Het Natuurboek
De gebieden van Natuurmonumenten Speuren in het Bergherbos, paardrijden op de Loonse en Drunense Duinen, kanoën in De Wieden... In gebieden die door Natuurmonumenten worden beheerd kunnen bezoekers veel meer dan alleen een mooie wandeling maken – hoewel daar natuurlijk niets mis mee is. In ‘Het Natuurboek’ staan tientallen ideeën voor actieve, verrassende en vooral groene dagjes uit. Fietsen, varen en lopen door duinen, bossen en weiden. Daarnaast vormt dit boek een handige wegwijzer naar de gebieden en bezoekerscentra. Maak kennis met de natuurgebieden van Natuurmonumenten en ontdek de mooiste plekjes van Nederland!
w w w.n at uu r monu menten .n l
De gebieden van Natuurmonumenten
Het Natuurboek
Het Natuurboek
De gebieden van Natuurmonumenten
Het Natuurboek De gebieden van Natuurmonumenten
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 1
04-01-2006 17:12:07
NM1_BOS EN BEEK_def.indd
2
12-01-2006
15:04:04
In Het Natuurboek komt u de rijkdom van de Nederlandse natuur in al zijn schakeringen tegen. De verscheidenheid aan landschappen is ongekend. Van ‘aangeharkt’ tot ‘wild’, het is er allemaal. Het boek is daarmee een prachtig begin als u er een dag, of meerdere dagen, op uit wilt trekken. Het geeft een overzicht van de gebieden die Natuurmonumenten beheert, van de planten en dieren die er leven en van allerlei praktische zaken die bij een uitstapje horen. Ook vindt u in het boek ideeën om een dag in de natuur nog leuker te maken, bijvoorbeeld door naar sporen van dieren te zoeken, braakballen uit te pluizen of te picknicken. Het is aan de inzet van veel leden, vrijwilligers, sponsors, overheden en tal van anderen te danken dat we nog zo veel mooie gebieden in ons land hebben. Die inzet blijft nodig. Heel erg nodig. Want nog steeds worden natuurgebieden bedreigd door de aanleg van wegen, woonwijken en bedrijventerreinen. Nog altijd zijn water, bodem en lucht vervuild. En dat is niet nodig. Het is heel goed mogelijk om in ons land voldoende ruimte te vinden om te wonen en te werken in een schone, gezonde omgeving. Maar dat moet je wel willen. Natuurmonumenten wil dat, en rekent erop dat u dat ook wilt. Samen kunnen we ervoor zorgen dat de volgende uitgave van Het Natuurboek een nog groter overzicht laat zien van plekken in Nederland. het natuurboek
NM1_BOS EN BEEK_def.indd
3
3
12-01-2006
15:05:50
INLEIDING
De natuur de ruimte geven Dat Natuurmonumenten u een boek kan aanbieden met zoveel prachtige natuurgebieden is te danken aan de inspanning van veel natuurbeschermers. Ruim honderd jaar geleden werd Natuurmonumenten opgericht met als doel zo veel mogelijk natuur in Nederland voor altijd te beschermen. Het begon met het Naardermeer, niet ver van Amsterdam. Inmiddels heeft Natuurmonumenten de zorg over zo’n 350 gebieden in alle delen van ons land. Eldorado
kopen de beste manier was om na-
hectare. Dit waardevolle, natuur-
nisatie met zeshonderd mensen, die
Honderd jaar geleden was Neder-
tuurgebieden veilig te stellen. Om
lijke erfgoed is aangekocht met
ondersteuning krijgen van 1.700
land nog rijk aan natuur. Maar de
dat mogelijk te maken richtten ze
contributies van leden, giften,
vrijwilligers. Ze werken vooral aan
eerste natuurbeschermers zagen
in 1905 samen met enkele notabe-
legaten, inzamelingsacties, nala-
het beheer van de natuurgebieden.
het al aankomen. De steden groei-
len uit Amsterdam de Vereniging
tenschappen, sponsorbijdragen,
Dat betekent dat ze de leefomstan-
den, ‘woeste gronden’ werden ont-
tot Behoud van Natuurmonumen-
overheidssubsidies, obligatielenin-
digheden voor planten en dieren zo
gonnen en het wegen- en spoornet
ten in Nederland op.
gen en uitkeringen van de Natio-
goed mogelijk maken. Tegelijkertijd
dijde flink uit. Toen er plannen
nale Postcode Loterij. Het aantal
zorgen ze ervoor dat mensen volop
opdoken om van het Naardermeer
Veiligstellen door aankopen
leden van Natuurmonumenten
mogelijkheden hebben om ervan te
een vuilstort voor Amsterdam te
Natuurmonumenten heeft sinds de
nam toe van 35 op de oprichtings-
genieten. Maar ook wat er buiten
maken, kwamen de schoolmeesters
oprichting consequent vastgehou-
vergadering tot meer dan 900.000
de gebieden gebeurt, heeft invloed
Jac.P. Thijsse en Eli Heimans in
den aan het motto ‘veiligstellen
in 2006.
op de natuur. De verspreide ligging
actie. Ze kenden het meer als een
door aankopen’. Met succes. De
eldorado voor planten en vogels.
vereniging zorgt nu voor zo’n 350
Voor planten,
nigde lucht, een laag waterpeil, de
Zoiets mocht naar hun mening niet
natuurgebieden, door heel Neder-
dieren én mensen
doorsnijding met wegen maken dat
verdwijnen onder het stadse vuil.
land, met een gezamenlijke opper-
De dagelijkse werkzaamheden wor-
de natuur zich niet optimaal kan
Ze kwamen tot de slotsom dat aan-
vlakte van meer dan 90.000
den uitgevoerd door een werkorga-
ontwikkelen. En dit kan Natuur-
4
van natuurgebieden, de verontrei-
Natuurmonumenten
NM1_BOS EN BEEK_def.indd
4
12-01-2006
15:07:14
monumenten niet alleen oplossen.
kostbare klus. Maar de investerin-
Daarom spant ze zich in om over-
gen betalen zich terug. Daar waar
heden, politiek, bedrijfsleven en
de natuur weer ruimte, schone
andere maatschappelijke organi-
grond, schoon en voldoende water
saties ervan te overtuigen dat de
krijgt, komen planten terug, en in-
natuur meer ruimte, voldoende
secten, vlinders, vogels, amfibieën
schoon water, schone lucht en
en zoogdieren.
Tot 1975 was het hoofdkantoor van Natuurmonumenten in Amsterdam
Samenwerking met sponsors: een fluisterboot
een gezonde bodem nodig heeft. Verder vindt Natuurmonumenten
Natuurontwikkeling
het belangrijk dat mensen de mo-
Neem het Fochteloërveen, op de
gelijkheid hebben om de rijkdom
grens van Friesland en Drenthe.
van de natuur te ervaren. De zes
Het natuurgebied is uitgebreid en
bezoekerscentra bieden daarom
schoon water is weer rijkelijk aan-
een keur aan activiteiten om er
wezig. Met als prachtig resultaat
zelf of onder begeleiding op uit
dat de sierlijke kraanvogel weer
te trekken. Voor kinderen zijn er
broedt in ons land, voor het eerst
speciale programma’s. Ook is er
sinds 250 jaar. Of in Velhorst,
een uitgebreid aanbod van excur-
Gelderland. Daar is na natuuront-
sies in de natuurgebieden. Er zijn
wikkeling het melkviooltje in het
kijkhutten en observatieschermen
Kienveen teruggekeerd. Een ander
om in alle rust van vogels en an-
voorbeeld is het Naardermeer.
U KUNT MEEHELPEN
dere dieren te genieten. En langs
Het eerste natuurmonument van
Alle reden dus om op de ingeslagen weg door te gaan. Natuurmonumenten
wandel- en fietspaden staat soms
Nederland is de laatste tientallen
blijft zich inspannen om de natuur in Nederland te beschermen, te verbeteren,
een picknicktafel of een bankje om
jaren weer uitgegroeid tot een bij-
sterker te maken. Op verschillende manieren kunt u daaraan meehelpen.
op weg te dromen.
zonder waardevol natuurgebied;
Als lid of als vrijwilliger.
Voor kinderen zijn er speciale programma’s bij de bezoekerscentra Vrijwilligers aan het werk
in 2005 kwam de erkenning met Investeringen lonen
de toekenning van het Europese
Als u meer wilt weten kunt u contact opnemen met de ledenservice,
Al met al is het beschermen van
Diploma voor Beschermde Gebie-
T 035 - 655 99 11. Meer informatie kunt u ook vinden op de website:
natuur een omvangrijke en dus
den door de Raad van Europa.
www.natuurmonumenten.nl. Het Natuurboek
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 5
5
04-01-2006 17:12:40
Inhoudsopgave Het Natuurboek Inleiding Wegwijzer: hoe werkt Het Natuurboek?
4
Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug
36
Lijstje van paddenstoelen
39
Hoofdstuk 1: BOS & BEEK
Top 5 van gebieden met paddenstoelen
40
Kronkelende bospaadjes en klaterende beekjes
Maak je eigen herfstbos
41
Inleiding
10
14
Uit z ic ht tot ove r de D u it s e g r e n s
Va k m a n i n de n at uu r Interview met Harry Leurink, houtkunstenaar
De b o s s e n e n b e ke n
42
Roofvogels kijken in het Bergherbos
18
Actief het bos beleven
20
Top 5 van gebieden met roofvogels
22
Hoofdstuk 2: WEIDE & FORTEN
Roofvogels in Nederland
23
Buitelende kieviten en beschermende forten
Spelen en speuren bij de Oisterwijkse Bossen en Vennen
24
De ve rb or ge n r u s t ple k va n de s t a d
Het geheim van Het Groene Klauterwoud
27
Fort bij Spijkerboor
56
Top 3 van gebieden met een klauterwoud of speelweide
28
De Stelling van Amsterdam
59
Ga de boom in!
29
Functionele begroeiing
61
Top 5 van forten om te bezoeken
63
O p zo e k n a a r n at uu r s c h at te n
Inleiding
De tent uit, de natuur in
6
P a d de n s to e le n z o e ke n i n de K a ap s e B o s s e n
44
52
Kamperen in het Voorsterbos
30
Fiet s e n l a ng s de t uu nwoa l le n
Het Waterloopbos
32
Natuur en cultuurhistorie op Texel
64
Varen naar Vogeleiland
32
Schapenboerderij
67
Top 4 van gebieden waar je kunt kamperen
34
Excursies met een vogelwachter
67
Lekker eten in de buitenlucht
35
Top 5 van gebieden met bijzondere cultuurhistorie
68
Natuurmonumenten
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 6
16-01-2006 13:13:47
Zelf een bijenhotel maken!
69
V l iege r e n i n K a r d i n ge
Dauw t rapp e n i n de du i ne n Een vroege wandeling door Nationaal Park Zuid-Kennemerland 102
Genieten van natuur bij de stad
70
Ontdekkingstochten
105
Van de bloemetjes en de vlinders
72
Top 5 van gebieden voor een vroegevogelwandeling
106
Top 5 van natuur bij de stad
74
Maak eens een geluidje!
107
Iedereen kan vliegeren!
75
L eve nde p olde r ge s c h ie de n i s
S c hom me le nd ove r het e i l a nd Ontdek Nationaal Park Schiermonnikoog per huifkar
108
Fietsen door de Zak van Zuid-Beveland
76
Natuurlijk gevormde duinen
110
Zwaakse Weel
78
Zie de wind waait
111
Groen is ’t gras
80
Zoet water voor mens en dier
112
Top 5 van gebieden met ďŹ etsroutes
81
Top 3 van gebieden met huifkartochten
113
D e we ide n e n for te n
82
Een oase van rust in de Zuid-Hollandse delta Wandelen op natuureiland Tiengemeten
114
Hoofdstuk 3: DUINEN & KUST
De Deltawerken
118
De zee, de duinen, de Nederlandse kust
Top 5 van gebieden met natuurontwikkeling
119
Inleiding
90
G e he i me n u it de ze e
Interview met Jowien van der Vegte, boswachter
Schelpen zoeken en strandjutten in de Kwade Hoek
94
Strandjutten aan de Nederlandse kust
97
Schelpen zoeken
Va kv r ouw i n de n at uu r De du i n- e n ku s tgebie de n
120 122
99
Top 4 van gebieden waar je kunt strandjutten
100
Een mobile maken
101
Het Natuurboek
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 7
7
16-01-2006 15:31:50
INHOUDSOPGAVE
Hoofdstuk 4: LANDGOED & BUITENPLAATS
Top 4 van gebieden met met een high tea
O nt mo et i n g va n n at uu r e n c u lt uu r Inleiding
Va k m a n i n de n at uu r 128
Flaneren langs buitenplaatsen
Interview met Johan van Galen Last, boswachter
De landgoederen en buitenplaatsen
Rododendrons in ’s-Graveland
132
Slangenmuur
134
Hoofdstuk 5: STUIFZAND & HEIDE
Top 5 van gebieden met grote grazers
136
De grote, stille heide
Klik, klik, klik...
137
Wandelen door een tastbaar verleden
Inleiding
154 154
162
Sp eu r e n n a a r s p or e n
Landgoed Hackfort: logeren bij de boer
138
Spoorzoeken in Nationaal Park Dwingelderveld
166
De kracht van water
140
Schaapskooi
167
Top 4 van gebieden met bijzondere boerderijen
142
Top 4 van gebieden waar je kunt speuren naar sporen
169
Bouw je eigen vogelvilla
143
Glooiende akkers en historische boerderijen
Dwalen langs heuvels en dalen Lammetjes aaien op de Brunssummerheide
170
Ontdekkingstocht op landgoed Eerde
144
Legenden, heksen en duivels
172
Proeven van het platteland
147
Sterren kijken op de hei
173
Top 4 van gebieden met kinderontdektochten
148
Top 4 van gebieden waar je sterren kunt kijken
174
Knutsel een bosfamilie
149
Sterrenkijken
175
Kopje thee na de wandeling
8
153
Pa a r d r ijde n i n de Brab a nt s e wo e s t ijn
High tea op de Slotplaats
150
Nationaal Park Loonse en Drunense Duinen
176
Rabatten en begroeiing
152
Paardenlabel en routes
178
Natuurmonumenten
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 8
16-01-2006 13:12:55
Top 5 van gebieden waar je kunt paardrijden
180
Je horloge als kompas
181
D ie r e n k ijke n op de Ve luwe
Wat is veen?
208
Top 5 van gebieden met een uitkijktoren
209
Ru s t , r u i mte e n p e dde le n l a ng s r u i s e nd r iet
Nationaal Park Veluwezoom
182
Kanoën in De Wieden
210
Wild observeren
184
De cyclus gaat door
212
Grote verdwijntrucs
186
Top 5 van gebieden met kanoroutes
216
Top 5 van gebieden met grote zoogdieren
187
Schipper mag ik overvaren...
217
Va k m a n ne n i n de n at uu r Interview met Pjotr Labijt en Jan Holle, schaapherders
D e s t u i fz a nd- e n he idegebie de n
O p g l a d ijs do or het ve e n 188
Schaatsen tussen de legakkers op de Nieuwkoopse Plassen
218
190
Varen
219
Top 5 van gebieden waar je kunt schaatsen
220
Maak een ijsmuts
221
Hoofdstuk 6: WATER & VEEN E e n ve ra nde r e nd l a nd s c h ap Inleiding
Va k m a n i n de n at uu r 196
Grillige puzzel van meren en landjes
Interview met Roelof de Jonge, rietsnijder
222
De wate r - e n ve e ngebie de n
229
Een dagje varen op het Naardermeer
200
Top 5 van gebieden met vaarexcursies
204
Adressen bezoekerscentra en horeca Natuurmonumenten
228
Kijk eens onder water
205
Sponsorpagina’s
234
Index per provincie
238
Tr omp et te r e nde k ra a nvoge l s Uitkijken over het Fochteloërveen
206
Alfabetisch register
250
Historische sporen
207
Colofon
254
Het Natuurboek
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 9
9
16-01-2006 15:32:45
WEGWIJZER
Hoe werkt Het Natuurboek? Het Natuurboek laat alle gebieden van Natuurmonumenten zien. Soms in uitgebreide reportages, soms eenvoudiger in de vorm van een tip of in het overzicht van gebieden aan het einde van een hoofdstuk.
Indeling naar landschap
In de beschrijving van de vier
manieren vinden. De kaartjes op
staat. Waarschijnlijk is dat gebied
Het boek is ingedeeld in zes hoofd-
geselecteerde gebieden leest u
pagina 238 en verder geven per
dan niet van Natuurmonumenten.
stukken: Bos & Beek, Weide &
natuurweetjes en interviews met
provincie een overzicht van de na-
De ligging van ieder natuurgebied
Forten, Duinen & Kust, Landgoed
deskundigen. Ook vindt u er prak-
tuurgebieden. Het paginanummer
is beschreven in het overzicht aan
& Buitenplaats, Stuifzand &
tische informatie, zoals adressen,
achter de naam geeft aan op welke
het einde van de hoofdstukken.
Heide en tot slot Water & Veen. De
en inspirerende tips.
pagina u meer informatie over het
Bovendien is de ligging met een
gebieden van Natuurmonumenten
gebied kunt vinden. Enkele kleine,
code aangegeven. Deze code biedt
zijn ingedeeld in het hoofdstuk
In het overzicht aan het einde van
ontoegankelijke gebieden vindt u
u een extra oriëntatie om het ge-
waar ze het best in passen; het
het hoofdstuk vindt u alle gebie-
alleen op de kaartjes en niet elders
bied te vinden, in de atlas of met
Bergherbos vindt u bijvoorbeeld
den van Natuurmonumenten die
in het boek. De tweede manier om
een GPS- of navigatieapparaat. De
terug in Bos & Beek, het Naarder-
bij dit hoofdstuk horen. Al deze
een gebied te vinden is het raad-
cijfers BG staan voor breedtegraad
meer is opgenomen in Water &
gebieden zijn - tenzij anders ver-
plegen van het alfabetische register
en LG voor lengtegraad. De coördi-
Veen.
meld - toegankelijk op wegen en
achter in het boek. Het kan voor-
naten geven het centrum van het
paden. Honden aan de lijn. In de
komen dat de naam van een
gebied aan. De aanduiding is onge-
Elk hoofdstuk heeft een vaste
beschrijving vindt u de specifieke
natuurgebied niet in het boek
veer op 1 kilometer nauwkeurig.
indeling:
kenmerken en recreatieve voor-
-
Een algemene inleiding over het
zieningen per gebied. Hierbij zijn
betreffende landschap;
ook de gemarkeerde routes opge-
MEER INFORMATIE
Vier gebieden waar een activiteit
nomen: ruiterpaden en routes om
Natuurlijk is er over alle gebieden veel meer te vertellen. Meer informatie kunt
is beschreven (bijvoorbeeld paard-
te wandelen, fietsen, varen of met
u vinden in de bezoekerscentra of het magazine Natuurbehoud en op de web-
rijden of wandelen);
aangespannen paarden te rijden.
site van Natuurmonumenten. Op pagina 228 en verder zijn de adressen van
-
-
alle bezoekerscentra en informatiecentra te vinden, evenals de horeca van
Een overzicht van alle gebieden van Natuurmonumenten van
Een natuurgebied vinden
hetzelfde landschapstype.
Zoekt u informatie over een natuurgebied, dan kunt u die op twee
Natuurmonumenten.
Voor specifieke vragen kunt u ook de ledenservice van Natuurmonumenten bellen, T 035 - 655 99 11 of uw vraag stellen via www.natuurmonumenten.nl.
10
Natuurmonumenten
NM1_BOS EN BEEK_def.indd
10
12-01-2006
15:11:52
Overzichtskaart Nederland
BOS & BEEK
'RONINGEN
,EEUWARDEN
1. Bergherbos (pagina 18) 2. Oisterwijkse Bossen en Vennen (pagina 24)
!SSEN
3. Voorsterbos (pagina 30) 4. Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug (pagina 36)
WEIDE & FORTEN
5. Fort bij Spijkerboor (pagina 56)
6. Texel (pagina 64)
7. Kardinge (pagina 70)
:WOLLE
,ELYSTAD
8. Zak van Zuid-Beveland (pagina 76)
(AARLEM !MSTERDAM
DUINEN & KUST
9. Duinen van Goeree (pagina 94)
5TRECHT
$EN¬(AAG
10. Nationaal Park Zuid-Kennemerland (pagina 102)
11. Nationaal Park Schiermonnikoog (pagina 108)
!RNHEM
12. Tiengemeten (pagina 114)
LANDGOED & BUITENPLAATS
$EN¬"OSCH
13. ’s-Gravelandse buitenplaatsen (pagina 132)
14. Hackfort (pagina 138)
-IDDELBURG
15. Eerde (pagina 144)
16. Slotplaats (pagina 150)
STUIFZAND & HEIDE 17. Nationaal Park Dwingelderveld (pagina 166) 18. Brunssummerheide (pagina 170) 19. Nationaal Park Loonse en Drunense Duinen (pagina 176)
20. Nationaal Park Veluwezoom (pagina 182)
-AASTRICHT
UITLEG GEBRUIKTE SYMBOLEN
WATER & VEEN
Bezoekerscentrum
Struinen
Vaarexcursie
Wandelen
Cultuurobject
Huifkartocht
Fietsen
Kamperen
Schaatsen
Kanoën
Observatiepunt
Spelen
Paardrijden
Excursie
Spoorzoeken
21. Naardermeer (pagina 200) 22. Fochteloërveen (pagina 206) 23. De Wieden (pagina 210) 24. Nieuwkoopse Plassen (pagina 218) (Alle andere gebieden van Natuurmonumenten vindt u terug in de indexen en kaarten achter in het boek vanaf pagina 238).
Het Natuurboek
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 11
11
19-01-2006 08:48:29
NM1_BOS EN BEEK_def.indd
12
12-01-2006
15:21:36
Hoofdstuk 1
BOS & BEEK waar zonlicht in het water schittert
NM1_BOS EN BEEK_def.indd
13
12-01-2006
15:21:50
BOS & BEEK
Inleiding
Kronkelende bospaadjes en klaterende beekjes Knoestige eiken die in de herfst prachtig bruin, geel en oranje kleuren. Hoge naaldbomen waar het zonlicht op een winterse dag in heldere brede banen doorheen schijnt. Het frisse groen van jonge beukenblaadjes. De Nederlandse bossen zijn elk jaargetijde even mooi. Nederland bestaat voor 10 procent uit bos.
struiken en open plekken heel belangrijk.
maar ook voor de mens. Want wie wil er
Relatief weinig vergeleken met bijvoor-
Als er meer afwisseling in het bos is, kun-
nou niet verrast worden door een prachtig
beeld Duitsland (29 procent) of Frankrijk
nen er meer planten en dieren leven.
uitzicht op een stromend beekje aan het eind van een kronkelig bospad, een hek-
(25 procent). Met uitzondering van de
14
parkachtige bossen op de landgoederen,
Open plekken en vlinders
senkring van kleurige boleten of vlinders
zijn de meeste bossen ooit aangeplant voor
Daarom is Natuurmonumenten in veel bos-
in het bos?
houtproductie. In deze aangelegde bossen
sen open plekken aan het maken, waar ge-
stonden bomen keurig in het gelid te
noeg zonlicht is voor bijzondere vlinders
Keus genoeg
wachten op een toekomst als zaag- of
en andere insecten. Er mogen veel meer
Wie een mooie boswandeling wil maken,
brandhout. Gelukkig is dat de laatste dertig
dode bomen in het bos blijven liggen dan
heeft keus genoeg. Worden het de uitge-
jaar ink veranderd. Natuurmonumenten
vroeger. Insecten, paddenstoelen en allerlei
strekte bossen van de Utrechtse Heuvel-
vindt namelijk variatie in het bos, de af-
mossen gedijen er goed op. Dat is niet al-
rug, waar je met veel geluk dassen, reeĂŤn,
wisseling tussen boomsoorten, tussen
leen goed voor de variatie aan soorten,
eekhoorns en misschien sporen van de
Natuurmonumenten
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 14
19-01-2006 08:49:02
Steile hellingbossen Een wandeling door de hellingbossen van Zuid-Limburg is onvergetelijk door de weidse panorama’s. Deze steile bossen zijn uniek in het verder zo vlakke Nederland. De rijke bossen bestaan uit haagbeuk, zoete kers, es, zomereik en hazelaar. En door de kalkrijke grond groeien er veel bijzondere planten onder de bomen, zoals zeldzame orchideeënsoorten. Ook kruiden als daslook – te herkennen aan de geur van uien en de witte bloemetjes –, speenkruid, bosanemoon, gele dovenetel en maagdenpalm zijn er te vinden. Op de hoger gelegen delen, waar door uitspoeling van de bodem de grond voedselarm is, groeien lijsterbes en bramen en op een zomeravond ruik je hier de zoete geur van kamperfoelie. In de hellingbossen leven dassen. Dit schuwe nachtdier laat zich overdag zelden zien, maar wie goed oplet kan wel sporen (wissels) vinden. Hellingbossen vind je rond de Geul en in het Gerendal. Hoewel de bossen het hele jaar de moeite waard zijn om te bezoeken, zijn ze vooral in de herfst indrukwekkend. De steile bossen bieden dan een betoverend kleurenspel van dieprood tot helgeel.
Het Natuurboek
NM1_BOS EN BEEK_def.indd
15
15
12-01-2006
15:29:42
1
2
3
Verlies uw hart aan de oude eikenen beukenbossen
4
5
16
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 16
6
7
12-01-2006 20:01:43
zeldzame boommarter tegenkomt? Of het
bochten wordt door het stromende water
Naalden tellen
Bergherbos met zijn heuvels en dalen? Of
juist materiaal weggespoeld, waardoor
Zo’n 40 procent van de Nederlandse bossen is
houdt u meer van de populieren, essen en
steile wandjes ontstaan waarin bijvoor-
naaldbos. De meest voorkomende naaldboom
haagbeuken die op de rijke poldergrond
beeld de ijsvogel een broedplaats maakt.
is de grove den, maar ook douglas, zilverspar
groeien, zoals in het Voorster- en het Har-
en lariks komen veel voor. Er is een eenvoudig
derbos? Misschien verliest u uw hart aan de
Schoongemaakt
ezelsbruggetje om te onthouden wat het ver-
oude eiken- en beukenbossen in Drenthe.
De laatste jaren zijn veel beken schoon-
schil is tussen een den, spar en lariks: tel de
gemaakt en is hun natuurlijke loop terug-
naalden en kijk naar de beginletter van de
Natuurlijke kronkels
gebracht. Dat het nu beter gaat, is te
boom. De spar (met de s van solo) heeft tel-
Nederland is het land van water. Het land
zien aan het grote aantal soorten dieren
kens één naald. De den (met de d van duo)
van rivieren, meertjes en beken. Zelfs op
en planten dat er weer te zien is. En niet
heeft steeds twee naalden bij elkaar en de
het hoge deel van Nederland vind je nog
alleen in de beken, maar juist ook aan
larix (met de l van legio) heeft bundeltjes van
kleine watertjes. Op sommige plekken, zo-
de oevers, op de overgang van nat
meerdere naalden.
als in de buurt van Oisterwijk, Winterswijk
naar droog.
fig. 3.
en in het Geuldal, hoor je de beken stro-
Bosanemoon Anemone nemerosa
men. In de zomer zie je de libellen boven de beken vliegen. In de herfst en winter kolkt het water door de beken en in het voorjaar bouwen vogels hun nest aan de oevers. Hoewel het soms lijkt of die beken daar al eeuwen lopen, zijn er meestal wel mensenhanden aan te pas gekomen. Veel beken zijn in de loop van de jaren recht-
fig. 1.
Slanke sleutelbloem Primula eliator
getrokken, dichtgeslibd of vervuild. Mede dankzij Natuurmonumenten zijn oude fig. 2.
beeklopen weer in ere hersteld. Door het
Bosgeelster Gagea lutea
terugbrengen van de natuurlijke kronkels, zie je dat allerlei plantjes, zoals klein heksenkruid, terugkomen. In de buitenTAPIJTEN VAN BOSANEMOON In natuurgebied Bekendelle, net buiten Winterswijk, loopt de Bovenslinge. Een kronkelende beek in een eeuwen1. Landkaartje 2. De beukenstam is glad, de eikenstam ruw. 3. Tapijt van bosanemonen 4. Wilde zwijnen 5. Dal van de Ruiten A 6. Beuk, Cronebos 7. De boommarter maakt voor zijn nest gebruik van een gat in de boom.
oud landschap. In het bos vind je ook tal van andere beekjes. In het voorjaar is Bekendelle bedekt met witte tapijten van bosanemoon, afgewisseld met het geel van de hier groeiende sleutelbloem en bosgeelster. Als het meezit, zie je de grote gele kwikstaart of hoor je de roep van de ijsvogel. Het Natuurboek
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 17
17
04-01-2006 17:15:42
BOS & BEEK
Roofvogels kijken in het Bergherbos
Uitzicht tot over de Duitse grens Het on-Nederlandse, heuvelachtige
meter door, tot al het water in de vochtige
Bergherbos is ideaal voor een win-
grond is weggesijpeld. In het voorjaar zien
terse wandeling. De bomen bieden
monen, klaverzuring en dalkruid. In de
beschutting, de heuvels vergezich-
winter is er geen sprake van witte tapijten,
ten. En er is altijd de kans op
zwart. Maar tussen de kale takken heeft
een ontmoeting met een ree, een
het zonlicht vrij spel. Smalle banen zacht-
speurende buizerd of een biddende
is stil, alleen klinkt zo nu en dan geritsel:
torenvalk.
een muisje dat wegrent of een vogel die
grote delen van dit bos wit van de bosane-
onder de bomen is de bodem bruin en
geel licht reiken tot aan de bodem. Het bos
tussen de dode bladeren naar eten zoekt. Omdat het Bergherbos aan alle kanten
Bij Bosrestaurant ’t Peeske, voorheen een
omringd wordt door akkers, voelen roof-
watermolen, ontspringt een van de bron-
vogels zich hier goed thuis. Ze houden van
nen van het Bergherbos. Het bronwater
de combinatie van de beschutting van het
vult de vijver en stroomt nog zo’n vijftig
bos en de open ruimte van de akkers, waar
De heuvelrug van het Bergherbos is ontstaan tijdens de voorlaatste ijstijd, zo’n 200.000 jaar geleden. Gletsjers stuwden grond voor zich uit, in de vorm van een wal.
18
Natuurmonumenten
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 18
05-01-2006 09:11:25
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 19
05-01-2006 09:11:32
Actief het bos beleven Natuurmonumenten heeft in het Bergherbos meerdere wandelroutes uitgezet, variërend van 2 tot 7 kilometer. De hellinkjes zijn soms pittig, de uitzichten maken alles goed. Ook
1
is er een mountainbikeroute. Hiervoor is een vergunning nodig, die te koop is bij onder andere de plaatselijke VVV’s en horecagelegenheden. Er zijn verschillende ruiterpaden over de heuvels van het Bergherbos, ook ruiters hebben een vergunning nodig. Deze is verkrijgbaar bij Natuurmonumenten, T 0316 53 35 80 of www.natuurmonumenten.nl.
Huis Bergh Kasteel Huis Bergh in ’s-Heerenberg is een imposant kasteel. Het Bergherbos was eeuwenlang in bezit van de kasteelheren, de Heeren van Bergh. Aan een van de latere eigenaren,
2
de textielfabrikant Van Heek, is te danken dat het Bergherbos zo mooi is gebleven. Sinds 1985 heeft Natuurmonumenten voor een deel van het bos deze zorg overgenomen. Het kasteel, dat te bezoeken is, is ingericht met een kunstverzameling waar kenners van watertanden. Erachter ligt parkbos De Plantage, met de zestiende-eeuwse Grafelijke Kaatsbaan. Het kasteel en de directe omgeving zijn eigendom van Stichting Huis Bergh.
Meer informatie op www.natuurmonumenten.nl 20
Natuurmonumenten
3 NM1_BOS EN BEEK_def.indd
20
12-01-2006
15:46:49
ze op jacht kunnen gaan naar muizen.
eiken, berken, fijnsparren, lariksen en
Haviken leven heel verborgen. Buizerds
douglassparren staan er in het bos behoor-
en torenvalken laten zich makkelijker
lijk wat oude wintereiken, een boomsoort
zien, het best op de overgang tussen
die in Nederland zeldzaam is. Op veel
akkers en bos. Speurend naar muizen en
plaatsen is de bodem bedekt met adelaars-
andere prooien zit de buizerd vaak op een
varens, een plant die van oude bossen
paaltje of op een tak. De torenvalk hangt
houdt. In dit bos leven behalve meer dan
‘biddend’ boven het veld.
zeventig verschillende soorten vogels, ook
Scheen-kuit en bovenbeen achterpootje
dassen, reeën, vleermuizen, hagedissen Mozaïek
en hazelwormen. In de winter is de kans
Het Bergherbos ligt op een stuwwal. Deze
om reeën tegen te komen groter dan in de
werd in de voorlaatste ijstijd gevormd
andere seizoenen. Zolang ze tenminste
door een gletsjer die vanuit het noorden
geen menselijke geluiden horen, want dan
dikke lagen zand, klei en grind voor zich
maken ze zich onmiddellijk uit de voeten.
uit schoof. Het is een bijzonder gezicht,
Doordat de bomen kaal zijn, zijn de dieren
deze heuvelrug te midden van het omrin-
van een grotere afstand zichtbaar.
