken en eiken staan aan weerszijden van

Landgoed Eerde heeft in de afgelopen

len. Ontdek de vele gezichten van

de lange oprijlaan. Halverwege de oprijlaan

eeuwen een aantal bijzondere bewoners

landgoed Eerde bij Ommen en ervaar

loopt een dwarslaan die het parkbos in vier

gehad. Berucht was roofridder Evert van

vakken verdeelt. Elk vak heeft zijn eigen

Essen, die in de veertiende eeuw tot in

al wandelend of fietsend de rijke

patroon en kenmerken. Zo is er een vak

de verre omtrek van het landgoed werd

cultuurhistorie van dit bijzondere

met een S-vormige vijver en een vak waar

gevreesd. In 1380 liet de bisschop van

de bomen zo geplant zijn dat slingerpaden

Utrecht, die ook landsheer was van Over-

stuk van Nederland.

zijn ontstaan.

ijssel, het kasteel belegeren en brandde hij het roofriddernest plat.

144

In het glooiende Sallandse land tussen

Natuurmonumenten vervangt momenteel

de rivieren de Regge en de Vecht staat

de laanbomen. Oude eiken en beuken ma-

Een recentere bewoner van het landgoed

Kasteel Eerde. In 1715 werd deze statige

ken plaats voor nieuwe. Dit is nodig omdat

was Krishnamurti, de mystieke leider van

edelmanswoning met grachten en een

veel bomen sterven doordat de waterstand

de Internationale Orde van de Ster van het

parkbos gebouwd in opdracht van Johan

in het gebied de afgelopen decennia sterk is

Oosten. In de jaren twintig van de vorige

Werner baron van Pallandt. Het bijbeho-

gedaald. Om vleermuizen en broedvogels,

eeuw bewoonde hij met zijn volgelingen

Natuurmonumenten

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 144

03-01-2006 17:24:20


NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 145

13-01-2006 11:08:16


het kasteel. Later werd het kasteel ver-

Nog steeds worden de schuren gemaakt

huurd aan Quakers, die er een internatio-

van grove houten planken. De boeren die

nale school vestigden. Sinds 1982 is het

hier woonden, pachtten de grond en de

kasteel eigendom van Natuurmonumenten,

huizen van de landheer. Net als de drie

die het kasteel nog steeds verhuurt aan een

boerderijen in het gehucht Eerde, vlakbij

internationale school. Om het schoolleven

het kasteel, hebben de luiken van de hui-

niet te verstoren, zijn het kasteel en de tuin

zen hier dezelfde kleuren als die van het

met daarbij horende oranjerie slechts enke-

kasteel: een gele zandloper op een zwart

le dagen per jaar open voor publiek.

vlak met een donkergroene rand. Mede

1

dankzij het project ‘Herstel Boerenerven’ Het achterland voor de boeren

van Natuurmonumenten hebben de boer-

Een prachtig contrast met het gestileerde

derijen een traditionele uitstraling, met erf-

park bij Kasteel Eerde vormt het boeren-

afscheidingen van ongeverfde eikenhouten

achterland, het Eerder Achterbroek

hekken en gekloofde palen met draad.

(‘broek’ betekent drassig of nat). Salland

Vanaf het pad zijn de boomgaarden met

moet er begin vorige eeuw nog zo hebben

fruitbomen, de bloementuinen en moestui-

uitgezien. De boerderijen in het Eerder

nen te zien. De voorkant van de boerderij

Achterbroek zijn gebouwd tussen 1800 en

is het visitekaartje. Verscholen achter de

1850 en hebben bijna allemaal de monu-

schuur staan de landbouwwerktuigen en

mentenstatus. Vroeger bedekten de arme

de stallen voor het vee.

Het boerenachterland vormt een prachtig

contrast met het kasteelpark

boeren hun daken met stro in plaats van riet. Natuurmonumenten zorgt er tegenwoordig, samen met de bewoners voor dat de historische boerderijen met veel zorg worden onderhouden en in stand blijven.

1. De kleurige wielewaal leeft hoog in de bomen. 2. Op dood hout groeien allerlei paddenstoelen. 3. Kasteel Eerde

BOERENVERZEKERING Kenmerkend voor het kleinschalige hoevelandschap van de Eerder Achterbroek zijn de houtwallen. De bomen werden door boeren niet alleen geplant om akkers en weilanden van elkaar te scheiden. Ze vormden ook een soort verzekering. Bij tegenvallende oogsten kon de boer het hout verkopen. Dunne takjes gingen naar bakkers in de omgeving. Het overige hout kon worden gebruikt voor het onderhoud van de boerderij. Tegenwoordig is de belangrijkste waarde van houtwallen die voor de natuur. Ze zijn ideale schuilplekken voor de vele roofvogels in het gebied als de buizerd en de sperwer. Maar ook zangvogels als de wielewaal en nachtegaal zijn in het voorjaar en in de zomer in de bomen langs de akkers te vinden. 146

Natuurmonumenten

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 146

13-01-2006 11:15:54


Proeven van het platteland Speciaal voor kinderen van zes tot twaalf heeft Natuurmonumenten in de Eerder Achterbroek een natuurpad aangelegd. Kinderen - ĂŠn hun ouders - kunnen hier een leuke route van 2,5 kilometer lopen en onderweg allerlei vragen beantwoorden. Een boekje met de route en de vragen is gratis af te halen bij het Natuurinformatiecentrum Ommen. De rode paaltjes onderweg wijzen de route, nummers markeren de vragen uit het boekje.

Tijdens de wandeling mag een bezoekje aan biologisch melkveebedrijf De Meulenhorst niet ontbreken. Vooral om te proeven van het heerlijke biologische ijs dat de boerin maakt. Leuk is ook dat bezoekers op de boerderij mogen rondkijken. Voor de kinderen zijn er bovendien trekkers en skelters om mee te spelen en er staan picknicktafels om even uit te rusten.

Biologisch melkveebedrijf en ijsboerderij De Meulenhorst | Achterbroekweg 1 | 7731 PN Ommen | T 0546 - 67 13 63

Natuurinformatiecentrum Ommen Hammerweg 59a | 7731 AJ Ommen | T 0529 - 45 07 02 | www.natuurmonumenten.nl

2

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 147

3

Het Natuurboek

147

13-01-2006 11:16:10


Eeuwenoude eiken

met open heidevlaktes tussen de akkers

kunstmest of bestrijdingsmiddelen worden

De kronkelige halfverharde paadjes langs

en weiden. In het Eerder Achterbroek

gebruikt, krijgen akkerkruiden als koren-

de akkers en weiden van het Eerder Ach-

worden nog net als vroeger de hoger

bloem, slofhak en akkerviooltje kans om te

terbroek zijn heel geschikt om te fietsen

gelegen, drogere stukken land gebruikt

bloeien. Ook voor reeën, hazen, fazanten

of te wandelen. Langs de paden staan eeu-

als akkers voor graan. Op de lagere en dus

en dassen is het gebied veilig en aantrekke-

wenoude eikenbomen met grillig gevormde

nattere delen staat vee te grazen. De hek-

lijk. Op het landgoed zijn maar liefst vier

takken. Doordat deze enorme bomen nooit

ken bij de weilanden zijn gemaakt van on-

dassenburchten gesignaleerd. Langs de wan-

gesnoeid zijn, zien ze er heel anders uit dan

bewerkt hout. Op een verweerd hek groeit

delpaden zijn dan ook veel sporen - pootaf-

de doolhofzwam. In de bermen langs de

drukken en latrines - van dassen te vinden.

paden groeit een rijke variatie aan planten,

In de her en der aangelegde poelen en in

zoals het gele sint-janskruid en boeren-

het riviertje de Bevert, dat door Natuurmo-

wormkruid. Doordat op de akkers geen

numenten zijn natuurlijke, kronkelende

hun soortgenoten langs de statige lanen van het kasteel. Het lieflijke landschap is het ene moment bosrijk, dan weer weidser

loop weer terugkreeg, wemelt het van de kikkers. Langs de oevers groeien planten Genieten van het uitzicht bij Steile Oever

zoals dotterbloem en wateraardbei. Wie op

Een bijzondere, verstilde plek vlakbij Kasteel Eerde is Steile Oever. Bij een dode arm van de Regge is het uitzicht

zomeravonden een wandeling maakt over

prachtig. Langs het water staan bijzondere planten zoals koningsvaren. Voor sportieve kinderen is het heerlijk om

het Eerder Achterbroek, wordt verwelkomd

over de smalle paadjes te klimmen en te klauteren.

door een oorverdovend gekwaak.

Top 4 van gebieden met kinderontdektochten 1 > Eerde, bij Ommen, Overijssel

3 > Mentink, bij Winterswijk

Op landgoed Eerde ga je met de boswachter op stap. Aan de hand van

Kinderen van 4 tot 7 jaar doen tijdens een gezinswandeling op land-

spannende opdrachten leer je de waarde van de natuur kennen. Of

goed Mentink allerlei opdrachten. Ze speuren de grond af naar beest-

verken je met een boekje vol doe- en luisteropdrachten het hoeveland-

jes, doen vogels na en het ritselen van bladeren en kijken wat er leeft

schap Eerder Achterbroek.

onder stenen. VVV Winterswijk, T 0543 - 51 23 02.

2 > Boerskotten, in Twente

4 > Geuldal, bij Epen, Limburg

Bij de gezinswandeling ‘Kom ook speuren’ ga je op zoek naar ant-

Spannend is de schatkistspeurtocht ‘Vier je verjaardag in de natuur’.

woorden op tien vragen. Welke dieren maken gebruik van het ecoduct

Zoek met spellen en opdrachten in het prachtige Geuldal de sleutel-

en wie bewonen de poel? En in de Twentse vakwerkschuur kun je

codes van de geheimzinnige schatkist. Recreatieboerderij Tergracht,

uilenballen uitpluizen!

T 043 - 455 27 62.

148

Natuurmonumenten

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 148

24-01-2006 14:44:10


Knutsel een bosfamilie Eikels rapen in het bos is leuk, maar thuis kun je er ook nog leuke dingen mee doen. Knutsel bijvoorbeeld je eigen familie van eikeltjes in elkaar!

Wat heb je nodig?

Wat moet je doen?

eikeltjes

Allereerst maak je het figuur. Daar heb je houten cocktail- of satéprikkers voor nodig. Per familielid

houten cocktail- of satéprikkers

heb je twee eikeltjes nodig: een voor het hoofd en een voor de buik. Buik en hoofd zet je beide aan

schaar

een kant van een prikker vast, zodat de prikker de nek wordt van het poppetje. Met de prikkers kun je

gewoon en inpakpapier

ook armen en benen maken. Met gewoon papier en een viltstift of inpakpapier met allerlei motiefjes

viltstift en verf

kun je mooie kleren maken. Ogen en mond verf je op de hoofdjes. Je geeft ze een flinke bos haar met

engelenhaar of gedroogd gras

bijvoorbeeld engelenhaar of gedroogd gras dat je vastlijmt op het hoofd.

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 149

13-01-2006 11:27:51


NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 150

13-01-2006 11:33:29


LANDGOED & BUITENPLAATS

High tea op de Slotplaats

Kopje thee na de wandeling In het hoge noorden ligt de sfeervolle

meer. De Slotplaats, een boerderij die in

zijn. De geschiedenis van het landgoed is

Slotplaats. Na een stevige wandeling

1818 op het landgoed verrees en in 1922

aan het bos af te lezen. Oorspronkelijk

werd verbouwd tot landhuis, nog wel.

was dit gebied bedekt met heide, maar in

door de bossen kan in het statige

Natuurmonumenten heeft het landgoed

de zeventiende eeuw is begonnen met de

theehuis een kop koffie met huisge-

in 1997 kunnen kopen, dankzij een inza-

aanleg van het bos voor houtproductie en

melingsactie onder haar leden. Sindsdien

jacht. Met als resultaat lange, kaarsrechte

maakte appeltaart of een uitgebreide

is in het kapitale landhuis een theehuis

rijen van voornamelijk naaldbomen.

high tea genuttigd worden. In de

gevestigd. Een bezoek aan de Slotplaats

Natuurmonumenten vormt het bos om

begint met het verkennen van de tuinen.

tot een meer natuurlijk bos. Niet alleen

winter bij de open haard, ’s zomers

Deze worden door Natuurmonumenten

spannender om te zien, ook veel planten-

in de theetuin.

in oude stijl hersteld. Zoals de boomgaard,

en diersoorten voelen zich beter thuis in

het statige voorplein, de beschutte thee-

een gevarieerd bos. Om de natuurlijke

tuin met rododendronpartijen, het sterren-

verjonging te versnellen, zijn hier en daar

De weg naar de Slotplaats bij Bakkeveen

bos en de grachten die de tuinen omlijsten.

grote open plekken gemaakt. Daar schieten

voert door een uitgestrekt landbouwgebied

Zo vormen het huis en de tuinen weer een

berk, eik en lijsterbes uit de grond. Hier

met rustige dorpjes. In de zeventiende

eenheid.

leven vogels zoals zwartkop, appelvink, wielewaal, mezen en spechten, maar ook

eeuw werd dit gebied ontgonnen voor de turfwinning. Het was in die periode dat

Meer variatie

veel roofvogels. En met een beetje geluk

Tjaerd van Aylva op de zandgronden te-

Het bos van tweehonderd hectare achter

laat een ree zich zien.

genover zijn turfgraverij het Blauwhuis liet

de Slotplaats nodigt uit tot een stevige

bouwen. Dit grote herenhuis met blauwe

wandeling. Op waterdichte schoenen, want

Rijke historie

dakpannen bestaat tegenwoordig niet

het kan op sommige plaatsen nogal drassig

Halverwege het bos ligt een breed pad.

Het Natuurboek

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 151

151

03-01-2006 17:24:55


Beukennootjes < Larikskegels

Eikels

1

< Sparappels

RABATTEN EN BEGROEIING Omdat de drassige bodem van de Slotplaats eigenlijk niet geschikt is voor bosbouw, werden de bomen vroeger op zogenoemde rabatten geplant. Dit zijn verhoogde stukken grond met aan weerszijden greppels voor de ontwatering. Op de Slotplaats is dit rabattenstelsel nog altijd goed te zien in het landschap. Hier en daar zijn er kleine poelen in het bos. Op de oevers van de Reigerpoel groeien planten zoals dopheide, kleine en ronde zonnedauw en veenpluis. Deze kwetsbare vegetatie dreigt door verdroging te worden verdrongen door pijpenstrootje en pitrus. Om dit te voorkomen, verhoogt Natuurmonumenten het grondwaterpeil en worden natte delen hersteld en uitgebreid. 152

Natuurmonumenten

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 152

2

16-01-2006 14:04:10


Dit is de Beakendyk, een eeuwenoude

sterrenschans te bewonderen. Een zoge-

handelsweg tussen Friesland en Drenthe

noemde oefenschans die dateert uit de

die op een hoger gelegen zandrug ligt. Ech-

achttiende of negentiende eeuw. Het ver-

EXCURSIES

te blikvangers zijn de zeven majestueuze

moeden bestaat dat hij nooit een militaire

Natuurmonumenten organiseert regelmatig thematische ex-

beuken op een rij. Ze zijn tweehonderd-

functie heeft gehad. Het wallenpatroon is

cursies onder begeleiding van de boswachter. Bijzonder is de

vijftig jaar oud en de dikste stammen heb-

hersteld door de wallen te verstevigen en

jaarlijkse kerstwandeling, waarbij op een open plek in het bos

ben een omtrek van wel 12 meter. In de

de greppels uit te graven. In de toekomst

hapjes en glühwein worden geserveerd. Vuurkorven zorgen

holten van deze oude bomen leven bos-

zal de schans samen met het aangrenzende

voor gezelligheid en warmte.

uilen en vleermuizen zoals de dwergvleer-

ven een aantrekkelijke open plek in het

muis. De zeldzame boommarter heeft een

bos vormen. Vanaf een houten uitkijkpost

Theehuis de Slotplaats

plek gevonden in het dode hout van een

is dit verdedigingswerk extra goed te zien.