Ribbetje
Boven- en onderkaak
gende platte boerenland met een mozaïek van groene, zwarte en bruine winterse
Rijk gedekte tafel
akkers. Hoe hoger je komt, hoe meer de
Natuurmonumenten doet er veel aan om
omgeving tot poppenhuisproporties wordt
het de roofvogels en andere dieren naar de
Braakbal van een kerkuil met daarin de botjes van een spitsmuis
Schouderblad
teruggebracht. Op de drie heuveltoppen Montferland, Hulzenberg en Hettenheuvel (met 92 meter de hoogste) - reikt het zicht
Bekkenbeen
bij helder weer tot aan de Veluwe, het Rijk van Nijmegen of tot ver in Duitsland. Het Bergherbos is een oud bos, waar al eeuwen bomen staan. Doordat ze goed gedijen op de vruchtbare bodem van zand en leem
BREEK DE BRAAKBAL
zijn bomen van meer dan dertig meter
Uilen eten hun prooi helemaal op. Haren, botjes en schilden kunnen ze niet verteren, dus die worden weer uitge-
hoog geen uitzondering. Naast beuken,
braakt. Soms wel twee keer per dag. Ook andere roofvogels, kraaien en meeuwen spugen de onverteerbare delen
1. Naast ’t Peeske is de oude molenkolk te herkennen. 2. De hellingen zijn plaatselijk uitgesleten door regenwater. 3. Aan de vele adelaarsvarens is te zien dat hier al heel lang een bos is.
pincet en vergrootglas zijn onmisbaar, en spelden komen ook goed van pas. Soms zijn de haren en veren zo sterk
van hun voedsel uit. Aan de vorm van de braakbal kun je zien van welke vogel hij is én wat hij heeft gegeten. Een verdroogd dat je de botjes er niet onbeschadigd uit kunt krijgen. Leg de braakbal dan even in warm water, zodat hij makkelijk uit elkaar valt. Het Natuurboek
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 21
21
16-01-2006 09:54:22
STARTPUNT ’T PEESKE
zin te maken. Op de akkers op de flanken
worden groepen bomen gekapt. Op deze
Bosrestaurant ’t Peeske ligt aan de westelijke rand van het
van de stuwwal wordt op een natuur-
nieuwe open plekken krijgen spontaan op-
Bergherbos vlak bij Beek. Het terras en de zonnige serre bieden
vriendelijke manier haver, gerst en rogge
groeiende beuken, eiken en berken weer
een ver uitzicht over de akkers, tot aan Duitsland toe. Voor de
verbouwd. Doordat er geen bestrijdings-
een kans. Zo ontstaat een gevarieerd bos,
kinderen zijn er klim- en klautertoestellen, een speelplek in het
middelen worden gebruikt zijn akkerkruiden
met verschillende boomsoorten van aller-
bos en de mogelijkheid tot het organiseren van partijtjes.
als klaproos, korenbloem, valse kamille,
lei leeftijden en hoogtes. Ook dode bomen
’t Peeske heeft een informatieruimte over het Bergherbos en
akkerviooltje en zelfs de zeldzame slofhak
mogen hier blijven staan of liggen. Het
is startpunt voor verschillende excursies en wandelroutes.
hier in de zomer weer te zien.
dode hout is een bron van leven voor
Bosrestaurant ’t Peeske Peeskesweg 12 | 7037 CH Beek | T 0316 - 53 28 04 | www.natuurmonumenten.nl
mossen, paddenstoelen en insecten. En Open plek
samen verteren zij het dode hout tot
Patrijzen, kwartels en geelgorzen vliegen
voedselrijke grond voor nieuwe planten
rond, muizen vinden er wat ze zoeken en
en bomen. Daarnaast is vermolmd hout
vormen op hun beurt een welkome prooi
ook een rijk gedekte tafel voor veel vo-
voor de roofvogels. In die delen van het
gels, die zich tegoed doen aan de insecten.
bos waar ooit lange, monotone rijen naald-
Spechten kunnen er nestholtes in maken
bomen werden aangeplant voor houtpro-
en kleine zoogdieren vinden er een plek
ductie, brengt Natuurmonumenten de
om zich te verschuilen. Let maar eens op:
variatie terug. In de dichte, gesloten bossen
dood hout lééft, óók in de winter.
Top 5 van gebieden met roofvogels 1 > Bergherbos, in de Achterhoek
4 > Si nt-Ja n sb e r g , i n No or d-L i mb u r g
Grote kans om een buizerd of havik te zien, of zelfs een wespendief
In de hellingbossen van dit afwisselende natuurgebied broeden
of boomvalk. Goed uitzicht vanaf de Hettenheuvel!
buizerd, havik, boom- en torenvalk. Tijdens de vogeltrek laten zelfs de visarend en de oehoe zich soms zien.
2 > Leusveld, bij Brummen Weids landgoed in de IJsselvallei. Bij de bosranden foerageren havik,
5 > Leuvenumse Bos, Noordwest-Veluwe
sperwer en buizerd; de torenvalk doet dat in de uiterwaarden. Ook
Behalve edelhert en wild zwijn voelen ook veel roofvogels zich hier
zijn er regelmatig dwaalgasten te zien, zoals de rode wouw.
thuis. Havik en buizerd broeden in hoge loofbomen, de sperwer in de sparren en dennen op de stuifzandheuvels. Ook komen hier relatief
3 > Eindegooi, op de grens van het Gooi
veel raven voor.
Het afwisselende landschap staat borg voor een gevarieerde roofvogelbevolking. Van havik, buizerd en bosuil tot boomvalk, kerkuil en sperwer. 22
Natuurmonumenten
NM1_BOS EN BEEK_def.indd
22
12-01-2006
15:48:36
Boomvalk >
Roofvogels in Nederland Buizerd Zit vaak op een paaltje bij de weg of
< Buizerd
cirkelt hoog boven het open veld bij een bosrand. De kleur varieert van donkerbruin tot bijna wit. Zijn vleugels zijn relatief kort, breed en enigszins afgerond. De staart is waaiervormig en kort.
Havik De grootste en sterkste roofvogel in Nederland. Niet makkelijk te spotten,
< Sperwer
want hij zit vaak diep verborgen in het (naald)bos. Lijkt wat op de buizerd, maar heeft een lange(re) staart, hoge gele
Havik >
poten en felgekleurde ogen. Volwassen haviken zijn goed herkenbaar aan de witte wenkbrauwstreep en de horizontale strepen op de borst.
Sperwer Bruine kiekendief
Miniatuuruitvoering van de havik, zo groot als een duif. Witte keel. Het vrouwtje is groter dan het mannetje.
ROOFVOGELS SPOTTEN IN HET BOS Boomvalk
Een vogel is pas een roofvogel als hij ĂŠn vlees eet ĂŠn prooidieren met zijn klauwen vangt. Reigers en ooievaars
Razendsnelle roofvogel, die behalve
doen dat met hun snavel. De meeste roofvogels jagen op kleine zoogdieren zoals muizen. Havik en sperwer eten
op vogeltjes ook op vliegende insecten
het liefst andere vogels. Je kunt roofvogels onderscheiden door goed naar de vleugels te kijken. De valk heeft
zoals libellen jaagt. Mooi te zien op
lange, puntige vleugels, de havik en sperwer hebben korte, stompe vleugels. De buizerd is een echte zwever
een zomeravond bij een rustig vennetje.
met lange brede vleugels. Let ook op de lengte van de staart, de hoogte van de poten, de kleur en tekening
Kleiner en slanker dan de torenvalk,
van het verenpak, de vlucht of de manier van jagen. Roofvogels die je meer richting de kust ziet zijn de visarend,
lijkt wat op een gierzwaluw.
de blauwe kiekendief, het smelleken en de gigantische zeearend (bijnaam vliegende deur). Het Natuurboek
NM1_BOS EN BEEK_def.indd
23
23
12-01-2006
15:55:24
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 24
04-01-2006 17:16:52
BOS & BEEK
Spelen en speuren bij de Oisterwijkse Bossen en Vennen
Op zoek naar natuurschatten Klimmen, hutten bouwen, speur-
de vele vennen, is het een ideaal vertrek-
tochten doen: voor kinderen zijn
punt voor een wandeling of fietstocht. Voor
de Oisterwijkse Bossen en Vennen
Zo kunnen ze via allerlei aanwijzingen een
een paradijs. In dit natuurgebied,
geheim ontdekken en hoeven ze niet op
onderdeel van het Nationaal Land-
waarbij de kinderen geen voorgeschreven
schap Het Groene Woud, kun je
route afleggen. Daarbij maken ze hun eigen
bovendien schitterende wandelingen
gaan ze op zoek naar natuurschatten.
en fietstochten maken.
kinderen zijn er verschillende speurtochten.
de paden te blijven. Er zijn ook activiteiten
bosparfum, leren ze naar vogels luisteren en
Grappige eilandjes De Oisterwijkse Bossen en Vennen hebben
Een bezoek aan de Oisterwijkse Bossen
een bijzondere plek in Nationaal Landschap
en Vennen begint bij Bezoekerscentrum
Het Groene Woud, een aaneengesloten
Oisterwijk. Hier vind je ook een grote speel-
gebied van 7.500 hectare tussen Tilburg,
tuin met onder andere een boomhut, een
Eindhoven en ’s-Hertogenbosch. Het zijn
klimspin en een heel bijzondere schommel.
gevarieerde en natuurlijke boslandschappen
Door de ligging midden in het bos, vlakbij
met meanderende beken en moerassen, Het Natuurboek
NM1_BOS EN BEEK_def.indd
25
25
12-01-2006
15:58:49
heide en bloemrijke graslanden. In dit uitgestrekte natuurgebied liggen tientallen grillig gevormde vennen met grappige eilandjes, waar reeën zich overdag schuilhouden. Natuurmonumenten heeft een aantal van deze vennen uitgebaggerd om de oorspronkelijke plantengroei terug te laten komen. Witte zandbodem Het naaldbos dat in de negentiende eeuw Even uitrusten... De Goorvenroute brengt wandelaars langs Boshuis Venkraai. Een pittoresk café-restaurant met rode luiken, midden in het bos. Auto’s kunnen hier niet komen. Een heerlijke plek om op het terras te zitten, terwijl de kinderen zich vermaken in de speeltuin. Vanaf daar loopt de route langs een aantal prachtige vennen over kleine paadjes vlak langs het water. Er staan banken waarop je kunt genieten van het mooie uitzicht. In het voorjaar hoor je hier het roffelen van de spechten. En bij mooi weer zie je libellen boven het water jagen.
Boshuis Venkraai Bosweg 162 | 5062 SH Oisterwijk | T 013 - 528 23 96
is aangeplant, wordt door Natuurmonumenten omgevormd tot een gemengd bos. Grove dennen worden op sommige plaatsen omgehaald. Zo kunnen loofboomsoorten zoals eik, lijsterbes en vuilboom hier weer terugkomen. Vooral rond het Witven – met witte zandbodem – is te zien hoe prachtig het bosgebied wordt. Het lijkt wel een oerbos, met jonge en oude bomen door elkaar en dode bomen waarop spechten naar insecten zoeken. De afgestorven stammen en takken vormen schuil- en nestplaatsen voor allerlei dieren, zoals winterkoninkjes. Je kunt hier uren wandelen en genieten van prachtige doorkijkjes. 1. Ree 2. Groene specht 3. Vanaf het bankje bij het Goorven hebt u een prachtig uitzicht.
VLEERMUISTOCHTEN EN MEER... Regelmatig organiseert Natuurmonumenten wandelingen onder leiding van een boswachter. Zoals tochten langs de vennen, excursies over reeën of een spannende nachtwandeling. Op zomeravonden zijn er vleermuisexcursies waarbij je met de batdetector op zoek gaat naar de dwergvleermuis, de watervleermuis en de rosse vleermuis. Kijk op www.natuurmonumenten.nl voor deze en andere activiteiten. 26
Natuurmonumenten
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 26
1
05-01-2006 09:17:51
Het geheim van Het Groene Klauterwoud Klimmen, klauteren, kaartlezen en speuren, dat zijn de ingrediënten van het spannende speuravontuur ‘Het Geheim van Het Groene
2
Klauterwoud’.
Kinderen vanaf acht jaar kunnen het avontuur beleven in het natuurspeelbos bij Bezoekerscentrum Oisterwijk van Natuurmonumenten. De mysterieuze aanwijzingen voor de speurtocht staan op een oude schatkaart die tussen de wortels van een omgewaaide boom is gevonden. Alleen doorzetters en slimme speurneuzen vinden de negen verborgen letters die nodig zijn om het geheim te ontrafelen. De speurtocht duurt ongeveer anderhalf uur en kan elke dag gespeeld worden. Nieuwsgierige kinderen die willen weten wat het geheim is, zijn van harte welkom bij Bezoekerscentrum Oisterwijk!
Bezoekerscentrum Oisterwijk Van Tienhovenlaan 5 | 5062 SK Oisterwijk | T 013 - 521 92 09 | www.natuurmonumenten.nl
3
NM1_BOS EN BEEK_def.indd
Het Natuurboek
27
27
12-01-2006
16:00:43
ZWEMMEN In het natuurbad Staalbergven kun je ‘s zomers zwemmen. Er zijn verschillende zwembassins, een familieglijbaan, een strand, kano’s, roeiboten, waterfietsen, ligstoelen en sportveldjes. Dit is bovendien de enige plek in Nederland waar de grote biesvaren groeit.
Vogels kijken
Spelen en wandelen
Eeuwen geleden werden de Oisterwijkse
Tegenover het bezoekerscentrum ligt Het
vennen door de ijzige poolwind gevormd.
Groene Klauterwoud. Een natuurspeelbos
Nog steeds is dat te zien aan de langgerekte
waar kinderen tot een jaar of twaalf zich
vorm van de vennen. De omringende heu-
urenlang kunnen vermaken. Een plek om in
vels ontstonden door het opwaaiende zand.
bomen te klimmen, te slepen met reusachtige
Alleen het Kolkven is niet door de wind,
takken, hutten te bouwen en verstoppertje
maar door het kolkende water van een
te spelen. In juni kun je er bosbessen pluk-
oude rivier ontstaan. Hierdoor is dit ven
ken en in de herfst is het een feest om te
Natuurbad Staalbergven
een stuk dieper dan de andere Oisterwijkse
spelen met bergen bladeren. In het bezoe-
Vennenlaan 8 | 5062 SR Oisterwijk | T 013 - 528 21 96
vennen. Het is een aantrekkelijke plek
kerscentrum zijn het hele jaar door tips te
voor watervogels zoals fuut, aalscholver en
krijgen voor leuke natuurspelletjes. Er zijn
de zeldzame dodaars. Vogelliefhebbers
drie wandelroutes die vertrekken vanaf het
kunnen de vogels in alle rust bekijken
bezoekerscentrum: de Goorvenroute,de
vanachter een speciaal vogelscherm. Voor
Kolkvenroute en de Veertien Vennenroute.
beginnende vogelaars staan alle soorten
Ze komen natuurlijk allemaal langs verschil-
die je er kunt tegenkomen, beschreven
lende vennen. Er is ook een speciale route
op een groot informatiepaneel.
die geschikt is voor rolstoelgebruikers.
Top 3 van gebieden met een klauterwoud of speelweide 1 > Oisterwijkse Bossen en Vennen, bij Oisterwijk
3 > Bergherbos, in de Achterhoek
In bomen klimmen en een boshut bouwen of meedoen aan een
Op de nieuwe speelplek in het bos bij Bosrestaurant ’t Peeske kunnen
spannend speuravontuur; het kan allemaal in Het Groene Klauter-
kinderen slepen met takken en tipi’s bouwen, en ontdekken hoe
woud. Voor de kleintjes is er een speeltuin met onder meer een
dassen leven: er is een tunnel gegraven die op een dassenburcht lijkt.
boomhut, grote korfschommel en glij-en-klimspin.
In de ‘Motte’ kunnen ridders zich uitleven in de miniatuurwalburcht. Er staat ook een speeltoestel om in te klimmen, klauteren en slingeren.
2 > Voorsterbos, in de Noordoostpolder Volop speelmogelijkheden in de speelweide én op natuurcamping De Stiente. Van grote klimzwerfkeien tot een klimhuis. De houten dieren van het Dierenbos geven je elk een eigen opdracht, en in het Waterloopbos is een waterspeelplek.
28
Natuurmonumenten
NM1_BOS EN BEEK_def.indd
28
12-01-2006
16:06:10
Ga de boom in! Vanuit een boom zie je alles beter. Je zit op gelijke hoogte met de vogels, en dieren op de grond kijken meer opzij dan omhoog. Maar hoe klim je nu veilig in (en uit!) een boom? Je kan de boom in, maar je moet er ook weer uit kunnen! Probeer van tevoren in te schatten of dat ook makkelijk gaat. Als je eenmaal in de boom zit, zorg dan altijd dat je met twee voeten en een hand, of twee handen en een voet, in contact met de boom bent. Zo loop je de minste kans om uit de boom te vallen. Als een tak er twijfelachtig uitziet, test â&#x20AC;&#x2DC;m dan eerst even door met je voet te veren voordat je er met je volle gewicht op gaat staan. Hoe verder je bij het uiteinde van een tak bent, hoe minder goed de tak je gewicht kan houden. Blijf dus zoveel mogelijk bij de stam van de boom. Doe ook bij het naar beneden gaan voorzichtig!
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 29
16-01-2006 09:27:30
NM1_BOS EN BEEK_def.indd
30
12-01-2006
16:31:45
BOS & BEEK
Kamperen in het Voorsterbos
De tent uit, de natuur in Een merel die begint te fluiten bij
boom roffelen. Misschien wel een zwarte,
de bodem van keileem is zo vruchtbaar
de eerste zonnestralen. Langzaam
want die zijn de laatste jaren al een paar
dat het bos in korte tijd enorm is gegroeid.
keer gesignaleerd in dit bos. De kinderen
Door het dichte bladerdak, de dikke stam-
wakker worden met een orkest van
zijn de hort op, waarschijnlijk druk aan het
men en weelderige struiken is het net alsof
vogels om je heen, terwijl de tent al
spelen in het kleine Dierenbos vlakbij. Van
het er al eeuwen staat. Populieren, beuken
houten vlinders, vossen en uilen krijgen
en eiken torenen hoog uit boven wuivend
aardig opwarmt. Met je blote voeten
ze daar leuke opdrachten: over een omge-
riet en meidoornstruiken die rood zien van
in het bedauwde gras. En na het
vallen stam heen klimmen bijvoorbeeld,
de besjes. Mees, roodborst, boomkruiper,
een kabouterhuisje maken van takken of
winterkoninkje en vele andere zangvogels
ontbijt meteen het bos in. Dat is
een enorm dikke eik helemaal omarmen
zitten hier graag. In de wuivende toppen
kamperen op natuurkampeerterrein
- wat natuurlijk nooit in je eentje kan.
van de populieren zingt de wielewaal zijn
De Stiente in het Voorsterbos, aan
Jong bos met oud gezicht
verschillende loof- en naaldbomen staan,
de rand van de Noordoostpolder.
Dikke bomen zijn er volop in het Voorster-
broeden er wel zestig soorten vogels. Zoals
bos, dat veel ouder oogt dan het eigenlijk
de kleine bonte specht, die heel wat zeld-
is. Begin twintigste eeuw was dit gebied
zamer is dan de grote, maar ook roofvogels
Een windvlaag laat de populieren ruisen,
nog Zuiderzee! Als je goed tussen wortels
zoals wespendief en sperwer. Ook reeĂŤn,
het ruikt zoet op de camping. Hazelaars,
en grassprieten kijkt, kun je hier en daar
marters en ransuilen voelen zich hier thuis.
een lijsterbes, berken, eiken, kardinaals-
nog schelpen zien liggen. De eerste bomen
In de toekomst zal het bos nog veel meer
mutsen en essen omringen het kampeer-
zijn pas zestig jaar geleden geplant, na het
dieren en planten trekken, want sinds
veld. Vlakbij hoor je een specht tegen een
droogleggen van de Noordoostpolder, maar
Natuurmonumenten het gebied beheert
lied. Omdat er in het Voorsterbos veel
Kamperen midden in het bos en genieten van de natuur en de rust. Voor kinderen zijn er veilige speelmogelijkheden.
Het Natuurboek
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 31
31
04-01-2006 17:18:16
HET WATERLOOPBOS In het Waterloopbos zijn vanaf 1952 waterbouwkundige proeven gedaan voor onder andere de Deltawerken en de haven van Bangkok. Door de komst van de computer werden de schaalmodellen in het bos overbodig. Natuurmonumenten laat de dertig waterbouwkundige modellen staan. Bij tien ervan staan draaibare panelen met achtergrondinformatie over het model en de natuur. Er zijn wandel- en ďŹ etsroutes, rondleidingen en er is een ontvangstcentrum met een fantastische waterspeelplek voor kinderen. Voor rolstoelgebruikers zijn twee speciale routes aangelegd.
VAREN NAAR VOGELEILAND Op een paar kilometer van natuurkampeerterrein De Stiente ligt in het Zwarte Meer het Vogeleiland. De boot van Natuurmonumenten brengt bezoekers ernaartoe. Op het eiland, dat 38 hectare
1
groot is, leiden vogels hun eigen leven, ver weg van mensen en hun bedrijvigheid. Blauwe reiger, nachtegaal en wielewaal delen het eiland met reeĂŤn die hier hun kalfjes grootbrengen. Natuurmonumenten laat de natuur hier haar gang gaan. Alleen de rietkragen worden zo nu en dan gemaaid voor de zeldzame grote karekiet, roerdomp en baardmannetje. 32
Natuurmonumenten
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 32
2
12-01-2006 17:09:37
(1997), krijgt de natuur alle ruimte. Hier
Een heerlijke plek om even languit te gaan
en daar wordt het bos een beetje geholpen.
liggen en te genieten van al het moois om
Op sommige plekken worden bijvoorbeeld
je heen. Grote kans om parende libelles bo-
bomen omgezaagd, zodat een open plek
ven het water te zien hangen. Misschien
ontstaat waar nieuw leven kan kiemen.
kruipt er zelfs wel een larve uit het water omhoog, zich ontpoppend tot een lan-
Paradijselijke poelen
taarntje of grote keizerlibel. Poelen als
Ook voor insecten en amfibieën is dit bos
deze zijn aangelegd omdat de omstandig-
een paradijs. Dat zie je meteen als je een van
heden ideaal zijn. Door de bodem van kei-
de poelen nadert die Natuurmonumenten
leem blijft het water goed staan, en veel
in en rond het bos heeft aangelegd. Groene
amfibieën en insecten komen hier van
kikkers springen voor je voeten weg, het
nature al voor. Ze krijgen alleen een nog
water in. Vlinders dartelen om je heen, ge-
betere leefplek!
lokt door de bloemen langs de kant van het water. Koninginnekruid,distels, water-
Het geheimzinnige Waterloopbos
munt, perzikkruid, hondsdraf, zelfs de
Op een half uurtje lopen van kampeerter-
wespenorchis en rietorchis bloeien hier.
rein De Stiente, aan de noordkant
Op de zonnige plekken van de poel vormen
van het Voorsterbos, ligt het
honderden kikkervisjes grote zwarte
Waterloopbos, een bijzonder
colonnes. Het grasveld is bedekt met
natuurmonument dat sinds
witte lakens madeliefjes.
kort voor publiek
Kamperen Natuurkampeerterrein De Stiente heeft dertig ruime plaatsen voor houders van een Natuurkampeerkaart (verkrijgbaar bij ANWB-vestigingen). Acht plaatsen zijn voorzien van elektriciteit. Een zonneboilersysteem op het dak van het toiletgebouw zorgt voor warm water om te douchen en te wassen. De zonnepanelen op het informatiepaneel wekken de elektriciteit voor de camping op. Ook voor kinderen is De Stiente fijn. Op het kampeerterrein staan een houten speeltoestel, een dambord en een pingpongtafel. ’s Avonds kan een kampvuur worden gestookt op de speciale vuurplaats. De camping is geopend van het paasweekend tot november. Honden zijn niet toegestaan.
1. Waterloopkundige proefopstelling 2. Zanglijster 3. Verschillende waterbouwkundige werken, zoals onderdelen van de Deltawerken zijn in het Waterloopbos getest.
3
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 33
Het Natuurboek
33
12-01-2006 17:10:06
toegankelijk is. Vijftig jaar lang heeft het
IJmuiden, Lagos, Istanbul, Bangkok. Met
maar de natuur heeft er langzaam bezit van
Waterloopkundig Laboratorium in dit bos
stuwen, dammen en golfslagmachines werd
genomen. Een dikke eik die nog klein en
waterbouwkundige proeven gedaan. De
de werkelijkheid nagebootst. De schaalmo-
dun was toen de proeven begonnen, drukt
Deltawerken zijn hier bijvoorbeeld ontwor-
dellen van zo’n dertig grote waterwerken
nu een rond gemetseld muurtje uit elkaar.
pen, maar ook de havens van Rotterdam,
uit de hele wereld staan er nog steeds,
In een diepe kelder verderop leven vleermuizen. Oude goten, stuwen en sluizen zijn weelderig begroeid met struiken en plan-
SPEELWEI MET DAGKAMPEERTERREIN
ten. Langs de greppels van een moerasbos
Aan de westkant van het Voorsterbos ligt een dagkampeerterrein met speelwei. Heerlijk om in de zomer of lente
dat de contouren van een Turkse haven
urenlang rond te hangen, te zonnen of spelletjes te doen. ’s Winters is het hier ook heel leuk: als je goed de den-
volgt, groeien verschillende varensoorten.
nen rond de speelwei afspeurt, is de kans groot dat je een ransuil ziet. Twintig tot dertig ransuilen brengen hier de
Bomen zijn over tochten en modellen heen
winter door.
gevallen, zilvergrijze wilgen groeien uit het water. Watergangen worden door stuwen
INFORMATIE EN EXCURSIES Voor informatie over excursies in het Waterloopbos, Voorsterbos en het Vogeleiland en voor aanmelding kunt u terecht bij bezoekerscentrum De Wieden van Natuurmonumenten.
gevoed met water. Zacht sterrenmos bedekt de oevers. Urenlang kun je wandelen in dit bos met zijn mystieke sfeer, mijme-
Bezoekerscentrum De Wieden
rend over de wondere wisselwerking van
Beulakerpad 1 | 8326 AH | Sint-Jansklooster | T 0527 - 24 66 44 | www.natuurmonumenten.nl
mens, techniek en natuur.
Top 4 van gebieden waar je kunt kamperen 1 >Voorsterbos, in de Noordoostpolder
3 > Geuldal, bij Epen in Zuid-Limburg
Kamperen midden in het Voorsterbos. Dat kan op natuurkampeerter-
Kamperen met een weids uitzicht over het Geuldal is mogelijk bij
rein De Stiente van Natuurmonumenten. Er zijn volop speelmogelijk-
Recreatieboerderij Tergracht in Epen. Vanuit de boerderij starten
heden voor kinderen. Van het paasweekend tot 1 november.
verschillende activiteiten van Natuurmonumenten.
Informatie: T 0527 - 25 25 70
Informatie: T 043 - 455 27 62
2 > Bergherbos, in de Achterhoek
4 > Norger Esdorpenlandschap, rondom Norg in Drenthe
Overnachten omringd door natuur. Wie langer wil genieten van het
Viersterrencamping de Norgerberg ligt prachtig in de bossen bij het
natuurschoon van het Bergherbos, kan van april tot en met september
Drentse brinkdorp Norg. Vanuit de camping worden excursies geregeld
eenvoudig kamperen op het kampeerterrein bij Bosrestaurant ’t Peeske.
in het rondom gelegen Norger Esdorpenlandschap van Natuurmonu-
Informatie: T 0316 - 53 28 04
menten, open van 1 april t/m 31 oktober. Informatie: T 0592 - 61 22 81
34
Natuurmonumenten
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 34
12-01-2006 17:11:11
Pluk de dag! Ga gezellig picknicken in de natuur, er is altijd wel een veldje of open plek te vinden. Neem plaids en dekens mee om op te zitten, eventueel aangevuld met kussens of houten klapstoeltjes. Zoek van tevoren een geschikte plek. Aan het water of onder een boom is natuurlijk altijd leuk. Natuurmonumenten heeft in veel gebieden picknickbanken geplaatst.
Tips voor een geslaagd feestmaal: Wespen worden aangetrokken door zoetigheid. Lok de wespen weg van je picknickplek met een jampot met siroop die je verderop neerzet. Ze zullen jouw zoetigheid dan met rust laten. Als ze toch in de buurt komen: ga niet slaan. De wespen worden dan agressief en gaan steken. Let goed op waar je neerstrijkt: is er geen mierenhoop te bekennen? Je mag niet overal zomaar picknicken. In een bloemenweide is het bijvoorbeeld niet toegestaan! Neem als je klaar bent al je afval weer mee en laat de plek net zo netjes achter als je â&#x20AC;&#x2DC;m gevonden hebt.
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 35
12-01-2006 17:12:58
BOS & BEEK
Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug
Paddenstoelen zoeken in de Kaapse Bossen De Kaapse Bossen in de herfst:
1750 kocht, vond de natuur hier erg lijken
hoedje – de Latijnse naam is niet voor niets
eeuwenoude bomen die langzaam
op de Kaapkolonie in Zuid-Afrika. Hij was
‘Phallus impudicus’. Hij groeit uit een knol
daar jarenlang gouverneur geweest, dus hij
die in de volksmond ook wel duivelsei
van tint veranderen en het bos
kon het weten. Helenaheuvel is vernoemd
wordt genoemd, een vruchtlichaam dat na
goudgeel, oranje en rood kleuren.
naar zijn dochter. Vanaf het theehuis boven
een paar dagen openbarst met de complete
op de heuvel kijk je uit over de hei waar
zwam erin. Maar helaas, je ruikt hem eerder
Bladeren die naar beneden dwarre-
het uitgestrekte bos begint. Een mooi
dan dat je hem ziet. Wel is de grond hier be-
len. Overal dennenappels, larikske-
startpunt voor een bewegwijzerde wandel-
zááid met parelamaniet, die zijn naam dankt
route én een paddenstoelenexpeditie.
aan de ronde schubbetjes op de hoed.
Duivelsei
Even verderop groeit een bekende padden-
In het bos ruikt het vochtig. Het pad is be-
stoel, rood met witte stippen. Dat is de vlie-
de paddenstoelen dat het een lieve
zaaid met een dik tapijt van herfstbladeren
genzwam. Maar alleen als hij vers is, ziet hij
lust is. Van aardappelbovist tot de
en tussen de takken glinsteren spinnenweb-
er zo uit: oudere exemplaren zijn oranjegeel
ben. Opeens ruik je de weeïge geur van een
verbleekt en hebben hun stippen verloren.
parelamaniet.
stinkzwam. Met die stank, een aasgeur, lokt
Hij is dan te herkennen aan een ringetje of
gels en beukennoten op de grond. En langs de lanen en paden groeien
36
hij vliegen om zijn sporen te verspreiden.
manchetje op de steel en te vinden door
Kaapse Bossen – het is een naam die exo-
En zo indringend als hij ruikt, zo makkelijk
op de grond te kijken. Hij groeit namelijk
tisch klinkt in het vlakke Nederland. Maar
is hij te vinden. Het is een paddenstoel met
meestal onder berken en grove dennen.
Hendrik Swellengrebel, die het gebied in
een dikke stam en een klein klokvormig
Op een zandig stukje kun je de aardappel-
Natuurmonumenten
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 36
12-01-2006 17:21:49
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 37
12-01-2006 17:22:08
bovist tegenkomen, die er precies zo uitziet
houtproductie. Hier en daar worden de
als de naam doet vermoeden. In tegenstel-
dichte bomenrijen onderbroken door open
ling tot andere paddenstoelensoorten heeft
plekken, die mooi oplichten in de waterige
de hoed geen lamellen aan de onderkant,
najaarszon. Dat is vaak het werk van Na-
maar is hij rondom gesloten. Als je op de
tuurmonumenten, die het bos langzaam
hoed tikt komen de sporen in wolkjes los.
probeert om te vormen tot een meer na-
Daarom heet hij ook wel stuifzwam of
tuurlijke plek. En ook in de delen met grove
buikzwam.
dennen of beuken maakt Natuurmonumenten open plekken. Nu bestaan veel delen
Kerkenlaantjes
van het bos uit bomen van ĂŠĂŠn soort, even
Paddenstoelen zijn niet de enige reden om
oud en even groot. Op de bodem van de
hier in de herfst naartoe te gaan. Er zijn
open plekken kan echter licht doordringen,
maar weinig Nederlandse bossen zo afwis-
waardoor er bloemdragende planten kun-
selend als de Kaapse Bossen. De statige
nen groeien en al snel jonge boompjes.
rododendronlanen van landgoed De Ruiter-
Zo komt er steeds meer verschil in leeftijd
berg worden afgewisseld door kronkelige
en boomsoorten in het bos, steeds meer
paadjes waar de oudste beuken en eiken
variatie en daarmee ook meer geschikte
lanen worden afgewisseld
van deze streek groeien. Bospaadjes lopen
leefgebieden voor bijvoorbeeld vogels en
omhoog en omlaag. Aan de vele verschil-
vlinders.
door kronkelige
je zien dat het bos vroeger bij een landgoed
Elfenbankje
paadjes
hoorde: met soorten zoals Amerikaanse eik,
Wandelend door de bossen zie je hier en
Kaukasusspar, ceder en paardenkastanje
daar takken en stammen liggen. Stormhout
maakten landeigenaren destijds goede sier.
is dat, ofwel omgewaaide bomen. Soms
Ook de diagonale rijen Japanse lariks en
hangen ze tegen levende bomen aan.
Oostenrijkse den herinneren aan vroegere
Omdat Natuurmonumenten een zo natuur-
tijden: ze zijn allemaal aangeplant voor de
lijk mogelijk bos wil, mogen dode bomen
lende, eeuwenoude uitheemse bomen kun
Statige rododendron-
Waarom blaadjes verkleuren Bladeren zijn groen omdat er een groene kleurstof inzit: chlorofyl. Dit chlorofyl zit in de bladgroenkorrels. Dankzij chlorofyl kunnen planten en bomen zonlicht en koolstof (CO2) omzetten in voedings- en bouwstoffen (fotosynthese). Loofbomen laten in de herfst hun bladeren vallen om te voorkomen dat via de bladeren te veel water verdampt. Om energie te sparen, trekt de boom eerst het chlorofyl terug uit de bladeren. Dan komen er heel andere kleuren die in de bladcellen zitten tevoorschijn. Die waren er dus al, maar werden overschaduwd door het intense groen! 38
Natuurmonumenten
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 38
16-01-2006 13:38:46
Lijstje van paddenstoelen
< Aardappelbovist
Veelvoorkomende paddenstoelen
< Heksenboleet
in het Nederlandse bos. - Kastanjeboleet - Aardappelbovist - Elfenbankje - Honingzwam - Zwavelkopje - Kleverig koraalzwammetje - Geelwitte russula - Gewone fopzwam
Elfenbankje >
- Vliegenzwam - Geweizwammetje - Parelamaniet
Honingzwam Gewone zwavelkop
PADDENSTOELENEXCURSIES
Kleverig koraalzwammetje >
Geboeid door het wondere leven van de paddenstoel? Ga mee op paddenstoelenexcursie in de Kaapse Bossen. Om onder de rand van de hoed te kunnen kijken en goed te zien met welke soort je te maken hebt, is het handig om een spie-
TOPJE VAN DE IJSBERG
geltje mee te nemen. Je ziet dan plaatjes
Paddenstoelen en zwammen behoren tot het schimmelrijk. Het zijn de vruchtlichamen van een zwamvlok (myceli-
of buisjes, afhankelijk van het soort
um) die zich in de grond of in dood hout, afgevallen blad, mest, dode insecten of veren bevindt. Eigenlijk zijn de
paddenstoel. Pluk ze niet, want andere
paddenstoelen het zogenaamde topje van de ijsberg: het soms zichtbare deel van een voor de rest onzichtbare
mensen willen er ook van genieten.
zwamvlok. Paddenstoelen komen tevoorschijn als de omstandigheden gunstig zijn. De meeste mensen denken daarbij aan de herfst, maar er zijn ook paddenstoelen die het in andere jaargetijden heel goed doen. De voorjaars-
Aanmelden bij de ledenservice van
kluifjeszwam bijvoorbeeld doet het goed in de lente! Paddenstoelen en schimmels kunnen geen koolhydraten
Natuurmonumenten, T 035 - 655 99 11
maken uit zonlicht en koolzuur, iets wat groene planten wel kunnen. Ze moeten die koolhydraten dus uit hun
of kijk op www.natuurmonumenten.nl
voedsel halen. De meeste paddenstoelen doen dat door dood plantaardig of dierlijk materiaal af te breken. Deze leefwijze heet saprotroof. Het Natuurboek
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 39
39
12-01-2006 17:32:54
RESTAURANT HELENAHEUVEL Lange wandeling gemaakt of voor de boeg? Houd er rekening mee dat Restaurant Helenaheuvel de enige plek is in de Kaapse Bossen voor een kop koffie of lunch. Naast heerlijke broodjes worden er uitsmijters, pasteitjes, pannenkoeken en salades geserveerd.
gewoon blijven liggen. Insecten leggen
uitzichttoren van ruim 25,6 meter. Heel
er hun eieren in en dat trekt weer vogels.
vroeger stond op deze plek een ijzeren
Ook mossen en zwammen groeien goed op
toren, gebouwd door de familie Van der
rottend hout. Zie je een dode of stervende
Lee die na de Swellengrebels eigenaar van
berk, dan is de kans groot dat er berken-
het gebied was. Zij stelden het park tegen
zwammen op groeien. Je herkent ze mak-
een kleine vergoeding open voor publiek
kelijk aan de bladvormige hoeden die uit
en zetten hier en daar attracties neer.
de boom steken. Op oude stronken groeien schijfvormige zwavelzwammen, zo ge-
Ook de Doornse kei, een enorme steen
Restaurant Helenaheuvel
noemd vanwege de heldergele of oranje
op een sokkel even verderop, is zo’n reli-
Sint Helenalaan 2 | 3941 EH Doorn | T 0343 - 41 20 62
kleur. Ook het elfenbankje doet het goed
kwie uit vroeger tijden. Het is een gek
op dood hout. Elfenbankjes groeien in
idee dat mensen toen van heinde en verre
groepjes, de hoed lijkt op een schijf en
kwamen om een kei te kunnen bekijken.
heeft verschillend gekleurde ringen.
Nu zijn het vooral de bijna oneindige bossen waarom wandelaars hier graag komen.
Antieke attracties
Vanaf de Kaap zijn die bij helder weer te
Als je de bewegwijzerde route volgt kom je
overzien tot aan Amerongen, Utrecht en
vanzelf bij de Kaap, een nieuw gebouwde
Amersfoort.
Top 5 van gebieden met paddenstoelen 1 > Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug
dat als een bruin oor de grond uit steekt, zonnerussula, een kleine
Vliegenzwam, eekhoorntjesbrood, koningsmantel, aardster, kleverig
paddenstoel met een mooie goudgele kleur en narcisridderzwam,
koraalzwammetje, rodekoolzwam, je kunt ze allemaal tegenkomen.
die naar gas ruikt. De witte kluifzwam vind je langs het schelpenpad.
Bijzonder is heksenboter, een felgeel gekleurd ‘plakkaat’ dat op dood hout groeit.
4 > Grote Veld, in de Achterhoek Bosrijk natuurgebied waar van oudsher veel cantharellen groeien.
2 > Vennebroek, in Noord-Drenthe
Maar ook wasplaatjes komen voor, mooie kleine paddenstoeltjes met
Dit landgoed met graslanden en beuken- en eikenlanen is een van
een felgekleurde roodoranje hoed. En in het Kienveen is onlangs de
de weinige plekken waar de avondroodstekelzwam voorkomt. Goed
truffelknotszwam ontdekt.
kijken in bermen met oude bomen.
5 > De Stippelberg, ten noorden van Milheeze, Noord-Brabant 3 > Corversbos, bij Hilversum
Staat bekend om zijn diversiteit aan paddenstoelen, mede door de vele
In de oude beukenlanen groeien veel paddenstoelen. Zoals hazenoor,
oude bomen. Van kastanjeboleet tot judasoor en de zeldzame lakzwam.
40
Natuurmonumenten
NM1_BOS EN BEEK_def.indd 40
12-01-2006 17:37:20
MAAK JE EIGEN HERFSTBOS Wil je na een herfstwandeling die sfeer nog wat langer vasthouden? Maak je eigen herfstbos in een schoenendoos! Verzamel buiten mooie bladeren, beukennootjes en herfsttakjes. Op internet kun je plaatjes zoeken van de dieren die in het bos leven om deze in je kijkdoos te zetten. De zijkanten van de doos kun je beplakken met een herfstkleur en de achterkant met bijvoorbeeld een plaatje van een laan in het bos (kun je ook op internet vinden, of een eigen foto!). Klaar is je herfstbos!
Maak je eigen herfstbos NM1_BOS EN BEEK_def.indd 41
12-01-2006 17:37:54
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 50
19-01-2006 08:57:06
Hoofdstuk 2
WEIDE & FORTEN waar cultuur en natuur elkaar ontmoeten
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 51
19-01-2006 08:57:16
WEIDE & FORTEN
Inleiding
Buitelende kieviten en beschermende forten Niets zo Nederlands als een polder met uitgestrekte weilanden. Gebieden waar cultuur en natuur nauw met elkaar verbonden zijn. Ook forten hebben een dubbelfunctie: als toevluchtsoord voor natuur en als plek om cultuurhistorie te beleven.
52
Wie in het voorjaar wel eens een ďŹ etstocht
vering van de landbouw de hoeveelheid
bodemleven en daarmee voor het voedsel
door de polder maakt, kent het vrolijke
grasland - en daarmee ook het broedgebied
van de weidevogels.
geluid van de weidevogels. Je hoeft geen
van weidevogels - in Nederland fors afge-
vogelaar te zijn om de grutto te herkennen
nomen. Natuurmonumenten heeft een
Wormen en insecten
die hoog in de lucht zijn eigen naam roept.
aantal graslandreservaten in beheer. Het
In de vochtige grond leven wormen en
Ook de kievit met zijn buitelende manier
merendeel hiervan wordt nu in samenwer-
insecten meer aan de oppervlakte. En dat
van vliegen en pluim op zijn kop is al van
king met boeren beheerd. Dat gebeurt op
betekent beter bereikbaar voedsel voor
verre te herkennen. Weidevogels horen
een manier die lijkt op hoe dat tot zoâ&#x20AC;&#x2122;n
de weidevogels. Daarom zorgt Natuurmo-
bij Nederland. Net zoals het karakteristieke
zestig jaar geleden gedaan werd. Na een
numenten ervoor dat het waterpeil in haar
veenweidelandschap.
maaibeurt in de voorzomer begrazen scha-
graslanden waar dat kan een stuk hoger is
pen en koeien de wei en eens in de drie,
dan in het gemiddelde weiland. Het gras
Ouderwets boeren
vier jaar wordt mest vermengd met stro
wordt over het algemeen laat in het sei-
Vanaf de jaren zestig is door verstedelij-
- ruige mest - op het land uitgereden. Deze
zoen gemaaid, waardoor weidevogels de
king, de aanleg van wegen en de intensi-
ruige mest is van belang voor het
tijd hebben om ongestoord te broeden.
Natuurmonumenten
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 52
12-01-2006 17:57:41
Nederland grasland Nederland is een echt grasland. Maar je hebt gras en gras. Veenweidegebieden in het westen van het land en Friesland zijn heel anders dan kalkgraslanden op de heuvels in Zuid-Limburg of dan de bloemrijke, vochtige graslanden langs beken en rivieren. Graslanden bepalen dan ook heel sterk hoe een streek eruitziet. Omdat ze zo verschillend zijn, heeft elk type grasland zijn eigen bewoners. In de veenweiden vind je bijvoorbeeld veel weidevogels, terwijl de kalkgraslanden vol staan met schitterende orchideeĂŤn. In graslanden met veel bloemen zitten ook veel kevers, bijen en hommels: ze zijn een belangrijke voedselbron voor veel vogels. Natuurmonumenten beheert veel van die typen grasland. En beheren betekent bij grasland vooral maaien of laten begrazen door koeien en schapen. Dat maaien en begrazen gebeurt over het algemeen laat in het seizoen als de bloemen hun zaden hebben verspreid en jonge vogels hun nesten hebben verlaten. Het maaisel wordt direct afgevoerd om het grasland te verschralen. Op deze manier blijven bijzondere grassoorten, bloemen en kruiden behouden en blijven de graslanden aantrekkelijk voor dieren en insecten.
Het Natuurboek
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 53
53
16-01-2006 09:13:19
1
2
3
Weide en forten: cultuurhistorie ĂŠn van grote
waarde
voor de natuur
4
6
5
54
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 54
7
8
16-01-2006 13:47:01
Deze manier van natuurbeheer zorgt
leverden bij enkele forten flora op, die
Samenwerken
bovendien voor een waardevolle variatie
verschilt van die van het omringende
Meer dan de helft van de oppervlakte van
aan planten. In de weilanden bloeien tus-
polderlandschap.
Nederland bestaat uit landbouwgrond. Het
sen het gras onder andere rode klaver,
is daarom belangrijk dat boeren en natuurbe-
pinksterbloem en smeerwortel. Ook ont-
Kringenwet
schermers samenwerken om de weidevogels
staat er in de loop der tijd een grote variatie
Dat het rond de forten zo stil is, is te dan-
te beschermen. Sommige boeren nemen bij-
aan grassoorten. Door hoogteverschillen en
ken aan de Kringenwet uit 1853. Volgens
voorbeeld speciale maatregelen om de om-
de gevarieerde begroeiing worden de sloot-
deze wet mocht tot een kring van 1000
standigheden voor weidevogels te verbeteren.
kanten weer aantrekkelijk voor dieren
meter rondom een fort - het schootsveld -
Ze maaien om de nesten heen die vrijwilligers
zoals kikkers en salamanders.
alleen met toestemming van de toenmalige
hebben gemarkeerd, of ze maaien het gras
minister van Oorlog worden gebouwd.
veel later, zodat de jonge vogels veilig zijn
Oases van rust
Nu nog is het effect van de Kringenwet
totdat ze kunnen vliegen.
Zelfs dichtbij de stad zijn plaatsen te vin-
duidelijk te zien in het landschap. Zo ligt
den waar nog rust is: de forten. Natuurmo-
de Stelling van Amsterdam - een verde-
numenten beheert er zo’n vijftien. Enkele
digingslinie met 42 forten - als een groen
daarvan zijn open voor het publiek. De
parelsnoer om de drukke hoofdstad. Forten
meeste forten bestaan uit een deels met
hebben dan ook een nieuwe verdedigende
gras overdekt gebouw - het binnenfort -
rol: bij het beschermen van de natuur.
fig. 1.
Kievit Vanellus vanellus
met een fortgracht eromheen. Naast een belangrijke cultuurhistorische waarde hebben ze ook een grote waarde voor de natuur. Het zijn oases van rust tussen uitgestrekte landbouwgronden. Deze stilte zorgt, samen met het reliëf en de begroeiing, op veel forten voor afwisselende na-
fig. 2.
Meerkoet Fulica atra
fig. 3.
Kemphaan Phillomachus pugnax
tuur. Vooral vogels en kleine zoogdieren zoals vleermuizen, maar ook beschermde planten zijn er te vinden. De bloemzaden
KOEIEN IN DE WEI
uit het van elders aangevoerde duinzand
Het oer-Hollandse beeld van rustig grazende koeien in een groen weiland wordt steeds zeldzamer. Koeien staan namelijk steeds vaker binnen in de stal. En dat is jammer. Niet alleen voor de koeien zelf, maar ook voor de natuur. Op graslanden waar niet te veel koeien staan, zorgen ze met hun graasgedrag voor structuur in het grasland:
1. Kamerikse Nessen 2. Scherpe boterbloem 3. Fort de Schans, Texel 4. De grutto is een van de meest bedreigde weidevogels. 5. Veldleeuwerik 6. Fort Ellewoutsdijk 7. Paardenbloem 8. Fort aan de Middenweg
op de ene plek staat het gras hoger en dichter op elkaar dan op de andere. Dit maakt het weiland interessant voor insecten, vlinders en weidevogels. Ook de mest van de koeien is, mits in kleine hoeveelheden, belangrijk. Er komen veel insecten op af, die op hun beurt een belangrijke voedselbron zijn voor weidevogels. Het Natuurboek
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 55
55
12-01-2006 18:07:53
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 56
19-01-2006 09:05:55
WEIDE & FORTEN
Fort bij Spijkerboor
Een spannende excursie Midden in het Beemster polderland-
spreekt het woord met een verbazingwek-
schap ligt Fort bij Spijkerboor, een
kend gemak uit - en de bijzondere histori-
van de grootste en modernste forten
Anderen komen juist voor de landschaps-
van de Stelling van Amsterdam. De
beleving, de rust en mystiek van dit fort.
donkere, koele gangen van dit ver-
Stampende soldatenlaarzen
dedigingswerk vertellen tijdens een
Het knooppunt van kanalen en dijken bij
rondleiding hun eigen spannende
digd worden. Daarom werd hier begin
verhaal vol geheimen en verrassin-
vorige eeuw een groot fort gebouwd met
gen. En buiten kun je genieten van
draaikoepel met kanonnen. In het fort is
het weidse uitzicht over de polder.
nog veel aanwezig van de oorspronkelijke
sche sfeer die je in het fort kunt beleven.
het dorpje Spijkerboor moest goed verde-
twee verdiepingen en een gepantserde
inrichting. Daardoor krijgen bezoekers een indruk van hoe het er bijna een eeuw gele-
Van april tot en met oktober zijn er
den was. Vanuit de sombere, lange gangen
excursies in en rond Fort bij Spijkerboor.
klinken de levensechte geluiden van stam-
Sommige bezoekers komen speciaal voor
pende soldatenlaarzen en kletterende
het snelvuurdraaikoepelgeschut - de gids
pannen. Aan de tralievensters en dikke Het Natuurboek
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 57
57
19-01-2006 09:06:15
celdeuren is te zien dat het lange tijd als gevangenis is gebruikt. Gedetineerden maakten uit verveling muurschilderingen die nu nog te zien zijn. Grote luxe In de keuken staan kookketels van ruim EXCURSIE OF WANDELING
een meter groot op het fornuis. De ‘bad-
Naast een excursie kunnen bezoekers een wandeling rond
kamer’ met twintig wasbakken ziet er sober
het fort maken. De geschutskoepel is van buiten goed te zien,
uit, maar had voor het begin van de vorige
net als de prachtige rietkragen en de kuifeenden in de gracht.
eeuw een grote luxe: stromend water.
Vanaf het hoge fort krijg je een goede indruk van de natuur
“Geen boerderij in de Beemster had dat in
die zich op de wallen en in de gracht heeft ontwikkeld.
die tijd”, vertelt de gids terwijl hij laat zien hoe de stalen wasbakken eenvoudig kun-
Fort bij Spijkerboor
nen worden omgekiept zodat het water
Westdijk 46 | 1464 PC West-Beemster | Bel voor excursies de
kan wegstromen in de goot. Tot de verbeel-
ledenservice, T 035 - 655 99 11 | www.natuurmonumenten.nl
ding spreken ook de munitiekamer, de tele-
Een ring van rust rond de jachtige
stad
grafistenkamer, de mitrailleurstellingen en de geschutskoepel boven op het fort. Dat de kanonnen en de geschutskoepel bewaard zijn gebleven, is bijzonder. Van bijna alle andere forten is het metalen geschut tijdens de Tweede Wereldoorlog door de bezetter weggehaald en gebruikt als grondstof voor de oorlogsindustrie. Boven op het fort staat de unieke geschutskoepel. De twee kanonnen hadden een bereik van tien kilometer.
Knipperen met je ogen Het is even wennen aan het felle licht als de gids de grote stalen deuren opent om de bezoekers mee naar buiten te nemen. Maar na de wat beklemmende sfeer van het fort is het prettig de frisse buitenlucht in te 1. In 1913 is Fort bij Spijkerboor in gebruik genomen. 2. De torenvalk broedt in de hoge bomen rond Fort bij Spijkerboor.
58
Natuurmonumenten
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 58
19-01-2006 14:08:55
De Stelling van Amsterdam Rond Amsterdam ligt op een afstand van 15 tot 20 kilometer van het stadscentrum een voormalige militaire verdedigingslinie, die bekendstaat als de Stelling van Amsterdam. De linie, gebouwd tussen 1880 en 1913, is een gesloten ring van 135 kilometer lengte met dijken en dammen, sluizen en gemalen. Hiermee kon het land rond de ring in twee dagen onder water worden gezet. Het onder water gezette gebied moest de aanvaller en zijn geschut op voldoende afstand houden. Bij hogere wegen, dijken, spoorwegen of kanalen werden forten gebouwd, 42 in totaal. De doorgang van vijandelijke troepen kon zo met kanonnen, mitrailleurs en geweren worden voorkomen. Doordat Nederland niet betrokken raakte bij de
1
Eerste Wereldoorlog is de verdedigingslinie nooit het toneel van oorlogshandelingen geweest. Nederland mobiliseerde en de Stelling van Amsterdam kwam met 10.000 man in vol bedrijf. Maar er is geen schot gelost. Na verloop van tijd heeft modern oorlogstuig de Stelling overbodig gemaakt.
De militaire status is in 1963 ofďŹ cieel opgeheven. Hierna kwamen de forten geleidelijk aan in handen van gemeenten, particulieren of natuurorganisaties. In 1996 is de Stelling van Amsterdam op de lijst van Werelderfgoederen van de UNESCO geplaatst. Het verbod om in de schootsvelden van forten te bouwen, heeft ervoor gezorgd dat de openheid zo dichtbij Amsterdam bewaard bleef. Jaren nadat de laatste soldaten zijn vertrokken is de Stelling van Amsterdam een ring van rust geworden rond de jachtige stad. Natuurmonumenten beheert acht forten in de Stelling en geeft, samen met anderen, iedereen de kans dit unieke, Hollandse fenomeen te ontdekken.
2
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 59
Het Natuurboek
59
02-01-2006 18:17:16
ademen en te genieten van het weidse
een grote aantrekkingskracht uit op bezoe-
in een weidelandschap. Er is een groot ver-
uitzicht over de Beemster. Aan het begin
kers uit binnen- en buitenland. Op Fort bij
schil tussen de begroeiing aan de zon- en
van de zeventiende eeuw werd deze polder
Spijkerboor en de andere forten van de
die van de schaduwzijde van het fort. Op
ten noorden van Amsterdam drooggelegd.
Beemster leven planten en dieren die in de
de zonnige, droge plaatsen groeien bijvoor-
Net als de Stelling van Amsterdam is ook
rest van de polder niet voorkomen. De
beeld zandmuur, hazenpootje en het zeld-
deze polder met de geometrisch gevormde,
planten op de schrale grashelling verraden
zame blauw walstro. Op de vochtige,
rechthoekige verkaveling sinds een paar
een deel van de ontstaansgeschiedenis van
donkere plaatsen groeien wilde peen,
jaar opgenomen op de Werelderfgoedlijst
het deels bomvrije gebouw. Voor de bouw
scherpe boterbloem en rolklaver.
van de UNESCO.
werd de slappe poldergrond namelijk afgegraven en vervangen door duinzand. Dit
Vogels, vleermuizen en vlinders
Slappe poldergrond
zand kwam uit IJmuiden waar in die jaren
In de fortgracht met zijn beschutte ligging
Het landschap met zijn bijzondere ont-
een vissershaven werd aangelegd. Met het
en rietkraag broeden de kleine karekiet,
staansgeschiedenis en groene polders, hoge
zand kwamen zaden van bijvoorbeeld slan-
rietgors en bruine kiekendief. In de winter
dijken, vele waterwegen, molens, stolp-
genkruid en ossentong mee. Planten die vrij
zijn er vaak smienten, krakeenden en tafel-
boerderijen en pittoreske dorpen oefent
veel voorkomen in de duinen, maar zelden
eenden te vinden in de gracht die niet in
Fort bij Spijkerboor heeft nauwelijks een functie gehad bij de verdediging van het land. Het heeft wel dienstgedaan als gevangenis. Uit die tijd dateren de tralies voor de ramen van het betonnen fortgebouw aan de achterzijde.
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 60
16-01-2006 13:30:23
Functionele begroeiing
Slangenkruid >
Forten waren niet geheel kaal, zoals < Blauw walstro
vaak gedacht wordt. Op en rond het fort werden bewust en planmatig bomen en struiken geplant. Het leger benutte de verschillende eigenschappen van planten en bomen rond het fort zo goed mogelijk. Zo verstevigden knotwilgen langs de gracht het talud van de wallen. Meidoorns en sleedoorns vormden een natuurlijke prikkeldraadversperring langs de fortrand. Snelle groeiers zoals populieren,
< Gewone ossentong < Hazenpootje
wilgen en iepen aan de achterzijde van het fort boden camouďŹ&#x201A;age en lieten het grote betonnen bouwwerk opgaan in de omgeving. Als oorlog dreigde, kon het hout gekapt worden voor gebruik. Tegenwoordig zijn hoge bomen en dicht struikgewas juist vaak een duidelijke aanwijzing voor de ligging van de forten. Aan de frontzijde was het fort open, zodat de kanonnen een vrij schootsveld
Knikkende distel >
hadden. Op de open terreinen, de hellingen en het dak van de gebouwen werd gras gezaaid. Hierdoor werd de bodem beschermd en bovendien zorgde het gras
DUINPLANTEN IN DE POLDER
voor snelle infiltratie van regenwater.
Rond het fort groeien blauw walstro, ossentong en slangenkruid. Zaden van de laatste twee planten, speciďŹ eke
Natuurmonumenten wil de herkenbaar-
duinsoorten, zijn meegekomen met het duinzand dat is gestort voor de bouw van het fort. Het monotone
heid van het fort als verdedigingswerk
populierenbos ten zuiden van het fort wordt door Natuurmonumenten geleidelijk omgevormd tot een gevarieerd
behouden, ook door de beplanting in
loofbos met eik, es, vlier en zwarte els. In de rietkragen in de fortgracht broeden rietzanger en kleine karekiet.
stand te houden.
Andere vogels in het gebied zijn bruine kiekendief, torenvalk en steenuil. Het Natuurboek
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 61
61
19-01-2006 14:10:07
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 62
16-01-2006 13:56:41
verbinding staat met omringende sloten en
van het fort hersteld en het gebouw beter
daardoor een goede waterkwaliteit heeft.
toegankelijk voor bezoekers gemaakt. Het
In het kale landschap vormen de bomen en
monotone populierenbos ten zuiden van
struiken rond het fort een goede broed-
het fort heeft plaatsgemaakt voor inheem-
plaats voor zangvogels zoals koolmees,
se beplanting van zomereik, es, zwarte els,
tjiftjaf, fitis en koekoek, maar ook grote
lijsterbes, kardinaalsmuts en hazelaar. De
bonte spechten broeden er. ‘s Winters
kerkuil en ransuil zijn weer geregeld op
bewonen vlinders zoals de atalanta en
en rond het fort te zien.
’T HEERENHUIS ‘t Heerenhuis is een café-restaurant ten zuidwesten van Fort bij Spijkerboor, aan de andere kant van het Noord-Hollands Kanaal. Oversteken kan met een voetveer.
dagpauwoog de donkere gangen van het vorstvrije fort. Om een winterverblijf voor
De gids verwacht dat het niet lang meer
‘t Heerenhuis
vleermuizen te creëren heeft Natuurmo-
zal duren voor de vogels in het nieuwe bos
Starnmeerdijk 21 | 1458 PM Spijkerboor | T 075 - 641 13 69
numenten de oostgang naar de hefkoepels
nestelen. “Hoe groter de geplante bomen
gesloten voor bezoek.
en struiken worden, hoe aantrekkelijker het fort voor de vogels is.” Als hij even
Ingrijpende restauratie
later de luiken opent van een van de voor-
Begin 2005 is een vijf jaar durende restau-
malige slaapzalen, blijkt de vensterbank
ratie van het fort afgerond. Hierbij heeft
de favoriete rustplek van een torenvalk
Natuurmonumenten onder meer het dak
te zijn.
Top 5 van forten om te bezoeken 1 > Fort bij Spijkerboor, in de Beemster
waaronder de baardvleermuis. In de zomermaanden zijn er excursies
Geeft een goede indruk van het soldatenleven van een eeuw geleden.
in dit fort.
Bijzonder zijn de keuken met gigantische kookketels en de originele was- en toiletruimtes.
4 > Fort Ellewoutsdijk, in Zuid-Beveland Het uitzicht over de Westerschelde vanaf het vogeluitkijkpunt op dit
2 > Fort Nigtevecht, bij Abcoude
fort is populair bij vogel- en schepenliefhebbers. Binnen is een expo-
De fuut en kleine karekiet gebruiken het fort als rustplaats; de steen-
sitie over de geschiedenis van het fort (uit 1830) en over het gebied.
uil maakt er zijn nest. Het fort - onderdeel van de Stelling van Amsterdam - is enkele dagen per jaar te bezichtigen tijdens rondleidingen.
5 > De Schans, op Texel Rond 1574 werd dit fort in opdracht van Willem van Oranje gebouwd
3 > Fort Nieuwersluis, langs de Vecht
om de in- en uitvaarroute naar de Zuiderzee te beschermen. Tegen-
In de winter is Fort Nieuwersluis een rustplaats voor veel vleermuizen,
woordig is het fort dagelijks geopend voor publiek. Het Natuurboek
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 63
63
16-01-2006 12:42:06
WEIDE & FORTEN
Natuur en cultuurhistorie op Texel
Fietsen langs tuunwoallen Lichte zeilen steken af tegen de grijs-
ontstond in de ijstijd en is het hoogste
Oranje omstreeks 1574 liet aanleggen om
blauwe Waddenzee en de eindeloze
en tevens oudste deel van Texel. Tal van
Texel te verdedigen tegen Spaanse aanval-
landelijke zijweggetjes doorkruisen de vel-
len. Een eeuw later werd het verdedigings-
wolkenlucht. Op de dijk grazen scha-
den en her en der staan mooie oude boer-
werk uitgebreid met kazernes, poorten en
pen en overal zijn vogels. Bij een be-
derijen. Typisch voor dit gebied zijn de
een kruitmagazijn. Dat was nodig om de
‘tuunwoallen’, ongeveer één meter hoge
koopvaardijschepen van de VOC te be-
zoek aan Texel hoort een fietstocht
walletjes van op elkaar gestapelde gras-
schermen, die in de zee lagen te wachten
langs de waddenkust. Lekker uitwaaien
zoden, waarmee de boeren vanaf de zeven-
tot de wind gunstig was om uit te varen.
tiende eeuw hun weilanden begrensden.
Door het ophogen van de waddendijk in
en weidse vergezichten. Maar er is
Ze zijn rijkelijk begroeid en trekken veel
de vorige eeuw werd het stervormige fort
meer: het mooie binnenland met oude
vlinders aan. In de weilanden staan ‘scha-
gehalveerd. Inmiddels is De Schans door
penboeten’: traditionele schapenstallen met
Natuurmonumenten gerestaureerd en kan
scheidingswallen, traditionele boerde-
rieten daken waarvan de schuine achter-
er worden gewandeld langs de aarden
rijen en weiden vol wilde bloemen.
kant op het zuidwesten is gericht om de
wallen en grachten. Een schuine toegangs-
dieren beschutting te bieden. Opvallend
poort voert naar het centrale plein waar de
En een heus fort.
zijn de vele ‘kolken’, ronde drinkpoelen
kruitkamer aan ligt. Deze is te bezichtigen
voor het vee, waarin nu ook veel amfibieën
tijdens een excursie, waarbij ook de histo-
leven, zoals rugstreeppad en bruine kikker.
rie van het fort uitvoerig wordt belicht.
Aan de waddenkant van Texel zijn verschil-
Andere stille getuigen uit de VOC-tijd zijn
lende gebieden van Natuurmonumenten te
64
vinden. Om deze te ontdekken, is een fiets-
Forten en schepen
de vlakbij gelegen Wezenputten. Het water
tocht uitgestippeld, die door het boerenland
De tocht zet zich voort in de richting van
uit deze putten werd met bootjes naar de
en over de waddendijk voert. De route
de waddendijk bij het dorpje Oudeschild.
dijk bij Oudeschild vervoerd en vervolgens
begint bij de Hoge Berg. Deze stuwwal
Hier ligt fort De Schans dat Willem van
naar de schepen gebracht.
Natuurmonumenten
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 64
12-01-2006 18:30:19
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 65
12-01-2006 18:30:42
De opbrengst van de verkoop kwam ten
onder Dijkmanshuizen. In dit natte
goede aan het weeshuis in Den Burg, van-
graslandgebied staan drie kleine houten
daar de naam Wezenputten.
molens die vroeger de waterhuishouding regelden. In de rietvelden broeden rietvo-
Vogelreservaten
gels zoals baardmannetje, rietgors en brui-
Het tweede en langere deel van de fiets-
ne kiekendief. Drijvers Vogelweid De Bol is
tocht gaat over de waddendijk. Aan de
een waterrijk gebied waar grote groepen
buitenkant van de dijk is het uitzicht over
vogels, waaronder smient en rotgans, later
de Waddenzee schitterend. Verschillende
in het jaar overwinteren. Het is tegelijker-
soorten eenden en meeuwen foerageren in
tijd een ‘hoogwatervluchtplaats’: wadvo-
het ondiepe water aan de voet van de dijk.
gels vinden hier tijdens hoogwater ruimte
Bij helder weer zijn de andere wadden-
om te rusten. Ook natuurgebied Wagejot is
eilanden aan de horizon te zien. Ook aan
een paradijs voor vogels. Tot de aanleg van
de binnenkant van de dijk kan gefietst
de nieuwe dijk was dit een stuk wad, maar
worden. Daar passeer je een aantal natuur-
nu is het een brakke plas. In mei en juni is
gebieden van Natuurmonumenten, waar-
het er een drukte van jewelste.
1
Natuurgebied
‘Wagejot’ is een paradijs voor vogels
1. Scholeksters 2. Speerdistel 3. Natuurmonumenten beheert enkele vogel- en bloem rijke natuurgebieden aan de wadkant van Texel.
< Lepelaar
Kluut >
Wulp >
2
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 66
12-01-2006 18:33:49
SCHAPENBOERDERIJ Aan de rand van de Hoge Berg ligt de grijs gepleisterde stolpboerderij De Waddel. Deze uit 1625 stammende schapenboerderij met traditioneel rieten dak, is in 1991 door Natuurmonumenten aangekocht en met steun van Monumentenzorg en de gemeente Texel gerestaureerd. De huidige bewoners hebben zich gespecialiseerd in het maken van Texelse schapenkaas. Deze wordt aan huis verkocht. Tegenover de boerderij ligt, verscholen achter een rij bomen, een eendenkooi die in het bezit is van Natuurmonumenten.
EXCURSIES MET EEN VOGELWACHTER De routebeschrijving van ďŹ etsroute Texel is te downloaden van www. natuurmonumenten.nl. Natuurmonumenten organiseert een aantal excursies onder leiding van een vogelwachter naar Drijvers Vogelweid de Bol, Dijk-
3
manshuizen, Waal en Burg, De Schorren en de eendenkooi Van Spang, aanmelden bij bezoekerscentrum Ecomare. Fort De Schans is van april t/m oktober in excursieverband te bezoeken, aanmelden bij het Maritiem en Juttersmuseum. Bezoekerscentrum Ecomare | Ruyslaan 92 | 1796 AZ De Koog | T 0222 - 31 77 41 Maritiem en Juttersmuseum | Barentszstraat 21 | 1792 AD Oudeschild | T 0222 - 31 49 56 Het Natuurboek
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 67
67
12-01-2006 18:50:16
INSECTENRESERVAAT
Dan zijn jonge kluut en visdief te bewonde-
elkaar afwisselen. Hoewel het natuurreser-
De Zandkuil op de Hoge Berg is een belangrijk insectenreser-
ren en zie je allerlei steltlopers foerageren.
vaat voor het publiek is afgesloten, valt er van een afstand toch veel te genieten.
vaat van Natuurmonumenten. De op het zuiden gelegen zandwanden vormen een ideale habitat voor graafwespen en -bijen
Wantij
Overal waar je kijkt, zie en hoor je grote
zoals de Texelse zandbij en de pluimvoetbij. De insecten graven
Na een flink stuk fietsen over de dijk hoor
groepen wadvogels. Stamgasten zijn
nestholtes in de grond: de vele kleine zandhoopjes zijn hier
je in de verte het steeds luider wordende
meeuwen, scholeksters en
het bewijs van. In de Zandkuil leven maar liefst veertig soorten
geroep van vogels. Ook hangt er hoe lan-
eidereenden en de meest markante over-
graafbijen en -wespen. Ook andere insecten zoals libellen,
ger hoe meer de geur van het wad in de
winteraars zijn wulp en bonte strandloper.
sprinkhanen en vlinders voelen zich thuis in deze unieke om-
lucht. We naderen duidelijk het vogelre-
Sinds een paar decennia nestelt hier ook
geving. De Zandkuil is te overzien vanaf de weg; een kleurrijk
servaat ‘De Schorren’. In dit buitendijks
een grote kolonie lepelaars. De Schorren
informatiepaneel geeft tekst en uitleg.
kwelderlandschap ontmoeten de twee
is het keerpunt van de fietstocht. De te-
vloedstromen elkaar: dit is het wantij. De
rugweg voert door het uitgestrekte boe-
stroming van het zeewater valt hier stil
renland en langs de pittoreske dorpjes
en het meegevoerde slib heeft de tijd om
Oost en Oosterend. Maar wie nog even wil
te bezinken. Op het hoger gelegen deel
genieten van de bijzondere natuur bij de
groeien zoutminnende planten zoals zulte
Waddenzee, kan natuurlijk weer over de
en zeealsem. Het resultaat is een ruige en
dijk terugfietsen.
ongerepte vlakte waar allerlei tinten groen
Top 5 van gebieden met bijzondere cultuurhistorie 1 > Hoge Berg, op Texel
de 85 meter hoge Tankenberg staat een theekoepeltje: dit is het
Op dit hoogste en oudste deel van Texel staan schapenboeten, tradi-
hoogste punt van Overijssel!
tionele schapenstallen met een schuine achterkant. Ook zijn er veel begroeide ‘tuunwallen’.