Foarwurkerwei 3 | 9243 JZ Bakkeveen | T 0516 - 54 13 33

aantal omgevallen bomen. Deze bomen zijn

Na een stevige wandeling is het eindpunt

bovendien waardevol voor paddenstoelen,

weer bij de Slotplaats. Tijd voor een be-

waarvan meer dan honderd soorten in het

zoekje aan het theehuis. En wie er een echt

bos voorkomen. Even verderop is in een

uitje van wil maken, gaat voor de Engelse

open vlakte een gerestaureerde zeshoekige

high tea.

Meer informatie op www.natuurmonumenten.nl

1. Het bos is oorspronkelijk aangelegd op rabatten. 2. De Burmaniazuil heet in de volksmond: poppestien. Volgens de lokale overlevering komen hier de kindertjes vandaan.

Top 4 van gebieden met een high tea 1 > De Slotplaats, ten westen van Bakkeveen

3 > Slot Haamstede, ten westen van Haamstede, Zeeland

Een afternoon tea is een heerlijke traktatie na een lange wandeling.

Met uitzicht op Slot Haamstede geniet u in Hotel Restaurant Bom in

In Theehuis de Slotplaats kunt u smullen van zelfgebakken muffins en

stijl van thee of koffie met gebak. Voor grotere groepen kan in overleg

scones, petitfours, sandwiches en vele theesoorten.

een heerlijke high tea worden geserveerd.

Reserveren: T 0516 - 54 13 33

Reserveren: T 0111 - 65 22 29

2 > Leuvenumse Bos, tussen Harderwijk en Nunspeet

4 > Plateaux, ten zuiden van Valkenswaard, Noord-Brabant

Hotel Landgoed Het Roode Koper ligt in het Leuvenumse Bos. U kunt

Na een wandeling door de Plateaux, kunt u met minimaal zes personen

kiezen uit twee soorten high tea (alleen voor groepen) en een koffie-

een uitgebreide high tea nuttigen bij Grand café & Restaurant

thee complet (minimaal twee personen).

De Zwaan in Borkel en Schaft.

Reserveren: T 0577 - 40 73 93

Reserveren: T 040 - 206 83 26

Het Natuurboek

NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 153

153

24-01-2006 14:44:42


NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 160

13-01-2006 13:12:27


Hoofdstuk 5

STUIFZAND & HEIDE waar mensen de natuur een handje helpen

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 161

13-01-2006 13:12:39


STUIFZAND & HEIDE

Inleiding

De grote, stille heide Eeuwenlang was de grote, stille heide een begrip. Op de Veluwe en in Drenthe maar ook in Noord-Brabant en Overijssel waren eindeloze heidevelden met hier en daar een zandverstuiving te vinden. Eind negentiende eeuw kwam daar verandering in. De ‘woeste gronden’ werden in rap tempo ontgonnen en omgevormd tot bos of landbouwgrond. Even dreigden de heidevelden voorgoed te verdwijnen, maar gelukkig wisten natuurbeschermers een deel ervan te redden.

162

Ooit kwamen heidestruiken in ons land al-

namelijk gebruikt om de landbouwgronden

ren moeilijk in toom te houden: de wind

leen voor verspreid over het hoogveen, in

vruchtbaar te maken. Om dit product te

ging met het zand aan de haal. Veel boeren-

duinen of op open plekken in het bos. De

verkrijgen, brachten de schapen de nacht

gezinnen hebben voor het stuivende zand

grote heidevelden die tot aan de horizon

door in zogenoemde potstallen. De bodem

moeten wijken en er zijn zelfs hele dorpen

reikten, waren door boeren ‘gemaakt’ en

van deze schuren was bedekt met heide-

onder het zand bedolven.

waren dus niet de natuurlijk begroeiing. Ze

plaggen waarop de mest werd opgevangen.

werden verkregen door oorspronkelijk bos

Voor een hectare bouwland was zo’n tien

Woeste gronden

te kappen, waardoor heidestruiken zich

hectare heidegrond nodig. Het was dus zaak

Aan het einde van de negentiende eeuw

konden verspreiden. De heide was daarna

om de heide te behouden. Waar de heide te

luidde de komst van kunstmest een nieuw

eeuwenlang onmisbaar voor de akkerbouw

intensief werd beweid, te vaak gebrand of

tijdperk in. Heide was voor de landbouw

als graasgebied voor schapen. De schapen-

afgeplagd, kwam het zand bloot. Met alle

overbodig geworden. Ook werd het mo-

mest, vermengd met heideplaggen, werd

gevolgen van dien. Zandverstuivingen wa-

gelijk om de heidevelden te ontginnen.

Natuurmonumenten

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 162

30-12-2005 16:55:38


Waardevol stuifzand Natuurmonumenten doet haar best om zandverstuivingen te behouden. In zo’n woestijnachtig landschap zijn de weersomstandigheden laag bij de grond extreem.

Bij zonnig weer wordt het overdag vlak boven het zand erg heet en ’s nachts koelt het flink af. Bovendien is de lucht kurkdroog en wijzigt het reliëf continu. Binnen een week kan een laagte door de wind en het zand in een heuveltje veranderen.

Er zijn maar weinig planten die zich in dit gebied kunnen handhaven. De eerste plant die groeit in het kale zand is de zandzegge, die het zand vastlegt. Dan volgen algen en mossen en vervolgens wagen verschillende gras- en korstmossoorten een poging. Ze vormen een vegetatie die waardevol is en vooral erg kwetsbaar.

Wandelaars zijn welkom in de delen waar alleen los zand ligt. Want om stuifzand te behouden, moet het in beweging blijven.

Het Natuurboek

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 163

163

30-12-2005 16:55:46


1

2

3

Als we de natuur de

vrije hand zouden geven, zou de heide dichtgroeien met struiken en bomen

4

6

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 164

5

7

8

13-01-2006 13:19:15


Er kwamen landbouwgronden en produc-

thuis. Maar ook reptielen waaronder de

Natte en droge heide

tiebossen voor in de plaats. De ontginning

adder en insecten zoals graafbijen, veld-

Afhankelijk van het grondwaterpeil en de ont-

was massaal: in 1833 was er in Nederland

krekels en zandloopkevers leven er. Helaas

watering is er sprake van droge of natte heide.

rond de 600.000 hectare heide, tegen-

heeft heide de laatste decennia te lijden

Op de droge heide groeit vooral struikheide,

woordig nog maar zo’n 36.000. Om de

onder luchtverontreiniging en verdroging

die in bloei de bekende paarse kleur heeft.

verstuivingen tegen te gaan, werden stuif-

van de bodem.

In deze gebieden groeit ook stekelbrem,

zanden op grote schaal met grove dennen

kruipbrem en gaspeldoorn. Op de natte heide

beplant. Aan het begin van de vorige eeuw

Op veel plaatsen verdringen grassen zoals

domineert dopheide, waartussen klokjesgen-

was heide niet veel meer waard. Het werd

bochtige smele en pijpenstrootje de heide-

tiaan, veenbies, beenbreek en zonnedauw

zelfs ‘woeste grond’ of ‘onland’ genoemd.

struiken. Om vergrassing tegen te gaan,

groeit. Heidevelden zijn te vinden in een aantal

Totdat natuurbeschermers de heidevelden

worden kleine kuddes schapen en runde-

natuurgebieden van Natuurmonumenten,

herontdekten. Sindsdien worden ze als

ren zoals Schotse hooglanders ingezet. Ook

waaronder Nationaal Park Dwingelderveld en

natuurgebied gewaardeerd.

wordt de bodem geplagd. Door deze ingre-

het Wapserveld in Drenthe, Nationaal Park

pen op kleine schaal uit te voeren blijft de

Veluwezoom in Gelderland, het Buurserzand

heide een landschap met veel variatie.

in Overijssel en de Brabantse Kampina.

Kleinschalig beheer Net als vroeger, is het ook nu belangrijk om heidevelden te beheren. Als we de natuur de vrije hand zouden geven, zou de heide dichtgroeien met struiken en bomen. Het beheer van Natuurmonumenten is

ZONNEBADEN

erop gericht de heide zo gevarieerd moge-

In veel heidevelden zijn adders in hun element. Na de winter zijn deze slangen

lijk te houden. Dus met jonge en oude

nog wat sloom. Dus zoeken ze in het voorjaar een lekker zonnig plekje op, om op te warmen.

heidestruiken, verschillende gras- en mos-

Richels en open plekken zijn favoriet. Verstoor deze dieren niet, want ze moeten goed opgewarmd zijn om

soorten, open plekjes, stukken open zand

voedsel te kunnen zoeken. Als de adders het té warm krijgen, zoeken ze beschutting in de begroeiing.

en geleidelijke overgangen tussen heide en bos. Deze variatie in het landschap trekt

BLAUWE BRIGADE

veel dieren aan: ze vinden er beschutting

Het gentiaanblauwtje – een vlindersoort – dankt zijn naam aan de klokjesgentiaan, een plant die op natte heide

en voedsel. Vogels zoals de wulp, nacht-

groeit. Het vrouwtje zet haar eitjes af op de bloemknoppen. Als de rups uitkomt, eet hij zich vervolgens in de

zwaluw en boomleeuwerik voelen zich er

bloem en na een tijd laat hij zich op de grond vallen. Daar wacht hij tot een groepje bossteek- of ruwknoopmieren voorbijkomt en hem meeneemt naar hun nest. Na een verblijf van tien maanden in het nest, verpopt de rups zich en verlaat hij als vlinder zijn verzorgers. Omdat het momenteel slecht gaat met de klokjesgentiaan door de ver-

1. Ruwe berk 2. Schotse hooglander 3. Loonse en Drunense Duinen 4. Drents heideschaap 5. Leuvenumse bos 6. Heideblauwtje op dopheide 7. Stuifzand, Mantingerveld 8. Struikheide

grassing van de heide, heeft ook het gentiaanblauwtje het moeilijk. In Twente en ook in andere delen van het land is daarom de Blauwe Brigade actief: een groep vrijwilligers die met de hand op kleine schaal heide plagt. Zo ontstaan er open plekjes en krijgt de klokjesgentiaan weer de kans zich te verspreiden. Het Natuurboek

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 165

165

13-01-2006 13:22:26


STUIFZAND & HEIDE

Spoorzoeken in Nationaal Park Dwingelderveld

Speuren naar sporen Kilometers zacht glooiende heide-

bemesten. Daardoor werd de grond steeds

gespurt – misschien wel op de vlucht voor

velden met plassen en vennetjes.

schraler, en ontstonden langzaamaan de

een torenvalk of buizerd. Aan de rechte

uitgestrekte Dwingelose en Kraloër heide-

lijn kun je in elk geval zien dat het géén

Nergens in Europa is er zo’n groot

velden. En waar zelfs de heideplanten het

hagedis was: die zou meer geslingerd heb-

vochtig heidegebied te vinden als in

niet redden, waaide stuivend zand over de

ben. En de keutels op een mossig stukje

kale vlaktes. Nu is bijna al het stuifzand

aan de rand van het zand, die hebben ko-

het Drentse Nationaal Park Dwingel-

bedekt met bos, maar op de plekjes die nog

nijnen daar neergelegd. Ze zijn ovaal rond

derveld. Geen wonder dat hier veel

over zijn, zijn de mooiste pootafdrukken

en liggen in bergjes bij elkaar: precies zoals

van dieren te vinden. Op het stuifzand in

een konijnenlatrine eruit hoort te zien.

wilde dieren leven, van eekhoorn

de Anserdennen bijvoorbeeld, vlakbij het

en havik tot ree en vos. Zelfs op

bezoekerscentrum van Natuurmonumen-

Spechtensmidse

ten, verraadt een afdruk in de vorm van

Tussen de naaldbomen van de Anserden-

de kortste wandelroute wemelt het

een gespleten hoefje dat hier vanochtend

nen even verderop vinden we verschillen-

van de diersporen.

vroeg een ree heeft gelopen. De sporen

de vraatsporen. Op de grond langs het pad

laten zien dat hij geen haast had: de prent

liggen aangevreten dennenappels, een aan-

is mooi scherp en niet ‘uitgewaaierd’, wat

tal schubben steekt nog uit. Daaraan kun

Eigenlijk is het Dwingelderveld één groot

betekent dat hij langzaam liep. Vlakbij

je zien dat hier een specht bezig is geweest.

dierspoor. Eeuwenlang is dit gebied be-

loopt een recht spoor van vier kleine teen-

Die klemt dennenappels in de bast van een

graasd door enorme kuddes schapen, die

tjes met een streep ertussen. Ongetwijfeld

boom en pikt vervolgens de zaden eruit.

werden gehouden om de essen – zoals ak-

een bos- of rosse woelmuis die met zijn

Een spechtensmidse wordt dat genoemd.

kers hier in Drenthe worden genoemd – te

staart over de grond naar de overkant is

De restanten van zijn arbeid vormen berg-

1. Paddenstoel met vraatsporen 2. Eekhoornvraat aan sparappel

166

Natuurmonumenten

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 166

24-01-2006 14:45:37


Schaapskooi Schapen horen bij Nationaal Park Dwingelderveld. Elke dag lopen er twee kuddes Drentse heideschapen over de hei, om het gebied te begrazen en mooi open te houden. Aan het eind van de middag brengen herders ze terug naar de kooien aan de Benderse en Achter ‘t Zaand. Een feest om naar te kijken! Beide schaapskooien doen dienst als oude potstal. De mest wordt gedurende het jaar ‘opgepot’ zodat de vloer steeds hoger komt te liggen. Aan het eind van de zomer wordt alle mest weggehaald en op de essen van Natuurmonumenten aangebracht. De vloer van de potstal ligt dan een halve meter onder de dorpel, en de drinkbakken staan twee meter erboven! Geen punt, want in de herfst en de winter is de hei zo nat dat daar genoeg gedronken kan worden. Terwijl het buiten langzaam droger wordt, groeit de

1

laag mest gestaag verder, zodat de schapen als het nodig is wél bij hun drinkbakken kunnen – en je duidelijk omhoog gaat als je de stal in loopt.

Pas op: nat! Nationaal Park Dwingelderveld is een nat gebied, vooral in de herfst en de winter. Laarzen of waterdichte schoenen zijn zeker nodig.

2

1

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd

167

Het Natuurboek

167

02-01-2006

12:49:39


fig. 1.

Eekhoorn Sciurus vulgaris

fig. 2.

Konijn Oryctolagus cuniculus

fig. 3.