4 > Oude Buisse Heide, in Noord-Brabant Rijksmonument De Buisse Hoeve is een langgevelboerderij uit 1809.
2 > Oud Groevenbeek, aan de rand van de Veluwe
Schrijfster en politica Henriëtte Roland Holst bracht op het landgoed
In het parkbos zijn zes zichtassen met mooie vergezichten. Vanaf de
haar zomers door en ontving er prominente gasten.
paden zijn de Jugendstil villa, oude boerderij, kasteelvormige watertoren en druivenkas te bewonderen.
5 > Oosterheide, bij Oosterhout in Noord-Brabant In de achttiende eeuw lag hier een uitgestrekt heidegebied dat als
3 > Egheria, in Twente
militair oefenterrein werd gebruikt. Op de Oosterheide liggen de Kalix
In het Twents hoevelandschap met oude boerderijen omgeven door
Berna, drie ’kogelvangers’ die in 1730 voor een legerkamp werden
akkers, weilanden, houtwallen en bossen, ligt landgoed Egheria. Op
opgeworpen.
68
Natuurmonumenten
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 68
24-01-2006 16:16:45
Zelf een bijenhotel maken Nederland heeft veel soorten bijen. De meeste mensen kennen alleen de honingbijen. Dit zijn sociale dieren die als â&#x20AC;&#x2DC;huisdierenâ&#x20AC;&#x2122; in een bijenkast of -korf leven en waarvan de imker de honing oogst. Maar er zijn ook wilde bijen. Zij leven solitair, dus niet als groep. Ze maken gebruik van natuurlijke gaten en spleten in bomen en paaltjes. Ze zijn - net als honingbijen en hommels van groot belang voor de bestuiving van planten. Je kunt ze een handje helpen door een bijenhotel te maken.
Wat heb je nodig?
Werkwijze Boor in het houtblok gaten van 2-12 mm. Laat de achterzijde dicht. Eventueel kun je een
een onbeschilderd houtblok (liefst
deel van een pipet in het boorgat plaatsen. Laat het aan de voorzijde iets uitsteken. Hang je hotel op
al wat ouder, kastanje/eiken)
een zonnige plek. Al snel zie je bijen en sluipwespen het hotel verkennen. Na een paar weken kun je
een stevige ophanghaak
voorzichtig een pipet uit een gat trekken. Je kunt dan zien of dit gat al in gebruik is. Je ziet dan dat
evt. een pipet en een glassnijder
er onderin een larfje ligt in een bedje van stuifmeel. Daarop zit een dekseltje van modder of blad en
boormachine of handboor
daarboven ligt het volgende larfje enzovoort.
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 69
24-01-2006 16:17:08
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 70
12-01-2006 19:03:28
WEIDE & FORTEN
Genieten van natuur bij de stad
Vliegeren in Kardinge Een natuurgebied pal bij de stad,
Overgang
het klinkt ideaal. Groningen heeft
Natuurmonumenten beheert sinds januari
het en het heet Kardinge. Op een
Groningen, Kardinge: een gebied van 233
steenworp afstand, weg van de
hectare. Een van de doelstellingen van
drukte. De ringweg af naar het
losse stukken natuur. Zo heeft Natuurmo-
transferium: bij de parkeerplaats
numenten ervoor gezorgd dat het bos geen
eerst de ijsbaan, het zwembad,
dat de weide geleidelijk overgaat in bos.
de klimmuur. En dan: de natuur.
2004 in samenwerking met de gemeente
Kardinge is meer samenhang brengen in de
scherpe overgang heeft naar grasland, maar
Struiken als de hazelaar, veldesdoorn, vlier en meidoorn vormen een opstap van de
Vlakbij de woonwijken op het open vlieger-
weilanden naar metershoge bomen. Rond
veld rennen kinderen met een felblauwe
de struiken zoeken vlinders, bijen en
vlieger. Als de vlieger dreigt te vallen, pikt
libellen naar voedsel en daar komen weer
de wind hem speels weer op. Natuurmonu-
kleine zangvogels op af die insecten eten.
menten houdt het gras speciaal voor de
Schotse hooglanders grazen langs een wan-
vliegeraars kort. Naast het veld staan jonge
delpad. Een paar van deze stoere roodbrui-
kastanjes, dubbele rijen essen en ligt gras-
ne runderen zoeken verkoeling in het
land dat gehooid wordt. En even verderop
water, vlakbij meeuwen en tamme ganzen.
- op het strandje van het Zilvermeer -
Op de weide ernaast staan meidoorns, slee-
genieten badgasten van een nazomerdag.
doorns en distels. In de sloot drijven witte Het Natuurboek
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 71
71
02-01-2006 18:19:15
waterlelies tussen het kroos. Een reiger
Bruin zandoogje >
steekt zijn lange nek diep in het water. Hij heeft een baars te pakken en worstelt ermee. Over sommige sloten in Kardinge zijn de typisch Groningse ‘Hoogholtjerbruggen’ gebouwd; traditionele houten bruggen die heel steil omhoog gaan en in het midden een plaat hebben, zodat boten er onder-
Atalanta >
door kunnen varen. Onder sommige paden ligt een duiker, zodat kanoërs en wandelaars elkaar kunnen kruisen. De zilvergrijze bladeren van de abeel schitteren in de zon. Eenmaal in het bos horen honden weer aan de lijn. Reeën, fazanten en hazen moeten immers ongestoord kun-
Bonte bessenvlinder < Dagpauwoog
nen rondlopen. Aan de rand van het bos staat een rij wilgen. De grauwe en geoorde wilg worden afgewisseld door de schietwilg,
Oranjetipje >
die duidelijk boven de rest is uitgeschoten. Het Bevrijdingsbos Icarusblauwtje >
Vijftig jaar na de bevrijding is in Kardinge het Bevrijdingsbos als eerbetoon aan de Canadese bevrijders aangelegd. Bij de in-
VAN DE BLOEMETJES EN DE VLINDERS
gang van het bos is een prachtige, typisch
Vroeger barstte Nederland van de vlinders. Maar door verstedelijking, industrie, landbouw en bestrijdingsmiddelen
Hollandse doorkijk. Over het dijkje waait
zijn het er stukken minder geworden. Vlinders hebben bloemen en planten nodig om te kunnen leven. Voor hun
een flauwe wind, de wieken van de molen
eitjes zoeken ze planten uit die de latere rupsen (eigenlijk babyvlinders) lekker zullen vinden, de zogenaamde
draaien en de horizon is oneindig. Aan de
waardplanten. Het is heel belangrijk dat ze de juiste planten vinden, want de meeste rupsen zijn heel kieskeurig.
waterkant geven dotterbloemen, holpijpen,
Die van de oranjetip lusten bijvoorbeeld alleen look-zonder-look en pinksterbloem. Eenmaal ontpopt leven vlinders van de nectar van hun favoriete bloem(en), die ze opzuigen met hun lange tong. In ruil daarvoor zorgen ze dat er stuifmeel verspreid wordt. Al fladderend van de ene naar de andere bloem dragen ze dus bij aan het voortbestaan van de plant. Wist u trouwens dat vlinders ook bomen en struiken nodig hebben om hun weg te vinden? In een groot weiland met alleen gras is dus alleen al om die reden geen vlinder te zien. 72
1. Fazantenpaartje tussen boterbloemen 2. Schotse hooglander 3. De vlinderstruiken in Kardinge zijn verwilderde tuinplanten. Op de bloemen zijn vaak veel vlinders te zien.
Natuurmonumenten
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 72
16-01-2006 09:01:48
1
3 NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 73
2
3
12-01-2006 19:25:25
waterlelies en verschillende zeggensoorten
en es groeien in het jonge Bevrijdingsbos
Oude molen
aan, dat de kwaliteit van het water hier
door elkaar. Iets verderop heeft Natuurmo-
Bij de Noordermolen uit 1888 doen in het
uitzonderlijk hoog is. Een rode libel strijkt
numenten in het water een eiland gemaakt
talud twee fazanten zich tegoed aan zaden.
neer op een steen waarop een van de tien
in de vorm van een esdoornblad, als monu-
In het water zwemmen voorns, aan de kant
rechten van het kind van Unicef is geschre-
ment voor de Canadezen die deze ‘maple
staat een paarse vlinderstruik. Een jong
ven. Bomen zoals zoete kers, eik, beuk, wilg
leaf’ als symbool in hun vlag hebben.
gezin is hier neergestreken. Met uitzicht op een veld vol paarsgetint, bloeiend riet openen ze hun picknickmand. Hier mogen
NOORDDIJK
geen bomen geplant worden, die zouden
In Kardinge ligt het cultuurhistorische ‘lintdorp’ Noorddijk. Hier staan prachtige oude boerderijen met daar
de wind maar weghouden bij de molen.
omheen grote wilgen en iepen. Er is een authentiek kerkje uit 1735. Bij de nabijgelegen boerderij Rietland zijn
De picknickers hebben een perfecte plek
kano’s te huur.
uitgezocht. Ze kijken uit over weides, weelderig bos, idyllische slootjes, het kerk-
GEITENBOERDERIJ ‘DE WEGAFARM’
je van Thesinge en in de verte zien ze zelfs
Een bezoek aan geitenboerderij ‘de Wegafarm’ is leuk en leerzaam, zeker voor kleine kinderen. Lekker spelen
de Martinitoren en het nieuwe stadion van
tussen de geiten en andere boerderijdieren op de speelweide. Ook mogen kinderen helpen met verzorgen.
FC Groningen. Prachtige natuur op nog
Verder is er te zien hoe van geitenmelk kaas wordt gemaakt. De toegang is gratis.
geen half uur fietsen van de Grote Markt!
Koerspad 3 | 9735 AK Groningen | T 050 - 549 43 76
Dat is Kardinge ten voeten uit.
Top 5 van natuur bij de stad 1 > Kardinge, bij Groningen
aronskelken en orchideeën en de oehoe broedt hier al een paar jaar.
Grazende reeën en overwinterende smienten op loopafstand van de Grote Markt.
4 > Vreugderijkerwaard, bij Zwolle Op de mooie rivierduinen van deze uiterwaard groeien zeldzame
2 > Haarzuilens, bij Utrecht
stroomdalplanten als tripmadam en blauwe bremraap. Honderden
In het groene gebied rondom het dorp Haarzuilens en Kasteel De Haar
zwanen, ganzen en steltlopers rusten hier uit in de trekperiode.
worden een parkbos, bloemrijke graslanden en houtwallen aangelegd.
Uitzicht op het middeleeuwse kerkje van Zalk.
Knotwilgen gaan het landschap versterken. In het gebied komen uitgebreide wandel- en fietspaden.
5 > Peizermaden, bij Groningen Ruig en uitgestrekt laagveengebied, doorsneden door sloten met
3 > Sint-Pietersberg, bij Maastricht
weelderige oeverplanten. Er is een gerede kans hier de zeldzame
Een van de warmste plekjes van Nederland en mede daarom rijk aan
watersnip en kwartelkoning te zien. Bijzonder zijn ook de tientallen
bijzondere planten en dieren. Op de steile, kalkrijke hellingen groeien
veenterpen die ‘bulten’ in het landschap vormen.
74
Natuurmonumenten
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 74
02-01-2006 18:19:43
Iedereen kan vliegeren! Waait er buiten een stevige wind? Blijf niet binnen, maar zoek een mooie open plek op en ga vliegeren! Dat is natuurlijk het leukste om te doen met een vlieger die je helemaal zelf hebt gemaakt. Dus ga aan de slag, zet die vlieger in elkaar en probeer â&#x20AC;&#x2DC;m uit!
1.
Wat heb je nodig?
2.
3.
bruin inpakpapier
Wat moet je doen?
takjes
Leg twee takjes of latjes op elkaar in kruisvorm en bind ze met dun touw aan elkaar vast in het mid-
snijtouw
den. Verbind de vier uiteinden met snijtouw. Maak het touw aan de uiteinden van de takken goed
vliegertouw
vast. Leg het lat- of takwerk op het papier en knip er ruim omheen. Maak het papier aan de vlieger
lijm
vast: vouw de randen om het touw en lijm ze vast. Maak boven- en onderaan de vlieger een gaatje,
verf en spullen om je vlieger
maak het vliegertouw hieraan vast en maak aan de voorkant een lusje. Knoop het vliegertouw aan
te versieren
het lusje. Maak de staart van snijtouw dat je verzwaart met takjes en veertjes.
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 75
19-01-2006 08:04:08
WEIDE & FORTEN
Fietsen door de Zak van Zuid-Beveland
Levende poldergeschiedenis Ten zuiden van Goes ligt de Zak van
zondere netwerk van dijken ontstaan.
komen is Weel de Brilletjes. Een voormalig
Zuid-Beveland, een van de mooiste
Daarom heeft het gebied de status van
kolkgat (weel), dat is ontstaan na een dijk-
Nationaal Landschap, een van de twintig
doorbraak. Het is een diepe, ronde water-
polderlandschappen van Nederland.
gebieden in ons land met zo’n status.
plas, waar een nieuw stukje dijk omheen
Het is een ideaal fietsgebied en er
is gelegd. Deze twee weeltjes met een Bloemdijken
vooruitstekend stukje land ertussen heeft
zijn talloze routes denkbaar. Uit-
Vanuit Goes rijdt een gerestaureerde
de vorm van een brilletje, vandaar de
waaien op de bloemdijken, met
stoomtrein richting Hoedekenskerke. Fiet-
naam. Bij het water heeft Natuurmonu-
sen mogen mee in een wagon. In de voor-
menten een houtril gemaakt, een stapel
uitzicht over graslanden, welen,
oorlogse rijtuigen hebben we goed zicht
wilgentakken. Vroeger werd het knothout
kreken en boomgaarden.
op de boomgaarden en de bloemrijke
door boeren onder meer gebruikt om ovens
spoorbermen. We stappen uit in Kwaden-
te stoken, nu zijn de takken vooral een
damme. Daar zou je de sier- en vlindertuin
beschutte plek voor bunzing en wezel en
Tot de dertiende eeuw bestond de Zak van
Berkenhof kunnen bezoeken, maar van-
vogels zoals heggenmus en winterkoning.
Zuid-Beveland uit talloze eilanden, schor-
daag fietsen wij door naar de werkschuur
ren en kreken. Door de noeste strijd van de
van Natuurmonumenten aan de Zwaak-
Een putter pikt
Zeeuwse dijkenbouwers tegen het water is
sedijk waar een route over de bloemdijken
Enkele van de binnendijken waar we over
een bijzonder landschap ontstaan van klei-
start. Wolken jagen over het uitgestrekte
fietsen, stammen nog uit de middeleeuwen.
ne poldertjes en kilometers dijk. Elk stukje
Zeeuwse land, het is echt fietsweer. Bij-
Langs de dijken groeien bijzondere planten.
drooggevallen land werd met een nieuwe
komend voordeel van een tocht in deze
Omdat het op de zuidhellingen in de zomer
dijk beschermd en bij doorbraken werd het
provincie: de zon schijnt hier gemiddeld
erg warm kan worden, groeien er planten
ontstane gat opnieuw met een dijkje ge-
vaker dan in de rest van het land. Een van
die je in Zuid-Europa zou verwachten:
dicht. Zo is in de loop der eeuwen het bij-
de eerste bijzondere plekken die we tegen-
wilde marjolein (oregano), aardaker, ruige 1. Kaardenbol 2. Fort Ellewoutsdijk
76
Natuurmonumenten
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 76
24-01-2006 16:17:31
1
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 77
2
19-01-2006 08:46:47
Zwaakse Weel Natuurgebied Zwaakse Weel is een restant van de getijdengeul de Zwake. Zo’n duizend jaar geleden was de Zwake een machtige, brede zeearm tussen de Honte (Schelde) en het Veerse Diep.
Door verzanding en inpoldering is de Zwake nu nog slechts een kreekrestant. Het water in een kreek is meestal brak, een mengvorm tussen zoet en zout water, omdat er een open verbinding met de zee is geweest. Doordat het water van de Zwaakse Weel lang geleden is afgesloten van de zee, is het nu zoet.
De Zwaakse Weel is een mooi en rijk natuurgebied: water omzoomd door knotwilgen, natte graslanden met orchideeën en rietkragen, broedgebied van bruine kiekendief en kleine karekiet.
Op de dijken groeien
planten die je in Zuid-Europa verwacht
Natuurmonumenten herstelt de Zwake in oude luister: het gebied wordt uitgebreid, de kreek wordt opnieuw uitgegraven. En rond de Zwaakse Weel komen meer natte graslanden en moerassen met onder meer het zeldzame veenmosrietland. Vrij zeldzame vogels zoals roerdomp en porseleinhoen zullen zich daar thuis voelen. Zeeuwse witrikken, een oud runderras, zorgen met hun gegraas en getrap voor een grotere variatie in plantengroei. De Zwaakse Weel wordt tijdens en na de herinrichting zeker niet afgesloten voor publiek, maar juist extra toegankelijk gemaakt voor wandelaars en fietsers. Op een aantal plekken langs de fiets- en wandelroutes komen bankjes en infopanelen. 78
Natuurmonumenten
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 78
02-01-2006 18:20:39
anjer, agrimonie, ijzerhard en wollige distel.
poten - struinen over de bloemdijken,
De bloemen op de dijken trekken veel
begeleid door een schaapherder en zijn
insecten aan: vlinders zoals oranje zand-
bordercollies. Ze hebben de gewichtige
oogje en bruin blauwtje, maar ook het
opdracht dagelijks vijf kilometer dijk af te
prachtig gekleurde icarisblauwtje, bijen,
grazen. Omdat de schapen de begroeiing
zweefvliegen, kevers en sprinkhanen.
kort houden, blijft er plaats over voor
Tegen de schemering vormen ze het
bijzondere planten. De schapen eten om
avondmaal voor de steenuil. Een putter pikt naar de zaadjes van een uitgebloeide kaardenbol. Even verderop komen we
< Wilde marjolein
langs een zogenoemde grenslinde. Deze staan vooral in polders die voor 1700 zijn bedijkt. Ze deden dienst als markering van de grens van vroegere ambachtsheerlijkheden of als oriĂŤntatiepunt. Schaapskooi Suffolkschapen van de schaapskudde - met karakteristieke zwarte kop en 1. Aan de kleur op de rug van een ooi is te zien door welke ram zij gedekt is. Iedere ram draagt in het paarseizoen een gekleurd stempel op zijn buik.
< Ruige anjer
INLAAG 1887 EN FORT ELLEWOUTSDIJK Vlak buiten het dorpje Ellewoutsdijk, onder aan de zeedijk langs de Westerschelde, liggen Fort Ellewoutsdijk en Inlaag 1887. Beide worden door Natuurmonumenten beheerd. In het fort kunnen bezoekers een informatieďŹ lmpje over de Westerschelde bekijken. Boven op het fort is een uitkijkpunt met verrekijker met mooi uitzicht over de Westerschelde. Inlaag 1887 is een laag grasland met sloten, schorvegetaties en putten en ligt tussen twee dijken. Voor steltlopers bijvoorbeeld tureluur, bontbekplevier en kluut vormt Inlaag 1887 een uitstekende hoogwatervluchtplaats en een goed broedgebied. In de winter is Inlaag 1887 aantrekkelijk voor trekvogels zoals zwarte ruiter en wintergasten zoals wintertaling. Aan de oostzijde van de inlaag staat een vogelkijker onderaan de dijk. In de herfst kleurt de zeekraal mooi rood.
Fort Ellewoutsdijk | Fortweg 2 | 4437 AP Ellewoutsdijk
1
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 79
Het Natuurboek
79
02-01-2006 18:21:01
Sprieten kijken
prikkende struiken heen, zodat de nestplaat-
Groen is ’t gras
sen van grasmus en braamsluiper behouden blijven en wandelaars in het voorjaar kun-
Gras is er in duizenden soorten. Riet bijvoorbeeld hoort bij de grassenfamilie, net als maïs, tarwe en haver. Maar niet alles wat groen is en sprieten heeft, is gras. Russen lijken er veel op, met hun lange kniehoge sprieten en onopvallende bloemen. Maar ook de lange stengels van zegge hebben veel weg van gras. Zoek de verschillen!
nen genieten van bloeiende meidoorn, sleedoorn en hondsroos. Waar Natuurmonumenten dijken maait, is dat steeds laat in het seizoen, zodat de bloemen genoeg tijd hebben om hun zaden te verspreiden.
Gras Het belangrijkste kenmerk om gras te on-
Heggengebied
derscheiden van russen en zeggen, zijn de
Een paar kilometer verderop, vlakbij de
ronde, holle stengels. Ze hebben duidelijke
schaapskooi in Nisse, ligt op de scheiding
verdikte knopen en bladeren die meestal
van het oude en het nieuwe land het heg-
lijn- of lancetvormig zijn. De bloeiwijze is
gengebied. Het is zo’n achthonderd jaar
aar- of pluimvormig. Veelvoorkomende
oud en toont de laatste resten van het
grassen: kropaar, pijpenstrootje, bochtige
oude Zeeuwse landschap. In de twaalfde
smele, riet, helm en buntgras.
Pijpenstrootje
Kropaar
eeuw is rond dit land, het Oudland, een dijk aangelegd als bescherming tegen de
Rus
zee. Later zijn buiten deze dijk nieuwe
Russen zijn onbehaarde grasachtige plan-
stukken land op de zee gewonnen: het
ten. De ronde stengels zijn hol of met merg
Nieuwland. De heggen zijn honderden
gevuld. Ze hebben geen knopen. De bloei-
jaren geleden aangelegd op de grenzen
wijze is in principe een pluim met zijtakjes
van de smalle weitjes. Prikkeldraad be-
die dicht bij elkaar aan de hoofdas ont-
stond nog niet en boeren vlochten daarom
springen. De kleine, regelmatige bloemen zijn bruin, groen of wit. Voorbeelden van
de struiken aan elkaar als afscheiding voor Pitrus
Zomprus
russen: pitrus, zomprus, knolrus, veldrus.
hun vee. Natuurmonumenten zorgt ervoor dat er een dichte haag rond de weiden
Zegge
blijft met meidoorn, braam, hondsroos en
De meeste zeggen zijn te herkennen aan
vlier. De heggen zijn rijk aan allerlei broed-
de driekantige stengel. Ook aan de v-vor-
vogels. Soorten zoals tuinfluiter, kneu,
mige goot in het blad is goed te zien dat
zanglijster en zwartkop broeden hier.
het om een zegge gaat. Bekende zegge-
Holle en bolle weilanden
soorten: zandzegge, blauwe zegge, oeverzegge, zwarte zegge en pluimzegge. 80
Oeverzegge
Zwarte zegge
Tien minuten verder fietsen, over dijken
Natuurmonumenten
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 80
02-01-2006 18:21:17
en langs wegelingen (paadjes langs de
de drinkpoelen, die door Natuurmonumen-
voor het vee ook verschillende drinkbak-
percelen) ligt het ganzengebied. De vele
ten worden onderhouden, zien we een lan-
ken. Als we terugrijden richting Kwaden-
hobbels en bobbels vallen op in dit land-
taarntje, een libellesoort, bruine en groene
damme, vliegen tientallen kieviten op,
schap. De hoogtes zijn resten van kreek-
kikkers en de kleine watersalamander. Het
precies op het moment dat een aantal nijl-
ruggen. Voordat er dijken waren, schuurde
water dat in de drinkpoelen blijft staan was
ganzen neerstrijkt. Alsof ze het met elkaar
de zee kreken uit in het veen. Langs de ran-
vroeger hard nodig. Tegenwoordig staan er
hebben afgesproken.
den werden zand en schelpen afgezet. Deze oeverwallen zijn nu herkenbaar als bulten. De laagtes zijn plekken waar de zachte
DE KAMERSE KOOI
veenbodem na de bedijking in elkaar is
De Kamerse Kooi van de Stichting Zeeuwse Schaapskudde is in Zeeuwse gepotdekselde stijl gebouwd. Daarbij zijn
gezakt. Ook zijn er lage plekken in het
de planken gedeeltelijk over elkaar gespijkerd om inwatering tegen te gaan. De deuren zijn witomrand zodat de
landschap ontstaan door de zoutwinning:
contouren ook in het donker te zien zijn. Bij de ingang is op de plattegrond van de omgeving de plek aangegeven
in Zuid-Beveland is in de middeleeuwen
waar de kudde zich ophoudt. Het erf van de schaapskooi is vrij toegankelijk en er is een informatiecentrum met
veel veengrond weggehaald om er zout uit
een permanente expositie over de streek. Hier begint ook de Natuurmonumenten wandelroute die over de bloem-
te halen. Dit is een belangrijk overwinte-
dijken en door het heggengebied loopt.
ringsgebied voor ganzen. Vooral de kolgans komt hier voedsel zoeken, maar overnacht
Informatiecentrum bij de Kamerse Kooi
op de Middelplaten in het Veerse Meer. Bij
Nieuwkamerseweg 3 | 4451 NE Heinkenszand | T 0113 - 65 52 68 | www.natuurmonumenten.nl
Top 5 van gebieden met fietsroutes 1 > Zak van Zuid-Beveland, in Zeeland
ligt het parkbos met oude loofbomen, vijvers en lange lanen. Let ook
De vele dijken rond polders en voormalige getijdenkreken zijn
op de zeldzame brandrode runderen die hier grazen.
begroeid met bijzondere planten en kruiden en vormen verbindingszones tussen natuurgebieden.
4 > Beneden-Dinkeldal, in Twente Het Beneden-Dinkeldal ligt in een kom en is daardoor nat. Het is
2 > Skrok en Skrins, in Friesland
geliefd bij weide- en trekvogels en zelfs de zeldzame knalgroene
De fietsroute ‘Greidhoeke: Skrok, Skrins en de Lionserpolder’ leidt u
boomkikker voelt zich hier thuis!
langs oude terpdorpen, over het oude jaagpad van de Bolswardertrekvaart en langs waterrijke natuurgebieden vol vogels.
5 > Eemland, bij Eemnes in Utrecht In Eemland fietst u over fietspaden en openbare wegen. Neem een
3 > Voorstonden, in de IJsselvallei
verrekijker mee, want in dit open polderlandschap met weilanden
Fietsend in de omgeving van dit landgoed ziet u bloemrijke graslan-
en water leven veel weidevogels, waaronder grutto en kievit.
den, landbouwgrond en loof- en naaldbos. Rond Huis Voorstonden Het Natuurboek
NM2_WEIDE EN FORTEN_def.indd 81
81
02-01-2006 18:21:30
Hoofdstuk 3
DUINEN & KUST
waar zilte zeewind vogels laat zweven
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 88
03-01-2006 12:06:30
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 89
03-01-2006 12:06:40
DUINEN & KUST
Inleiding
De zee, de duinen, de Nederlandse kust Brede zandstranden met daarachter de ‘blanke top der duinen’. De Waddenzee met zijn platen en slikken, waar je bij eb de unieke bodemdieren kunt zien wriemelen. De brede rivierarmen van de Zeeuwse delta. Als íets bijzonder is in Nederland, zijn het wel de duinen en de kust. Als de duinen er niet waren, lag Amersfoort
Maak een wandeling door de duinen en je
lente broeden maar liefst 90 Nederlandse
aan zee. Maar er is nog een reden dat we
ziet waarom. Met heuvels en dalen, zon-
vogelsoorten in de bossen en bij de meren
onze kuststrook koesteren, en dat is de bij-
overgoten en schaduwrijke plekken, droge
van het strand. De duinen beslaan slechts
zondere natuur. De Waddenzee in het noor-
en natte stukken, plaatsen in de wind en in
een klein deel (1 procent) van Nederland,
den, de lange duinstrook in het westen en
de luwte is het duinlandschap zo gevarieerd
maar veel typisch Nederlandse planten- en
de Zeeuwse delta in het zuidwesten zijn drie
dat er honderden planten- en diersoorten
diersoorten, van mossen en korstmossen
bijzondere ecosystemen, die internationaal
kunnen leven.
tot vlinders, kevers en hagedissen, vind je alleen daar. Om die rijkdom van flora en
bekendstaan om hun rijkdom aan inheemse
90
planten en dieren. Niet voor niets is bijna de
Rijkdom
fauna hier te houden, moeten wind, zee en
hele Nederlandse kust opgenomen als be-
De vochtige valleien zijn ’s zomers één
zand vrij spel krijgen. Dat is de natuurlijke
schermd gebied in de Europese Habitat- en
grote bloemenpracht, met zeldzame
dynamiek in het duingebied en de reden
Vogelrichtlijnen, maatregelen van de Euro-
planten zoals orchidee en parnassia. In het
dat er zoveel soorten zijn. Maar veel dui-
pese Unie om speciaal aangewezen gebie-
najaar doen trekvogels zich tegoed aan de
nen zijn in de loop der eeuwen vastgelegd
den en zeldzame en bedreigde planten- en
bessen van vlier, duin- en meidoorn die
met planten en struiken om het binnenland
diersoorten extra bescherming te bieden.
iets verder landinwaarts groeien. En in de
te beschermen tegen de zee. Gras, riet en
Natuurmonumenten
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 90
02-01-2006 13:25:03
Trekvogels en zeehonden Wie in de nazomer langs de kust van Zeeland loopt, kan hele zwermen grote sterns zien zitten. De zuidelijke Noordzee vormt een belangrijk tussenstation voor vogels die ’s winters vanuit Siberië, Canada of Noord-Scandinavië naar het zuiden trekken. In het ondiepe water langs de Hollandse kust is namelijk veel vis te vinden.
Nóg voedselrijker is de Waddenzee. Wanneer de wadbodem bij laagwater droogvalt, komen duizenden vogels op deze rijk gevulde dis af. Ze zoeken naar slakjes, wadpieren en schelpdiertjes. Ook voor de gewone en de grijze zeehond zijn de wadden een luilekkerland. Veel Noordzeevissen gebruiken de Waddenzee namelijk als kinderkamer om hun jongen snel te laten groeien. Eten volop dus voor de zeehonden die bij hoogwater op jacht gaan naar vis en bij laagwater uitrusten op een zandplaat of een rustig strand. Daar worden in de zomer ook de jongen geboren, die bij hoogwater meteen de diepte in zwemmen.
Het Natuurboek
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 91
91
12-01-2006 20:45:44
1
2
Als iets bijzonder is aan Nederland, zijn het wel de duinen en de kust
3
4
92
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 92
5
19-01-2006 09:34:50
bomen kregen de overhand waardoor
rood zwenkgras vormen samen in de na-
Het natuurlijke proces van bewegend
karakteristieke soorten zoals slanke
zomer en herfst een bont kleurenmozaïek.
water, met hoog- en laagtij, mag weer
gentiaan, fraai duizendguldenkruid en de
wat meer ruimte krijgen. Zodat we nog
bijbehorende vlinders langzaam verdwe-
Wind en water
lang kunnen genieten van die oer-
nen. Gelukkig is het tij gekeerd. Nu de kust
Ook de Zeeuwse delta is van oorsprong een
Hollandse kust.
veilig is, krijgt de natuur meer ruimte.
getijdengebied. Maar door de Deltawerken
Mede door Natuurmonumenten hebben
zijn de meeste zeearmen afgesloten van de
we in Nationaal Park Zuid-Kennemerland
zee, waardoor de natuur sterk is veranderd.
weer levende duinen met stuivend zand
Slikken en schorren, zoals kwelders in Zee-
en bloeiende duinvalleien waar de bruine
land worden genoemd, zijn grotendeels
kikker en de rugstreeppad zich prima
verdwenen en daardoor hebben veel vo-
thuis voelen.
gels nog maar weinig ruimte. Natuurmonu-
fig. 1.
Tong Solea solea
menten wil de invloed van de getijden in Zeekraal
Zeeland weer herstellen, bijvoorbeeld door
Nog dynamischer dan in de duinen is de
de Haringvlietsluizen op een kier te zetten.
natuur in het waddengebied. De Wadden-
Dat kan heel goed zonder de veiligheid in
zee is één groot getijdengebied, waar elke
gevaar te brengen.
fig. 2.
Haring Clupea harengus
vloedstroom nieuw leven meebrengt. Bij eb valt het gebied gedeeltelijk droog en verschijnt een indrukwekkend landschap van wadplaten, slikken en kronkelende geulen waar je urenlang - met gids! - kunt rondstruinen. Onderweg zie je typische
fig. 3.
Schol Pleuronectes platessa
wadvogels zoals de scholekster, de bonte strandloper en de wulp rondscharrelen op zoek naar voedsel op de slikken en platen. Op de hoger gelegen delen van het wad, de kwelders, groeien planten die tegen
DUURZAAM VISSEN
het zoute water kunnen. Zeekraal, paars
Vogels, zeehonden, oude mosselbanken. Allemaal zijn ze karakteristiek voor de Waddenzee, maar door de schelp-
lamsoor, schorrenkruid, zoutmelde en
diervisserij zijn de mosselbanken helaas vrijwel verdwenen. Ook de populatie kokkels en wadpieren is sterk achteruitgegaan. En daardoor komen wadvogels zoals de kanoetstrandloper, de eidereend en de scholekster in de knel, want schelpdieren zijn hun belangrijkste voedselbron. Natuurmonumenten pleit al jaren voor duurzame visserij.
1. Zeilboot van de bruine vloot 2. Schermen van wilgentenen gaan het stuiven van zand tegen. 3. Kortarige zeekraal 4. De Schorren 5. Zwaardschede
En voor het in beheer krijgen van meer delen van de Waddenzee om zo de mossel- en kokkelbanken te kunnen beschermen. Het grootschalig kokkels opvissen is inmiddels verboden in de Waddenzee. Het Natuurboek
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 93
93
12-01-2006 20:50:45
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 94
12-01-2006 20:56:09
DUINEN & KUST
Schelpen zoeken en strandjutten in de Kwade Hoek
Geheimen uit de zee Met de armen wijd ‘tegen de wind
Kwelders, slikken, duinvalleien, alles staat
in’ hangen. Het geluid van de bran-
onder directe invloed van de zee. Op het
ding. Zand dat over de zandvlakte
het grootst, en dat voel je. Met de wind in
wordt geblazen: hartje winter is het
de haren en het gebulder van de zee is het
lekker uitwaaien in de Duinen van
jaar ongelooflijke hoeveelheden zand wor-
Goeree. En overal liggen schelpen
den verspreid. Zoveel, dat er steeds weer
en andere geheimen uit de zee.
zaam aangroeit. Op de plek waar nu het
Tot vér achter de eerste duinenrij.
strand ligt, was een paar jaar geleden nog
strand in de noordoostpunt is die invloed
niet moeilijk voor te stellen dat hier ieder
jonge duintjes ontstaan en het land lang-
water, en waar nu helm, duindoorn en zeekraal groeien, was het zand toen nog kaal.