Egel Ericaceus europaeus

jes op de grond. Als je eenmaal de alarm-

Plukplaats

roep van de grote bonte specht kent – een

Midden in het bos ligt een graslandje waar

hoog en kort tsjiek – zie je hem geregeld.

soms paarden staan. Spannender is de

Vlakbij de spechtensmidse is de grond op

braakbal die op een van de houten paaltjes

een paar plekken losgewoeld. Dat zijn

ligt; hij kan van een roofvogel zijn, maar

krabsporen van merels, die naalden en

ook van een klapekster, die ’s winters te

aarde wegvegen om bij wormen en andere

gast is in het Dwingelderveld. Een braakbal

bodemdiertjes te kunnen. Op het zandpad

heeft veel weg van poep; is het ovaal en

even verderop, onder de overhangende

harig, dan is het meestal een braakbal, is

takken van een den, ligt iets wat op losse

het harig en langwerpig en zit er een punt

houtsnippers lijkt. Als je goed kijkt zie je

aan, dan is het waarschijnlijk een drol van

dat het ‘klokhuizen’ van dennenappels

een vos. Maar die poept doorgaans niet op

zijn: het werk van een eekhoorn. Die gaat

paaltjes. Waar hij wél graag uitwerpselen

zo nauwkeurig te werk dat hij de kegeltjes

achterlaat is op keien of andere kleine ver-

helemaal afknaagt, tot de kern aan toe.

hogingen in het veld, om zijn territorium af

Bovendien liggen ze onder een boom, de

te bakenen. Grote kans om zo’n geurvlag

favoriete eetplek van eekhoorns. De

te ontdekken, want er leven zeker vossen

restjes laten ze naar beneden vallen.

in het Dwingelderveld. Even verderop,

In de verte klinkt het gekras van een

waar de begroeiing net wat dichter is, ligt

zwarte kraai.

een verzameling veren. Dat móet haast wel een plukplaats zijn: een plek waar vossen of roofvogels de veren van hun prooi uittrekken. Aan de gerafelde veerpunten kun je zien dat het dit keer een vos was: die

fig. 4.

Bosmuis

bijt de veren af. Zouden de punten nog

Apodemus sylvaticus

intact zijn, dan zijn ze door een roofvogel fig. 5.

Vos

‘geplukt’.

Vulpes vulpes

Reebok Vanuit de bosrand kijk je uit over kilomeSTERRENSCHOT

ters hei, zacht glooiend en vaalgeel van

In de lente kun je langs het water van de vennen in de Dwingelose Heide soms geleiachtige klonten braaksel zien

kleur. De Dwingelose Heide is een van

liggen. Die zijn afkomstig van reigers of bunzingen die een kikker of pad hebben verslonden en weer hebben uit-

de weinige plekken in Nederland waar je

gebraakt. ‘Sterrenschot’ wordt dat braaksel genoemd.

tot aan de horizon kunt kijken zonder een

168

Natuurmonumenten

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 168

13-01-2006 13:23:33


spoor van mensen te zien. Rechts van

Drentse heideschapen die in het Dwingel-

BIJZONDER BEZOEKERSCENTRUM

het pad ligt een prachtig ven, dat er vredig

derveld worden gehoed. En een lijsterbes

Geen braakbal gevonden? Ga dan vooral kijken in Bezoekers-

uitziet tussen de groene oeverplanten.

met een ‘geschild’ stammetje laat zien dat

centrum Dwingelderveld. Behalve braakballen van kraaien en

Natuur die verdwenen zou zijn als Natuur-

hier pas een reebok tekeer is gegaan. Door

roofvogels vind je hier adderhuiden, versteende zee-egels uit

monumenten niet in 1930 het eerste stuk

met zijn hoeven langs iets hards te schra-

de ijstijd en andere bijzondere diersporen. Bijzonder is ook

hei had aangekocht. Zonder die aankoop

pen wordt een geurklier geactiveerd waar-

het ‘levende’ dak, dat in de winter mosgroen kleurt, in de

was de hei veranderd in landbouwgrond,

mee hij zijn territorium afbakent.

lente opbloeit en elke zomer rood van de vetplanten ziet.

zonder beheer in bos. Een buizerd zweeft Bezoekerscentrum Dwingelderveld

over de gelige vlakte. Onder de eenzame

Muizenbotjes

dennen die hier en daar boven de struik-

Vlakbij de schaapskooi staat een uitge-

Benderse 22 | 7963 RA Ruinen | T 0522 - 47 29 51 |

en dophei uitsteken, zijn vaak braakballen

waaierde jeneverbes, mooi diepgroen van

www.natuurmonumenten.nl

te vinden. Van diezelfde buizerd mis-

kleur met heel fijne naaldjes. ’s Winters

schien, of van een van de vele boomval-

kruipen ransuilen in groepjes in dit soort

ken die hier leven. Roofvogels houden van

dichte naaldbomen bij elkaar, dus grote

stille plekjes waar ze ver over het veld

kans dat je hier uilenbraakballen vindt.

kunnen turen. Maar helaas, vandaag ligt

De muizenbotjes en rugschildjes van mest-

er niks. Wel klit er een plukje wol aan een

kevers zijn duidelijk te zien!

hoge heidestruik: vast van een van de

Top 4 van gebieden waar je kunt speuren naar sporen 1 > Nationaal Park Dwingelderveld, in Drenthe

3 > De Krang, bij Weert in Limburg

Samen met een gids op zoek naar prenten, vreet- en wroetsporen en

In dit afwisselende gebied met loof- en naaldbos, hakhout, grasland en

holen van reeën, vossen en knaagdieren. Zo wordt wandelen door het

oude akkers zijn veel wandelpaden. Op de onverharde en soms mod-

uitgestrekte Drentse esdorpenlandschap met bos, heide en stuifzand

derige zandpaden zijn sporen van reeën goed te zien. In de bosranden,

een avontuur.

op de kamperfoelie, leeft de kleine ijsvogelvlinder.

2 > Boekesteyn, in ‘s-Graveland

4 > Nationaal Park Veluwezoom, in Gelderland

Waar maken egels, konijnen en vossen hun (winter)holletjes? En in

Lekker wandelen over de Veluwe en ondertussen veel te weten komen

welke bomen leven vleermuizen en spechten? Veren, uitwerpselen en

over dassen, vossen, edelherten, reeën en wilde zwijnen. De wandel-

braakballen vertellen het verhaal van de bosuil. Op de ’s-Gravelandse

route ‘Speuren naar wild’ (verkrijgbaar bij het bezoekerscentrum) laat

buitenplaats Boekesteyn kunnen kinderen, én hun ouders, speuren

aan de hand van tekeningen precies zien waar je op moet letten.

naar sporen. Het Natuurboek

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 169

169

13-01-2006 13:28:44


170

Natuurmonumenten

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 170

13-01-2006 13:34:13


STUIFZAND & HEIDE

Lammetjes aaien op de Brunssummerheide

Dwalen langs heuvels en dalen In de Schaapskooi op de Brunssum-

zingen kom je langs de mooiste plekken

Rode Beek

merheide zijn iedere lente schapen

van dit gebied.

Het is een feest om met de kudde schapen

te vinden. Een mooi moment om

Zonnedauw

ken, zijn de twee bordercollies van de

even een kijkje te nemen en de

De Brunssummerheide is een eeuwenoud

herder, die hun taak als schaapshond heel

landschap met bijzondere dieren en plan-

serieus nemen. Onvermoeibaar draven ze

pasgeboren lammetjes te aaien.

ten. Alleen al hun namen maken nieuws-

rond om de schapen bij elkaar te houden.

Maar er is nog veel meer te zien

gierig. Want hoe zullen veenpluis en wolfs-

Afdwalende lammetjes krijgen een voor-

klauw eruitzien? En wat zijn zonnedauw

zichtig duwtje van een natte hondenneus.

en te doen.

en beenbreek? Grote kans dat je op een

De schapen – het moeten er wel tweehon-

op te lopen. De enige die zich druk ma-

ontdekkingstocht over de heide een stoet

derdvijftig zijn – hebben met hun kroost

Het is geweldig wandelen op de Brunssum-

Schoonebeker schapen voorbij ziet trek-

een middagje gegraasd bij de Rode Beek,

merheide. Lekkere loopschoenen aan, even

ken, een oud Drents heideras. Hun mar-

een stroompje dat zijn naam dankt aan

langs het bezoekerscentrum voor een route

kante zwart-wit gevlekte koppen steken

roestende ijzerdeeltjes op de bodem. Een

en wandelen maar. Je kunt er ook een heel

eigenwijs boven hun gelige baal wol uit.

geweldig gezicht, maar deze schapen zijn

bijzondere wandeling van maken. Een span-

Nog even en de ooien worden in de

er niet voor het romantische plaatje.

nende GPS-tocht bijvoorbeeld, waarbij je

Schaapskooi nabij het bezoekerscentrum

Ze eten het gras dat tussen de heideplan-

navigeert met behulp van satellieten. Of

verlost van hun dikke winterjas. De klein-

ten groeit en de blaadjes van opkomende

je maakt een echte zoektocht op kompas.

tjes worden het eerste jaar nog niet

struiken en berken. De schapen voorkomen

Met een gidsje vol opdrachten en aanwij-

geschoren.

zo dat het eeuwenoude heidelandschap Het Natuurboek

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 171

171

13-01-2006 13:34:30


Legenden, heksen en duivels De Brunssummerheide is niet altijd een lieijke en vredige plek geweest. Lang geleden trokken de Romeinen ten strijde tegen de Hessen, een lokale Germaanse stam. De Hessen maakten geen schijn van kans. Na de veldslag hadden ze dan ook de droeve taak hun gesneuvelde strijdmakkers te verbranden. De urnen stapelden ze op tot een grote berg, waar het in de loop der eeuwen is gaan spoken.

De schapen zijn er

Zo gaat het verhaal althans. Toen een jager er ook nog eens een blote heks in

niet alleen voor het

de struiken vond, had de berg deďŹ nitief

romantische plaatje

zijn naam gekregen: de Heksenberg.

Even verderop, achter de Zeven Heuvelen, ligt het Sternbachdal. Ook hier zijn volgens een legende vreemde dingen gebeurd. Ooit zou in het dal een kasteel hebben gestaan, waarin een louche heer

1

woonde. De man was een liefhebber van mooie vrouwen en had zijn zinnen gezet op een schone uit Brunssum. Het meisje had echter al een vriend en de kasteelheer bedacht een duivels plan om de jongen uit de weg te ruimen. Toen het meisje daarachter kwam, riep ze uit alle macht om hulp. En zie: de aarde opende zich en verslond het hele kasteel met rokkenjager en al. Wie nu heel stil is, hoort het meisje nog wel eens om hulp roepen. 172

Natuurmonumenten

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 172

2

3

13-01-2006 13:51:45


overwoekerd wordt door gras, struiken en bos. En daarmee bewijzen ze de Brunssummerheide en Natuurmonumenten een goede dienst. Lekker zonnebaden

4

Op het eerste gezicht lijkt de Brunssum-

STERRENKIJKEN OP DE HEI

merheide een gewoon heidegebied als alle

‘s Nachts is het volmaakt donker op de

andere in Nederland. Maar er is één groot

Brunssummerheide en dat komt sterren-

verschil, en dat verschil ligt onder de

kijkers goed uit. Daarom staan dichtbij het

grond. De meeste heidevelden hebben een

bezoekerscentrum twee echte telescopen

zandgrond die stamt uit de ijstijden van

waarmee je de sterrenhemel kunt afspeuren.

10.000 tot 100.000 jaar geleden. De zand-

De mensen van eXplorion, het Limburgs

bodem van dit natuurgebied is afgezet

Science Center, kunnen alles vertellen over

tijdens het mioceen, tussen de 23 en

ons melkwegstelsel en de sterren die je

5 miljoen jaar geleden toen Zuid-Limburg

vanaf de Brunssummerheide kunt zien.

nog aan zee grensde. Aan de andere kant

Er zijn rondleidingen en

van de Brunssummerheide vind je op de

workshops waar je bijvoor-

Heikop hoogveen. Dit is een van de weini-

beeld een echte raket leert

ge plaatsen in Nederland waar hoogveen

bouwen. Elke vrijdagavond

nog aangroeit.

van 19.30 tot 22.00 uur is het sterrenkijkavond.

Er komen bijzondere plantensoorten voor zoals witte snavelbies, moeraswolfsklauw,

MEER INFORMATIE

ronde en kleine zonnedauw, trekrus en

www.explorion.nl

verschillende soorten veenmos. Met een beetje geluk ontdek je op de terugweg naar het bezoekerscentrum ook nog het icarusblauwtje, een bijzondere vlinder, of misschien wel een ringslang. En kijk ondertussen vooral uit naar de zandhagedis, die – zoals zijn naam al verraadt – 1. Zo’n 80 jaar geleden zijn grote delen van de heide ingeplant met bos. 2. Heidesabelsprinkhaan 3. Rode Beek 4. Plaatselijk is de Brunssummerheide zeer vochtig: er komt zelfs veenpluis voor.

Het Natuurboek

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 173

173

13-01-2006 13:52:27


graag op lekker warm zand ligt te

ber bloeit de glooiende heide paars op.

Brunssummerheide ook de geslotenheid

zonnebaden.

In de herfst trekken Amerikaanse eiken

van het bos en de eindeloosheid van een

een vurig kleed aan en de winter bedekt

zandvlakte, wat een geweldig uitzicht

Het bezoekerscentrum

de Brunssummerheide met een deken

biedt over het gebied.

Bezoekerscentrum Brunssummerheide is

van sneeuw. Dalen en heuvels

prachtig gelegen. Het staat op de top van een heuvel en is omringd door heide, bos

Maar niet alleen in kleur varieert het na-

Vroeger waren hier nog steenkoolmijnen

en vennen. Eind augustus, begin septem-

tuurgebied. Naast de open heide heeft de

en bruinkoolgroeves, en werd er zilverzand gewonnen om glas te maken. Nu is het een gevarieerd en spectaculair natuurgebied

FEEST!

met dalen en heuvels. Een uitdaging voor

Samen met vriendjes en vriendinnetjes op Kaboutertocht of Heksentoer? Het kan op de Brunssummerheide.

mountainbikers en een indrukwekkende

Word een echte kabouter of heks en zoek de paddenstoelen, heksenkringen en het verdwenen kasteel. Bij het

plek voor wandelaars. En de schapen?

bezoekerscentrum kun je ook terecht voor andere spannende en gezellige tochten. Na al die avonturen gaat

Zij spoelen onverstoorbaar de blaadjes weg

een pannenkoek er vast wel in. Waar? In het Pannenkoekenhuis natuurlijk!

met het zuivere water uit de Rode Beek. Weten zij veel van de vele legenden die

Bezoekerscentrum Brunssummerheide

de ronde doen...

Schaapskooiweg 99 | 6414 EL Heerlen | T 045 - 563 03 55 | www.natuurmonumenten.nl

Top 4 van gebieden waar je sterren kunt kijken 1 > Brunssummerheide, Zuid-Limburg

3 > Nationaal Park Dwingelderveld, in Drenthe

Het bezoekerscentrum – en de daarnaast gelegen Sterrenwacht

De radiosterrenwacht op de Dwingelderheide valt al van verre op.

eXplorion – ligt op de top van een heuvel. ‘s Avonds is het zicht

Wie een ontdekkingstocht door het heelal wil maken, kan terecht

op de sterrenhemel overweldigend.

bij het planetarium Planetron Cinedome in Dwingeloo.