Vroeger liepen schepen vaak vast in de
Zo dynamisch is de natuur bijna nergens.
monding van het Haringvliet. Lukte het de schippers om de verraderlijke zandbanken
Strandgaper
langs ‘de kwaaien hoek’ heelhuids te pas-
Bij eb ligt het strand over bijna de hele
seren, dan haalden ze opgelucht adem bij
breedte bezaaid met schelpen. Vooral
‘de goede reede’. En nog steeds is de zee
kokkels en strandschelpen; de eerste vaak
heer en meester over de Kwade Hoek.
beige of lichtbruin met duidelijke ribbels,
Vooral in de winter stroomt het zoute
de tweede bruin, blauw of grijs gestreept
water via geulen en kreken ver het gebied
zónder ribbels. De horizontale lijnen laten
in en zet grote stukken land onder water.
zien hoe oud ze zijn: elk jaar worden Het Natuurboek
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 95
95
12-01-2006 20:56:39
schelpen een stukje groter en komt er een groeilijn bij. Soms lopen er verticale lijnen vanuit de top, dan is het een grote strandschelp. Ertussen liggen mesheften en fig. 1.
Zulte Aster tripolium
zwaardschedes, krabbenpootjes, schalen van de inktvis - beter bekend als zeeschuim -, soms een krabbenschild, maar ook wulken, oesters en strandgapers, de grootste schelp die in Nederland te vinden is. De twee kleppen van de strandgaper sluiten niet precies, maar blijven ‘gapen’, vandaar de naam. Aan de grote schelpen, stenen en door de zee glad gepolijste stukken hout is te zien dat het flink heeft gespookt de afgelopen dagen. Bij storm is de zee zo sterk dat ze grotere objecten mee het strand op neemt. Hier en daar ligt zelfs een emmer of een kist, sommige begroeid met zeepokken of wier. In een stuk wrakhout even verderop zitten tientallen gaatjes, gemaakt door een boormossel of paalworm. Door het hout voorzichtig open
fig. 3.
Duindoorn Hippophae rhamnoides
fig. 2.
Langarige zeekraal Salicornia procumbens
te breken, kun je lege schelpen en soms nog levende dieren vinden. Vooral na een storm is die kans groot.
ZOUTMINNENDE PLANTEN Op slikken, kwelders en andere buitendijkse gebieden groeien zoutminnende of zouttolerante planten. Het zijn echte ‘landopbouwers’: met hun stevig wortelgestel leggen ze het slib vast. Zeekraal en zeegras zijn pioniers. Ze gedijen in kale slikvelden die tijdens normaal hoogwater onder het zoute water staan. Planten zoals zeepostelein en zeewolfsmelk groeien op die delen van slikken en kwelders die alleen bij extra hoge vloed overstromen. En nog iets hogerop vind je struiken die wel goed tegen zout water kunnen, maar het niet nodig hebben. Zoals duindoorn, vlier en liguster. 96
Natuurmonumenten
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 96
16-01-2006 08:47:22
Strandjutten aan de Nederlandse kust Wanneer jutten? De beste tijd om te gaan jutten is kort nadat de vloed zijn hoogste punt heeft bereikt. Dan heeft de zee net al zijn schatten prijsgegeven en is er genoeg tijd om rustig over het strand te banjeren. Want let op: als de vloed opkomt, staat een groot deel van de Kwade
De beste tijd om
Hoek verbazend snel onder water. Niet
te jutten is kort na
gevaarlijk, wel nat!
het hoogste punt van de vloed
Natuur- en jutexcursies Duindoornbesjes proeven, met een schepnet garnalen uit een kreekje vissen, en natuurlijk jutten op het strand. Waar komen al die schelpen vandaan? Wat zat erin en wat kun je ermee doen? Om de natuur in de Duinen van Goeree spelenderwijs te ontdekken organiseert Natuurmonumenten samen met Stichting Veldwerk IVN regelmatig natuur- en jutexcursies.
Meer informatie via www.natuurmonumenten.nl
het natuurboek
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 97
97
16-01-2006 08:47:39
Horentjes
rond en heeft mooie kleuren - van geel en
de één lang, smal en puntig met duidelijke
Wie goed zoekt, kan wel vijftien verschil-
roze tot blauwgrijs en groen. De klepjes
ribbels, de ander juist niet.
lende schelpensoorten ontdekken. Vlakbij
zitten vaak nog aan elkaar. Het zaagje is
de laagwaterlijn liggen aanspoelselbankjes
langwerpig en glanzend oranjegeel tot
Het Groene strand
met wier, horentjes, kruikjes en kleine
paars. Wie met een vinger langs
Op het strand, richting de eerste duinenrij,
schelpjes. Dat soort bankjes zijn vaak te
de rand gaat, voelt kleine tandjes. Zit er
ligt een lange, bijna ononderbroken strook
herkennen aan de zwarte kleur: er liggen
een gaatje in de schelp, dan is het zaagje
aangespoeld materiaal. Dat is het vloed-
veel stukken hout en veen in, net als grote
ten prooi gevallen aan de tepelhoren. Ook
merk, of de vloedlijn: het hoogste punt dat
aantallen donker verkleurde tepelhoren-
ligt er een fuikhorentje, herkenbaar aan de
de vloed bereikt. Hout, wier, stenen, fles-
tjes. De tepelhoren is een roofslak die met
horizontale en verticale strepen die samen
sen en talloze grote schelpen liggen hier,
zijn getande tong gaatjes raspt in andere
een ruitpatroon vormen. In de winter is
vaak nog mooi intact. De zee dringt bij
schelpen. Door het gaatje spuit hij gif in de
de kans om bijzondere horentjes te vinden
vloed, dus twee keer per etmaal, via een
schelp en daarna eet hij het verdoofde
groter. De oostenwind zorgt voor een on-
stroomgeul diep de Kwade Hoek binnen.
weekdier op. Andere schelpjes die vaak in
derstroom die de bodemschelpdiertjes mee
’s Winters blijft een deel van het water
dit soort bankjes liggen zijn het nonnetje
het strand op neemt. Met een beetje geluk
staan, waardoor de vallei achter de eerste
en het zaagje. Het nonnetje is klein en
liggen er dan wenteltrapjes en alikruiken,
duinenrij nu één grote watervlakte is.
De duindoorn heeft geen last van het stuivende zand. Net als helm kan hij boven het zand uitgroeien en met een snelheid van wel een halve meter per jaar.
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 98
24-01-2006 14:37:56
Schelpen zoeken De Nederlandse stranden liggen bezaaid met schelpen die vaak duizenden, soms miljoenen jaren oud zijn. Ze komen te-
Gewone schaalhoren >
voorschijn uit oude, door de zee omgewoelde zand- en kleilagen. Er zijn twee groepen: de tweekleppigen, zoals de kokkel en de strandgaper, en de slakkenhuizen. Een schelp van een slak Strandgaper
bestaat uit één stuk en is meestal mooi spiraalvormig.
Gaatjes
Amerikaanse zwaardschede >
Altijd al willen weten hoe het komt dat schelpen vaak een gaatje hebben? Dat is het werk van de tepelhoorn, een vlees-
< Gewone kokkel
etende slak die je ook vaak op het strand ziet. Met zijn tong boort hij gaatjes in mossels, nonnetjes, zaagjes en andere
Nonnetje
schelpen om zo de schelp leeg te zuigen. Met een hard schild ben je dus niet tegen élk probleem opgewassen.
Skelet Een schelp is eigenlijk een uitwendig
Gevlochten fuikhoren
skelet. Veel waterweekdieren hebben dat nodig om zich te beschermen tegen aanvallen van vijanden. Vandaar dat veel
SCHELPEN BEWAREN
schelpen knobbels, punten en/of scherpe
Leg schelpen een dag in een bakje met kraanwater en laat ze daarna drogen. Doe om een dubbele schelp tijdens
randjes hebben. Sommige weekdieren,
het drogen een elastiekje. Als er nog resten van de bewoner in zitten, kunnen die het best worden verwijderd
zoals de boormossel, gebruiken hun
door de schelp eerst in een pannetje kokend water te doen. Haal het pannetje wel direct van het vuur en laat het
schelp ook als werktuig. Andere zwem-
met schelp en al afkoelen. Door de schelp vervolgens met slaolie in te wrijven, glimt hij weer net zo mooi als op
men ermee.
het strand. Het Natuurboek
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 99
99
02-01-2006 13:26:20
Themapark Waterland Neeltje Jans
Op de hogere stukken steken de ‘zilveren’
duindoorn en wilde rozensoorten. Op
Nog meer zeegeheimen leren kennen? Breng een bezoek aan
struiken van de duindoorn er nog boven
de oranje besjes en rode rozenbottels
Waterland Neeltje Jans, het attractie- en themapark op het ge-
uit. Een wolk spreeuwen duikt er bovenop
komen ’s winters veel trekvogels af, zoals
lijknamige natuureiland. Behalve boeiende exposities bekijken
om zich te voeden met de besjes. Langs
de kramsvogel en de koperwiek. Even
over de Deltawerken en het zeeleven in de Oosterschelde, kun
de kant van het water groeien hier en daar
verderop gakken de kolganzen en grauwe
je hier kijken in het binnenste van de stormvloedkering, wind-
bosjes zulte en zeekraal. Straks, in de lente,
ganzen die met duizenden op de rustige
kracht 12 beleven in de orkaanmachine, de oceaan trotseren
als het water wegzakt, staat het er vol mee
kwelder bivakkeren, waar de zee soms
met Moby Dick, genieten van allerlei spetterende attracties en
en kleurt de vlakte groen, paars en rood.
overheen spoelt.
een rondvaart maken langs zeehonden en bruinvissen.
Het Groene strand, zo wordt het genoemd.
Meer informatie op www.neeltjejans.nl
Een paar jaar geleden lag deze vallei nog
Om het gebied open te houden voor wei-
aan zee, en was er alleen maar kaal zand.
devogels en ganzen, wordt door Natuur-
Zo snel gaat het dus, in de Kwade Hoek.
monumenten een aantal duinvalleien gemaaid en grazen er ’s zomers koeien op
Rozenbottels
de kwelder. Verder laat Natuurmonumen-
Hoe fris en winderig het was bij de zee, is
ten de natuur in dit gebied zoveel mogelijk
goed te merken als je de laatste duinenrij
haar gang gaan. In de Kwade Hoek doen
over bent. Hier is het stil en vredig. Langs
wind en zee de rest.
het paadje met vlonders groeien riet, helm,
Top 4 van gebieden waar je kunt strandjutten 1 > Kwade Hoek, in Duinen van Goeree
3 > Nationaal Park Schiermonnikoog
Veel verschillende schelpensoorten liggen op het brede strand, maar
Bij oostenwind spoelt veel barnsteen aan, afkomstig uit oude veen-
ook verder landinwaarts is van alles te vinden. In het vloedmerk ook
lagen in zee. Ook de noordkromp, een grote zwarte schelp die
andere interessante voorwerpen, zoals vervormd hout, wier, kapotte
honderd jaar oud kan worden, is een typische waddenvondst.
netten, flessen en door de zee gepolijste stenen.
4 > Nationaal Park Zuid-Kennemerland 2 > Neeltje Jans, bij de Oosterscheldekering
Kijk voor speciale jutterstochten op de site van Nationaal Park
Zeesterren en Portugese oesters langs de waterlijn van de Oosterschel-
Zuid-Kennemerland, www.npzk.nl
de, Amerikaanse mesheften aan de Noordzeekant. Bij sterke wind buitelen er losgelaten plantenbolletjes over het strand, steppenrollers genoemd. Ook liggen er vaak wulkeneieren en witte skeletjes van de zeeklit, die familie van de zee-egel is. 100
Natuurmonumenten
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 100
24-01-2006 14:38:55
Een mobile maken Van de spullen die je op het strand vindt, kun je mooie dingen maken. Zoals bijvoorbeeld een mobile. Struin over het strand, verzamel van alles en ga thuis aan de slag. Wat heb je nodig? touw of dun ijzerdraad schelpen (met gaatjes), veertjes en allerlei materiaal dat je op het strand kan vinden kraaltjes stokken of (niet al te grote) stukken wrakhout
Wat moet je doen? Maak eerst van (wrak)hout een drager (dit is de basis waar je de materialen aanhangt; zorg dat deze stevig en in balans is). Maak verschillende hangers van touw of dun ijzerdraad met daaraan schelpen, kiezels, kralen en veertjes. Dit doe je door ze te rijgen of knopen aan de hangers. Op het strand liggen genoeg schelpen met gaatjes, maar als je er een zonder hebt, kun je er met een handboor een gaatje in boren. Vind je dat je een mooi aantal hebt?
OOK LEUK!
Knoop dan alle touw of ijzerdraad aan de
Kraaltjes of spiegeltjes
drager, hang die op en klaar is je mobile.
in je mobile
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 101
19-01-2006 08:05:39
DUINEN & KUST
Een vroege wandeling door Nationaal Park Zuid-Kennemerland
Dauwtrappen in de duinen In het bos op de oudste duinen van
het een koelkast voor het landgoed dat je
de hoek om komt. Hoe verder van het
Duin en Kruidberg, een paar kilome-
vaag door de bladeren heen kunt zien. Nu
landgoed, hoe natuurlijker het landschap.
wonen er ’s winters vleermuizen in. Ook
Het bos wordt steeds grilliger, de bomen-
ter van het strand, is de natuur net
de statige rijen eeuwenoude beuken en
lanen maken plaats voor populieren, eiken
wakker. Dauwdruppels parelen op
kastanjes, de donkere dennen en weelderi-
en lijsterbes. Bij de bosrand kijk je uit over
ge rododendrons verraden de historie van
het karakteristieke duinlandschap met zijn
de blaadjes, de dag ruikt groen en
het bos. Ooit zijn ze aangeplant door rijke
grote open stukken en lage, breed uitge-
fris. Imposante beuken torenen hoog
lieden die de stad ontvluchtten en aan de
waaierde bomen. Grote groene meidoorn-
rand van het ruige duinlandschap hun luxe
struiken staan naast vlierbloesem en
boven je uit. De zon breekt in lange
landgoederen bouwden. Maar langzamer-
blauwgrijze duindoorns, met daartussen
schuine stralen door het bladerdak.
hand heeft de natuur weer bezit genomen
soms een rij bladerloze struiken vol ge-
van het binnenduin.
heimzinnige witte spinsels. Dat is de kar-
Vogels zingen om het hardst. En in
van de stippelmot en totaal ingepakt met
In de prachtige bomenlaantjes waar ooit
hun witte plakkerige draden. Het lijkt alsof
koetsen reden, groeien nu wilde planten en
de struiken doodgaan, maar als de rupsen
Midden in het bos van landgoed Duin en
zeldzame bloemen. En om de zoveel meter
zijn verpopt, verdwijnen de spinsels van-
Kruidberg, tegen de steile helling van de
kruipt er een wijngaardslak over het pad.
zelf en lopen de bladeren toch weer uit. In
binnenduinrand, staat een monumentale
Heel bijzonder, want deze grote huisjesslak
de struiken hoor je verschillende zangvo-
stenen poort. Het is de ingang van de oude
komt op maar weinig andere plaatsen in
gels; het onmiskenbare ‘hoe wiet’ van de
ijskelder die in het duin ligt. Vroeger was
Nederland voor. Een ree schiet weg als je
fitis, het staccato ‘tsjirr-tsjirr-tsjirr’ van de
de verte roept de zee.
102
dinaalsmuts, kaalgevreten door de rupsen Wijngaardslak
Natuurmonumenten
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 102
02-01-2006 13:26:54
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 103
02-01-2006 13:27:00
braamsluiper en de prachtige zang van de
ze de bodem om en hun mest is voedsel
nachtegaal, waar dit gebied zelfs bekend
voor allerlei insecten. Samen houden deze
om staat. Heel Nationaal Park Zuid-Kenne-
grote en kleine grazers het duin natuurlijk,
merland barst van de vogels. Ongeveer
waardoor typische duinplanten en -dieren
negentig soorten hebben hier hun broed-
weer een kans krijgen. Op zanderige, open
plaats gevonden; dat is bijna de helft van
gewoelde plekjes kun je een zandhagedis
alle broedvogelsoorten in Nederland.
zien zonnen. En op de kort gegraasde duingraslanden bloeien duinviooltjes en blauw-
Grote grazers
paars slangenkruid uitbundig, net als de
Op het pad staat ineens een Schotse hoog-
grote tijm en het geel walstro. Erboven
lander. Glazig staart ze je aan. Ook de rest
dartelen een paar bontgekleurde vlinders.
van de kudde, met een paar kalfjes erbij,
Als er niet gegraasd wordt, zouden de dui-
komt op gepaste afstand even een kijkje
nen in een ruige grasmat veranderen en al
nemen. Net als de Shetland ponyâ&#x20AC;&#x2122;s en Pool-
die karakteristieke beesten en bloemen
se konikpaarden zijn ze hier uitgezet om
verdwijnen.
het duingras kort te grazen en het harde duinriet dat konijnen en reeĂŤn laten staan
Bloemenvallei
weg te eten. Met hun grote hoeven woelen
In het open, droge duin is het aardig warm geworden. Een buizerd zweeft in de lucht, op zoek naar een muis of ander lekkers.
Rietorchis >
Ratelpopulieren ritselen in de wind. Aan de horizon staat een eenzame meidoornstruik,
Parnassia
die door de wind schuin is afgeschoren. En achter ieder duin schuilt de belofte van de zee. In de open vlakte zie je tussen de lage begroeiing steeds meer zanderige plekjes verschijnen. Sommige zijn door Natuurmonumenten gegraven, om de wind meer ruimte te geven. Daardoor blijven de duinen geschikt voor bijzondere planten.
Schotse hooglanders houden de duinen open.
104
Natuurmonumenten
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 104
02-01-2006 13:27:02
ONTDEKKINGSTOCHTEN Samen met een enthousiaste vrijwilliger of boswachter de duinen, de bossen, de landgoederen of het strand verkennen? Wekelijks starten er wandel- en fietstochten vanaf verschillende ingangen van Nationaal Park Zuid-Kennemerland, met thema’s zoals vleermuizen spotten of reeën en damherten zoeken. De ingang van Duin en Kruidberg ligt vlakbij NS-station Santpoort Noord. Het startpunt van een tocht is altijd het informatiepaneel bij een van de ingangen. Ook voor kinderen is er van alles te doen, zoals je verjaardag vieren in het bos, ‘kijken’ met je neus en naar beestjes en schelpjes speuren op het strand. Meer informatie op www.npzk.nl of www.natuurmonumenten.nl en bij de ledenservice, T 035 - 655 99 11
KOEPELBERG Dit oude duin van 30 à 40 meter hoog wordt zo genoemd omdat er vroeger een theekoepeltje op stond, waar rijke kooplieden uit de buurt samen van het uitzicht genoten. Nu onttrekken de hoge bomen de omgeving aan het zicht. Maar ze leveren wel een spannende wandeling op, langs steile hellingen, kronkelende paadjes, donkere bosjes en knoestige boomwortels.
Het Natuurboek
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 105
105
13-01-2006 08:30:59
Vlak voor de ‘zeereep’, de eerste duinenrij
orchis, een inheemse orchidee, en de
dan is daar... de zee. Golven rollen af en
vanaf zee, loop je plots door een vallei die
prachtige witte parnassia kunnen nu weer
aan, meeuwen zweven klaaglijk roepend
geel, wit en paars ziet van de bloemen. Het
groeien en bloeien. Ook voor amfibieën
door de lucht. Links in de verte tekenen
ruikt er heerlijk naar watermunt. Sinds de
zoals de bruine kikker en de rugstreeppad
de flats van Zandvoort zich af, rechts ligt
waterwinning in Nationaal Park Zuid-Ken-
is het drassige gebied een heerlijke plek.
de pier van IJmuiden. Op het brede strand
nemerland is gestopt - de laatste pomp
is prille duinvorming te zien: kleine heu-
ging uit in 2002 - heeft het oorspronkelijke
Plukken helm
veltjes stuivend zand met plukken helm
waterpeil zich langzaam hersteld. Zeldzame
Nog één hoog duin over - klaprozen naast
en biestarwegras erop, de pioniersplanten
duinplanten zoals de paarsgekleurde riet-
het pad, vossenpootjes in het zand - en
van het duin. Als je van deze plek terugloopt naar het bos, zie je mooi de natuurlijke opbouw van het duingebied. Van zeereep en buitenduin tot aan binnenduin
WAT IS ER NOG MEER TE DOEN?
en duinzoom verandert het landschap van
Zwemmen in ’t Wed
open en zanderig tot weelderig begroeid,
Duinmeertje ‘t Wed is in de jaren ’50 gegraven als recreatieplas en nog net zo geliefd als toen. Op warme zomerse
met overal weer ander leven. Zoveel
dagen kun je er heerlijk zwemmen en spelen. Het ondiepe deel is afgebakend met drijflijnen, dus voor kinderen is
variatie in flora en fauna, dat heb je bijna
het veilig. De waterkwaliteit wordt dagelijks gecontroleerd en is bijna onveranderlijk ‘uitmuntend’. Bereikbaar via
nergens in Nederland.
de duiningang Koevlak in Overveen.
Top 5 van gebieden voor een vroegevogelwandeling 1 > Nationaal Park Zuid-Kennemerland, Noord-Holland
hun territorium aan te geven.
In dit afwisselende natuurgebied hoor je in de vroege lenteochtend veel verschillende vogels zingen. Luister naar hun lied en leer de vogels
4 > Tienhovense Plassen, bij de Loosdrechtse Plassen
herkennen aan hun geluid.
Dit moerasgebied is van groot belang voor weide-, water- en moerasvogels. In het broedseizoen hoor je ze ‘s ochtends vroeg hun territori-
2 > Zwanenwater, bij Callantsoog
um verdedigen. Bijzondere broedvogels zijn de purperreiger en het
In dit gebied met vochtige duinvalleien en duinmeren zijn het hele jaar
woudaapje.
veel watervogels te zien. In het voorjaar broeden er onder andere blauwborst, rietzanger, bergeend en tapuit.
5 > Limbrichterbos, Zuid-Limburg In het vogelrijke Limbrichterbos broeden zangvogels als nachtegaal,
3 > Voornes Duin, Zuid-Holland
wielewaal, tuinfluiter en tjiftjaf. Ook roofvogels als buizerds en
Bijna twee derde van de Nederlandse broedvogelsoorten nestelt in dit
haviken bezoeken het bos regelmatig.
bijzondere kustgebied. Rond zonsopgang fluiten ze om het hardst om 106
Natuurmonumenten
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 106
02-01-2006 13:27:31
Met luisteren naar vogelgeluiden is het net als met een koor. In het begin hoor je alleen de samenzang en moet
Nachtegaal
je moeite doen om verschillende stemmen te herkennen. Maar als
‘whiet’, ‘koerr’,
je eenmaal typische klanken en loopjes herkent, gaat er een
‘tak tak’
wereld voor je open en vergeet je ze nooit meer. Dat is niet alleen leuk maar ook heel handig, want veel vogels laten zich eerder horen dan zien. Vijf vogels die je kunt tegenkomen in
Tapuit
de duinen of op het strand.
een korte ‘tjek’
Maak eens een geluidje! Kluut ‘kliep’ of ‘kluut’
Bergeend
Scholekster
mannetje: fluitende triller,
‘tepiet-tepiet-tepiet‘
vrouwtje: ‘ga-ga-ga-ga-gak’
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 107
11-01-2006 08:41:40
108
Natuurmonumenten
DUINEN & KUST
Ontdek Nationaal Park Schiermonnikoog per huifkar
Schommelend over het eiland Opgewonden kinderstemmen klinken
leiden. Terwijl we door het dorp met de
pers, kokkels, over elke schelp weet hij
als de ochtendboot naar Schiermon-
typische eilanderhuisjes rijden, vertelt hij
wat te vertellen. De kinderen gruwen en
met zichtbaar plezier over zĂjn eiland. Het
griezelen als Jan vertelt dat je de kokkels
nikoog de haven van Lauwersoog
autoluwe Schiermonnikoog is de plek bij
rauw kunt eten. Hij krijgt direct een kokkel
verlaat. Zilvermeeuwen vliegen met
uitstek om een paar dagen te ontspannen
aangeboden om te demonstreren dat ze
en in alle rust te genieten van het afwis-
ĂŠcht lekker zijn. De paarden vervolgen hun
de boot mee en zorgen voor een
selende landschap en de rijke natuur. De
tocht, ze mogen nu met hun hoeven door
fascinerend schouwspel. De zon
huifkartocht geeft een goede eerste indruk
het water lopen om wat af te koelen. Het
van alles wat het eiland heeft te bieden.
is een warme zomerse dag en het uitzicht
schijnt over de Waddenzee. Een
Via de Badweg rijdt de huifkar het dorp uit
over zee is fantastisch. In de verte zijn de
prachtige dag voor een huifkartocht
richting het strand. Boven op het duin zien
Friese kust, Ameland en Engelsmanplaat te
we in de verte de zandbank. Twee zeehon-
zien. Het zachte schommelen van de huif-
over het kleinste bewoonde wadden-
den liggen rustig te genieten van de zon.
kar zorgt voor een aangename loomheid.
eiland van Nederland.
Als de paarden het brede zandstrand zijn overgestoken mogen ze even rusten.
Groen strand
Verrekijkers komen tevoorschijn om de
Het strand van Schiermonnikoog is de
In het dorp, aan de voet van de oude witte
zeehonden goed te kunnen bekijken. De
afgelopen jaren opvallend veranderd. Tot
vuurtoren, staat de huifkar met daarvoor
jongste passagiers van de huifkar mogen
tien jaar geleden stond het eiland bekend
twee sterke Belgische paarden klaar. Jan
om de beurt op een van de paarden zitten.
om zijn brede zandstrand. Tegenwoordig is
Harthoorn - geboren en getogen eilander
Daarna zoeken ze enthousiast naar schel-
naast het helmgras dat de buitenste duinen
en boswachter bij Natuurmonumenten -
pen. Terug in de huifkar neemt Jan alle tijd
beschermt een grote groene vlakte te zien.
zal ons over de westkant van het eiland
om de vondsten te bewonderen. Slijkga-
Typische duinplanten zoals duizendgulden-
Het Natuurboek
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 109
109
02-01-2006 15:38:33
kruid en parnassia zijn nu ook op het
is een pioniersplant. Overal waar je kijkt,
strand te vinden. De begroeiing is onder
steken de stevige groene sprietjes - door
meer ontstaan doordat een grote zandbank
de zilte smaak geliefd bij visgerechten - uit
voor de kust de golven breekt waardoor ze
het zand. De eenjarige plant sterft af aan het
met minder kracht op het strand komen
begin van de herfst. Jan raadt ons aan om
aanrollen en de aangroei zich stevig heeft
in september of oktober terug te komen op
kunnen nestelen in het zand. Melkkruid,
het eiland. De herfsttint van de zeekraal
dat vroeger werd gebruikt als stremsel
kleurt de stranden dan prachtig rood.
voor kaas, is vaak de eerste plant die groeit op het kale zand. Ook het eetbare zeekraal
Kwelders en slenken Vanaf het uitgestrekte Westerstrand rijden we door naar het Rif, de kwelder in het
Gerande schijnspurrie >
uiterste westen van het eiland. Het zeewater dat deze kwelder dagelijks overstroomt, komt binnen door diepe, kronkelende slenken. Zoutplanten zoals zeekraal en slijkgras groeien dichtbij het water.
elk een eigen manier om te overleven in het zoute water Planten hebben
< Moeraswespenorchis
NATUURLIJK GEVORMDE DUINEN Nationaal Park Schiermonnikoog is een van de weinige plaatsen in Nederland waar nog steeds natuurlijke duinvorming plaatsvindt. De recent gevormde duinen zijn zeer kalkrijk en hebben daardoor een bijzondere plantengroei, met duindoorn op de hogere gedeelten en in de vochtige valleien moeraswespenorchis, slanke gentiaan en de zeldzame knopbies. In de oudere duinen heeft regen de kalk uit de grond weggespoeld. Hier groeien onder andere berken, elzen en populieren. In het voorjaar ruiken de duinen heerlijk naar de bloeiende meidoorn. In de oudste, totaal ontkalkte duinen, groeien veel verschillende soorten mossen, zoals duinsterretje.
110
Natuurmonumenten
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 110
16-01-2006 13:30:28
Windkracht kijken
Zie de wind waait Wie goed naar de golven kijkt, kan zien hoe groot de windkracht is. Net zoals zeemannen vroeger deden. De achttiende-eeuwse Ierse admiraal Sir Francis Beaufort ontwikkelde de indeling in 12 windkrachten, die we nu zo goed kennen. Later vulde de Duitse kapitein Peter Petersen de schaal aan met beschrijvingen van het zeeoppervlak.
Bij windkracht 0 is het water spiegelglad. Van windkracht 1 tot en met 3 verandert het wateroppervlak van een â&#x20AC;&#x2DC;geschubdâ&#x20AC;&#x2122; oppervlak tot kleine golven die beginnen te breken. Bij windkracht 3 laten ook de eerste schuimkopjes zich zien.
Windkracht 4 zorgt voor lage golfjes die langer worden en er zijn witte schuimkopjes te zien. Van windkracht 4 naar 7 worden de golven steeds langer en zijn er steeds meer witte schuimkoppen te zien. De zee wordt wild bij windkracht 7. De golven worden nu echt hoog en er is veel opwaaiend schuim.
Golven met lange aanlopers, toppen van
Windkracht 0
Windkracht 4
Windkracht 8
Windkracht 11
golven die afwaaien en schuimstrepen in de richting van de wind laten zich zien bij windkracht 8. De golven worden steeds hoger naarmate de windkracht toeneemt. Windkracht 10 zorgt voor heel hoge golven met lange overstortende schuimkammen en zware overslaande rollers en bij windkracht 11 is de zee zo wild dat kleinere boten elkaar in een golfdal uit het oog verliezen. Windkracht 12 tot slot zorgt voor een extreem hoge en wilde zee; de lucht is met schuim en verwaaid zeewater gevuld, je ziet geen hand voor ogen meer. De website van het KNMI biedt meer informatie over de windkrachten. Kijk op www.knmi.nl
Het Natuurboek
111
ZOET WATER VOOR MENS EN DIER De Westerplas - het grootste meer op Schiermonnikoog - is onmisbaar voor het drinkwater op het eiland. Niet alleen komt 50 procent van het drinkwater voor bewoners en toeristen uit het gebied rond de plas. Ook voor vogels is het een belangrijke drink- en badderplek. Er is immers maar weinig zoet water te vinden op het eiland. Ze komen bovendien graag naar de plas om te rusten als het vloed is en de kwelders onder water staan. Wie een ďŹ etstocht om de plas maakt, kan veel verschillende vogels tegenkomen. Bijna alle Nederlandse eendensoorten komen er voor, zoals bergeend, krakeend en wilde eend. Schuwe rietvogels, zoals de roerdomp, voelen zich thuis in de brede rietkragen rond de plas.
Het grootste gedeelte van dit Waddeneiland is natuurgebied, u vindt er zowel duinen, strand en bossen als wad. Met uitzon dering van het broedseizoen is het eiland wandelend of per fiets te verkennen via de schelpenpaden die over het hele eiland zijn aangelegd.
112
Natuurmonumenten
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 112
13-01-2006 09:10:52
Wat meer landinwaarts groeit de paarse
omdat ze grenzen aan de voedselrijke
BEGIN BIJ HET BEZOEKERSCENTRUM
lamsoor, Engels gras en de sterk geurende
Waddenzee.
In het bezoekerscentrum van Schiermonnikoog is volop infor-
zeealsem die vroeger door de eilanders
matie te vinden over excursies op het eiland dat sinds 1989
werd gebruikt om ongedierte, zoals vlooi-
Draven door de polder
Nationaal Park is. Er zijn uitstapjes voor het hele gezin: van
en, uit huis te verjagen.
Terwijl we in de verte de veerboot richting
een broedvogelexcursie in het voorjaar tot een paddenstoelen-
Lauwersoog zien varen, rijdt de huifkar
excursie in de herfst. Liever een fietstocht met of zonder bos-
Elke plant heeft een eigen manier om in
langs de waddendijk met daarop ‘de Bank
wachter, struinen door de duinen of op jutterstocht met een
het zoute water te overleven. Het eetbare
van Banck’. Een monument ter ere van
strandjutter? De medewerkers van het bezoekerscentrum
lamsoor zweet het zoute water als het
John Banck, die het eiland in 1859 in zijn
vertellen graag over de mogelijkheden en het werk van
ware uit. De bladeren zijn vochtig aan
bezit kreeg en de dijk liet bouwen om
Natuurmonumenten.
de onderkant. De kleine witte bloemetjes
afslag door de zee te beperken. In de
van de zilte schijnspurrie beschermen
Banckspolder die zo ontstond, ligt nu
zichzelf op een heel andere manier: als het
landbouwgebied waar van september tot
water stijgt ‘plopt’ het bloemetje binnen
juni veel brandganzen en rotganzen op
Torenstreek 20 | 9166 ZP Schiermonnikoog | T 0519 - 53 16 41 |
een tel dicht. En zakt het zoute water, dan
afkomen. Via deze polder, tussen de door
www.natuurmonumenten.nl
opent het bloemetje net zo snel weer zijn
riet omzoomde graslanden, rijden we terug
blaadjes. De kwelders van Schiermonnik-
naar het dorp. Op verzoek van de kinderen
oog zijn zeer aantrekkelijk voor vogels
laat Jan de paarden nog één keer draven.
Bezoekerscentrum Schiermonnikoog
Top 3 van gebieden met huifkartochten 1 > Nationaal Park Schiermonnikoog
3 > Nationaal Park Dwingelderveld, in Drenthe
Met paard en wagen door dorp, kwelder, Rif en Westerstrand en zo
U kunt op verschillende manieren per huifkar de Drentse natuur
heel ontspannen genieten van het kleinste bewoonde Nederlandse
ontdekken. Zo zijn er huifkarexcursies met gidsen die vertellen over de
waddeneiland. Onderweg komen jong en oud veel te weten over de
natuur en de geschiedenis van het gebied. Ook is het mogelijk
natuur en de geschiedenis van het eiland.
om met de huifkar op vakantie te gaan en van camping naar camping te trekken.
2 > Scheelhoek, in Zuid-Holland Een paar keer per jaar is dit vogelreservaat geopend voor publiek. Een trekker met huifkar gaat dan de dijk op en bezoekers kunnen aan de ene kant genieten van het uitzicht over het Haringvliet - het leefgebied van visdief, grote stern en dwergstern - en aan de andere kant van de riet- en graslanden met weidevogels en ganzen. Het Natuurboek
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 113
113
24-01-2006 14:39:33
DUINEN & KUST
Wandelen op natuureiland Tiengemeten
Een oase van rust in de Zuid-Hollandse delta Er gebeurt iets bijzonders op Tien-
Het diepe water tussen Tiengemeten en de
Wandelend naar de oostpunt van het eiland
gemeten. Het enige overgebleven
Hoeksche Waard houdt zich opmerkelijk
kom je door de Oude Polder, het gebied dat
koest op deze mooie nazomerse dag. Aan
in 1750 het eerste werd bedijkt. Boven de
eiland in Zuidwest-Nederland, mid-
de overkant strekt het eiland Tiengemeten
verlaten graslanden wiekt een bruine vogel
den in het Haringvliet, wordt binnen
zich uit, een rustige reus in het brede Ha-
met een lichtgele kop: de bruine kiekendief.
ringvliet. Als de pont is aangemeerd, stap je
Hoewel Tiengemeten is ontstaan door
een paar jaar echte deltanatuur. Met
een andere wereld binnen. Een stille wereld
steeds opnieuw aangeslibde grond in te pol-
stromende geulen en kreken, natte
met wat verlaten boerderijen, een handje-
deren, zijn er geen binnendijken te zien.
vol bewoners, een paar oude autoâ&#x20AC;&#x2122;s en ver-
Na de watersnoodramp in 1953, waarbij
slikken en moerassige rietlanden,
ruigde graslanden zo ver het oog reikt.
heel Tiengemeten werd overspoeld door de
waar oudhollandse trekpaarden en
zee, zijn de beschadigde dijken allemaal afLand van Weemoed
gegraven. Er was grond nodig voor de nieu-
Schotse hooglanders grazen. En waar
Ooit was dit eiland een zandplaat van krap
we buitendijk. Maar binnenkort worden die
je eindeloos kunt wandelen over
vijf hectare groot. Beetje bij beetje polder-
eerste binnendijken op dit deel van het ei-
den de Hollanders het land tussen 1750 en
land in oude luister hersteld, samen met de
oude dijken en ongebaande paden.
1860 in, tot het de huidige grootte bereikte:
monumentale boerenschuur die op de uiter-
700 hectare vruchtbare akkers en 350 hec-
ste oostpunt staat. Rondom komen boom-
tare buitendijks gebied: de Blanke Slikken.
gaarden, hooilandjes en kleine akkertjes
Het grootste deel van Tiengemeten komt onder invloed van tijverschil van het Haringvliet.
114
Natuurmonumenten
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 114
13-01-2006 10:27:09
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 115
03-01-2006 12:07:14
Pak de pont naar Tiengemeten De enige manier om Tiengemeten te bereiken is met de pont. Tegen een kleine vergoeding, die u betaalt als u vertrekt op de terugweg, wordt u overgezet. De pont vertrekt ieder heel uur naar het eiland, behalve om 9.00 uur. ‘s Zondags om 9.00 en 10.00 uur en daarna om de twee uur. In de eerste boerenschuur die u tegenkomt, vlak bij de plek waar de pont aanmeert, is het informatiecentrum van Natuurmonumenten. Tiengemeten 14a | 3284 BE Zuid-Beijerland
WAAROM ‘TIENGEMETEN’? Aan het begin van de zeventiende eeuw slibt in het Haringvliet een zandplaat op van krap vijf hectare. Een halve hectare heet dan nog een ‘gemet’. Vandaar de naam: Tien gemeten.
Voor meer informatie over excursies of kamperen, bel de ledenservice, T 035 - 655 99 11 of kijk op www.natuurmonumenten.nl
116
Natuurmonumenten
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 116
1
13-01-2006 09:23:50
waar oude tarwerassen, spelt, cichorei en
wordt dit deel van Tiengemeten genoemd,
meekrap worden geteeld. Zodat de geschie-
omdat het een paradijs is voor dieren en
denis van Tiengemeten herleeft. ‘Land van
planten. Moerasandoorn, kattenstaart, gele
Weemoed’, zo gaat de Oude Polder heten.
lis, mattenbies, spindotterbloem en allerlei andere oeverplanten zullen de Biesbosch-
2
Paradijs
achtige vlakten kleuren. Maar ook nu is er
Vlakbij ligt de buitendijkse Griendweipol-
genoeg te zien. Vanaf de Vliedberg, een
der, een paradijs voor weidevogels en gan-
verhoogde plaats midden op het eiland
zen. Vanuit de vogelkijkhut op de dijk zijn
waar mens en dier vroeger heen vluchtten
kieviten en goudplevieren te zien die in
bij overstromingen, heb je een mooi uit-
het slik scharrelen op zoek naar voedsel.
zicht over de weidse vlakte. In de lucht
Boven het Haringvliet komt een grote zil-
hangt een torenvalk te
verreiger aanwieken. Hoewel Tiengemeten
‘bidden’, speurend
nu al rijk is aan vogels, zullen er over een
naar een muis.
paar jaar nog veel en veel meer zijn. De voormalige akkers in het midden van het eiland worden samen één groot moeras waar tienduizenden ganzen, smienten, andere eendensoorten, steltlopers en roofvogels zich thuis zullen voelen. ‘Weelde’ 1. Eenjarige planten - zoals echte kamille zijn vaak te vinden op akkers. 2. Een bij op late guldenroede.
Blauwborst
Roerdomp
< Waterral
Het Natuurboek
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 117
117
13-01-2006 09:30:28
Hoe veiligheid en natuur samengaan
De Deltawerken
Misschien heeft hij wel een noordse woel-
Na de watersnoodramp van 1953 werd een groot deel van de Zeeuwse en Zuid-Hollandse zeearmen
diertje is Tiengemeten zelfs opgenomen als
afgesloten met de Deltawerken. Goed voor veiligheid en economie, maar, zo bleek al snel, slecht
beschermd gebied in de Europese Habitat-
voor de natuur. Dertig procent van het Nederlandse getijdengebied ging verloren. Gelukkig is het
richtlijn.
muis in het vizier, want die komt hier bij tientallen voor. Dankzij dit zeldzame zoog-
tij langzamerhand gekeerd.
Eb en vloed Door de Deltawerken verdwenen de getijden. Slikken en zandplaten die
Op de buitendijkse westpunt, waar de
bij eb droogvielen en bij vloed onder water liepen, kalfden af. Het zoute
natuur de baas is, is het eiland misschien
water werd zoet. De afsluiting van het Haringvliet in 1970 laat goed zien
wel op zijn mooist. In de nazomer zijn de
wat voor gevolgen dit had. Het water werd er langzaam zoet en de vis-
Blanke Slikken een grote gele zee van gul-
sen die er paaiden, konden niet meer terug naar zee en stierven. Een
denroede, met hier en daar een grote wilg.
deel van de zoetwatervissen kwam bij het spuien in de zoute Noordzee
Schotse hooglanders staan wat te rusten
terecht en ging ook dood.
onder een eenzame boom vlakbij een kreekje. Op den duur zullen ze over vrij-
Men trok lering uit de negatieve ervaringen. Om te voorkomen dat slik-
Zeeanemoon
wel het hele eiland grazen en met hun
ken en schorren zouden verdwijnen, kwam in de Oosterschelde geen
begrazing paden, open plekken, ruigtes
gesloten dam, maar een stormvloedkering. De getijdenwerking bleef
en bosjes maken. Op de slikken groeien
hierdoor grotendeels bewaard en de ondiepe gedeelten van de Ooster-
moerasmelkdistel, late guldenroede, harig
schelde, waar de meeste bodemdieren leven, zijn tijdens eb nog steeds
wilgenroosje, spindotterbloem en de zout-
bereikbaar voor vogels die voedsel zoeken.
minnende plant heemst.
Om het evenwicht te herstellen in zeearmen die helemaal afgesloten
In de verte zie je het land langzaam over-
zijn, zijn er sinds 1985 een aantal natuurontwikkelingsprojecten opgezet. Een van die projecten bestaat uit het creĂŤren van geleidelijke over-
Stormvloedkering
gaan in water. Zeilbootjes varen voorbij. Dit ruige landschap geeft een voorproefje
gangen tussen zout en zoet water door bijvoorbeeld dijken door te
van hoe het zuiden en westen van Tien-
steken of zout water binnen te laten via sluizen. Binnendijks ontstaat nu
gemeten er over een tijdje uit gaan zien.
nieuwe natuur voor planten en dieren die bĂşitendijks onder druk staan.
Precies op de plek waar de zuidelijke dijk
Na uitvoerig onderzoek is ook besloten is de Haringvlietsluizen lang-
het in 1953 begaf, wordt hij in 2007 door-
zaam steeds verder open te stellen. Het water wordt weer zouter en
gestoken. Het metersbrede gat vormt het
de getijdenwerking herstelt zich. Zoetwatervissen verdwijnen, maar de
begin van een kreek die over het eiland naar het westen loopt. Daarmee krijgt het
oorspronkelijke brakwatervissen komen waarschijnlijk terug. Voorlopig staan de sluizen op een kier. 118
Slangster
getij in het Haringvliet weer grip op het
Natuurmonumenten
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 118
16-01-2006 13:23:48
eiland. Dat is heel belangrijk, want daar-
Stilte
NORA’S THEETUIN
mee wordt Tiengemeten onderdeel van
Terwijl het eiland wordt teruggegeven aan
Vlak bij de pont naar Tiengemeten ligt Nora’s Theetuin,
de nieuwe deltanatuur.
de natuur, wordt het tegelijk ook toegan-
een mooi punt om de wandeling te beginnen (of te
kelijker gemaakt voor natuurliefhebbers.
eindigen). In de bloementuin serveert gastvrouw Ellen
De werking van eb en vloed laat uitge-
Tiengemeten ligt onder de rook van
verschillende soorten Engelse thee met zelfgebakken
strekte rietvelden, ruigten en kleine kreken
Rotterdam en is een oase van rust in het
scones en andere lekkernijen. Ook koffie, zelfgemaakte
ontstaan. Op de droogvallende bodems van
drukke Zuid-Holland. Als onderdeel van
jam, pannenkoeken en goedgevulde soepen staan op
dit deel van het eiland, ‘Wildernis’, kunnen
het natuur- en recreatieproject worden vijf
de kaart. Bij minder mooi weer kun je terecht in de
spindotterbloem, moeraskers en riet kiemen.
uitzichtpunten gerealiseerd. Ook komt er
overdekte serre aan de zijkant van het huis.
En daar komen weer allerlei vogels op af,
een uitgebreid netwerk aan wandelpaden,
zoals de waterral en misschien zelfs een
een natuurinformatiecentrum, een klein
Nora’s theetuin
roerdomp. Ook de bruine kiekendief broedt
kampeerterrein voor tenten en een passan-
Oslostraat 2 | 3267 LC Goudswaard (Nieuwendijk) |
hier. In het voorjaar nestelen zich op deze
tenhaven voor de pleziervaart. Zelfs op
T 0186 - 66 26 31
Blanke Slikken ongeveer tweehonderd paar
dagen dat er veel toerisme is, zal het eiland
blauwborsten. Dit is bijzonder veel, want
door zijn ruimte en ongereptheid een aan-
deze moerasvogel is zeldzaam in Nederland.
gename rust, stilte en weidsheid uitstralen.
Top 5 van gebieden met natuurontwikkeling 1 > Tiengemeten, in het Haringvliet
te graven, wordt de geleidelijke overgang van water naar dijk hersteld
Door de dijk van dit bijzondere vogeleiland op één plek door te steken
en keren de vroegere rietvelden terug.
en de lagere delen verder uit te diepen, krijgen eb en vloed weer grip op het eiland. Een paradijs voor watervogels en ganzen.
4 > Maasuiterwaarden, in Noord-Brabant Oude stroomgeulen worden uitgegraven en nevengeulen aangelegd.
2 > Beekbergerwoud, op de Veluwe
Bever en kwartelkoning keren terug in het mozaïek van meanderende
Precies op de plek waar het laatste oerbos van Nederland in 1870 werd
kreken, moerasland en ooibossen.
gekapt, herrijzen nieuw natte loofwouden - een zeldzaam bostype in Nederland. Met bomen die hier van oorsprong thuishoren én nog
5 > Grensmaas, in Zuid-Limburg
steeds groeien, zoals zwarte els en zomereik.
Door de rivier de ruimte te geven en konikpaarden en Galloways de oevers te laten begrazen, wordt de natuur steeds ‘natuurlijker’. Dichte
3 > Zwaakse Weel, in de zak van Zuid-Beveland
wilgenbossen, voedselrijke plassen, oevermoerassen en stroomdalgras-
Door landbouwgrond langs deze oude getijdengeul aan te kopen en af
landen wisselen elkaar af. Het Natuurboek
NM3_DUINEN EN KUST_def.indd 119
119
13-01-2006 09:46:37
Hoofdstuk 4
LANDGOED & BUITENPLAATS waar sierlijke lanen leiden naar statige huizen
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 126
13-01-2006 09:53:19
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 127
05-01-2006 10:29:46
LANDGOED & BUITENPLAATS
Inleiding
Ontmoeting van natuur en cultuur Landhuizen op de buitenplaatsen in ’s-Graveland, boerderijen op landgoed Hackfort, het Zeeuwse Slot Haamstede; in de natuurgebieden van Natuurmonumenten zijn veel historische gebouwen te vinden. Veel buitenplaatsen en landgoederen hebben parkachtige tuinen en bossen; ideaal voor een mooie én interessante wandeling door de tijd. De vroegere bewoners van buitenplaatsen
stijl mochten blijven, zoals de lanen en
landgoederen en buitenplaatsen in haar
en landgoederen - vaak adel, rijke koop-
zichtassen, de rest kreeg een meer ronde
bezit. De variatie is groot: van kleine,
lieden en bestuurders - wilden hun tuinen
belijning. In het vervolg sierden pittoreske
bescheiden buitenplaatsen tot uitgestrekte
graag volgens de laatste trends inrichten.
doorkijkjes, kronkelende paden en verras-
landgoederen omgeven door parkbossen
Zo was in de zeventiende en achttiende
sende waterpartijen de tuinen. Vandaag de
en landbouwgronden. Het boerenbedrijf
eeuw de formele stijl bon ton. Favoriet
dag vinden we nog veel sporen van beide
is traditioneel onderdeel van een land-
waren rechte vormen en lijnen: lange
stijlen terug op buitenplaatsen en landgoe-
goed. Er zijn dan ook vaak mooie oude
bomenlanen en statige vijvers met sym-
deren. Wie goed om zich heen kijkt tijdens
boerderijen te vinden in de buurt van
metrisch gevormde tuinen. Deze liefde
een wandeling door de tuinen of parken zal
landhuizen. In ’s-Graveland op de buiten-
voor symmetrie verdween eind achttiende
veel van deze stijlkenmerken herkennen.
plaats Boekesteyn is een van die boerderijen verbouwd tot bezoekerscentrum van
eeuw. Toen kwam de landschapsstijl in
128
zwang en voerde de romantiek de boven-
Middeleeuwse torens
Natuurmonumenten, dat zeker een bezoek
toon. Sommige elementen van de formele
Natuurmonumenten heeft zo’n vijftig
waard is. Het gros van de landgoederen en
Natuurmonumenten
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 128
03-01-2006 17:21:57
Kleurenpracht Buitenplaatsen en landgoederen zijn in alle jaargetijden prachtig, maar vooral in het vroege voorjaar is een wandeling zeker aan te raden. Dan bloeien namelijk krokussen, sneeuwklokjes, bostulpen, narcissen en winterakonieten. Deze stinsenplanten kwamen oorspronkelijk niet in Nederland voor en waren dus in de hoogtijdagen van de buitenplaatsen behoorlijk exclusief. Dit maakte de planten geliefd bij de landgoedeigenaren, die ze veelvuldig lieten aanplanten in hun parken.
Formele stijl -
lange zichtassen en rechte lanen
-
recht(hoekig)e grachten, vijvers en andere waterlopen
-
symmetrische aanleg tuinen en buitenplaatsen
-
landgoederen waarbij nog onderdelen van deze stijl te herkennen zijn: Eerde, Nijenburg, Slotplaats
Landschapsstijl -
slingerende paden door bos en weiland
-
verrassende uitzichten en doorkijkjes
-
speelse waterpartijen en kunstmatige heuvels
-
landgoederen met parken in deze stijl: Schaep en Burgh, Gooilust, Colckhof, Hackfort
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 129
30-01-2006 17:03:55
1
2
3
In alle jaargetijden zijn de landgoederen en buitenplaatsen prachtig
4
6
5
130
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 130
7
8
13-01-2006 10:04:03
buitenplaatsen is aangelegd in de laatste
huis weggaat, hoe meer de natuur de vrije
in de parken hebben een, soms nieuwe,
vier eeuwen. Maar sommige, waaronder
hand krijgt. De statige bomenlanen zijn
functie. In de ijskelder op Schaep en Burgh
Slot Haamstede en het Gelderse kasteel
een paradijs voor spechten en in de schrale
in ’s-Graveland, waar vroeger blokken ijs
Hackfort, hebben een middeleeuwse
bermen gedijen paddenstoelen goed.
werden opgeslagen, overwinteren tegen-
oorsprong. De torens herinneren aan de
Een belangrijk doel van Natuurmonumen-
woordig vleermuizen en op de tuinmuur
tijd waarin kastelen nog verdedigbaar
ten is de landgoederen en buitenplaatsen
van Slot Haamstede groeien bijzondere
moesten zijn. Later zijn deze gebouwen
intact te houden. Want het zou spijtig zijn
muurplanten zoals de steenbreekvaren.
aangepast aan de tijdgeest. Een deel van
als deze gebieden versnipperd zouden ra-
Natuurmonumenten laat landgoederen en
Slot Haamstede kan bezichtigd worden;
ken en de oorspronkelijke aanleg verloren
buitenplaatsen floreren. Zo kunnen mens
zo kun je een kijkje nemen in de ridderzaal
zou gaan. De samenhang tussen het land-
én dier er optimaal van profiteren.
en ervaren hoe de bewoners destijds leef-
huis, het park en de omliggende landerijen
den. De middeleeuwse toren van Hoeve
met boerderijen is immers groot. Niet al-
Lichtenberg bij Maastricht verviel tot een
leen in cultuurhistorisch opzicht: door de
ruïne, maar de robuuste, dikke muren zijn
aanwezigheid van oude bomen, vijvers,
nog altijd te bewonderen. De woontoren
houtwallen, akkers en weilanden is er
kan beklommen worden. De inspanning
plaats voor veel soorten planten, dieren
wordt beloond met een schitterend uitzicht
en insecten. Van ijsvogels, boompiepers
over het Maasdal. Helaas zijn niet alle
en bosuilen tot hermelijnen, reeën en de
landhuizen en kastelen opengesteld voor
kleine vuurvlinder. Ook oude bouwwerken
het publiek, omdat ze bewoond zijn of verhuurd worden aan bedrijven. Maar ook op afstand zijn ze prachtig om te zien.
WAT IS ER TE DOEN EN TE ZIEN? Op landgoed Oude Buisse Heide in Noord-Brabant woonde de bekende schrijfster Henriëtte Roland Holst. Natuur-
Paradijs voor dieren en planten
monumenten heeft een speciale wandelroute uitgegeven, waarbij aan de hand van haar gedichten het landgoed
Natuur en cultuur gaan op de landgoede-
uit haar tijd weer tot leven komt. Op de Slotplaats in Friesland vindt u een sfeervol theehuis, waar u na een wan-
ren goed samen. In het beheer van de
deling door de bossen van het landgoed kunt uitrusten. Leuk is het recentelijk gerenoveerde Grootvaders Huisje
landgoederen is vaak sprake van verschil-
op landgoed ’t Enzerinck in de Achterhoek. In 1920 liet de toenmalige landeigenaar voor zijn kleinkinderen dit
lende zones. De omgeving van het landhuis
miniatuurhuisje bouwen om in te spelen.
is meer cultuurrijk en wordt actief onderhouden, maar hoe verder je van het land-
Informatie en activiteiten Praktisch alle parken en bossen van Natuurmonumenten zijn opengesteld voor wandelaars. Bovendien
1. IJsvogel 2. Doorkijkje landgoed Nijenburg 3. Ornament van het toegangshek buitenplaats Gooilust 4. Laantje op landgoed Genhoes 5. Kasteel Hackfort 6. Ornament landgoed Colckhof 7. Sneeuwklokje 8. Ree
worden regelmatig excursies en tuinwandelingen georganiseerd. Gebouwen zijn meestal verhuurd en daardoor niet te bezichtigen. Voor meer informatie over activiteiten kunt u terecht bij de bezoekerscentra of op www.natuurmonumenten.nl. Het Natuurboek
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 131
131
03-01-2006 17:22:35
LANDGOED & BUITENPLAATS
Rododendrons in ’s-Graveland
Flaneren langs buitenplaatsen Een prachtig gezicht: de statige
instantie zetten ze er alleen boerderijen
landhuizen van ‘s-Graveland. En niet
neer, maar het buitenleven beviel zo goed,
alleen de eeuwenoude villa’s zijn een
lieten bouwen. De meeste van deze buiten-
lust voor het oog, ook de tuinen en
plaatsen, waaronder Boekesteyn, Schaep
parken met bomenlanen, vijvers en
Natuurmonumenten.
rododendrons trekken veel natuurliefhebbers.
dat de Amsterdammers er kapitale villa’s
en Burgh en Gooilust, zijn nu in bezit van
Parklandschap Over de buitenplaatsen zijn diverse wandelroutes uitgezet, variërend van korte
De buitenplaatsen zijn aangelegd op de
rondwandelingen tot een route van 16
overgang tussen het natte Vechtplassen-
kilometer door het hele gebied. Het is zelfs
gebied en de schrale zandgronden van de
mogelijk om in de buurt van het bezoe-
Utrechtse Heuvelrug. In de eerste helft
kerscentrum door te steken richting
van de zeventiende eeuw kregen vooraan-
Ankeveen en de tocht langs de plassen te
staande Amsterdammers toestemming
vervolgen. Tijdens het wandelen valt veel
deze woeste grond te ontginnen. In eerste
te zien. Om te beginnen op buitenplaats
1. Rododendrons. Op de achtergrond is het koetshuis van Schaep en Burgh te zien.
132
Natuurmonumenten
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 132
1
13-01-2006 10:10:57
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 133
13-01-2006 10:11:10
Slangenmuur Grenzend aan de grote vijver van Schaep en Burgh staat een originele slangenmuur uit 1730. Deze lange, kronkelende muur ligt op het zuiden en warmt daardoor snel op. Door de slingerende vorm ontstaan luwtes met een warm klimaat. Oude fruitrassen zoals sterappel, notarisappel, abrikoos, perzik, vijg en moerbei voelen zich hier thuis en rijpen sneller door de warmte. Zo konden de bewoners van de buitenplaatsen maandenlang genieten van verse vruchten. Op Schaep en Burgh is behalve de slangenmuur ook een ander oud bouwwerk te vinden. Verscholen tussen de bomen en het struikgewas ligt de ijskelder. In de negentiende eeuw kon men hierin stukken ijs tot de zomer bewaren, waarmee bijvoorbeeld etenswaren werden gekoeld. De kelder heeft nu een nieuwe, belangrijke
1
functie gekregen als overwinteringsplek voor vleermuizen.
134
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 134
2
3
13-01-2006 10:16:24
Schaep en Burgh. Hier staat een originele
vijver heen loopt, heb je hier en daar mooi
slangenmuur: een slingerende muur waar-
uitzicht op het landhuis. Zocher heeft ook
tegen oude fruitrassen groeien. Vanaf deze
de biljartzaal, beter bekend als het Capi-
RODODENDRONVALLEI
plek loop je zo de tuinen van Schaep en
tool, ontworpen.
Een aanrader is de rododendronvallei op
Burgh in. In het begin waren de parken
Een rechte sloot vormt de scheidslijn tus-
Gooilust. Vooral in mei is een wandeling langs
van de ’s-Gravelandse buitenplaatsen inge-
sen de buitenplaatsen. Steek het bruggetje
het slingerende pad omzoomd door bloeiende
richt volgens de formele stijl: veel strakke
over en je bent op Boekesteyn. De naam
rododendrons en azalea’s een feest van kleu-
lijnen en geometrische vormen. Overblijf-
van dit landgoed verwijst naar de vele
ren en geuren. Ook buiten het bloeiseizoen is
selen hiervan zijn de statige bomenlanen
oude beuken op het terrein: ‘boek’ is na-
veel te zien. Van magnolia’s en sierkers tot
achter Boekesteyn en Schaep en Burgh die
melijk een oud woord voor beuk. Het
bomen in herfsttooi. Wees niet verbaasd men-
recht het bos in lopen. Dit zijn zichtlijnen
noordelijke deel van deze buitenplaats be-
sen achter schildersezels te zien zitten: lokale
met een prachtig uitzicht op de villa’s.
staat uit parkbos, de zuidelijke helft vooral
kunstenaars schilderen regelmatig op de bui-
Aan het begin van de negentiende eeuw
uit weilanden en akkers. In het bos zijn
tenplaatsen en de rododendrons zijn favoriet!
maakten de strakke belijningen plaats voor
een paar vijvers aangelegd. Door de vele
slingerpaadjes, ronde vijvers en glooiende
oude loofbomen leven op Boekesteyn, net
weiden met boomgroepen. Wie goed kijkt,
als op de andere buitenplaatsen, vogels
Noordereinde 54b | 1243 JJ ’s-Graveland |
ziet beide stijlen in het landschap terug.
zoals de bosuil, zwarte specht en kleine
T 035 - 656 30 80 | www.natuurmonumenten.nl
Bezoekerscentrum ’s-Graveland
bonte specht. Ook reeën, vossen en eekTuinontwerp
hoorns voelen zich thuis in dit landschap.
Voor het park van Schaep en Burgh werd rond 1820 tuinarchitect J.D. Zocher jr.
Gooilust
ingeschakeld. Hij zorgde ervoor dat een
Een paar kilometer verderop ligt Gooilust.
rondwandeling in de tuin een belevenis
Deze buitenplaats heeft een indrukwek-
werd. En dat is het nog altijd. De vijver
kende verzameling exotische bomen en
werd zodanig ontworpen dat waar je ook
struiken. Maar ook de inheemse bomen
staat, je nooit alle oevers kunt zien. Zo lijken de vijver en het omliggende landschap erg uitgestrekt. Als je om de
Aha? Aha! De vroegere eigenaar Frans Blaauw vestigde rond 1900 zijn wereldberoemde dierentuin op Gooilust. Ook veel van de exotische planten en bomen zijn door hem aangeplant. In weides liepen bizons en gnoes rond en in de
1. Hommel op rododendron 2. De altijd groene rododendrons langs de slingerende vijvers benadrukken de lijnen van de landschapsstijl. Ze zijn zo aangelegd dat het net lijkt alsof het water steeds om een bocht weg stroomt. Zo versterken ze de suggestie dat het landschap erg uitgebreid is. 3. Het Capitool is oorspronkelijk een biljartkamer.
vijvers flaneerden flamingo’s. Een van de weides achter het landhuis waar nu paarden en koeien grazen is begrensd door een ‘aha’. Dit is een afscheiding die bestaat uit een droge greppel met aan een zijde een muur, die vanuit het landhuis niet zichtbaar is. Dat wekte de indruk dat het vee tot aan het huis kon komen. Eenmaal ontdekt hoe de constructie in elkaar steekt, zijn de ‘aha’s’ niet van de lucht. Het Natuurboek
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 135
135
03-01-2006 17:23:17
zijn schitterend: zo is de oprijlaan omgeven
speciale wandelroute ‘Door het bos de
SIERTUIN
door torenhoge en eeuwenoude beuken,
bomen zien’ een aanrader.
Een juweeltje is de siertuin van Gooilust. Hier worden allerlei
afgewisseld met jonge aanplant. Als je door
planten en bloemen gekweekt die vroeger op de buitenplaat-
het park loopt, kom je vanzelf allerlei bij-
De bomen van de ‘s-Gravelandse buiten-
sen voorkwamen. Zo is goed te zien hoe rijk de beplanting
zondere bomen tegen. Bijvoorbeeld de
plaatsen behoren tot de oudste en dikste
ooit was. De tuin is een oase waar de zintuigen door de vele
apenboom vlakbij de villa. Opvallend zijn
van Noord-Holland. De stam van sommige
kleuren, geuren en vormen worden geprikkeld. Naast inheem-
de stekelige takken van deze Zuid-Ameri-
beuken op de weilanden achter Schaep en
se gewassen zoals oude appelrassen en kweeperen, zijn er
kaanse boomsoort. Of neem de vaantjes-
Burgh vertoont uitgezakte ribbels door het
ook veel exotische planten en bomen te vinden, waaronder
of zakdoekenboom die in de bloeitijd vol
enorme gewicht. Een deel van de stokoude
de ginkgo en de bonte tulpenboom.
witte bladeren hangt. Die lijken van een
bomen is zo’n tweehonderd jaar oud en
afstand net zakdoekjes. Ook heel bijzonder
aan het einde van zijn levensloop. Natuur-
De siertuin is geopend van 1 maart tot 1 december,
is het zogenoemde sterrenbos: een geome-
monumenten grijpt zo min mogelijk in.
op dinsdag- en zaterdagmiddag van 13.00 tot 16.30 uur.
trisch aangelegd stuk bos in de vorm van
Alleen als vallende takken gevaar opleve-
Meer informatie op www.natuurmonumenten.nl
een ster. De kaarsrechte paden komen alle-
ren voor publiek worden ze afgezaagd.
maal uit op de ronde vijver in het midden.
Oude bomen hebben veel holten die on-
Voor wie de bijzondere boomsoorten van
derdak bieden aan bosuilen, holenduiven,
Gooilust van dichtbij wil bekijken, is de
kauwen, spechten en vleermuizen.
Top 5 van gebieden met grote grazers 1 > ’s-Gravelandse Buitenplaatsen, bij Hilversum
begraasde weiden komen kruiden voor, zoals pinksterbloem, dotter-
Op landgoed Boekesteyn staan Nederlandse trekpaarden en lakenvel-
bloem en kruipend zenegroen.
der runderen in de weilanden. Het zijn selectieve grazers, wat een gevarieerde begroeiing oplevert met veel bloemen.
4 > Nationaal Park Dwingelderveld, in Drenthe De Dwingelose Heide en de Kraloërheide vormen het grootste aaneen-
2 > Nationaal Park de Sallandse Heuvelrug, in Overijssel
gesloten vochtige heidegebied in Noordwest-Europa. Om de heide te
In het natuurgebied Sprengenberg van Natuurmonumenten leeft een
onderhouden zijn runderen en Drentse heideschapen uitgezet.
van de laatste populaties korhoenders van West-Europa. Schotse hooglanders grazen er in het bos.
5 > Planken Wambuis, Zuidwest-Veluwe Dit uitgestrekte gebied is begroeid met heide en bos. Hier grazen ree
3 > Dal van Ruiten A, in het zuidoosten van Groningen
en edelhert, maar ook New Forest pony. Vaak zijn ze te zien op open
Langs het riviertje Ruiten A ligt een landschap van hooggelegen akkers
plekken: een prachtig gezicht.
en boomweiden waarin lakenvelder runderen grazen. In deze extensief 136
Natuurmonumenten
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 136
03-01-2006 17:23:25
Klik, klik, klik... De natuur is een dankbaar onderwerp om op de kiek te zetten. Maar vaak zien je fotoâ&#x20AC;&#x2122;s er lang niet zo spannend uit als de werkelijkheid is. Vijf tips om de natuur vast te leggen, zodat je er thuis nog lang van kunt nagenieten. TIP 1:
Rechte horizon
Anders loopt de vijver leeg of valt de boom om. TIP 2:
Diepte
Door een tak of koe op de voorgrond van een landschap wordt het effect van diepte versterkt. Of ga bijvoorbeeld tussen wat hoger gras liggen, met zoâ&#x20AC;&#x2122;n grassprietje op de voorgrond van een landschap wordt het beeld veel dynamischer. TIP 4:
Standpunt
Probeer eens een ander standpunt. Ga bijvoorbeeld liggen, op je hurken zitten of ergens op staan, of klim in een boom!
TIP 3:
Aansnijden
Aansnijden is vaak spannender, voorwerpen hoeven niet per se helemaal in beeld.
TIP 5:
Inzoomen
Hoe dichtbij kun je gaan? Detailopnames zijn een welkome afwisseling.
natuurboek
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 137
137
16-01-2006 11:34:12
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 138
13-01-2006 10:48:41
LANDGOED & BUITENPLAATS
Logeren bij de boer op landgoed Hackfort
Wandelen door een tastbaar verleden In de bossen bij het Gelderse Vorden
terug. De moestuin en de boomgaard trou-
adellijke families, de Van Hackforts en de
ligt landgoed Hackfort. Centraal in
wens ook. Willem Regtop, boswachter van
Van Westerholts. Portretten van vroegere
Natuurmonumenten leunt op een houten
generaties sieren de muren van de concert-
dit cultuurlandschap ligt kasteel
bruggetje over de Baakse beek. “O krinke-
kamer van het kasteel. Ze kijken serieus,
Hackfort. In deze omgeving kun je
lende winklende waterding, met ’t zwarte
maar tijdens concerten die Natuurmonu-
kabotseken aan, wat zie ik toch geren uw
menten hier organiseert, schijnen ze iets
logeren of kamperen bij de boer.
kopke flink, al schrijvend op ’t waterke
van een glimlach rond de mond te krijgen.
En na het rapen van de eieren of
gaan!” declameert hij de negentiende-
De laatste telgen uit dit geslacht waren
eeuwse dichter Guido Gezelle, terwijl hij
Arend baron van Hackfort van Westerholt
het spelen in het hooi kun je op
het ballet van ‘schrijverkes’ en schaatsen-
en zijn drie zussen. Alle vier bleven kin-
pad om de om geving te verkennen.
rijders in de beek volgt. “Even wachten op
derloos. Toen de laatste barones in 1981
een zonnestraal”, zegt hij. “Dan komt ook
overleed, viel het landgoed toe aan Na-
de weidebeekjuffer tevoorschijn. Daar heb
tuurmonumenten. Baron Arend had in het
je trouwens de drijvende egelskop.”
testament van de familie bepaald dat het
Twee stoere torens herinneren aan de
landgoed met al zijn boerderijen en lande-
burcht die landdrost Gerrit van Hackfort in de veertiende eeuw liet bouwen. Op
Biologisch boeren
rijen op 730 hectare grond voor altijd één
tekeningen staan grachten en poortge-
De Baakse beek stroomt door het landgoed
geheel moest blijven. Voor boerderijen
bouwen die in de loop der eeuwen zijn
Hackfort, in de bossen van Vorden. Het
waarvan de pacht afloopt en de boer met
verdwenen, net als de boskamers in het
kasteel op het landgoed is vanaf de veer-
pensioen gaat, worden nu biologische
parkbos rond het kasteel. Maar die komen
tiende eeuw in bezit geweest van twee
boeren gezocht. Soms krijgen boerderijen Het Natuurboek
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 139
139
03-01-2006 17:23:47
De kracht van water Water is een oneindige bron van energie. Bij waterkracht wordt vaak gedacht aan grote stuwdammen en meren, maar ook in het vlakke Nederland wekken we energie met water op. Tot ver in de achttiende eeuw was waterkracht, naast windkracht en spierkracht van dier en mens, zelfs de voornaamste bron van energie.