2 > Buurserzand, bij Haaksbergen in Overijssel

4 > Beneden Dinkeldal, bij Ootmarsum in Overijssel

In dit natte heidegebied dat door zijn omvang uniek is in West-Europa,

Aan de rand van dit natuurgebied, in het dorp Lattrop, ligt het Cosmos

wordt meerdere keren per jaar een ‘planetenpad’ uitgezet.

Ontdekcentrum. Er staat een grote kijker op het dak en er is een ‘sterrentuin’. In de sterrenwacht is ook allerlei informatie over het natuurgebied te vinden.

174

Natuurmonumenten

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 174

30-12-2005 16:57:37


Sterrenkijken Niks is zo fascinerend als een fonkelende sterrenhemel. Omdat de aarde om de zon cirkelt, zie je elke

Ram Ariës

maand weer andere sterren. Gelukkig zijn er een paar sterren(beelden) die altijd aan de hemel staan.

Grote beer Staat ook bekend als steelpannetje, maar is eigenlijk veel groter. De kant van de pan die het verst van de steel staat, wordt gevormd door

Tweeling Gemini

Andromeda

Voerman

Andromeda

twee heldere sterren. Trek die lijn vijf keer door en

Auriga

Perseus

je komt bij de Poolster.

Perseus

Kleine beer De Poolster vormt het uiteinde van

Cassiopeia

de steel van Kleine Beer, die er ook uitziet als een

Cassiopeia

steelpannetje.

Poolster

Cassiopeia In december staan de vijf heldere

Polaris

sterren van Cassiopeia recht boven je. De W- (of M-)

Grote beer

vorm maakt het tot een van de makkelijkst herken-

Ursa major

bare sterrenbeelden.

Orion Er is één sterrenbeeld dat je overal ter wereld kunt zien, en dat is de jager Orion. In de wintermaan-

Kleine beer Ursa minor

Cepheus Cepheus

den staat hij hoog aan de hemel. Orion is makkelijk te vinden, want zijn gordel is de enige plek waar zo dicht bij elkaar drie heldere sterren staan.

Draak Draco

Zomerdriehoek In de zomermaanden is er, behal-

Ossenhoeder

ve Grote Beer, nóg een referentiepunt: drie heldere

Boötes

sterren hoog aan de hemel. Bijna recht boven je staat nu Wega, de op een na helderste ster van het heelal. Links daarvan, hoog in het oosten, zie je Deneb, en linksonder staat Altair. Samen vormen ze de Zomerdriehoek. Heb je die eenmaal gespot, dan

Hercules Hercules

vind je zo een paar sterrenbeelden. Zoals Boogschutter en Hercules. Met dank aan: Sterren en planeten, atlas van de nachtelijke hemel

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 175

30-12-2005 16:57:38


STUIFZAND & HEIDE

Nationaal Park Loonse en Drunense Duinen

Paardrijden in de Brabantse woestijn Zand, zand en nog eens zand, zover

overdag wel 50 graden worden. ’s Nachts is

het oog reikt, met hier en daar een

het er ijskoud. Grote temperatuurschomme-

bult ondergestoven bomen. Hoog

hara, en er zijn maar weinig planten en

op de rug van een paard heb je een

dieren die daar tegen kunnen. Langs het

prachtig uitzicht over de weidse vlak-

plukken buntgras en zandzegge, taaie plan-

te. Zandrug af, zandrug op, over de

tensoorten die goed opgewassen zijn tegen

ruiterpaden van de Loonse en Drunen-

bijzondere rendiermos, herkenbaar aan

se Duinen, een van de laatste grote,

mooie grijze vertakkingen die veel weg

lingen zijn hier net zo gewoon als in de Sa-

ruiterpad zoemen wat zandbijen. Er staan

het extreme klimaat. Ertussen groeit het

hebben van een gewei.

levende stuifzandvlaktes in Europa. Eikenfort

176

In de lucht boven het zinderende zand

Na een paar honderd meter verdwijnt het

hangt een boomleeuwerik. Het is heet in

pad en sjokt het paard verder door het

de Brabantse ‘woestijn’. Op zonnige dagen

mulle zand. De rust is weldadig. Het enige

warmt het zand op en kan de temperatuur

wat je hoort, zijn de sprinkhanen en veld-

flink stijgen. Op de Koperen Del, een gebied

krekels en het luide lachen van een groene

in het zuidoosten van de Duinen, kan het

specht. Waarschijnlijk zit hij verscholen in

Natuurmonumenten

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd

176

02-01-2006

12:54:04


Het Natuurboek

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd

177

177

02-01-2006

12:54:11


Paardenlabel en routes Als één natuurgebied zich leent voor een tocht te paard zijn het de Loonse en Drunense Duinen wel. Wandelen kan in het mulle zand flink ploeteren zijn en met de fiets moet je op de fietspaden blijven (alleen de mountainbikeroute loopt soms over los zand). Om hier paard te mogen rijden, is een paardenlabel of weekkaart nodig. Die zijn verkrijgbaar bij cafés De Roestelberg, De Rustende Jager, De Drie Linden, De Klinkaert, Bosch en Duin en het Drunens Ruiterhuis en bij de maneges Duykse Hoef, Pullens en Van Loon. Hier is ook de sticker te koop die u nodig heeft als u gebruik wilt maken van de mountainbikeroute.

Alle ruiterpaden en routes aangespannen paard staan vermeld op de ‘Wandel-

1

kaart Nationaal Park Loonse en Drunense Duinen’, verkrijgbaar bij Bezoekerscentrum Oisterwijk van Natuurmonumenten, de plaatselijke VVV’s en horecagelegenheden rond de duinen.

Meer informatie: www.nationaalpark.nl/ldd/

178

Natuurmonumenten

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 178

2

13-01-2006 14:04:32


een van de eikenforten die je her en der tegenkomt: groepen grillig gevormde eiken die in de loop der eeuwen zijn ondergestoven en samen een zandheuvel vormen. Als je even afstijgt en in zo’n robuust fort gaat staan, word je dus omringd door de kronen van de boomgroep. Gek idee dat de stammen meters onder je voeten stug doorgroeien, misschien al eeuwenlang. De knoestige takken verraden dat overleven

fig. 1.

Mustela erminea

in het stuifzand een gevecht is, dag na dag,

3

Hermelijn

jaar na jaar. Er waait een stevige bries boven op het fort; nog steeds is de wind heer en meester op de stuifzandvlakte. Dat zie je ook aan de mooi golvende ribbels als je weer afdaalt in het zand. fig. 2.

Bunzing Mustela putorius

Mierenleeuw Op het eerste gezicht is er weinig leven te bekennen. Maar als je goed oplet zie je overal levenstekenen, zelfs vanaf de rug

fig. 3.

Wezel Mustela nivalis

van een paard. Een pootafdruk in de vorm van een hoefje verraadt dat er net een ree heeft gelopen. Ook van hermelijn, bunzing en wezel zijn overal sporen te vinden. En in de luwte van een paar graspollen of on-

Dwalen of verdwalen?

der aan een duin zijn vreemde trechterach-

Prachtig mooi is het stuifzandgebied als er een mistige

tige kuiltjes te zien: dat is het werk van de

nevel over hangt. Maar blijf dan wel in de buurt van

mierenleeuwlarven. Mieren of andere klei-

de paden en zorg dat je de gemarkeerde paaltjes ziet.

ne beestjes die langs de rand van de trech-

Zelfs mensen die het gebied goed kennen, kunnen de

ter lopen vallen zo het gat in, recht in de

weg kwijtraken.

kaken van de grote larven. 1. Grove dennen groeien op de zandforten aan de randen van het stuifzandgebied. 2. Korstmos 3. Een deel van het stuifzand is dichtgegroeid met gras.

Het Natuurboek

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 179

179

13-01-2006 14:04:57


En als de mieren niet vanzelf naar binnen

Wind

‘barre’ tocht door het open zand. Opval-

rollen, worden ze wel met zandkorrels naar

Vlakbij de bosrand verandert de natuur

lend zijn de dichte rijen grove dennen, die

binnen ‘gekogeld’. Ook graafwespen en

snel. Zand maakt plaats voor lappen mos

vanaf de negentiende eeuw zijn aangeplant

zandbijen, die hun eitjes laten verwarmen

met een rode gloed, waarop hier en daar

voor de houtproductie voor de mijnen en

door de brandende zon, voelen zich thuis

heidestruiken en boompjes groeien. In het

om de omliggende dorpen te beschermen

in het open zand. Net zoals de zeldzame

bos hoor je verschillende vogels roepen,

tegen het stuivende zand (zie kader). Op

strandzandloopkever, die verder alleen

zoals de Vlaamse gaai, de zwarte specht en

sommige plekken kapt Natuurmonumenten

voorkomt bij de kust.

de koolmees. Het is hier heerlijk koel na de

de dennen, zodat ook loofboomsoorten – denk aan zomereik, ruwe berk en wilde lijsterbes – hier een kans krijgen. Ook op

BEWEGEND ZAND

de hei bij de bosrand worden door Natuur-

De Loonse en Drunense Duinen zijn ontstaan tijdens de laatste ijstijd, toen poolwinden op verschillende plekken in

monumenten regelmatig bomen wegge-

Brabant een dik zandpak legden. Daarna groeide er lange tijd een oerbos. Toen mensen vanaf de dertiende eeuw

haald. Bomen breken namelijk de wind en

bomen, struiken en plagsel weghaalden om het land te bebouwen, kwam het zand weer tevoorschijn. Er ontstond

door ze weg te halen, krijgt de wind weer

een grote vlakte met bewegend zand, waarna akkers en zelfs hele dorpen onderstoven. Voor de bewoners van

de ruimte. Noodzakelijk voor de verschil-

toen was dat een ramp. Pas in de negentiende eeuw konden ze het zand temmen door op grote schaal grove den

lende stuifzandplanten. Zo houdt het ge-

aan te planten. Sinds 1921 wordt het resterende stuifzand door Natuurmonumenten beschermd. Dat gebeurt op

bied zijn bijzondere karakter en blijft de

een schaal waarbij het bijzondere landschap behouden blijft zonder dat de omgeving er last van heeft.

Brabantse woestijn levend.

Top 5 van gebieden waar je kunt paardrijden 1 > Nationaal Park Loonse en Drunense Duinen

4 > Dal van de Rode Beek, bij Schinveld in Limburg

Ruiters en menners hebben bijna honderd kilometer route tot hun be-

Dit natuurgebied bestaat uit een combinatie van bossen en moeras-

schikking in dit gebied met een van de grootste stuifzanden van Europa.

achtige graslanden. Het gebied is nog volop in ontwikkeling: drie beken gaan weer natuurlijk door het landschap slingeren en er komt

2 > Leuvenhorst, Noordwest-Veluwe

een grote uitkijkheuvel. Ruiters zijn nu al toegestaan, de komende

Dit gevarieerde natuurgebied met naaldbossen, heuvels, een beek, hei-

jaren zullen er meer voorzieningen komen.

de en stuifzand is toegankelijk voor ruiters. Een prachtig gebied om gevarieerde ritten door donker bos en open zandheuvels te maken.

5 > Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug Dit gebied bestaat uit bos, heide en schraal grasland. Ruiters kunnen

3 > Grote Veld, bij Lochem

mooie, gevarieerde tochten maken door het grote heuvelachtige gebied.

Lokale en doorgaande ruiterpaden door het afwisselende coulissenlandschap. 180

Natuurmonumenten

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 180

30-12-2005 16:58:34


Waar ben ik? Je horloge als kompas Mocht je ooit verdwaald raken in de natuur en je hebt geen kompas bij je, geen paniek! Als de zon schijnt kun je ook zonder kompas bepalen waar het noorden, zuiden, oosten en westen liggen. Daarvoor heb je wel een (werkend) horloge met wijzers nodig. Met behulp van die wijzers en de zon kun je bepalen waar het zuiden ligt. Hieronder lees je hoe.

Stap voor stap

zuid zuid zuid

1. Als het zomer is: zorg dat je horloge op wintertijd staat. Dat wil zeggen, zet je horloge 1 uur terug. In de winter staat je horloge goed.

2. Houd je horloge horizontaal en zorg dat de kleine wijzer in de richting van de zon staat.

3. Het zuiden ligt nu precies midden tussen de 12 en de punt van de kleine

noord noord

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 181

noord

wijzer. Het noorden, dat ligt natuurlijk tegenover het zuiden! En zo kun je ook het oosten en westen bepalen.

13-01-2006 14:06:48


NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 182

13-01-2006 17:08:24


STUIFZAND & HEIDE

Nationaal Park Veluwezoom

Dieren kijken op de Veluwe Dertig raven op voedseltocht cirkelen

plan om door te lopen. Het is een Schotse

boven de Rheder- en Worthrheder-

hooglander. Het is een stier. Met een boog

heide op zoek naar prooi. Op een

het gevaarte heen. “Kom je er te voet een

groepje herkauwende Schotse hoog-

tegen, blijf rustig en loop langzaam weg.

landers na ligt de uitgestrekte heide

zegt hij.

er verlaten bij. Maar in september

stuurt de boswachter de terreinwagen om

Als je hem met rust laat, doet hij niks�,

Nationaal Park Veluwezoom is met vijfdui-

verzamelen zich hier de bronstige

zend hectare een van de grootste natuurge-

edelherten van de Zuidoost-Veluwe

bieden van Natuurmonumenten. Het grenst

om met elkaar een strijd op leven

Arnhem tot Eerbeek in de noordoostelijke

en dood aan te gaan. Natuurobser-

bovenhoek van het park. De geschiedenis

vatiepunt de Elsberg staat midden

Toen was het noordelijke deel van ons land

in het strijdtoneel.

bedekt met gletsjers, die grote hopen

aan zeven dorpen. Van Rozendaal bij

van de Veluwe gaat terug tot de ijstijd.

grond voor zich uit duwden. Aan het einde van deze ijstijd verdwenen de gletsjers,

Op het pad staat een roodbruine, langharige

hoge heuvels achterlatend. Deze raakten

kolos van een kilo of zeshonderd. Niet van

op den duur begroeid met bos, dat bijna Het Natuurboek

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 183

183

30-12-2005 16:59:27


Wild observeren Het wild laat zich het beste bekijken voor de avondschemering en net na zonsopgang, omdat de dieren op die momenten het meest actief zijn.

Er zijn twee natuur- en wildobservatieposten op Veluwezoom. Op de Elsberg en in Herikhuizen. In de schemer verzamelen zich hier edelherten, reeĂŤn en wilde zwijnen. Ook vossen, dassen en boommarters komen om voedsel te zoeken. De post op de Elsberg biedt van half september tot half oktober uitzicht op edelherten die zich hier voor de bronst verzamelen.

In Herikhuizen staat een wildobservatie-

Grote grazers zijn de architecten van het landschap

post bij een oude, deels afgebroken boerderij. De ruĂŻne is geschikt gemaakt voor tal van planten- en diersoorten, zoals muurleeuwenbek, verschillende soorten uilen en vleermuizen. In de oogsttijd stropen dassen en IJslandse paarden de boomgaard af op zoek naar (over)rijp fruit. Deze observatiepost is vanaf het bezoekerscentrum ook per rolstoel te bereiken.

Bezoekerscentrum Veluwezoom Heuvenseweg 5a | 6991 JE Rheden | T 026 - 497 91 00 | www.natuurmonumenten.nl

184

Natuurmonumenten

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 184

13-01-2006 17:14:54


geheel verdween toen de mens steeds meer

Landschapstypen

TIPS VOOR DIEREN KIJKEN

ging kappen om er akkers en heide van te

In Nationaal Park Veluwezoom zijn ver-

Draag donkere onopvallende kleding, draag

maken. Tot 1900 graasden er runderen en

schillende landschapstypen te zien. De

geen geurtjes, wees rustig, vooral als de wind

schapen die zorgden voor voldoende mest

landgoederen Beekhuizen, Heuven en

richting het wild staat, neem een verrekijker

voor de landbouw langs de randen. De ka-

Rhederoord langs de zuidrand van het

mee. Let op pootafdrukken, uitwerpselen,

rakteristieke heuvels waren in die tijd vrij-

gebied vormen een cultuurlandschap.

krab- en veegplaatsen. Dieren kunnen on-

wel kaal, met oneindige vergezichten. Op

Hier bevinden zich eeuwenoude landgoed-

voorspelbaar reageren op bezoekers. Houd

een van die opstuwingen is ter ere van

bossen waar mooie grote bomen staan

daarom steeds voldoende afstand (minimaal

ANWB-pionier G.A. Pos in 1906 de be-

met een stam van soms wel twee meter

25 meter). Doorkruis nooit een kudde koeien

roemde monumentale bakstenen bank ge-

doorsnee.

of een groep paarden. Laat de dieren met

metseld: de Posbank. De heuvels zijn paars

rust; voer en aai ze niet.

gekleurd. Vos >

Een deel van Veluwezoom kwam in 1918 in handen van Natuurmonumenten. In 1930 was Veluwezoom het eerste Nationa-

Wild zwijn >

le Park in Nederland. In de toekomst zal het zo mogelijk door ecologische verbindingszones een geheel vormen met de Oostvaardersplassen en natuurgebieden in Duitsland. Door een wildviaduct bij Terlet kunnen edelherten al wel een vrije en veilige oversteek van en naar de bronstarena op de Rhederheide maken. Veel dieren ge< Das

bruiken deze brug, ook muizen, dassen en reptielen. Het doel van Natuurmonumen-

< Eekhoorn

ten is om zoveel mogelijk natuurgebieden met elkaar te verbinden, zodat één groot natuurgebied ontstaat.

RUST EN RUIMTE

Natuurmonumenten gebruikt ook

Nationaal Park Veluwezoom is een van de grootste natuurgebieden van Natuurmonumenten. Het gebied beslaat

de grote rivieren als verbindings-

vijfduizend hectare en vormt samen met andere natuurgebieden het grootste aaneengesloten droge natuurgebied

zones. “Kijk, een ree”, zegt de bos-

van Nederland dat zich uitstrekt van de IJssel tot de Gelderse vallei en van de Rijn tot Harderwijk. Grote dieren

wachter. We zien het dier nog net

zoals herten, reeën en wilde zwijnen kunnen in de toekomst wellicht vrij bewegen over een gebied van een paar

met grote sprongen tussen de bomen

duizend hectare. Natuurmonumenten werkt samen met de provincie en andere natuurbeschermers om de Veluwe

verdwijnen.

als groot gebied in stand te houden en de dieren rust en ruimte te geven. Het Natuurboek

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 185

185

13-01-2006 14:28:12


Camouflage

De landbouwgrond in dit gebied is verpacht aan een biologisch-dynamisch

Grote verdwijntrucs

werkende boer. Ten noorden van dit cultuurlandschap beginnen de heuvels rond de Posbank. Natuurmonumenten grijpt

Dieren zijn ware meesters in camouflage.

hier zo nu en dan in om te voorkomen dat

Ze verstoppen zich om niet gezien te

de heide verandert in bos. Hier grazen de

worden door roofdieren, of juist om zelf

hooglanders, de IJslandse paarden en Ve-

makkelijker een prooi te kunnen vangen.

luwse heideschapen. De schapen worden gehoed door twee herders en hun border-

Om te ‘verdwijnen’ in hun natuurlijke omgeving – bos, aarde, zand, planten –

collies van Stichting De Rhedense Schaaps1

2

hebben veel zoogdieren, vogels, amfi-

een authentieke schaapskooi bij Heuven.

bieën en insecten een bruine, beige

De ruigere noordrand van Veluwezoom

of groene schutkleur. Sommige dieren

bestaat uit heide en inheems bos. Dennen,

hebben ook nog spikkels of strepen, om

eiken en berken groeien op de arme grond

nog meer tegen de achtergrond weg te

in het noordelijke deel, beuken op de

vallen en de vijand nog eens extra te

vruchtbare löss en leem in het zuidelijke

misleiden. Ook door hun gedrag kunnen dieren onzichtbaar in de omgeving wor-

3

4

Amerikaanse vogelkers de overhand krijgt.

doodstil zitten, pas als hij beweegt zie je hem. Vlinders met ‘ogen’ op hun vleu-

Grote grazers

gels hebben een andere vorm van mis-

Architecten van het natuurlijke landschap

leiding. Een vogel die zin heeft in een

zijn de grote grazers: de edelherten, reeën,

hapje pikt naar de vleugel in plaats van

wilde zwijnen, IJslandse paarden en de 5

6

ook nog dieren die net doen of ze groot,

langharige Schotse hooglanders. De hooglanders grazen hier sinds 1982. Ze zijn hier

gevaarlijk of een giftig dier zijn. Zoals

gekomen omdat ze het beste alternatief

zweefvliegen die met hun strepenpa-

zijn voor de wilde paarden en runderen die

troon op bijen of wespen lijken. Slim! 1. Houtsnip 2. Grote spikkelspanner (nachtvlinder) 3. Rups met camouflagekleur 4. Biggetjes van het wild zwijn 5. Kievitseieren 6. Basterdzandloopkever 7. Citroenvlinder 8. Konijn

186

deel. Natuurmonumenten grijpt hier alleen in als een uitheemse boomsoort zoals

den. Een konijn bijvoorbeeld blijft vaak

naar het kwetsbare lijf. En dan zijn er

kudde. ’s Nachts verblijven de schapen in

oorspronkelijk in deze omgeving leefden. Niemand weet precies hoeveel Schotse hooglanders er in Nationaal Park Veluwe7

8

zoom zijn. Het moeten er ongeveer honderd

Natuurmonumenten

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 186

13-01-2006 14:35:08


zijn. Ze zijn niet geoormerkt, worden gebo-

werk en dan komen andere vogels. In een

ren en gaan dood in het natuurgebied. Op

van de oudste bossen van Veluwezoom,

plekken met een gat in het gesloten blader-

waar de natuur sinds 1918 haar eigen gang

dak begint nu mos te groeien, een bosbes-

mag gaan, is het een druk verkeer van

senstruik, een heideplantje en zelfs een

bonte en zwarte spechten, koolmezen en

polletje gras. Schotse hooglanders vreten

pimpelmezen. Ook dode dieren zijn onmis-

kale plekken in de heide waar adders zich

baar in het ecosysteem van Veluwezoom.

Paviljoen de Posbank

vervolgens opwarmen aan de zon.

Dode dieren worden niet weggehaald, maar

Beekhuizenseweg 1 | 6991 JM Rheden | T 026 - 495 09 30

blijven liggen om de natuur haar werk te De dood is van wezenlijk belang voor de

laten doen. Op de kadavers komen tiental-

planten en dieren van Veluwezoom. Dode

len soorten insecten af die op hun beurt

bomen worden niet opgeruimd, maar bie-

voer zijn voor andere dieren zoals raven,

den voedsel en huisvesting aan insecten-

dassen, vossen, egels, muizen, spinnen,

soorten die anders op de Veluwe niet

mezen en andere vogels. Enkele keversoor-

zouden voorkomen. Dood hout biedt

ten die tientallen jaren weg zijn geweest uit

onderdak aan broedvogels, vleermuizen

Nederland zijn dankzij de kadavers weer

en boommarters. Eerst doet de specht zijn

gesignaleerd.

HORECA

Pannenkoekenhuis De Carolinahoeve Carolinahoeve 1 | 6994 JB De Steeg | T 0313 - 41 42 14

Meer informatie op www.natuurmonumenten.nl

Top 5 van gebieden met grote zoogdieren 1 > Nationaal Park Veluwezoom

4 > Mantingerveld, Noordwest-Drenthe

Vanaf de natuurobservatieposten Herikhuizen en De Elsberg kunt u

Half open landschap met veel vennen, weiland en kleine bosjes, dus

tijdens de schemering vaak edelherten, wilde zwijnen en reeën zien.

prima leefgebied voor reeën. In de lente hebt u de grootste kans ze te zien, vooral op de overgangen van hei naar gras.

2 > Deelerwoud, tussen Arnhem en Apeldoorn Grote kans reeën te spotten. Met een beetje geluk kunt u ook edel-

5 > Noordal, Zuid-Limburg

hert, damhert en wild zwijn zien. Via wildviaduct Terlet maken ze de

In dit heuvelachtige landschap langs het riviertje de Noor wisselen

oversteek naar Nationaal Park Veluwezoom.

boomgaarden, hooiland en bosschages elkaar af. Genoeg schuilplekken voor reeën dus. Ook het grote Glan rund, een mooi oud runderras

3 > Nationaal Park Drents-Friese Wold

met een oranjegele vacht, kunt u onderweg tegenkomen.

Goed oplettende fietsers zien langs de fietspaden in het bos regelmatig reeën staan. In het voorjaar foerageren ze op de graslanden langs de zuidzijde van het bos. Het Natuurboek

NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 187

187

30-12-2005 17:00:50


NM6_WATER EN VEEN_def.indd 194

13-01-2006 17:29:41


Hoofdstuk 6

WATER & VEEN waar riet ruist langs drassige oevers

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 195

13-01-2006 17:30:06


WATER & VEEN

Inleiding

Een veranderend landschap Wie een paar eeuwen terug in de tijd zou gaan, zou Nederland waarschijnlijk amper herkennen. Waar vroeger eindeloos uitgestrekte veenmoerassen lagen, vind je nu polders, plassen en kanalen. Ze zijn ontstaan uit moeras dat gebruikt werd voor turfwinning. Na de turfwinning bleven plassen, sloten en polders over die gebruikt werden voor landbouw, huizen- en wegenbouw. In veel gebieden die Natuurmonumenten beheert, bijvoorbeeld De Wieden of het Fochteloërveen, is deze geschiedenis terug te zien.

196

Enkele duizenden jaren geleden was meer

Verveningspatroon

veen staken ziet het er anders uit. In het

dan de helft van Nederland bedekt met

Veenafgravingen hebben duidelijk hun

Wooldse Veen in Gelderland is het oude

moeras. In dit nauwelijks bewoonde, natte

sporen achtergelaten in ons land. In het

verveningspatroon van veenputten en

landschap bestond de bodem uit veen, een

oosten, waar in de veenkoloniën op grote

-dijken dat de boeren hier aanlegden nog

zompige, met water verzadigde opeenho-

schaal turf werd gestoken in het hoog-

goed zichtbaar.

ping van half vergane plantenresten.

veen, kwam een stelsel van kanalen voor

In de vroege middeleeuwen werd ontdekt

ontwatering van het gebied en voor het

In de veenputten vormt zich nu opnieuw

dat gedroogd veen – turf – kon worden be-

afvoeren van turf. Na ontginning werden

hoogveen met specifieke plantensoorten

nut als brandstof. Het ‘bruine goud’ werd

de veenlanden geschikt gemaakt voor ak-

zoals zonnedauw en lavendelheide. Op

in de eeuwen daarna niet alleen gebruikt

kerbouw. Veenarbeiders gingen langs het

een aantal voormalige hoogveengebieden

om de fornuizen van woonhuizen te sto-

afvoerkanaal wonen, waardoor langgerek-

groeit nu heide, bijvoorbeeld de Lange

ken, maar ook in bakkerijen, steenfabrie-

te dorpen ontstonden. In de kleinere veen-

Maten in Noord-Brabant en Witte Veen

ken en brouwerijen.

gebieden waar boeren voor eigen gebruik

in Overijssel.

Natuurmonumenten

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 196

05-01-2006 17:35:34


WAT LEEFT ER ONDER WATER? Je ziet en hoort ze niet, maar ze zijn er gelukkig nog wel, de vissen die thuishoren in de moerasachtige gebieden van Nederland. Deze ‘poldervissen’, waaronder op Europees niveau beschermde soorten zoals de grote modderkruiper en de bittervoorn, hebben het steeds moeilijker – onder andere door de vervuiling. Doordat ze voor de visserij niet van belang zijn geweest, is er nooit veel onderzoek naar gedaan en is er jammer genoeg vrij weinig over deze vissen bekend. En dat terwijl het fascinerende dieren zijn. Zo plant de bittervoorn, een karperachtige vis, zich voort via grote zoetwatermosselen die als een soort draagmoeder fungeren. Bij het paaien worden de eitjes en spermatozoïden door de vissen bij de mossel ingebracht, waarna de bevruchting plaatsvindt in de kieuwholte van de mossel. De larven blijven in de mossel, tot ze zelf kunnen zwemmen. Jonge bittervoorns hebben de beschutting nodig van onderwaterplanten, die ze overigens ook eten. De grote modderkruiper leeft in wateren met een dikke modderlaag en kan overleven in zuurstofarme of zelfs droogvallende wateren. Overdag zijn ze meestal ingegraven in de modder, ‘s avonds komen ze tot leven. Het is voor poldervissen belangrijk dat er ondiepe plekken zijn als paaiplaats, maar ook dieper water als overwinteringsplek.

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 197

13-01-2006 15:04:45


1

2

3

In langgerekte eilandjes

zijn voormalige legakkers te herkennen

4

6

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 198

5

7

8

16-01-2006 14:15:04


Plassen en polders

te houden en het veenmos weer te laten

Nederland kent maar weinig natuurlijk ge-

groeien. Bijvoorbeeld in het Gelderse Koren-

vormde open waterplassen. Natuurlijke

burgerveen en het Fochteloërveen. Zo blij-

meren zoals het Naardermeer zijn bijvoor-

ven de leefgebieden van onder andere

beeld ontstaan na overstromingen van de

boomvalk, ringslang en diverse bijzondere

Zuiderzee. De meeste plassen, bijvoorbeeld

libellensoorten zoals de maan- en speerwa-

Muggenparadijs

De Wieden en de Ankeveense en Loos-

terjuffer en de venwitsnuitlibel behouden.