Hoe werkt een watermolen? Bij een klassieke watermolen valt het beekwater omlaag en dat brengt een schoepenrad in beweging. Dat rad zet een horizontaal geplaatste as in werking, die vervolgens een werktuig aandrijft. Zoals een houtzaag of grote molensteen om meel mee te malen. Wordt de as gekoppeld aan een generator, dan kan er bovendien elektriciteit worden opgewekt. Dat werkt ongeveer hetzelfde als een ďŹ etsdynamo.
Natuurstroom In Nederland staan 108 oude watermolens. Zoâ&#x20AC;&#x2122;n honderd jaar geleden maalden ze allemaal graan, zaagden hout, sloegen olie uit zaden en maakten papier. Een stuk of tien van die oude molens kunnen tegenwoordig elektriciteit opwekken. Zoals de mooie zevende-eeuwse watermolen bij kasteel Hackfort in Gelderland. Sinds hij in 1998 weer in gebruik is, wordt er elke zaterdag net als vroeger graan mee gemalen. In de oude maalstoel zit nu een generator die genoeg stroom voor tien huishoudens kan maken. 140
Natuurmonumenten
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 140
1
2
13-01-2006 10:57:10
een nieuwe bestemming. Op het landgoed
Natuurmonumenten worden gereconstru-
is de eerste zorgboerderij in gebruik geno-
eerd, waren met elkaar verbonden door
men, waarvan de bewoners met hun zorg-
lanen van lindebomen. Toen de bramen-
ouders meehelpen op het land.
struiken waren weggehaald, schoten salomonszegel en bolgewassen zoals narcis
Boskamers
spontaan op uit de grond.
Het kasteel, het koetshuis en de drie eeuwen oude watermolen en sluis zijn geresfig. 1.
taureerd. De molen wordt weer gebruikt
Gewone salomonszegel Polygonatum multiflorum
om graan te malen. Als de sluis in de beek wordt opengezet, begint het rad van de molen te draaien en wordt het graan op een eeuwenoude manier gemalen tussen molenstenen. De beek en het rad leveren meer energie dan voor het malen nodig is. Alle restenergie wordt afgevoerd naar energiebedrijf Nuon dat ook andere milieuvriendelijke projecten is gestart op het landgoed, waaronder verwarming van fig. 2.
schuren door aardwarmte. De beurt is nu
Bleke klaproos Papaver dubium
aan het parkbos rond het kasteel. Zoveel illustraties als er zijn van het huis, zo weinig is er bekend van de tuin. Maar nadat de meeste woekerende bramenstruiken
fig. 3.
Korenbloem Centaurea cyamus
waren weggehaald, kwam de structuur van de vroegere tuin bloot te liggen. Hier waren voorheen ‘boskamers’ van berken,
DOEN OP HACKFORT
eiken en sparren waar de kasteelheren in
Iedere zaterdag malen molenaars graan in de watermolen. Op
vroeger tijden fazanten voor de jacht hiel-
het landgoed zijn vier wandelroutes uitgezet. Ook organiseert
den. De kamers, die met veel geduld door
Natuurmonumenten wandelingen met de boswachter, kinderwandeltochten op het landgoed en concerten en diners in het kasteel. In de omgeving van Vorden kunt u heerlijk fietsen.
1. Naast veel boerderijen staat een bakhuisje. Hierin werd vroeger het brood gebakken. 2. De toren van kasteel Hackfort dateert uit de veertiende eeuw.
Alle activiteiten en routes van Hackfort staan op www.natuurmonumenten.nl Het Natuurboek
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 141
141
13-01-2006 10:57:30
Vuurrode klaprozen
boomgaard krijgt nieuw leven ingeblazen.
Achter een houtwal ligt een donker bos.
De roodbonte koe die er graast, krijgt dan
Hier houdt zich de das op. Die was sinds
gezelschap van oudhollandse rassen zoals
de Tweede Wereldoorlog niet meer gesig-
de lakenvelder.
LOGEREN BIJ DE BOER In de omgeving van Vorden zijn zo’n twaalf boerderijen waar
naleerd, maar liet zich zo’n vijftien jaar geleden plotseling weer op Hackfort zien.
Ook de Baakse Beek zal door Natuurmo-
Voorbij het bruggetje over de beek ligt
numenten in volle glorie worden hersteld.
een akker die volstaat met korenbloemen
Vroeger trad de beek soms buiten zijn
en vuurrode klaprozen. Het pad loopt door
oevers bij overvloedige regenval. De ge-
naar de vroegere moestuin die sinds kort
meente besloot om over het landgoed een
weer de tomaten en andijvie levert voor
tweede beek te graven. Baron Arend
de nieuwe bewoners van het kasteel. De
stemde daarmee in op voorwaarde dat alle
oude broeibak wordt gerestaureerd en
grond bewaard zou blijven. Hij wilde op
daarna weer gebruikt voor het zaaien en
ieder willekeurig moment deze nieuwe
opkweken van groenten. Ook de boom-
kunstmatige waterloop kunnen dempen.
gaard wordt aangepakt. Nu staan er nog
Die plannen liggen er nu. De echte Baakse
een paar verloren appelbomen, maar de
Beek mag weer een wilde beek worden.
u kunt kamperen bij de boer, waarvan kampeerboerderij ’t Boshuis tegen landgoed Hackfort aanligt. Ook zijn er rond Vorden zo’n vijf adressen voor Bed & Breakfast bij boerderijen.
Meer informatie VVV Vorden | Kerkstraat 1b | 7251 BC Vorden | T 0575 - 55 32 22
Top 4 van gebieden met bijzondere boerderijen 1 > Hackfort, Achterhoek
3 > Eerder Achterbroek, Eerde
Tussen de weiden en akkers liggen authentieke Achterhoekse boerde-
Alsof de tijd heeft stilgestaan. Een tocht langs de traditionele Saksische
rijen. Vaak met half rieten en half pannen dak, en soms met vrijstaan-
boerenhoeven in dit typische kampenlandschap laat zien hoe Salland
de bakhuisjes, putten en hooibergen.
er zestig jaar geleden uitzag.
2 > Oldenaller, Noordwest-Veluwe
4 > Velhorst, Achterhoek
Elf Veluwse boerderijen op dit landgoed - waaronder Deuverden en
Naast het landhuis van dit zeventiende-eeuwse landgoed staat een
Klein Oldenaller - zijn in Gelderland verkozen tot boerderij van het
150 jaar oude Saksische boerderij die nog steeds in gebruik is, met
jaar. De andere boerderijen zijn minder groot, maar minstens zo mooi
verschillende opstallen en een vierroedige kapberg. De luiken zijn,
met hun rieten daken plus wolfskap, schaapskooien, oude veestallen,
net als de andere boerderijen op het landgoed, geschilderd in de oor-
bakhuisjes en/of hooibergen.
spronkelijke kleur van de Velhorst: rood met groen.
142
Natuurmonumenten
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 142
24-01-2006 14:41:10
Bouw je eigen vogelvilla Geef vogels een huis in je eigen tuin! Want wat is er nu leuker dan nestelende vogels observeren vanuit je luie stoel? Je eigen vogelvilla kun je makkelijk zelf bouwen. Door verschillende kasten met vlieggaten in verschillende grootten te maken, trek je diverse vogels aan.
1
2
3
1. Koolmeeskastje. Ook geschikt voor: pimpelmees, spreeuw en bonte vliegenvanger. 2. Pimpelmeeskastje. Ook geschikt voor: zwarte mees, matkop, glanskopmees. 3. Bosuilenkast. Het heeft alleen zin om een bosuilenkast in de tuin te hangen als er een park in de buurt is, of als je in een buitenwijk woont.
TIPS Hang de villa(â&#x20AC;&#x2DC;s) in februari op. Dan weten de vogels ze alvast te vinden. Hang de nestkast niet in de volle zon. Hang nestkasten van dezelfde soort ten minste 10 meter uit elkaar. Laat de opening naar het oosten wijzen en houd de villa dagelijks in de gaten: komt er al wat in?
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 143
03-01-2006 17:24:07
LANDGOED & BUITENPLAATS
Ontdekkingstocht op landgoed Eerde
Glooiende akkers en historische boerderijen Een statig landhuis met een deftig
rende landgoed van ruim 1600 hectare
zoals de boomklever en de holenduif, niet
parkbos, oude historische boerde-
telde meer dan twintig boerderijen. Het
te verjagen, worden de laanbomen niet in
parkbos bij het kasteel is typerend voor de
ĂŠĂŠn keer vervangen, maar laan voor laan.
rijen, lieflijke doorkijkjes, glooiende
tijd waarin het werd aangelegd: een sym-
akkers en weilanden met houtwal-
metrisch ingerichte baroktuin. Kaarsrechte
Van roofridder tot scholieren
beuken en eiken staan aan weerszijden van
Landgoed Eerde heeft in de afgelopen
len. Ontdek de vele gezichten van
de lange oprijlaan. Halverwege de oprijlaan
eeuwen een aantal bijzondere bewoners
landgoed Eerde bij Ommen en ervaar
loopt een dwarslaan die het parkbos in vier
gehad. Berucht was roofridder Evert van
vakken verdeelt. Elk vak heeft zijn eigen
Essen, die in de veertiende eeuw tot in
al wandelend of fietsend de rijke
patroon en kenmerken. Zo is er een vak
de verre omtrek van het landgoed werd
cultuurhistorie van dit bijzondere
met een S-vormige vijver en een vak waar
gevreesd. In 1380 liet de bisschop van
de bomen zo geplant zijn dat slingerpaden
Utrecht, die ook landsheer was van Over-
stuk van Nederland.
zijn ontstaan.
ijssel, het kasteel belegeren en brandde hij het roofriddernest plat.
144
In het glooiende Sallandse land tussen
Natuurmonumenten vervangt momenteel
de rivieren de Regge en de Vecht staat
de laanbomen. Oude eiken en beuken ma-
Een recentere bewoner van het landgoed
Kasteel Eerde. In 1715 werd deze statige
ken plaats voor nieuwe. Dit is nodig omdat
was Krishnamurti, de mystieke leider van
edelmanswoning met grachten en een
veel bomen sterven doordat de waterstand
de Internationale Orde van de Ster van het
parkbos gebouwd in opdracht van Johan
in het gebied de afgelopen decennia sterk is
Oosten. In de jaren twintig van de vorige
Werner baron van Pallandt. Het bijbeho-
gedaald. Om vleermuizen en broedvogels,
eeuw bewoonde hij met zijn volgelingen
Natuurmonumenten
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 144
03-01-2006 17:24:20
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 145
13-01-2006 11:08:16
het kasteel. Later werd het kasteel ver-
Nog steeds worden de schuren gemaakt
huurd aan Quakers, die er een internatio-
van grove houten planken. De boeren die
nale school vestigden. Sinds 1982 is het
hier woonden, pachtten de grond en de
kasteel eigendom van Natuurmonumenten,
huizen van de landheer. Net als de drie
die het kasteel nog steeds verhuurt aan een
boerderijen in het gehucht Eerde, vlakbij
internationale school. Om het schoolleven
het kasteel, hebben de luiken van de hui-
niet te verstoren, zijn het kasteel en de tuin
zen hier dezelfde kleuren als die van het
met daarbij horende oranjerie slechts enke-
kasteel: een gele zandloper op een zwart
le dagen per jaar open voor publiek.
vlak met een donkergroene rand. Mede
1
dankzij het project ‘Herstel Boerenerven’ Het achterland voor de boeren
van Natuurmonumenten hebben de boer-
Een prachtig contrast met het gestileerde
derijen een traditionele uitstraling, met erf-
park bij Kasteel Eerde vormt het boeren-
afscheidingen van ongeverfde eikenhouten
achterland, het Eerder Achterbroek
hekken en gekloofde palen met draad.
(‘broek’ betekent drassig of nat). Salland
Vanaf het pad zijn de boomgaarden met
moet er begin vorige eeuw nog zo hebben
fruitbomen, de bloementuinen en moestui-
uitgezien. De boerderijen in het Eerder
nen te zien. De voorkant van de boerderij
Achterbroek zijn gebouwd tussen 1800 en
is het visitekaartje. Verscholen achter de
1850 en hebben bijna allemaal de monu-
schuur staan de landbouwwerktuigen en
mentenstatus. Vroeger bedekten de arme
de stallen voor het vee.
Het boerenachterland vormt een prachtig
contrast met het kasteelpark
boeren hun daken met stro in plaats van riet. Natuurmonumenten zorgt er tegenwoordig, samen met de bewoners voor dat de historische boerderijen met veel zorg worden onderhouden en in stand blijven.
1. De kleurige wielewaal leeft hoog in de bomen. 2. Op dood hout groeien allerlei paddenstoelen. 3. Kasteel Eerde
BOERENVERZEKERING Kenmerkend voor het kleinschalige hoevelandschap van de Eerder Achterbroek zijn de houtwallen. De bomen werden door boeren niet alleen geplant om akkers en weilanden van elkaar te scheiden. Ze vormden ook een soort verzekering. Bij tegenvallende oogsten kon de boer het hout verkopen. Dunne takjes gingen naar bakkers in de omgeving. Het overige hout kon worden gebruikt voor het onderhoud van de boerderij. Tegenwoordig is de belangrijkste waarde van houtwallen die voor de natuur. Ze zijn ideale schuilplekken voor de vele roofvogels in het gebied als de buizerd en de sperwer. Maar ook zangvogels als de wielewaal en nachtegaal zijn in het voorjaar en in de zomer in de bomen langs de akkers te vinden. 146
Natuurmonumenten
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 146
13-01-2006 11:15:54
Proeven van het platteland Speciaal voor kinderen van zes tot twaalf heeft Natuurmonumenten in de Eerder Achterbroek een natuurpad aangelegd. Kinderen - ĂŠn hun ouders - kunnen hier een leuke route van 2,5 kilometer lopen en onderweg allerlei vragen beantwoorden. Een boekje met de route en de vragen is gratis af te halen bij het Natuurinformatiecentrum Ommen. De rode paaltjes onderweg wijzen de route, nummers markeren de vragen uit het boekje.
Tijdens de wandeling mag een bezoekje aan biologisch melkveebedrijf De Meulenhorst niet ontbreken. Vooral om te proeven van het heerlijke biologische ijs dat de boerin maakt. Leuk is ook dat bezoekers op de boerderij mogen rondkijken. Voor de kinderen zijn er bovendien trekkers en skelters om mee te spelen en er staan picknicktafels om even uit te rusten.
Biologisch melkveebedrijf en ijsboerderij De Meulenhorst | Achterbroekweg 1 | 7731 PN Ommen | T 0546 - 67 13 63
Natuurinformatiecentrum Ommen Hammerweg 59a | 7731 AJ Ommen | T 0529 - 45 07 02 | www.natuurmonumenten.nl
2
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 147
3
Het Natuurboek
147
13-01-2006 11:16:10
Eeuwenoude eiken
met open heidevlaktes tussen de akkers
kunstmest of bestrijdingsmiddelen worden
De kronkelige halfverharde paadjes langs
en weiden. In het Eerder Achterbroek
gebruikt, krijgen akkerkruiden als koren-
de akkers en weiden van het Eerder Ach-
worden nog net als vroeger de hoger
bloem, slofhak en akkerviooltje kans om te
terbroek zijn heel geschikt om te fietsen
gelegen, drogere stukken land gebruikt
bloeien. Ook voor reeën, hazen, fazanten
of te wandelen. Langs de paden staan eeu-
als akkers voor graan. Op de lagere en dus
en dassen is het gebied veilig en aantrekke-
wenoude eikenbomen met grillig gevormde
nattere delen staat vee te grazen. De hek-
lijk. Op het landgoed zijn maar liefst vier
takken. Doordat deze enorme bomen nooit
ken bij de weilanden zijn gemaakt van on-
dassenburchten gesignaleerd. Langs de wan-
gesnoeid zijn, zien ze er heel anders uit dan
bewerkt hout. Op een verweerd hek groeit
delpaden zijn dan ook veel sporen - pootaf-
de doolhofzwam. In de bermen langs de
drukken en latrines - van dassen te vinden.
paden groeit een rijke variatie aan planten,
In de her en der aangelegde poelen en in
zoals het gele sint-janskruid en boeren-
het riviertje de Bevert, dat door Natuurmo-
wormkruid. Doordat op de akkers geen
numenten zijn natuurlijke, kronkelende
hun soortgenoten langs de statige lanen van het kasteel. Het lieflijke landschap is het ene moment bosrijk, dan weer weidser
loop weer terugkreeg, wemelt het van de kikkers. Langs de oevers groeien planten Genieten van het uitzicht bij Steile Oever
zoals dotterbloem en wateraardbei. Wie op
Een bijzondere, verstilde plek vlakbij Kasteel Eerde is Steile Oever. Bij een dode arm van de Regge is het uitzicht
zomeravonden een wandeling maakt over
prachtig. Langs het water staan bijzondere planten zoals koningsvaren. Voor sportieve kinderen is het heerlijk om
het Eerder Achterbroek, wordt verwelkomd
over de smalle paadjes te klimmen en te klauteren.
door een oorverdovend gekwaak.
Top 4 van gebieden met kinderontdektochten 1 > Eerde, bij Ommen, Overijssel
3 > Mentink, bij Winterswijk
Op landgoed Eerde ga je met de boswachter op stap. Aan de hand van
Kinderen van 4 tot 7 jaar doen tijdens een gezinswandeling op land-
spannende opdrachten leer je de waarde van de natuur kennen. Of
goed Mentink allerlei opdrachten. Ze speuren de grond af naar beest-
verken je met een boekje vol doe- en luisteropdrachten het hoeveland-
jes, doen vogels na en het ritselen van bladeren en kijken wat er leeft
schap Eerder Achterbroek.
onder stenen. VVV Winterswijk, T 0543 - 51 23 02.
2 > Boerskotten, in Twente
4 > Geuldal, bij Epen, Limburg
Bij de gezinswandeling ‘Kom ook speuren’ ga je op zoek naar ant-
Spannend is de schatkistspeurtocht ‘Vier je verjaardag in de natuur’.
woorden op tien vragen. Welke dieren maken gebruik van het ecoduct
Zoek met spellen en opdrachten in het prachtige Geuldal de sleutel-
en wie bewonen de poel? En in de Twentse vakwerkschuur kun je
codes van de geheimzinnige schatkist. Recreatieboerderij Tergracht,
uilenballen uitpluizen!
T 043 - 455 27 62.
148
Natuurmonumenten
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 148
24-01-2006 14:44:10
Knutsel een bosfamilie Eikels rapen in het bos is leuk, maar thuis kun je er ook nog leuke dingen mee doen. Knutsel bijvoorbeeld je eigen familie van eikeltjes in elkaar!
Wat heb je nodig?
Wat moet je doen?
eikeltjes
Allereerst maak je het figuur. Daar heb je houten cocktail- of satéprikkers voor nodig. Per familielid
houten cocktail- of satéprikkers
heb je twee eikeltjes nodig: een voor het hoofd en een voor de buik. Buik en hoofd zet je beide aan
schaar
een kant van een prikker vast, zodat de prikker de nek wordt van het poppetje. Met de prikkers kun je
gewoon en inpakpapier
ook armen en benen maken. Met gewoon papier en een viltstift of inpakpapier met allerlei motiefjes
viltstift en verf
kun je mooie kleren maken. Ogen en mond verf je op de hoofdjes. Je geeft ze een flinke bos haar met
engelenhaar of gedroogd gras
bijvoorbeeld engelenhaar of gedroogd gras dat je vastlijmt op het hoofd.
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 149
13-01-2006 11:27:51
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 150
13-01-2006 11:33:29
LANDGOED & BUITENPLAATS
High tea op de Slotplaats
Kopje thee na de wandeling In het hoge noorden ligt de sfeervolle
meer. De Slotplaats, een boerderij die in
zijn. De geschiedenis van het landgoed is
Slotplaats. Na een stevige wandeling
1818 op het landgoed verrees en in 1922
aan het bos af te lezen. Oorspronkelijk
werd verbouwd tot landhuis, nog wel.
was dit gebied bedekt met heide, maar in
door de bossen kan in het statige
Natuurmonumenten heeft het landgoed
de zeventiende eeuw is begonnen met de
theehuis een kop koffie met huisge-
in 1997 kunnen kopen, dankzij een inza-
aanleg van het bos voor houtproductie en
melingsactie onder haar leden. Sindsdien
jacht. Met als resultaat lange, kaarsrechte
maakte appeltaart of een uitgebreide
is in het kapitale landhuis een theehuis
rijen van voornamelijk naaldbomen.
high tea genuttigd worden. In de
gevestigd. Een bezoek aan de Slotplaats
Natuurmonumenten vormt het bos om
begint met het verkennen van de tuinen.
tot een meer natuurlijk bos. Niet alleen
winter bij de open haard, â&#x20AC;&#x2122;s zomers
Deze worden door Natuurmonumenten
spannender om te zien, ook veel planten-
in de theetuin.
in oude stijl hersteld. Zoals de boomgaard,
en diersoorten voelen zich beter thuis in
het statige voorplein, de beschutte thee-
een gevarieerd bos. Om de natuurlijke
tuin met rododendronpartijen, het sterren-
verjonging te versnellen, zijn hier en daar
De weg naar de Slotplaats bij Bakkeveen
bos en de grachten die de tuinen omlijsten.
grote open plekken gemaakt. Daar schieten
voert door een uitgestrekt landbouwgebied
Zo vormen het huis en de tuinen weer een
berk, eik en lijsterbes uit de grond. Hier
met rustige dorpjes. In de zeventiende
eenheid.
leven vogels zoals zwartkop, appelvink, wielewaal, mezen en spechten, maar ook
eeuw werd dit gebied ontgonnen voor de turfwinning. Het was in die periode dat
Meer variatie
veel roofvogels. En met een beetje geluk
Tjaerd van Aylva op de zandgronden te-
Het bos van tweehonderd hectare achter
laat een ree zich zien.
genover zijn turfgraverij het Blauwhuis liet
de Slotplaats nodigt uit tot een stevige
bouwen. Dit grote herenhuis met blauwe
wandeling. Op waterdichte schoenen, want
Rijke historie
dakpannen bestaat tegenwoordig niet
het kan op sommige plaatsen nogal drassig
Halverwege het bos ligt een breed pad.
Het Natuurboek
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 151
151
03-01-2006 17:24:55
Beukennootjes < Larikskegels
Eikels
1
< Sparappels
RABATTEN EN BEGROEIING Omdat de drassige bodem van de Slotplaats eigenlijk niet geschikt is voor bosbouw, werden de bomen vroeger op zogenoemde rabatten geplant. Dit zijn verhoogde stukken grond met aan weerszijden greppels voor de ontwatering. Op de Slotplaats is dit rabattenstelsel nog altijd goed te zien in het landschap. Hier en daar zijn er kleine poelen in het bos. Op de oevers van de Reigerpoel groeien planten zoals dopheide, kleine en ronde zonnedauw en veenpluis. Deze kwetsbare vegetatie dreigt door verdroging te worden verdrongen door pijpenstrootje en pitrus. Om dit te voorkomen, verhoogt Natuurmonumenten het grondwaterpeil en worden natte delen hersteld en uitgebreid. 152
Natuurmonumenten
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 152
2
16-01-2006 14:04:10
Dit is de Beakendyk, een eeuwenoude
sterrenschans te bewonderen. Een zoge-
handelsweg tussen Friesland en Drenthe
noemde oefenschans die dateert uit de
die op een hoger gelegen zandrug ligt. Ech-
achttiende of negentiende eeuw. Het ver-
EXCURSIES
te blikvangers zijn de zeven majestueuze
moeden bestaat dat hij nooit een militaire
Natuurmonumenten organiseert regelmatig thematische ex-
beuken op een rij. Ze zijn tweehonderd-
functie heeft gehad. Het wallenpatroon is
cursies onder begeleiding van de boswachter. Bijzonder is de
vijftig jaar oud en de dikste stammen heb-
hersteld door de wallen te verstevigen en
jaarlijkse kerstwandeling, waarbij op een open plek in het bos
ben een omtrek van wel 12 meter. In de
de greppels uit te graven. In de toekomst
hapjes en glühwein worden geserveerd. Vuurkorven zorgen
holten van deze oude bomen leven bos-
zal de schans samen met het aangrenzende
voor gezelligheid en warmte.
uilen en vleermuizen zoals de dwergvleer-
ven een aantrekkelijke open plek in het
muis. De zeldzame boommarter heeft een
bos vormen. Vanaf een houten uitkijkpost
Theehuis de Slotplaats
plek gevonden in het dode hout van een
is dit verdedigingswerk extra goed te zien.
Foarwurkerwei 3 | 9243 JZ Bakkeveen | T 0516 - 54 13 33
aantal omgevallen bomen. Deze bomen zijn
Na een stevige wandeling is het eindpunt
bovendien waardevol voor paddenstoelen,
weer bij de Slotplaats. Tijd voor een be-
waarvan meer dan honderd soorten in het
zoekje aan het theehuis. En wie er een echt
bos voorkomen. Even verderop is in een
uitje van wil maken, gaat voor de Engelse
open vlakte een gerestaureerde zeshoekige
high tea.
Meer informatie op www.natuurmonumenten.nl
1. Het bos is oorspronkelijk aangelegd op rabatten. 2. De Burmaniazuil heet in de volksmond: poppestien. Volgens de lokale overlevering komen hier de kindertjes vandaan.
Top 4 van gebieden met een high tea 1 > De Slotplaats, ten westen van Bakkeveen
3 > Slot Haamstede, ten westen van Haamstede, Zeeland
Een afternoon tea is een heerlijke traktatie na een lange wandeling.
Met uitzicht op Slot Haamstede geniet u in Hotel Restaurant Bom in
In Theehuis de Slotplaats kunt u smullen van zelfgebakken muffins en
stijl van thee of koffie met gebak. Voor grotere groepen kan in overleg
scones, petitfours, sandwiches en vele theesoorten.
een heerlijke high tea worden geserveerd.
Reserveren: T 0516 - 54 13 33
Reserveren: T 0111 - 65 22 29
2 > Leuvenumse Bos, tussen Harderwijk en Nunspeet
4 > Plateaux, ten zuiden van Valkenswaard, Noord-Brabant
Hotel Landgoed Het Roode Koper ligt in het Leuvenumse Bos. U kunt
Na een wandeling door de Plateaux, kunt u met minimaal zes personen
kiezen uit twee soorten high tea (alleen voor groepen) en een koffie-
een uitgebreide high tea nuttigen bij Grand café & Restaurant
thee complet (minimaal twee personen).
De Zwaan in Borkel en Schaft.
Reserveren: T 0577 - 40 73 93
Reserveren: T 040 - 206 83 26
Het Natuurboek
NM4_LANDGOED EN BUITENPLAATS_def.indd 153
153
24-01-2006 14:44:42
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 160
13-01-2006 13:12:27
Hoofdstuk 5
STUIFZAND & HEIDE waar mensen de natuur een handje helpen
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 161
13-01-2006 13:12:39
STUIFZAND & HEIDE
Inleiding
De grote, stille heide Eeuwenlang was de grote, stille heide een begrip. Op de Veluwe en in Drenthe maar ook in Noord-Brabant en Overijssel waren eindeloze heidevelden met hier en daar een zandverstuiving te vinden. Eind negentiende eeuw kwam daar verandering in. De ‘woeste gronden’ werden in rap tempo ontgonnen en omgevormd tot bos of landbouwgrond. Even dreigden de heidevelden voorgoed te verdwijnen, maar gelukkig wisten natuurbeschermers een deel ervan te redden.
162
Ooit kwamen heidestruiken in ons land al-
namelijk gebruikt om de landbouwgronden
ren moeilijk in toom te houden: de wind
leen voor verspreid over het hoogveen, in
vruchtbaar te maken. Om dit product te
ging met het zand aan de haal. Veel boeren-
duinen of op open plekken in het bos. De
verkrijgen, brachten de schapen de nacht
gezinnen hebben voor het stuivende zand
grote heidevelden die tot aan de horizon
door in zogenoemde potstallen. De bodem
moeten wijken en er zijn zelfs hele dorpen
reikten, waren door boeren ‘gemaakt’ en
van deze schuren was bedekt met heide-
onder het zand bedolven.
waren dus niet de natuurlijk begroeiing. Ze
plaggen waarop de mest werd opgevangen.
werden verkregen door oorspronkelijk bos
Voor een hectare bouwland was zo’n tien
Woeste gronden
te kappen, waardoor heidestruiken zich
hectare heidegrond nodig. Het was dus zaak
Aan het einde van de negentiende eeuw
konden verspreiden. De heide was daarna
om de heide te behouden. Waar de heide te
luidde de komst van kunstmest een nieuw
eeuwenlang onmisbaar voor de akkerbouw
intensief werd beweid, te vaak gebrand of
tijdperk in. Heide was voor de landbouw
als graasgebied voor schapen. De schapen-
afgeplagd, kwam het zand bloot. Met alle
overbodig geworden. Ook werd het mo-
mest, vermengd met heideplaggen, werd
gevolgen van dien. Zandverstuivingen wa-
gelijk om de heidevelden te ontginnen.
Natuurmonumenten
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 162
30-12-2005 16:55:38
Waardevol stuifzand Natuurmonumenten doet haar best om zandverstuivingen te behouden. In zo’n woestijnachtig landschap zijn de weersomstandigheden laag bij de grond extreem.
Bij zonnig weer wordt het overdag vlak boven het zand erg heet en ’s nachts koelt het flink af. Bovendien is de lucht kurkdroog en wijzigt het reliëf continu. Binnen een week kan een laagte door de wind en het zand in een heuveltje veranderen.
Er zijn maar weinig planten die zich in dit gebied kunnen handhaven. De eerste plant die groeit in het kale zand is de zandzegge, die het zand vastlegt. Dan volgen algen en mossen en vervolgens wagen verschillende gras- en korstmossoorten een poging. Ze vormen een vegetatie die waardevol is en vooral erg kwetsbaar.
Wandelaars zijn welkom in de delen waar alleen los zand ligt. Want om stuifzand te behouden, moet het in beweging blijven.
Het Natuurboek
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 163
163
30-12-2005 16:55:46
1
2
3
Als we de natuur de
vrije hand zouden geven, zou de heide dichtgroeien met struiken en bomen
4
6
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 164
5
7
8
13-01-2006 13:19:15
Er kwamen landbouwgronden en produc-
thuis. Maar ook reptielen waaronder de
Natte en droge heide
tiebossen voor in de plaats. De ontginning
adder en insecten zoals graafbijen, veld-
Afhankelijk van het grondwaterpeil en de ont-
was massaal: in 1833 was er in Nederland
krekels en zandloopkevers leven er. Helaas
watering is er sprake van droge of natte heide.
rond de 600.000 hectare heide, tegen-
heeft heide de laatste decennia te lijden
Op de droge heide groeit vooral struikheide,
woordig nog maar zo’n 36.000. Om de
onder luchtverontreiniging en verdroging
die in bloei de bekende paarse kleur heeft.
verstuivingen tegen te gaan, werden stuif-
van de bodem.
In deze gebieden groeit ook stekelbrem,
zanden op grote schaal met grove dennen
kruipbrem en gaspeldoorn. Op de natte heide
beplant. Aan het begin van de vorige eeuw
Op veel plaatsen verdringen grassen zoals
domineert dopheide, waartussen klokjesgen-
was heide niet veel meer waard. Het werd
bochtige smele en pijpenstrootje de heide-
tiaan, veenbies, beenbreek en zonnedauw
zelfs ‘woeste grond’ of ‘onland’ genoemd.
struiken. Om vergrassing tegen te gaan,
groeit. Heidevelden zijn te vinden in een aantal
Totdat natuurbeschermers de heidevelden
worden kleine kuddes schapen en runde-
natuurgebieden van Natuurmonumenten,
herontdekten. Sindsdien worden ze als
ren zoals Schotse hooglanders ingezet. Ook
waaronder Nationaal Park Dwingelderveld en
natuurgebied gewaardeerd.
wordt de bodem geplagd. Door deze ingre-
het Wapserveld in Drenthe, Nationaal Park
pen op kleine schaal uit te voeren blijft de
Veluwezoom in Gelderland, het Buurserzand
heide een landschap met veel variatie.
in Overijssel en de Brabantse Kampina.