Veengebieden bestaan voor een groot deel

drechtse Plassen, ontstonden door veen-

De combinatie van plassen, sloten, moeras,

uit stilstaand water. De ideale omgeving voor

afgravingen. Vanaf de zestiende eeuw

rietland, (tril)veen, moerasheide en moeras-

muggen en andere insecten. Voor mensen

– toen de vraag naar turf toenam – werd

bos maken laagveengebieden waardevol

vaak erg irritant, maar voor veel vogels een

op grote schaal veen afgegraven. In het

voor de natuur. Natuurmonumenten heeft

geweldige voedingsbron. Vooral zangvogels

westen van het land ging het baggeren

er een groot aantal in beheer, bijvoorbeeld

profiteren ervan, zoals blauwborst, grote en

daarbij door tot op de zandlaag, die soms

het Friese Veen en de Kortenhoefse Plas-

kleine karekiet.

zes meter diep lag. Er werden trekgaten

sen. Omdat voor het voortbestaan van het

(open water) gevormd met daartussen leg-

laagveen een hoog grondwaterpeil van le-

akkers waarop het veen te drogen werd

vensbelang is, moet in drogere tijden soms

gelegd. Veel legakkers verdwenen bij storm

water uit rivieren worden binnengelaten.

door golfafslag; zo ontstonden grote meren.

Dit levert een lastig dilemma op, want

In de vele langgerekte eilandjes in de Neder-

omdat dit water vervuild is, kunnen bij-

landse plassen zijn voormalige legakkers

zondere waterplanten er moeilijk groeien.

nog te herkennen. Natuurmonumenten

Natuurmonumenten streeft naar het vast-

beheert ze tegenwoordig als bloemrijk

houden van schoon (grond)water in het

hooiland, rietland of als moerasbos.

gebied.

Drassig of droog? Veen heeft water nodig, maar ten behoeve

VEENPOLDERS

van de landbouw is ons land steeds droger

Omdat de drassige veengrond ongeschikt was om op te wonen of te bewerken, is in de afgelopen eeuwen hard

gemaakt. In enkele hoogveengebieden van

gewerkt om de Nederlandse bodem droger te maken. Met behulp van windmolens en stoomgemalen werd het

Natuurmonumenten zijn daarom dammen

water afgevoerd en zakte het grondwaterpeil. Het veen droogde uit en begon in te klinken en dit had tot gevolg

en dijken aangelegd om het regenwater vast

dat de bodem daalde. Op deze manier kwamen de veenpolders soms vier tot vijf meter lager te liggen dan voorheen en nog steeds dalen ze. De overgebleven moerasgebieden liggen hierdoor hoger dan het omliggende polderland. Dit is bijvoorbeeld te zien bij natuurgebied de Vlietlanden in Zuid-Holland, een laagveengebied dat niet is

1. Grote lisdodde 2. Trekgat, De Wieden 3. Grote karekiet 4. Fluisterboot, Nieuwkoopse Plassen 5. Fochteloërveen 6. Witte Veen 7. Veenpluis 8. Waterjuffer

NM_pag. 198-199.indd 199

ingepolderd en dus hoger ligt dan de omringende drooggemalen polders. Ook de Nieuwkoopse Plassen liggen als een hoge waterbult in het landschap.

16-01-2006 08:54:00


WATER & VEEN

Een dagje varen op het Naardermeer

Grillige puzzel van meren en landjes De elektromotor start en zachtjes

De tocht over het Naardermeer begint op

niets aan zou doet, groeien riet- en gras-

glijdt de fluisterboot weg. Het is mei

een sloot bij de Visserij, een lommerrijk

landen en het meer dicht tot bos. Even

plekje aan de noordwestkant van het meer,

verderop, aan een kaarsrechte vaart, kun

en de oevers staan vol frisgroene

vlakbij informatiecentrum De Stolp.

je aan land om het trilveen te ervaren. Dit

moerasplanten. In het water bloeit

Tussen de mattenbies en de varens zie je

drijvend veen ontstaat in een later stadium

het dichtbegroeide rietland, waar duizen-

van de verlanding. Als je eroverheen loopt,

gele plomp. Naast de ronde bladeren

den vogels leven. Zien doe je ze nauwe-

voel je de bodem bewegen, alsof je op een

van de waterlelie zijn hier en daar

lijks; door hun schutkleuren zitten vogels

waterbed stapt.

al witte knoppen te zien. Van alle

riet goed verborgen.

kanten klinkt het geroep van vogels:

zoals de rietzanger en de snor tussen het Puzzel van plassen En verder gaan we, over rechte vaarten en Langs een eeuwenoude dijk varen we een

door kromme slootjes. Het Naardermeer is

de karekiet, de rietzanger, de blauw-

elzenbroekbos in. De sfeer is verstild, links

een puzzel van grillig gevormde meren en

borst. ‘Als we eenmaal onderweg

en rechts spiegelen overhangende bomen

landjes stammend uit de ijstijd en door

in het water. Het enige wat je hoort is het

mensen aangelegde tochten en vaarten.

zijn is het leven weer goed’, zegt

geluid van de tjiftjaf. Over het water glijdt

De kaarsrechte stukken herinneren aan

de boswachter.

een schaatsenrijdertje. Er groeit een zeld-

de pogingen om het meer droog te leggen.

zame plant, de krabbenscheer, die eilandjes

Langs de kant bloeien zeldzame moeras-

in het water vormt en zo de ‘verlanding’

planten, zoals het paarse moeraskartelblad.

in gang zet. Als Natuurmonumenten daar

Een fuut duikelt onder in het heldere

200

Natuurmonumenten

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 200

13-01-2006 15:15:55


NM6_WATER EN VEEN_def.indd 201

13-01-2006 15:16:04


water. Vanuit een hoge boom kijkt een buizerd op ons neer. Bij de aalscholverkolonie, met zijn meer dan duizend broedparen een van de grotere van Europa, gaan we aan land. Vanuit de observatiehut is MEERMENS WORDEN De eretitel ‘Meermens’ kun je verdienen als je meedoet aan ‘Het Avontuur’. Hoe? Dat ontdek je spelenderwijs tijdens deze actieve ontdektocht rond het Naardermeer. ‘Het Avontuur’ is bedoeld voor kinderen van 8 t/m 12 jaar (en hun ouders). Wie de proeve met succes doorloopt, ontvangt aan het eind een hanger met het geheime teken...

Informatiecentrum De Stolp Bij De Visserij ligt een klein informatiecentrum: De Stolp. In de (meeste) weekenden kunt u hier terecht voor vragen en folders over het Naardermeer. Hier is ook een toilet aanwezig. Vanuit De Stolp vertrekken van 1 april tot 1 november vaarexcursies. De locatie van dit vertrekpunt wordt in de toekomst gewijzigd.

Meer informatie op www.natuurmonumenten.nl Reserveren bij de ledenservice, T 035 - 655 99 11.

het zicht op de vogels fenomenaal. In de bomen hangen grote nesten met schreeuwende jongen erin. Ouders vliegen af en aan met vis in hun krop. Omdat het Naardermeer ze te weinig vis biedt, pendelen

1

ze een paar keer per dag naar het Markermeer. Over de grillig gevormde takken

Aalscholvers pendelen

hangt een zilveren zweem die de plek een mysterieuze sfeer geeft. De oorzaak is

heen en weer naar

simpel: de bomen zijn bedolven onder de vogelpoep.

het

Markermeer

Eerste natuurmonument Stil en vredig is het op het Grote Meer. De wind veegt rimpels over de gladde waterspiegel. In de verte, tussen het riet, laten zich twee purperreigers zien. De horizon is ver. Op de noordoostpunt van het meer staat nog een oud stoomgemaal, De Machine, stille getuige van de laatste poging het meer droog te leggen. Eind negentiende eeuw pompte hij dag en nacht om de bodem van het meer bloot te leggen voor akkerbouw. Maar de grond bleek onvruchtbaar, en in 1904 vatte Amsterdam het plan op om de ‘waardelooze [...] plassen’ dan 1. Molen de Onrust 2. Kaarsrechte vaarten herinneren aan pogingen het Naardermeer droog te maken. 3. Tijdens de vaarexcursie nemen we een kijkje in de aalscholverkolonie.

202

Natuurmonumenten

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 202

2

19-01-2006 08:14:01


Zoals het vroeger was... 14 december 1904. Naarden verwerpt het voorstel om het Naardermeer, een moerassig gebied dat wordt beschouwd als ‘een complex van waardelooze, onvruchtbare plassen’, te dempen met Amsterdams huisvuil. De strijd tegen de ‘Amsterdamsche modderspuiters’ is daarmee beslecht, en niet in de laatste plaats door de inzet van onderwijzer en natuurliefhebber Jac.P. Thijsse. In 1905 richt hij de ‘Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland’ op, om een jaar later het Naardermeer aan te kopen. Het werd het eerste natuurmonument van de vereniging. Zó zag het gebied er toen uit, en nu eigenlijk nog steeds. De meren, de eendenkooi, de purperreigers, de vaarten en de tochten, allemaal zijn ze behouden gebleven.

fig. 1.

Naardermeer Begin 1900

3

A. S. G.M. M. B.B. O.T. H.v. W.T. M.T. B.T.

Achterom. Spookgat. Groote Meer. Veertig Morgen. Bovenste Blik. Oosttocht. Hoofdvaart. Westtocht. Machinetocht. Boomtocht.

I. II. III. IV. V. VI.

Berkenboschjes. Diemont’s bosch. De Driehoek. Jan Hagensbosch. Kooigebied. Zuidelijke broedplaats van de lepelaars.

Het Natuurboek

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 203

203

13-01-2006 15:22:30


maar als vuilstortplaats te gaan gebruiken. Het had weinig gescheeld of het Naardermeer was voorgoed verloren gegaan. Maar natuurbeschermers Jac.P. Thijsse en Eli VOGELS KIJKEN OP HET LAARZENPAD Het Naardermeer is meer dan water alleen. In het omringende land zijn twee wandelingen uitgezet: een van 17 kilometer rond het hele meer, en een van 5,5 kilometer over het Laarzenpad. Beide voeren deels door plasdrasgebied met watervogels, zoals de grote zilverreiger. Vanuit twee observatiehutten kun je de bewoners van het Naardermeer ongezien bekijken.

Heimans kwamen in opstand. Ze richtten in 1905 de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland op om het gebied te redden, en het Naardermeer werd het eerste natuurmonument ooit. Nu, hon-

Jac.P. Thijsse en Eli Heimans: de oprichters van Natuurmonumenten

derd jaar later, heeft het meer zelfs het Europees Diploma voor Beschermde Gebie-

de bodem komt, krioelt het hier van het

den gekregen. Omdat het met zijn drassige

leven. Voor biologen uit de hele wereld is

bossen en zeldzame levensvormen onder én

de grote verscheidenheid aan kranswieren

boven water zo’n bijzonder natuurgebied is.

– een teken dat het water schoon is – en andere unieke waterplanten en -dieren

Unieke waterwezens

dé reden om het Naardermeer te koesteren.

Onder de boot trekt een glasheldere diepte

Ieder ander laaft zich aan de rust, het

voorbij, met zicht op een geheimzinnige

water, de bijzondere natuur en de heel

onderwaterwereld. Doordat de zon tot op

eigen sfeer.

Top 5 van gebieden met vaarexcursies 1 > Naardermeer, bij Naarden

3 > Wormer- en Jisperveld, bij Wormerveer

Tijdens diverse excursies per boot kunt u genieten van dit prachtige

Natuurmonumenten organiseert met De Poelboerderij het hele jaar

moeraslandschap en een bezoekje brengen aan de aalscholverkolonie

door een scala aan vaarexcursies. T 075 - 621 91 00

of oude eendenkooi. U vaart over grote plassen, maar ook door smalle vaarten. T 035 - 655 99 11

4 > Vlietlanden, bij Maasland Dit unieke laagveengebied is nooit ingepolderd. Het veen is dus niet

2 > De Wieden, in het noordwesten van Overijssel

ingeklonken waardoor dit drassige land drie meter hoger ligt dan de

In dit waterrijke gebied zijn korte of lange vaarexcursies met een

omgeving. Dat is goed te zien tijdens de vaarexcursies.

natuurgids. In een fluisterboot bezoekt u de mooiste plekjes: van een eendenkooi tot mooie dorpjes of een aalscholverkolonie.

5 > Nieuwkoopse Plassen, in het groene hart

Boekingen bij bezoekerscentrum De Wieden | T 0527 - 24 66 44

Terwijl u langs legakkers, rietvelden, hooilanden en moerasbossen vaart, krijgt u meer te weten over de bijzondere geschiedenis, flora en fauna van dit gebied.

204

Natuurmonumenten

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 204

13-01-2006 15:26:01


Kijk eens onder water Het water in sloten en plassen is vaak zo donker dat je niet gauw te zien krijgt wat zich daaronder afspeelt. Het krioelt er van de kleine beestjes. In heel verontreinigd water leven zoetwaterpissebedden en steekmuglarven, in wat schoner water vind je schaatsenrijders, en in brandschoon water poelslakken en allerlei soorten waterkevers. Neem zelf een kijkje!

Opscheppen maar! Schepnetjes maak je heel makkelijk zelf met een bamboestok, ijzerdraad en vitrage.

Onderwaterkijker Snijd de

Dieptemeter maken Maak een schijf van 25 cm doorsnee met

Beestjes kijken De diertjes die

onderkant van een emmer af (wel

je vangt doe je in een doorzichtige

even vragen of dit zomaar mag!).

pot met deksel, bijvoorbeeld een

Span op de onderkant doorzichtig

oude jampot. Sommige waterdie-

keukenfolie met touw of een elas-

ren eten elkaar op! Die moeten

tiek. Klaar is je onderwaterkijker! Je

Zichtdiepte meten Schijf in het water laten zakken tot je hem net

voor de goede vrede dus in aparte

kunt nu met je hoofd in de emmer

niet meer ziet. Diepte aflezen aan de merktekens op het touw en note-

potjes. Zet de dieren later wel weer

een kijkje in het diepe nemen. Wel

ren. Schijf iets verder laten doorzakken en weer naar boven halen tot je

terug op de plek waar je ze gevon-

oppassen dat je niet zelf in het wa-

‘m ziet. Weer diepte aflezen en noteren. Het gemiddelde van de twee

den hebt!

ter kukelt.

waardes is de zichtdiepte.

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 205

vier zwarte en vier witte vlakken. Onderaan verzwaren (zodat-ie makkelijker zinkt). Ophangen aan 3 touwtjes die samenkomen tot 1 touw. Dit touw om de 10 cm merken met knopen of een lintje.

13-01-2006 15:26:50


WATER & VEEN

Uitkijken over het Fochteloërveen

Trompetterende kraanvogels Na een lange klim staan we boven in

majestueuze vogels het Fochteloërveen als

de houten uitkijktoren. Achttien meter

hun broedgebied kiezen, is dat ze met rust

boven de grond is het uitzicht feno-

het hoogveen en zijn zeldzame bewoners is

menaal: het ruige en verlaten hoog-

een groot deel van het natuurgebied aan-

veen ligt aan onze voeten. Door een

betekent niet dat mensen niet welkom zijn.

enorme glazen wand zien we tot aan

Integendeel, er zijn mooie fiets- en wandel-

de horizon niets anders dan natuur.

peld. Een goed beginpunt is het informatie-

worden gelaten. Want ter bescherming van

1

Een groot deel van het natuurgebied is

rustgebied voor dieren

gewezen als rustgebied voor dieren. Dat

routes dwars door het hoogveen uitgestipcentrum van Natuurmonumenten. Er is een

Uniek is het Fochteloërveen op de grens

tentoonstelling en daarnaast wordt het ge-

van Drenthe en Friesland zeker. Niet alleen

bied ook toegelicht in een video.

is het een van de laatste en grootste hoogveengebieden in ons land, ook broeden hier

Gevarieerd landschap

sinds een paar jaar kraanvogels. Een van de

Tot 1980 werd in en rondom het Fochteloër-

paartjes bracht in 2001, voor het eerst in

veen veen afgegraven. De grond werd eerst

tweehonderdvijftig jaar in Nederland, een

in strookvormige percelen verdeeld, ver-

jong ter wereld. Inmiddels zijn er meer jon-

volgens werd het veen weggestoken. Sloten

gen gevolgd. Een belangrijke reden dat deze

en kanalen dienden om overtollig water 1. Kraanvogels 2. Uitkijktoren 3. Libel

206

Natuurmonumenten

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 206

13-01-2006 15:28:53


Historische sporen Op veel plekken in het Fochteloërveen zijn sporen van de boekweitbrandcultuur te zien. Daar is het landschap opgedeeld in lange smalle percelen, van elkaar gescheiden door ondiepe greppels. Eeuwenlang werden deze stukjes hoogveen ontwaterd, er werd boekweit op verbouwd en om de paar jaar werd de akker in brand gestoken. De rookwolken waren kilometers ver te zien en rond 1900 werd het ‘boekweiten’ vanwege de luchtvervuiling verboden. Nu het gebied weer natter wordt, zullen deze sporen op den duur verdwijnen.

Meer informatie Informatiecentrum Fochteloërveen,

2

3

Fochteloërveen 8 (aan de weg van Appelscha naar Veenhuizen). Naast fiets- en wandelpaden is er ook een geschikte route voor rolstoelgebruikers.

Voor meer informatie en excursies: www.natuurmonumenten.nl

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 207

13-01-2006 15:32:09


Hoogveen/laagveen

kwijt te raken en de turf per schip af te

Wat is veen?

voeren. Natuurmonumenten begon met de aankoop van het Fochteloërveen in 1938 en inmiddels is het natuurgebied bijna 3000

Veen ontstaat wanneer planten groeien in een nat milieu, waarbij de planten nauwelijks verteren.

hectare groot. Naast hoogveen is er ook

Afhankelijk van de plaats van ontstaan in het landschap heet het hoogveen of laagveen. Laagveen

heide, bos, gras- en bouwland te vinden.

ontstaat altijd in lage delen, onder invloed van grondwater. Als op deze lage plekken water blijft staan, groeien daarin allerlei planten zoals krabbenscheer, riet, lisdodde en zeggen. Als deze dood-

Waterpeil

gaan, zakken de resten naar de bodem. Het water

Een bezoekje aan de uitkijktoren is een

groeit geleidelijk dicht, wat verlanding wordt ge-

absolute must. Het uitzicht vanuit deze

noemd. Als de planten zo hoog boven de grondwater-

hoogte is adembenemend en het is er op-

spiegel uitgroeien dat ze alleen voeding krijgen via

vallend stil, op het geruis van de wind door

regenwater, vormt zich hoogveen met veenmos en

de boomtoppen na. Van bovenaf is in het

planten zoals veenpluis en veenbes.

landschap goed het patroon van de ontginning van het veen te zien. Ook de door Natuurmonumenten aangelegde dammen

Veenmos heeft geen wortels en bestaat voor 90 procent uit water. Aan de onderkant sterft de stengel af door

Laagveen

en stuwen die de waterstand in het gebied

lichtgebrek, maar aan de top groeit het mos onbeperkt

regelen zijn zichtbaar. De damwanden (in

door. Doordat de aangroei sneller gaat dan de afbraak,

totaal zo’n twintig kilometer lang) delen

groeit het hoogveen langzaam maar zeker omhoog. De

het natuurgebied in compartimenten en

aangroei gaat niet snel, want de onderliggende lagen

zorgen dat daar het regenwater langer

worden in elkaar gedrukt door het gewicht van de la-

vastgehouden wordt. Want uitdroging is

gen erboven. Toch kan zich in de loop van honderden

het grootste gevaar voor hoogveen.

jaren een metersdikke veenlaag vormen.

Sponzig plantje Het water in hoogveen stroomt heel langzaam naar

Veenmos

Eenmaal weer beneden kunnen we het

opzij, en vormt meertjes en stroompjes aan de randen.

Fochteloërveen rustig verkennen. Langs

De veenmoskussens met dicht opeengepakte veenmos-

de wandel- en fietspaden – sommige lopen

sen zorgen ervoor dat het regenwater niet te snel af-

over de smalle, begroeide dammen – is

stroomt. Het waterniveau van het hoogveengebied

goed te zien hoe het hoogveen er van

daalt en rijst langzaam met de neerslag mee. Het veen-

dichtbij uitziet. In de wat nattere delen

mos werkt daarbij als een spons: in een vochtige om-

drijven groene plantjes. Dit is waterveenmos, een van de vele soorten veenmos die

geving kan het in de cellen heel veel water vasthouden, tot veertig keer zijn eigen gewicht. 208

Hoogveen

hier voorkomen. Het plantje heeft perma-

Natuurmonumenten

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 208

13-01-2006 15:33:49


nent water nodig, dat het als een soort

soorten libellen en dat is te merken. Op

spons opzuigt. Andere plantensoorten die

sommige plekken vliegen tientallen libellen

in dit gebied groeien, zijn onder andere

en waterjuffers. Een sprookjesachtig ge-

zonnedauw, veenpluis en lavendelheide.

zicht! Ook reptielen en amfibieën vinden

Vlak bij de uitkijktoren liggen de Compag-

hun plek in het veen. Zoals de heikikker,

VEILIG OVERSTEKEN

nonsbossen. Deze zijn indertijd aangelegd

levendbarende hagedis en de drie slangen-

Om slangen, kikkers en salamanders de kans te geven van

op het afgegraven en ontgonnen hoog-

soorten die in Nederland voorkomen (ad-

het ene naar het andere deel van het natuurgebied te trekken,

veen. Er is veel naaldbos aangeplant, dat

der, ringslang en gladde slang). Er zijn ook

heeft Natuurmonumenten langs de weg Appelscha-Veenhui-

nu geleidelijk wordt omgevormd tot loof-

talloze vogels te vinden. Wie goed kijkt,

zen faunaschermen aangebracht. Ook zijn er tunnels met

bos. Hier en daar zien we ‘wijken’ (sloten)

ziet op een tak een paapje zitten of hoog in

een open raster – de dieren willen graag de lucht blijven zien –

in het bos. Ook deze herinneren aan de tijd

de lucht een boomvalk of een slangenarend

die onder de weg door lopen.

van de ontginningen.

zweven. Het gebied wordt tijdens de vogeltrek door duizenden ganzen bezocht. Van-

Rijk dierenleven

uit een vogelkijkhut kunnen wilde eenden,

Door de speciale begroeiing en natte bodem

smienten, geoorde futen en dodaarzen in

van het Fochteloërveen vinden ook bij-

een van de vennen worden bespied. Soms

zondere diersoorten een thuis in het uit-

laten ook de kraanvogels zich zien. Of ho-

gestrekte natuurgebied. Er zijn wel dertig

ren: hun getrompetter reikt kilometers ver.

Top 5 van gebieden met een uitkijktoren 1 > Fochteloërveen, op de grens Friesland en Drenthe

Koudekerke, dat rond 1583 door de zee werd overspoeld. Vanaf de

Een echte blikvanger is de onder architectuur gebouwde uitkijktoren

toren overziet u de hele omgeving, waaronder Nationaal Park Ooster-

in de vorm van een 7. Vanuit de achttien meter hoge constructie van

schelde en de Koudekerkse Inlaag.

staal en hout kijkt u uit over het hoogveen.

4 > De Maaij, ten zuiden van Bergeyk, Noord-Brabant 2 > Korenburgerveen, bij Winterswijk

Deze door bos en rietland omgeven vijvers vormen een belangrijk ge-

In dit gebied ligt het Meddoseveen. Langs de wandelroute staat een

bied voor water- en moerasvogels zoals dodaars en blauwborst. Vanuit

vijf meter hoog platform, met een fantastisch uitzicht over heide,

de ronde, hoge vogelkijkhut zijn de vogels te bewonderen.

hoogveen, open water en laagveenmoeras.

5 > Kampina, ten zuidoosten van Oisterwijk, Noord-Brabant 3 > Zuidkust van Schouwen, Zeeland

Op een hoge heuvel in het Banisveld is een uitkijkpunt. Een ideale plek

Informatiecentrum de Plompe Toren is een restant van het dorp

om met een verrekijker de vele vogels te bestuderen. Het Natuurboek

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 209

209

24-01-2006 14:47:55


NM6_WATER EN VEEN_def.indd 210

13-01-2006 17:40:40


WATER & VEEN

Kanoën in De Wieden

Rust, ruimte en peddelen langs ruisend riet Kanoën in De Wieden is een echt avon-

verraden hun aanwezigheid met gezang.

tuur. Het ene moment vaar je door een

Terwijl de kano zachtjes door het water

smalle, met riet omkraagde sloot. Het

water. Voor ons ligt het weidse water van

volgende moment kom je uit op een

De Wieden.

‘kolk’ en dan zijn er ook nog de uitge-

Van trekgat tot moerasbos

strekte meren of ‘wijden’ (spreek uit

De Wieden in de kop van Overijssel is

wieden). Gelukkig hebben we een kaart

Park De Weerribben het grootste aaneen-

van het grote moerasgebied bij ons.

gesloten laagveenmoeras van West-Europa.

glijdt, duikt een fuut met jong snel onder

samen met het aangrenzende Nationaal

De plassen en sloten in De Wieden zijn ontstaan door turfwinning. Toen in de ze-

De lucht is typisch Hollands: grote wolken

ventiende en achttiende eeuw de vraag

drijven voorbij en in de verte dreigt een

naar turf steeg, werden de uitgebaggerde

donkere regenwolk. Het hoge riet langs

sloten (trekgaten) steeds breder en de

de sloten ruist in de wind. De vele riet-

legakkers, waar het turf te drogen werd

vogels zitten hier goed verstopt, maar

gelegd, steeds smaller. Soms zelfs zo smal, Het Natuurboek

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 211

211

13-01-2006 17:40:53


dat bij storm het land door de golven werd

moerasbos duidelijk te zien. Zo zien we een

weggeslagen. Zo ontstonden de grote me-

sloot die grotendeels is bedekt met krab-

ren in dit gebied. De naam van het grootste

benscheer. Deze plant, met bladeren in de

meer, de Beulakerwijde, herinnert aan een

vorm van krabbenscharen, zet als eerste de

zware storm in 1776 die niet alleen de le-

verlanding in. Over vijftig jaar kun je over

gakkers, maar zelfs het complete dorp Beu-

deze sloot lopen. Het water is dan afgedekt

lake wegspoelde. De trekgaten die er nog

met een dikke laag drijvend veen waar bo-

zijn, groeien geleidelijk weer dicht. Dit heet

men op kunnen groeien. Uiteindelijk wordt

verlanden. Varend door De Wieden is het

dit een moerasbos. Waar nu nog water

verlandingsproces van open water tot

stroomt, groeien in de toekomst elzen, wilgen en berken. Een fascinerend idee.

DE CYCLUS GAAT DOOR

Zigzaggend langs de gele plomp

De Wieden is een van de weinige gebieden in Nederland waar

Een zwarte stern vliegt langs. Het broed-

nog trilveen voorkomt. Trilveen is een dunne laag drijvend veen

seizoen is net voorbij en de jongen zijn

met schorpioenmos en bijzondere planten zoals groenknol-

inmiddels uitgevlogen. De Wieden is een

orchis, plat blaasjeskruid en draadzegge. Niet in ieder verlan-

belangrijk broedgebied voor deze zeldzame

dingsproces ontstaat trilveen, voorwaarde is genoeg toevoer

vogel. Het liefst maakt de zwarte stern

van kalkrijk en tamelijk voedselarm water. Natuurmonumenten

haar nest op drijvende waterplanten, zoals

maakt in De Wieden weer trekgaten om de cyclus van open

krabbenscheer. Maar ook op nestvlotten

water naar (tril)veen van voren af aan te laten beginnen en het

die elk jaar door vrijwilligers van Natuur-

unieke karakter van het gebied te behouden met z’n diversiteit

monumenten worden uitgelegd, broedt

aan planten- en diersoorten. Bij het maken van trekgaten krijgt

de vogel. Goed te zien vanaf het uitzicht-

Natuurmonumenten vaak provinciale en Europese steun, en

punt bij bezoekerscentrum De Wieden.

wordt samengewerkt met buurman Nationaal Park De Weer-

Op de kolken is het soms lastig om met

ribben van Staatsbosbeheer.

de kano de uitbundig bloeiende waterlelies te ontwijken. Zigzaggend varen we langs dikke wortelstronken van de gele plomp die deels boven komen drijven. Op de ondiepere gedeelten steekt mattenbies uit het water omhoog. 1. De kleine karekiet broedt in rietland. De vogels hangen in allerlei acrobatische houdingen aan de rietstengels. 2. Dotterbloemen zijn vaak te vinden op plaatsen met ijzerhoudend kwelwater.

212

Natuurmonumenten

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 212

13-01-2006 15:46:11


1

2

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 213

16-01-2006 09:56:10


VAREN, WANDELEN OF FIETSEN IN DE WIEDEN Door Bezoekerscentrum De Wieden van Natuurmonumenten worden tal van excursies georganiseerd. In het zomerhalfjaar zijn er bijna dagelijks vaarexcursies met geruisloze elektroboten. Het aanbod is divers: er is de korte familieexcursie, de lange kolkjesroute, de tocht naar de aalscholverkolonie of een avondzwerftocht. In het bezoekerscentrum zijn folders, boeken en plattegronden te vinden voor iedereen die goed voorbereid op stap wil. Er is een leuke kindertentoonstelling over het gebied en er zijn spannende doe-activiteiten voor kinderen. Kijk voor meer informatie op www. natuurmonumenten.nl.

Bezoekerscentrum De Wieden Beulakerpad 1 | 8326 AH Sint-Jansklooster | T 0527 - 24 66 44 | www.natuurmonumenten.nl

KANO HUREN Een kano huren kan onder andere in het dorp Belt-Schutsloot en Giethoorn.

Kanoverhuurbedrijf Vaartjes Havezatherweg 1 | 8066 PB Belt-Schutsloot | T 038 - 386 74 39

Kanoverhuur ‘De Otterskooi’ Dwarsgracht 54 | 8355 CW Giethoorn | T 0521 - 36 14 74

214

Natuurmonumenten

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 214

1

13-01-2006 15:57:43


Het water is helder. Op sommige stukken

legakkers zijn. Toen de inkomsten uit de

kun je zelfs tot op de bodem kijken. Je

vervening terugliepen, zochten de turfste-

kunt in dit gebied bijna overal varen of

kers naar andere manieren om de overge-

zwemmen. Slechts enkele slootjes zijn af-

bleven legakkers te benutten. Ze hielden

gesloten. Aanmeren of aan land gaan mag

er vee en hooiden het gras. Ook met het

op een aantal door Natuurmonumenten

snijden van riet werd geld verdiend. Veel

aangewezen plekken.

boeren waren ook visser of eendenkooiker. De koeien die op het grasland graasden,

2

Even voorbij de aalscholverkolonie waar

werden vroeger per schuit door de vaar-

elk jaar zo’n twaalfhonderd paren broeden,

boer van het ene naar het andere weiland

zien we een reebok aan de overkant van

gebracht. Tegenwoordig wordt veel van

een weiland. Doodstil blijft hij staan, zijn

dit botanische grasland, waar rietorchis en

ogen strak op ons gericht. Als we verder

dotterbloem groeien, jaarlijks gemaaid, om

peddelen, schiet hij snel het bos in.

te voorkomen dat het verandert in één groot moerasbos. Door het hooi af te voe-

Bos, riet en hooi

ren, blijft het land schraal en geschikt voor

We varen langs moerasbos, rietvelden en

bijzondere moerasplanten.

kleine hooilandjes. Aan de vorm van de hooiveldjes is nog te zien dat dit oude fig. 3.

Moerasspirea

Filipendula ulmaria

fig. 1.

Haagwinde

Convolvulus sepium fig. 2.

Watermunt

Mentha aquatica

1. Watergentiaan 2. Zwarte stern broedt op speciale nestvlotjes.

Het Natuurboek

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 215

215

09-01-2006 11:23:53


Elk jaar aan het eind van de winter gaan

grote karekiet, roerdomp en purperreiger

het land in kijken. In de zomer is het riet

lokale rietsnijders in De Wieden aan het

hun nesten kunnen bouwen in het hoge,

hoog en groen. Langs de sloten groeien

werk. Het riet wordt verkocht als dakbe-

overjarige riet. In het vroege voorjaar

prachtige waterplanten, zoals de moeras-

dekking. Een deel van het riet blijft staan,

wanneer het riet net is gesneden, zijn de

spirea met witte bloemen, de paarsge-

zodat bijzondere vogelsoorten zoals de

oevers kaal en kun je vanuit de kano ver

bloemde kattenstaart en ook de door rietsnijders gevreesde haagwinde. Deze plant met witte bekerachtige bloemen

BEZOEK EENS EEN EENDENKOOI

– daarom ook wel pispotje genoemd –

’s Winters verblijven veel eenden zoals grote zaagbek, kuif- en tafeleend in De Wieden. Ook de wilde eend, krak-

wikkelt zich om het riet, waardoor het

eend en smient komen er voor. Het gebied staat bekend om het grote aantal eendenkooien. Hierin werden tot

moeilijk te verwerken en te verkopen is.

enkele tientallen jaren geleden eenden gevangen. Omdat voor het vangen van de schuwe eenden absolute rust

Ook zijn er veel ‘watervarianten’ van

nodig was, werd rond de eendenkooien bos aangelegd. Ze zijn vaak in het open landschap te herkennen als een

gangbare planten, zoals de moeras-ver-

dicht, rechthoekig bos. Vanuit Bezoekerscentrum De Wieden van Natuurmonumenten in Sint-Jansklooster worden

geet-me-niet, de heerlijk geurende

vaarexcursies georganiseerd naar de Grote Otterskooi, de grootste eendenkooi van Europa. Hier zijn de kooiplas-

watermunt en ook waterzuring, waar de

sen te zien met daarin de originele vangpijpen waarin de eenden met behulp van lokeenden en een kooikerhond

zeldzame grote vuurvlinder haar eitjes op

werden gevangen. Talloze vogels zoeken tegenwoordig de rust van de kooibossen, die aandoen als een echt oer-

afzet. Geniet van de kleurenpracht, terwijl

woud – ‘the Dutch jungle’.

de kano geruisloos langs de oevers glijdt.

Top 5 van gebieden met kanoroutes 1 > De Wieden, in het noordwesten van Overijssel

4 > Wormer- en Jisperveld, bij Wormerveer

In dit prachtige laagveengebied zijn vier gemarkeerde vaarroutes. Tij-

Dit waterrijk veenweidereservaat met boerenslootjes, weilanden en

dens de vaartocht ziet u alle stadia van verlanding: open water, hooi-

rietkragen heeft drie gemarkeerde kanoroutes. Voor de weidevogels

land, en rietvelden en moerasbos. En misschien zelfs een zwarte stern!

is dit gebied van onschatbare waarde: het behoort tot de belangrijkste vogelgebieden van Europa.

2 > Loosdrechtse Plassen, in Utrecht In het noordelijke gedeelte Vuntus zijn motorboten verboden: dé plek

5 > Nieuwkoopse Plassen, in het groene hart

om van de rust, natuur en vele vogels te genieten.

Door dit bij kunstenaars geliefde veengebied voeren twee kanoroutes. De gele gaat door brede vaarten, de rode langs hooilanden vol bloe-

3 > Kortenhoefse Plassen, in het Vechtplassengebied

men, rietvelden en plassen bedekt met gele plomp. Let op de vele

Het is er heerlijk stil: om dit rust- en broedgebied van vele moeras- en

vogels, waaronder purperreiger en visdiefje.

watervogels niet te verstoren, is het namelijk alleen toegankelijk voor kano’s en roeiboten. 216

Natuurmonumenten

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 216

13-01-2006 15:59:09


Makkelijk en leuk: maak je eigen zeilbootje!

Schipper mag ik overvaren... Wat moet je doen? Wat heb je nodig?

Zet eerst een stuk hout rechtop (de mast). Daarna begin je aan het onderste gedeelte.

hout

Leg wat hout en takken tegen elkaar aan. Maak dit vast met touw en ijzerdraad, zodat er

gesprokkelde takken

een vlot ontstaat. Bouw het verder op met stukjes hout. Knip het katoendoek in de vorm

touw

van een driehoek en maak kruissteken langs de rand van de stof. Maak het doek met een

een stuk katoendoek

touwtje vast aan de mast en aan het roerstuk onderaan. Je kunt het nog versieren met

dun, soepel ijzerdraad

bijvoorbeeld een mooie gevonden veer aan de mast.

SCHIP AHOY! Wil je je bootje op een wat grotere plas laten varen, dan kan het gebeuren dat het buiten je bereik drijft. Zonde van al het werk! Bind een dun lang touw aan de boot vast, zodat je ‘m altijd terug kunt halen.

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 217

16-01-2006 09:22:25


WATER & VEEN

Schaatsen op de Nieuwkoopse Plassen

Op glad ijs tussen de legakkers De lucht is strakblauw en de grond

naar voedsel. Als het flink vriest en er een

ten heeft een aantal mooie vaarroutes

bedekt met een laagje sneeuw.

dikke laag ijs ligt, moeten zij het natuurge-

uitgestippeld: vanuit een bootje geniet je

bied delen met schaatsers. Schaatsvereni-

optimaal van de gevarieerde natuur. De

Over de bevroren plassen en sloten

gingen zetten kilometerslange routes uit

plassen zijn met elkaar verbonden door

glijden schaatsers voorbij: een win-

over plassen en sloten, dwars door anders

kronkelende sloten met bloemrijke oevers.

moeilijk toegankelijk natuurgebied. Aan de

In de zomer groeien hier verschillende

ters tafereel dat doet denken aan

horizon dient de watertoren van De Meije

soorten orchideeën, gele plomp en water-

schilderijen van Hollandse meesters.

als oriëntatiepunt. Pietje Potlood, zoals de

gentiaan. Je ziet er aalscholvers het water

kenmerkende toren in de volksmond wordt

induiken, zwarte sterns langs scheren en

De Nieuwkoopse Plassen zijn een

genoemd, is overal vandaan te zien.

visdiefjes boven het wateroppervlak jagen

geliefd schaatsgebied, maar ook als er geen ijs ligt, is het er prachtig.

218

naar voedsel. Een verrekijker komt in deze Het water op

omgeving zeker goed van pas! Hier en daar

Schilders van de Haagse School lieten zich

zijn speciale aanlegplaatsen bij veenwei-

al inspireren door de schoonheid van de

den, waar je in het gras kunt picknicken

In de winter veranderen de Nieuwkoopse

Nieuwkoopse Plassen. Ze gingen er met

en luieren.

Plassen in een verstild landschap. Dat be-

een bootje op uit om de natuur op doek

tekent echter niet dat het er verlaten is. De

vast te leggen. Grote schelpen van de schil-

Rijke flora en fauna

plassen zijn het domein van vogels: hon-

dersmossel deden dienst als verfbakje. En

Tijdens het schaatsen en varen is goed

derden smienten, grauwe ganzen, slob-,

nog steeds voelen kunstenaars zich aange-

te zien dat de Nieuwkoopse Plassen een

kuif- en krakeenden overwinteren in dit

trokken tot dit open, waterrijke landschap,

veengebied vormen. Eind vijftiende eeuw

gebied. Vooral tegen de avond is het er

net als natuurliefhebbers. In de lente en

begonnen bewoners veen uit te steken,

druk als grote zwermen vogels van het wa-

zomer is het gebied het beste te verkennen

waardoor petgaten ontstonden. Het veen

ter naar de graslanden vliegen, op zoek

in een kano of roeiboot. Natuurmonumen-

legden ze op legakkers – smalle stroken

Natuurmonumenten

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 218

05-01-2006 17:38:46


Varen De Nieuwkoopse Plassen zijn 2000 hectare groot. Daarvan is 1200 hectare in het bezit van Natuurmonumenten. Er zijn speciale vaarroutes uitgezet voor kano’s en roeiboten. Door het jaar heen worden er ook regelmatig thema- en vaarexcursies georganiseerd onder begeleiding van een gids.

Reserveren bij de ledenservice, T 035 - 655 99 11. Meer informatie op www.natuurmonumenten.nl

Bezoekerscentrum Fort Wierickerschans Zuidzijde 132 | 2411 RX Bodegraven

KANO- EN BOTENVERHUUR Jachthaven W. Tijsterman & Zn Dorpsstraat 118 | 2421 BC Nieuwkoop | T 0172 - 57 17 86

Nikano Simon van Capelweg 111 | 2431 AE Noorden | T 0172 - 40 70 94

Het Natuurboek

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 219

219

13-01-2006 16:03:29


land – te drogen. In de zestiende eeuw nam

omdat daar rietvogels als kleine karekiet,

de vraag naar turf toe en werden de petga-

snor, sprinkhaanzanger en rietgors broe-

ten steeds dieper en breder en de legakkers

den. Ook de weilanden trekken veel vogels

smaller. Het gebied kreeg hoe langer hoe

aan, waaronder grutto, tureluur en kievit.

meer het voorkomen van een lappendeken.

De hooilanden worden twee keer per jaar

Tegenwoordig bestaan de Nieuwkoopse

gehooid. In de veenweiden grazen koeien.

Plassen voor de helft uit water en voor

Gebeurt dit niet, dan zou het land binnen

de andere helft uit legakkers met rietland,

een paar jaar verruigen waardoor bijzonde-

moerasbos, veenweide en hooiland dat in

re plantensoorten verdwijnen. Maar door

het voorjaar prachtig kleurt door grote ra-

de inzet van Natuurmonumenten blijft

telaar, echte koekoeksbloem en veenpluis.

dit natuurgebied een prachtige plek waar

In de zomer bloeit er de zeldzame blauwe

mens en dier tot rust kunnen komen.

knoop. Aan het einde van de winter wordt het riet gesneden. De stugge rietstengels krijgen een eindbestemming als dakbedek-

POPULAIRE TURFJES

king. Gunstig neveneffect van dit rietsnij-

Ten tijde van de turfwinning werd het gestoken veen op de kaal gemaakte en verhoogde legakkers te drogen

den is dat het gebied open blijft. Tijdens

gelegd. Deze smalle stroken land waren bedekt met gestapelde hoopjes turven (steupels genoemd) waar de wind

het varen is het belangrijk om niet te dicht

doorheen kon blazen. De Nieuwkoopse turfjes waren populair, omdat ze lang doorgloeiden en qua omvang

bij de oevers van rietvelden te komen,

precies in een stoof pasten. Tijdens de vaarexcursies wordt uitgelegd hoe van veen turf werd gemaakt.

Top 5 van gebieden waar je kunt schaatsen 1 > Nieuwkoopse Plassen, in het groene hart

schaatst. In een weiland langs de Nieuw Loosdrechtsedijk heeft Natuur-

Als er een dikke laag ijs ligt, zetten schaatsverenigingen uit de buurt

monumenten samen met de plaatselijke ijsclub een ijsbaan aangelegd.

kilometerslange routes uit. U schaatst door een prachtig winters landschap langs rietvelden, over plassen en sloten.

4 > Ankeveense Plassen, rondom Ankeveen De vrij ondiepe veenplassen hebben een goede kwaliteit water en vrie-

2 > Friese Veen, bij Paterswolde

zen snel dicht. De plaatselijke schaatsvereniging zorgt voor een ijsbaan

Bij voldoende vorst kan er gestart worden bij cafĂŠ-restaurant Friesche-

en als het ijs dik genoeg is kunnen er toertochten worden gereden.

veen. Via een lange sloot komen de schaatsers uit bij de beschutte plas, omzoomd door bos.

5 > Wormer- en Jisperveld, bij Wormerveer Een van de mooiste schaatsgebieden van Nederland: een open land-

3 > Loosdrechtse Plassen, in Utrecht

schap met typisch Hollandse vergezichten. Bij voldoende ijsgang wordt

Als het hard vriest, kan ook op de Loosdrechtse Plassen worden ge-

hier de Bannetocht gehouden in verschillende afstanden.

220

Natuurmonumenten

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 220

13-01-2006 16:04:45


Makkelijk en leuk!

Maak je eigen ijsmuts Wat heb je nodig? muts

Sla zelf aan het versieren en maak een ijsmuts die niemand anders heeft. Hartstikke mooi en zo val je ook nog eens lekker op tijdens het schaatsen of sleetje rijden.

vilt in diverse kleuren dikke naald

Wat moet je doen?

wol

Makkelijker kan het niet. Knip uit het vilt de vormen die je wilt, bijvoorbeeld ijskristallen. Naai met de wol de sterretjes en ijskristallen op de muts waar je dat wilt.

Zet je muts op en klaar ben je!

NM6_WATER EN VEEN_def.indd 221

ZO KAN ’T OOK!

16-01-2006 08:25:16


Het Natuurboek

De gebieden van Natuurmonumenten Speuren in het Bergherbos, paardrijden op de Loonse en Drunense Duinen, kanoën in De Wieden... In gebieden die door Natuurmonumenten worden beheerd kunnen bezoekers veel meer dan alleen een mooie wandeling maken – hoewel daar natuurlijk niets mis mee is. In ‘Het Natuurboek’ staan tientallen ideeën voor actieve, verrassende en vooral groene dagjes uit. Fietsen, varen en lopen door duinen, bossen en weiden. Daarnaast vormt dit boek een handige wegwijzer naar de gebieden en bezoekerscentra. Maak kennis met de natuurgebieden van Natuurmonumenten en ontdek de mooiste plekjes van Nederland!

w w w.n at uu r monu menten .n l

De gebieden van Natuurmonumenten

Het Natuurboek

Het Natuurboek

De gebieden van Natuurmonumenten


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.