Kleinschalig beheer Net als vroeger, is het ook nu belangrijk om heidevelden te beheren. Als we de natuur de vrije hand zouden geven, zou de heide dichtgroeien met struiken en bomen. Het beheer van Natuurmonumenten is
ZONNEBADEN
erop gericht de heide zo gevarieerd moge-
In veel heidevelden zijn adders in hun element. Na de winter zijn deze slangen
lijk te houden. Dus met jonge en oude
nog wat sloom. Dus zoeken ze in het voorjaar een lekker zonnig plekje op, om op te warmen.
heidestruiken, verschillende gras- en mos-
Richels en open plekken zijn favoriet. Verstoor deze dieren niet, want ze moeten goed opgewarmd zijn om
soorten, open plekjes, stukken open zand
voedsel te kunnen zoeken. Als de adders het té warm krijgen, zoeken ze beschutting in de begroeiing.
en geleidelijke overgangen tussen heide en bos. Deze variatie in het landschap trekt
BLAUWE BRIGADE
veel dieren aan: ze vinden er beschutting
Het gentiaanblauwtje – een vlindersoort – dankt zijn naam aan de klokjesgentiaan, een plant die op natte heide
en voedsel. Vogels zoals de wulp, nacht-
groeit. Het vrouwtje zet haar eitjes af op de bloemknoppen. Als de rups uitkomt, eet hij zich vervolgens in de
zwaluw en boomleeuwerik voelen zich er
bloem en na een tijd laat hij zich op de grond vallen. Daar wacht hij tot een groepje bossteek- of ruwknoopmieren voorbijkomt en hem meeneemt naar hun nest. Na een verblijf van tien maanden in het nest, verpopt de rups zich en verlaat hij als vlinder zijn verzorgers. Omdat het momenteel slecht gaat met de klokjesgentiaan door de ver-
1. Ruwe berk 2. Schotse hooglander 3. Loonse en Drunense Duinen 4. Drents heideschaap 5. Leuvenumse bos 6. Heideblauwtje op dopheide 7. Stuifzand, Mantingerveld 8. Struikheide
grassing van de heide, heeft ook het gentiaanblauwtje het moeilijk. In Twente en ook in andere delen van het land is daarom de Blauwe Brigade actief: een groep vrijwilligers die met de hand op kleine schaal heide plagt. Zo ontstaan er open plekjes en krijgt de klokjesgentiaan weer de kans zich te verspreiden. Het Natuurboek
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 165
165
13-01-2006 13:22:26
STUIFZAND & HEIDE
Spoorzoeken in Nationaal Park Dwingelderveld
Speuren naar sporen Kilometers zacht glooiende heide-
bemesten. Daardoor werd de grond steeds
gespurt – misschien wel op de vlucht voor
velden met plassen en vennetjes.
schraler, en ontstonden langzaamaan de
een torenvalk of buizerd. Aan de rechte
uitgestrekte Dwingelose en Kraloër heide-
lijn kun je in elk geval zien dat het géén
Nergens in Europa is er zo’n groot
velden. En waar zelfs de heideplanten het
hagedis was: die zou meer geslingerd heb-
vochtig heidegebied te vinden als in
niet redden, waaide stuivend zand over de
ben. En de keutels op een mossig stukje
kale vlaktes. Nu is bijna al het stuifzand
aan de rand van het zand, die hebben ko-
het Drentse Nationaal Park Dwingel-
bedekt met bos, maar op de plekjes die nog
nijnen daar neergelegd. Ze zijn ovaal rond
derveld. Geen wonder dat hier veel
over zijn, zijn de mooiste pootafdrukken
en liggen in bergjes bij elkaar: precies zoals
van dieren te vinden. Op het stuifzand in
een konijnenlatrine eruit hoort te zien.
wilde dieren leven, van eekhoorn
de Anserdennen bijvoorbeeld, vlakbij het
en havik tot ree en vos. Zelfs op
bezoekerscentrum van Natuurmonumen-
Spechtensmidse
ten, verraadt een afdruk in de vorm van
Tussen de naaldbomen van de Anserden-
de kortste wandelroute wemelt het
een gespleten hoefje dat hier vanochtend
nen even verderop vinden we verschillen-
van de diersporen.
vroeg een ree heeft gelopen. De sporen
de vraatsporen. Op de grond langs het pad
laten zien dat hij geen haast had: de prent
liggen aangevreten dennenappels, een aan-
is mooi scherp en niet ‘uitgewaaierd’, wat
tal schubben steekt nog uit. Daaraan kun
Eigenlijk is het Dwingelderveld één groot
betekent dat hij langzaam liep. Vlakbij
je zien dat hier een specht bezig is geweest.
dierspoor. Eeuwenlang is dit gebied be-
loopt een recht spoor van vier kleine teen-
Die klemt dennenappels in de bast van een
graasd door enorme kuddes schapen, die
tjes met een streep ertussen. Ongetwijfeld
boom en pikt vervolgens de zaden eruit.
werden gehouden om de essen – zoals ak-
een bos- of rosse woelmuis die met zijn
Een spechtensmidse wordt dat genoemd.
kers hier in Drenthe worden genoemd – te
staart over de grond naar de overkant is
De restanten van zijn arbeid vormen berg-
1. Paddenstoel met vraatsporen 2. Eekhoornvraat aan sparappel
166
Natuurmonumenten
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 166
24-01-2006 14:45:37
Schaapskooi Schapen horen bij Nationaal Park Dwingelderveld. Elke dag lopen er twee kuddes Drentse heideschapen over de hei, om het gebied te begrazen en mooi open te houden. Aan het eind van de middag brengen herders ze terug naar de kooien aan de Benderse en Achter ‘t Zaand. Een feest om naar te kijken! Beide schaapskooien doen dienst als oude potstal. De mest wordt gedurende het jaar ‘opgepot’ zodat de vloer steeds hoger komt te liggen. Aan het eind van de zomer wordt alle mest weggehaald en op de essen van Natuurmonumenten aangebracht. De vloer van de potstal ligt dan een halve meter onder de dorpel, en de drinkbakken staan twee meter erboven! Geen punt, want in de herfst en de winter is de hei zo nat dat daar genoeg gedronken kan worden. Terwijl het buiten langzaam droger wordt, groeit de
1
laag mest gestaag verder, zodat de schapen als het nodig is wél bij hun drinkbakken kunnen – en je duidelijk omhoog gaat als je de stal in loopt.
Pas op: nat! Nationaal Park Dwingelderveld is een nat gebied, vooral in de herfst en de winter. Laarzen of waterdichte schoenen zijn zeker nodig.
2
1
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd
167
Het Natuurboek
167
02-01-2006
12:49:39
fig. 1.
Eekhoorn Sciurus vulgaris
fig. 2.
Konijn Oryctolagus cuniculus
fig. 3.
Egel Ericaceus europaeus
jes op de grond. Als je eenmaal de alarm-
Plukplaats
roep van de grote bonte specht kent – een
Midden in het bos ligt een graslandje waar
hoog en kort tsjiek – zie je hem geregeld.
soms paarden staan. Spannender is de
Vlakbij de spechtensmidse is de grond op
braakbal die op een van de houten paaltjes
een paar plekken losgewoeld. Dat zijn
ligt; hij kan van een roofvogel zijn, maar
krabsporen van merels, die naalden en
ook van een klapekster, die ’s winters te
aarde wegvegen om bij wormen en andere
gast is in het Dwingelderveld. Een braakbal
bodemdiertjes te kunnen. Op het zandpad
heeft veel weg van poep; is het ovaal en
even verderop, onder de overhangende
harig, dan is het meestal een braakbal, is
takken van een den, ligt iets wat op losse
het harig en langwerpig en zit er een punt
houtsnippers lijkt. Als je goed kijkt zie je
aan, dan is het waarschijnlijk een drol van
dat het ‘klokhuizen’ van dennenappels
een vos. Maar die poept doorgaans niet op
zijn: het werk van een eekhoorn. Die gaat
paaltjes. Waar hij wél graag uitwerpselen
zo nauwkeurig te werk dat hij de kegeltjes
achterlaat is op keien of andere kleine ver-
helemaal afknaagt, tot de kern aan toe.
hogingen in het veld, om zijn territorium af
Bovendien liggen ze onder een boom, de
te bakenen. Grote kans om zo’n geurvlag
favoriete eetplek van eekhoorns. De
te ontdekken, want er leven zeker vossen
restjes laten ze naar beneden vallen.
in het Dwingelderveld. Even verderop,
In de verte klinkt het gekras van een
waar de begroeiing net wat dichter is, ligt
zwarte kraai.
een verzameling veren. Dat móet haast wel een plukplaats zijn: een plek waar vossen of roofvogels de veren van hun prooi uittrekken. Aan de gerafelde veerpunten kun je zien dat het dit keer een vos was: die
fig. 4.
Bosmuis
bijt de veren af. Zouden de punten nog
Apodemus sylvaticus
intact zijn, dan zijn ze door een roofvogel fig. 5.
Vos
‘geplukt’.
Vulpes vulpes
Reebok Vanuit de bosrand kijk je uit over kilomeSTERRENSCHOT
ters hei, zacht glooiend en vaalgeel van
In de lente kun je langs het water van de vennen in de Dwingelose Heide soms geleiachtige klonten braaksel zien
kleur. De Dwingelose Heide is een van
liggen. Die zijn afkomstig van reigers of bunzingen die een kikker of pad hebben verslonden en weer hebben uit-
de weinige plekken in Nederland waar je
gebraakt. ‘Sterrenschot’ wordt dat braaksel genoemd.
tot aan de horizon kunt kijken zonder een
168
Natuurmonumenten
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 168
13-01-2006 13:23:33
spoor van mensen te zien. Rechts van
Drentse heideschapen die in het Dwingel-
BIJZONDER BEZOEKERSCENTRUM
het pad ligt een prachtig ven, dat er vredig
derveld worden gehoed. En een lijsterbes
Geen braakbal gevonden? Ga dan vooral kijken in Bezoekers-
uitziet tussen de groene oeverplanten.
met een ‘geschild’ stammetje laat zien dat
centrum Dwingelderveld. Behalve braakballen van kraaien en
Natuur die verdwenen zou zijn als Natuur-
hier pas een reebok tekeer is gegaan. Door
roofvogels vind je hier adderhuiden, versteende zee-egels uit
monumenten niet in 1930 het eerste stuk
met zijn hoeven langs iets hards te schra-
de ijstijd en andere bijzondere diersporen. Bijzonder is ook
hei had aangekocht. Zonder die aankoop
pen wordt een geurklier geactiveerd waar-
het ‘levende’ dak, dat in de winter mosgroen kleurt, in de
was de hei veranderd in landbouwgrond,
mee hij zijn territorium afbakent.
lente opbloeit en elke zomer rood van de vetplanten ziet.
zonder beheer in bos. Een buizerd zweeft Bezoekerscentrum Dwingelderveld
over de gelige vlakte. Onder de eenzame
Muizenbotjes
dennen die hier en daar boven de struik-
Vlakbij de schaapskooi staat een uitge-
Benderse 22 | 7963 RA Ruinen | T 0522 - 47 29 51 |
en dophei uitsteken, zijn vaak braakballen
waaierde jeneverbes, mooi diepgroen van
www.natuurmonumenten.nl
te vinden. Van diezelfde buizerd mis-
kleur met heel fijne naaldjes. ’s Winters
schien, of van een van de vele boomval-
kruipen ransuilen in groepjes in dit soort
ken die hier leven. Roofvogels houden van
dichte naaldbomen bij elkaar, dus grote
stille plekjes waar ze ver over het veld
kans dat je hier uilenbraakballen vindt.
kunnen turen. Maar helaas, vandaag ligt
De muizenbotjes en rugschildjes van mest-
er niks. Wel klit er een plukje wol aan een
kevers zijn duidelijk te zien!
hoge heidestruik: vast van een van de
Top 4 van gebieden waar je kunt speuren naar sporen 1 > Nationaal Park Dwingelderveld, in Drenthe
3 > De Krang, bij Weert in Limburg
Samen met een gids op zoek naar prenten, vreet- en wroetsporen en
In dit afwisselende gebied met loof- en naaldbos, hakhout, grasland en
holen van reeën, vossen en knaagdieren. Zo wordt wandelen door het
oude akkers zijn veel wandelpaden. Op de onverharde en soms mod-
uitgestrekte Drentse esdorpenlandschap met bos, heide en stuifzand
derige zandpaden zijn sporen van reeën goed te zien. In de bosranden,
een avontuur.
op de kamperfoelie, leeft de kleine ijsvogelvlinder.
2 > Boekesteyn, in ‘s-Graveland
4 > Nationaal Park Veluwezoom, in Gelderland
Waar maken egels, konijnen en vossen hun (winter)holletjes? En in
Lekker wandelen over de Veluwe en ondertussen veel te weten komen
welke bomen leven vleermuizen en spechten? Veren, uitwerpselen en
over dassen, vossen, edelherten, reeën en wilde zwijnen. De wandel-
braakballen vertellen het verhaal van de bosuil. Op de ’s-Gravelandse
route ‘Speuren naar wild’ (verkrijgbaar bij het bezoekerscentrum) laat
buitenplaats Boekesteyn kunnen kinderen, én hun ouders, speuren
aan de hand van tekeningen precies zien waar je op moet letten.
naar sporen. Het Natuurboek
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 169
169
13-01-2006 13:28:44
170
Natuurmonumenten
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 170
13-01-2006 13:34:13
STUIFZAND & HEIDE
Lammetjes aaien op de Brunssummerheide
Dwalen langs heuvels en dalen In de Schaapskooi op de Brunssum-
zingen kom je langs de mooiste plekken
Rode Beek
merheide zijn iedere lente schapen
van dit gebied.
Het is een feest om met de kudde schapen
te vinden. Een mooi moment om
Zonnedauw
ken, zijn de twee bordercollies van de
even een kijkje te nemen en de
De Brunssummerheide is een eeuwenoud
herder, die hun taak als schaapshond heel
landschap met bijzondere dieren en plan-
serieus nemen. Onvermoeibaar draven ze
pasgeboren lammetjes te aaien.
ten. Alleen al hun namen maken nieuws-
rond om de schapen bij elkaar te houden.
Maar er is nog veel meer te zien
gierig. Want hoe zullen veenpluis en wolfs-
Afdwalende lammetjes krijgen een voor-
klauw eruitzien? En wat zijn zonnedauw
zichtig duwtje van een natte hondenneus.
en te doen.
en beenbreek? Grote kans dat je op een
De schapen â&#x20AC;&#x201C; het moeten er wel tweehon-
op te lopen. De enige die zich druk ma-
ontdekkingstocht over de heide een stoet
derdvijftig zijn â&#x20AC;&#x201C; hebben met hun kroost
Het is geweldig wandelen op de Brunssum-
Schoonebeker schapen voorbij ziet trek-
een middagje gegraasd bij de Rode Beek,
merheide. Lekkere loopschoenen aan, even
ken, een oud Drents heideras. Hun mar-
een stroompje dat zijn naam dankt aan
langs het bezoekerscentrum voor een route
kante zwart-wit gevlekte koppen steken
roestende ijzerdeeltjes op de bodem. Een
en wandelen maar. Je kunt er ook een heel
eigenwijs boven hun gelige baal wol uit.
geweldig gezicht, maar deze schapen zijn
bijzondere wandeling van maken. Een span-
Nog even en de ooien worden in de
er niet voor het romantische plaatje.
nende GPS-tocht bijvoorbeeld, waarbij je
Schaapskooi nabij het bezoekerscentrum
Ze eten het gras dat tussen de heideplan-
navigeert met behulp van satellieten. Of
verlost van hun dikke winterjas. De klein-
ten groeit en de blaadjes van opkomende
je maakt een echte zoektocht op kompas.
tjes worden het eerste jaar nog niet
struiken en berken. De schapen voorkomen
Met een gidsje vol opdrachten en aanwij-
geschoren.
zo dat het eeuwenoude heidelandschap Het Natuurboek
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 171
171
13-01-2006 13:34:30
Legenden, heksen en duivels De Brunssummerheide is niet altijd een lieďŹ&#x201A;ijke en vredige plek geweest. Lang geleden trokken de Romeinen ten strijde tegen de Hessen, een lokale Germaanse stam. De Hessen maakten geen schijn van kans. Na de veldslag hadden ze dan ook de droeve taak hun gesneuvelde strijdmakkers te verbranden. De urnen stapelden ze op tot een grote berg, waar het in de loop der eeuwen is gaan spoken.
De schapen zijn er
Zo gaat het verhaal althans. Toen een jager er ook nog eens een blote heks in
niet alleen voor het
de struiken vond, had de berg deďŹ nitief
romantische plaatje
zijn naam gekregen: de Heksenberg.
Even verderop, achter de Zeven Heuvelen, ligt het Sternbachdal. Ook hier zijn volgens een legende vreemde dingen gebeurd. Ooit zou in het dal een kasteel hebben gestaan, waarin een louche heer
1
woonde. De man was een liefhebber van mooie vrouwen en had zijn zinnen gezet op een schone uit Brunssum. Het meisje had echter al een vriend en de kasteelheer bedacht een duivels plan om de jongen uit de weg te ruimen. Toen het meisje daarachter kwam, riep ze uit alle macht om hulp. En zie: de aarde opende zich en verslond het hele kasteel met rokkenjager en al. Wie nu heel stil is, hoort het meisje nog wel eens om hulp roepen. 172
Natuurmonumenten
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 172
2
3
13-01-2006 13:51:45
overwoekerd wordt door gras, struiken en bos. En daarmee bewijzen ze de Brunssummerheide en Natuurmonumenten een goede dienst. Lekker zonnebaden
4
Op het eerste gezicht lijkt de Brunssum-
STERRENKIJKEN OP DE HEI
merheide een gewoon heidegebied als alle
‘s Nachts is het volmaakt donker op de
andere in Nederland. Maar er is één groot
Brunssummerheide en dat komt sterren-
verschil, en dat verschil ligt onder de
kijkers goed uit. Daarom staan dichtbij het
grond. De meeste heidevelden hebben een
bezoekerscentrum twee echte telescopen
zandgrond die stamt uit de ijstijden van
waarmee je de sterrenhemel kunt afspeuren.
10.000 tot 100.000 jaar geleden. De zand-
De mensen van eXplorion, het Limburgs
bodem van dit natuurgebied is afgezet
Science Center, kunnen alles vertellen over
tijdens het mioceen, tussen de 23 en
ons melkwegstelsel en de sterren die je
5 miljoen jaar geleden toen Zuid-Limburg
vanaf de Brunssummerheide kunt zien.
nog aan zee grensde. Aan de andere kant
Er zijn rondleidingen en
van de Brunssummerheide vind je op de
workshops waar je bijvoor-
Heikop hoogveen. Dit is een van de weini-
beeld een echte raket leert
ge plaatsen in Nederland waar hoogveen
bouwen. Elke vrijdagavond
nog aangroeit.
van 19.30 tot 22.00 uur is het sterrenkijkavond.
Er komen bijzondere plantensoorten voor zoals witte snavelbies, moeraswolfsklauw,
MEER INFORMATIE
ronde en kleine zonnedauw, trekrus en
www.explorion.nl
verschillende soorten veenmos. Met een beetje geluk ontdek je op de terugweg naar het bezoekerscentrum ook nog het icarusblauwtje, een bijzondere vlinder, of misschien wel een ringslang. En kijk ondertussen vooral uit naar de zandhagedis, die – zoals zijn naam al verraadt – 1. Zo’n 80 jaar geleden zijn grote delen van de heide ingeplant met bos. 2. Heidesabelsprinkhaan 3. Rode Beek 4. Plaatselijk is de Brunssummerheide zeer vochtig: er komt zelfs veenpluis voor.
Het Natuurboek
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 173
173
13-01-2006 13:52:27
graag op lekker warm zand ligt te
ber bloeit de glooiende heide paars op.
Brunssummerheide ook de geslotenheid
zonnebaden.
In de herfst trekken Amerikaanse eiken
van het bos en de eindeloosheid van een
een vurig kleed aan en de winter bedekt
zandvlakte, wat een geweldig uitzicht
Het bezoekerscentrum
de Brunssummerheide met een deken
biedt over het gebied.
Bezoekerscentrum Brunssummerheide is
van sneeuw. Dalen en heuvels
prachtig gelegen. Het staat op de top van een heuvel en is omringd door heide, bos
Maar niet alleen in kleur varieert het na-
Vroeger waren hier nog steenkoolmijnen
en vennen. Eind augustus, begin septem-
tuurgebied. Naast de open heide heeft de
en bruinkoolgroeves, en werd er zilverzand gewonnen om glas te maken. Nu is het een gevarieerd en spectaculair natuurgebied
FEEST!
met dalen en heuvels. Een uitdaging voor
Samen met vriendjes en vriendinnetjes op Kaboutertocht of Heksentoer? Het kan op de Brunssummerheide.
mountainbikers en een indrukwekkende
Word een echte kabouter of heks en zoek de paddenstoelen, heksenkringen en het verdwenen kasteel. Bij het
plek voor wandelaars. En de schapen?
bezoekerscentrum kun je ook terecht voor andere spannende en gezellige tochten. Na al die avonturen gaat
Zij spoelen onverstoorbaar de blaadjes weg
een pannenkoek er vast wel in. Waar? In het Pannenkoekenhuis natuurlijk!
met het zuivere water uit de Rode Beek. Weten zij veel van de vele legenden die
Bezoekerscentrum Brunssummerheide
de ronde doen...
Schaapskooiweg 99 | 6414 EL Heerlen | T 045 - 563 03 55 | www.natuurmonumenten.nl
Top 4 van gebieden waar je sterren kunt kijken 1 > Brunssummerheide, Zuid-Limburg
3 > Nationaal Park Dwingelderveld, in Drenthe
Het bezoekerscentrum – en de daarnaast gelegen Sterrenwacht
De radiosterrenwacht op de Dwingelderheide valt al van verre op.
eXplorion – ligt op de top van een heuvel. ‘s Avonds is het zicht
Wie een ontdekkingstocht door het heelal wil maken, kan terecht
op de sterrenhemel overweldigend.
bij het planetarium Planetron Cinedome in Dwingeloo.
2 > Buurserzand, bij Haaksbergen in Overijssel
4 > Beneden Dinkeldal, bij Ootmarsum in Overijssel
In dit natte heidegebied dat door zijn omvang uniek is in West-Europa,
Aan de rand van dit natuurgebied, in het dorp Lattrop, ligt het Cosmos
wordt meerdere keren per jaar een ‘planetenpad’ uitgezet.
Ontdekcentrum. Er staat een grote kijker op het dak en er is een ‘sterrentuin’. In de sterrenwacht is ook allerlei informatie over het natuurgebied te vinden.
174
Natuurmonumenten
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 174
30-12-2005 16:57:37
Sterrenkijken Niks is zo fascinerend als een fonkelende sterrenhemel. Omdat de aarde om de zon cirkelt, zie je elke
Ram Ariës
maand weer andere sterren. Gelukkig zijn er een paar sterren(beelden) die altijd aan de hemel staan.
Grote beer Staat ook bekend als steelpannetje, maar is eigenlijk veel groter. De kant van de pan die het verst van de steel staat, wordt gevormd door
Tweeling Gemini
Andromeda
Voerman
Andromeda
twee heldere sterren. Trek die lijn vijf keer door en
Auriga
Perseus
je komt bij de Poolster.
Perseus
Kleine beer De Poolster vormt het uiteinde van
Cassiopeia
de steel van Kleine Beer, die er ook uitziet als een
Cassiopeia
steelpannetje.
Poolster
Cassiopeia In december staan de vijf heldere
Polaris
sterren van Cassiopeia recht boven je. De W- (of M-)
Grote beer
vorm maakt het tot een van de makkelijkst herken-
Ursa major
bare sterrenbeelden.
Orion Er is één sterrenbeeld dat je overal ter wereld kunt zien, en dat is de jager Orion. In de wintermaan-
Kleine beer Ursa minor
Cepheus Cepheus
den staat hij hoog aan de hemel. Orion is makkelijk te vinden, want zijn gordel is de enige plek waar zo dicht bij elkaar drie heldere sterren staan.
Draak Draco
Zomerdriehoek In de zomermaanden is er, behal-
Ossenhoeder
ve Grote Beer, nóg een referentiepunt: drie heldere
Boötes
sterren hoog aan de hemel. Bijna recht boven je staat nu Wega, de op een na helderste ster van het heelal. Links daarvan, hoog in het oosten, zie je Deneb, en linksonder staat Altair. Samen vormen ze de Zomerdriehoek. Heb je die eenmaal gespot, dan
Hercules Hercules
vind je zo een paar sterrenbeelden. Zoals Boogschutter en Hercules. Met dank aan: Sterren en planeten, atlas van de nachtelijke hemel
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 175
30-12-2005 16:57:38
STUIFZAND & HEIDE
Nationaal Park Loonse en Drunense Duinen
Paardrijden in de Brabantse woestijn Zand, zand en nog eens zand, zover
overdag wel 50 graden worden. ’s Nachts is
het oog reikt, met hier en daar een
het er ijskoud. Grote temperatuurschomme-
bult ondergestoven bomen. Hoog
hara, en er zijn maar weinig planten en
op de rug van een paard heb je een
dieren die daar tegen kunnen. Langs het
prachtig uitzicht over de weidse vlak-
plukken buntgras en zandzegge, taaie plan-
te. Zandrug af, zandrug op, over de
tensoorten die goed opgewassen zijn tegen
ruiterpaden van de Loonse en Drunen-
bijzondere rendiermos, herkenbaar aan
se Duinen, een van de laatste grote,
mooie grijze vertakkingen die veel weg
lingen zijn hier net zo gewoon als in de Sa-
ruiterpad zoemen wat zandbijen. Er staan
het extreme klimaat. Ertussen groeit het
hebben van een gewei.
levende stuifzandvlaktes in Europa. Eikenfort
176
In de lucht boven het zinderende zand
Na een paar honderd meter verdwijnt het
hangt een boomleeuwerik. Het is heet in
pad en sjokt het paard verder door het
de Brabantse ‘woestijn’. Op zonnige dagen
mulle zand. De rust is weldadig. Het enige
warmt het zand op en kan de temperatuur
wat je hoort, zijn de sprinkhanen en veld-
flink stijgen. Op de Koperen Del, een gebied
krekels en het luide lachen van een groene
in het zuidoosten van de Duinen, kan het
specht. Waarschijnlijk zit hij verscholen in
Natuurmonumenten
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd
176
02-01-2006
12:54:04
Het Natuurboek
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd
177
177
02-01-2006
12:54:11
Paardenlabel en routes Als één natuurgebied zich leent voor een tocht te paard zijn het de Loonse en Drunense Duinen wel. Wandelen kan in het mulle zand flink ploeteren zijn en met de fiets moet je op de fietspaden blijven (alleen de mountainbikeroute loopt soms over los zand). Om hier paard te mogen rijden, is een paardenlabel of weekkaart nodig. Die zijn verkrijgbaar bij cafés De Roestelberg, De Rustende Jager, De Drie Linden, De Klinkaert, Bosch en Duin en het Drunens Ruiterhuis en bij de maneges Duykse Hoef, Pullens en Van Loon. Hier is ook de sticker te koop die u nodig heeft als u gebruik wilt maken van de mountainbikeroute.
Alle ruiterpaden en routes aangespannen paard staan vermeld op de ‘Wandel-
1
kaart Nationaal Park Loonse en Drunense Duinen’, verkrijgbaar bij Bezoekerscentrum Oisterwijk van Natuurmonumenten, de plaatselijke VVV’s en horecagelegenheden rond de duinen.
Meer informatie: www.nationaalpark.nl/ldd/
178
Natuurmonumenten
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 178
2
13-01-2006 14:04:32
een van de eikenforten die je her en der tegenkomt: groepen grillig gevormde eiken die in de loop der eeuwen zijn ondergestoven en samen een zandheuvel vormen. Als je even afstijgt en in zoâ&#x20AC;&#x2122;n robuust fort gaat staan, word je dus omringd door de kronen van de boomgroep. Gek idee dat de stammen meters onder je voeten stug doorgroeien, misschien al eeuwenlang. De knoestige takken verraden dat overleven
fig. 1.
Mustela erminea
in het stuifzand een gevecht is, dag na dag,
3
Hermelijn
jaar na jaar. Er waait een stevige bries boven op het fort; nog steeds is de wind heer en meester op de stuifzandvlakte. Dat zie je ook aan de mooi golvende ribbels als je weer afdaalt in het zand. fig. 2.
Bunzing Mustela putorius
Mierenleeuw Op het eerste gezicht is er weinig leven te bekennen. Maar als je goed oplet zie je overal levenstekenen, zelfs vanaf de rug
fig. 3.
Wezel Mustela nivalis
van een paard. Een pootafdruk in de vorm van een hoefje verraadt dat er net een ree heeft gelopen. Ook van hermelijn, bunzing en wezel zijn overal sporen te vinden. En in de luwte van een paar graspollen of on-
Dwalen of verdwalen?
der aan een duin zijn vreemde trechterach-
Prachtig mooi is het stuifzandgebied als er een mistige
tige kuiltjes te zien: dat is het werk van de
nevel over hangt. Maar blijf dan wel in de buurt van
mierenleeuwlarven. Mieren of andere klei-
de paden en zorg dat je de gemarkeerde paaltjes ziet.
ne beestjes die langs de rand van de trech-
Zelfs mensen die het gebied goed kennen, kunnen de
ter lopen vallen zo het gat in, recht in de
weg kwijtraken.
kaken van de grote larven. 1. Grove dennen groeien op de zandforten aan de randen van het stuifzandgebied. 2. Korstmos 3. Een deel van het stuifzand is dichtgegroeid met gras.
Het Natuurboek
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 179
179
13-01-2006 14:04:57
En als de mieren niet vanzelf naar binnen
Wind
‘barre’ tocht door het open zand. Opval-
rollen, worden ze wel met zandkorrels naar
Vlakbij de bosrand verandert de natuur
lend zijn de dichte rijen grove dennen, die
binnen ‘gekogeld’. Ook graafwespen en
snel. Zand maakt plaats voor lappen mos
vanaf de negentiende eeuw zijn aangeplant
zandbijen, die hun eitjes laten verwarmen
met een rode gloed, waarop hier en daar
voor de houtproductie voor de mijnen en
door de brandende zon, voelen zich thuis
heidestruiken en boompjes groeien. In het
om de omliggende dorpen te beschermen
in het open zand. Net zoals de zeldzame
bos hoor je verschillende vogels roepen,
tegen het stuivende zand (zie kader). Op
strandzandloopkever, die verder alleen
zoals de Vlaamse gaai, de zwarte specht en
sommige plekken kapt Natuurmonumenten
voorkomt bij de kust.
de koolmees. Het is hier heerlijk koel na de
de dennen, zodat ook loofboomsoorten – denk aan zomereik, ruwe berk en wilde lijsterbes – hier een kans krijgen. Ook op
BEWEGEND ZAND
de hei bij de bosrand worden door Natuur-
De Loonse en Drunense Duinen zijn ontstaan tijdens de laatste ijstijd, toen poolwinden op verschillende plekken in
monumenten regelmatig bomen wegge-
Brabant een dik zandpak legden. Daarna groeide er lange tijd een oerbos. Toen mensen vanaf de dertiende eeuw
haald. Bomen breken namelijk de wind en
bomen, struiken en plagsel weghaalden om het land te bebouwen, kwam het zand weer tevoorschijn. Er ontstond
door ze weg te halen, krijgt de wind weer
een grote vlakte met bewegend zand, waarna akkers en zelfs hele dorpen onderstoven. Voor de bewoners van
de ruimte. Noodzakelijk voor de verschil-
toen was dat een ramp. Pas in de negentiende eeuw konden ze het zand temmen door op grote schaal grove den
lende stuifzandplanten. Zo houdt het ge-
aan te planten. Sinds 1921 wordt het resterende stuifzand door Natuurmonumenten beschermd. Dat gebeurt op
bied zijn bijzondere karakter en blijft de
een schaal waarbij het bijzondere landschap behouden blijft zonder dat de omgeving er last van heeft.
Brabantse woestijn levend.
Top 5 van gebieden waar je kunt paardrijden 1 > Nationaal Park Loonse en Drunense Duinen
4 > Dal van de Rode Beek, bij Schinveld in Limburg
Ruiters en menners hebben bijna honderd kilometer route tot hun be-
Dit natuurgebied bestaat uit een combinatie van bossen en moeras-
schikking in dit gebied met een van de grootste stuifzanden van Europa.
achtige graslanden. Het gebied is nog volop in ontwikkeling: drie beken gaan weer natuurlijk door het landschap slingeren en er komt
2 > Leuvenhorst, Noordwest-Veluwe
een grote uitkijkheuvel. Ruiters zijn nu al toegestaan, de komende
Dit gevarieerde natuurgebied met naaldbossen, heuvels, een beek, hei-
jaren zullen er meer voorzieningen komen.
de en stuifzand is toegankelijk voor ruiters. Een prachtig gebied om gevarieerde ritten door donker bos en open zandheuvels te maken.
5 > Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug Dit gebied bestaat uit bos, heide en schraal grasland. Ruiters kunnen
3 > Grote Veld, bij Lochem
mooie, gevarieerde tochten maken door het grote heuvelachtige gebied.
Lokale en doorgaande ruiterpaden door het afwisselende coulissenlandschap. 180
Natuurmonumenten
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 180
30-12-2005 16:58:34
Waar ben ik? Je horloge als kompas Mocht je ooit verdwaald raken in de natuur en je hebt geen kompas bij je, geen paniek! Als de zon schijnt kun je ook zonder kompas bepalen waar het noorden, zuiden, oosten en westen liggen. Daarvoor heb je wel een (werkend) horloge met wijzers nodig. Met behulp van die wijzers en de zon kun je bepalen waar het zuiden ligt. Hieronder lees je hoe.
Stap voor stap
zuid zuid zuid
1. Als het zomer is: zorg dat je horloge op wintertijd staat. Dat wil zeggen, zet je horloge 1 uur terug. In de winter staat je horloge goed.
2. Houd je horloge horizontaal en zorg dat de kleine wijzer in de richting van de zon staat.
3. Het zuiden ligt nu precies midden tussen de 12 en de punt van de kleine
noord noord
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 181
noord
wijzer. Het noorden, dat ligt natuurlijk tegenover het zuiden! En zo kun je ook het oosten en westen bepalen.
13-01-2006 14:06:48
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 182
13-01-2006 17:08:24
STUIFZAND & HEIDE
Nationaal Park Veluwezoom
Dieren kijken op de Veluwe Dertig raven op voedseltocht cirkelen
plan om door te lopen. Het is een Schotse
boven de Rheder- en Worthrheder-
hooglander. Het is een stier. Met een boog
heide op zoek naar prooi. Op een
het gevaarte heen. â&#x20AC;&#x153;Kom je er te voet een
groepje herkauwende Schotse hoog-
tegen, blijf rustig en loop langzaam weg.
landers na ligt de uitgestrekte heide
zegt hij.
er verlaten bij. Maar in september
stuurt de boswachter de terreinwagen om
Als je hem met rust laat, doet hij niksâ&#x20AC;?,
Nationaal Park Veluwezoom is met vijfdui-
verzamelen zich hier de bronstige
zend hectare een van de grootste natuurge-
edelherten van de Zuidoost-Veluwe
bieden van Natuurmonumenten. Het grenst
om met elkaar een strijd op leven
Arnhem tot Eerbeek in de noordoostelijke
en dood aan te gaan. Natuurobser-
bovenhoek van het park. De geschiedenis
vatiepunt de Elsberg staat midden
Toen was het noordelijke deel van ons land
in het strijdtoneel.
bedekt met gletsjers, die grote hopen
aan zeven dorpen. Van Rozendaal bij
van de Veluwe gaat terug tot de ijstijd.
grond voor zich uit duwden. Aan het einde van deze ijstijd verdwenen de gletsjers,
Op het pad staat een roodbruine, langharige
hoge heuvels achterlatend. Deze raakten
kolos van een kilo of zeshonderd. Niet van
op den duur begroeid met bos, dat bijna Het Natuurboek
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 183
183
30-12-2005 16:59:27
Wild observeren Het wild laat zich het beste bekijken voor de avondschemering en net na zonsopgang, omdat de dieren op die momenten het meest actief zijn.
Er zijn twee natuur- en wildobservatieposten op Veluwezoom. Op de Elsberg en in Herikhuizen. In de schemer verzamelen zich hier edelherten, reeĂŤn en wilde zwijnen. Ook vossen, dassen en boommarters komen om voedsel te zoeken. De post op de Elsberg biedt van half september tot half oktober uitzicht op edelherten die zich hier voor de bronst verzamelen.
In Herikhuizen staat een wildobservatie-
Grote grazers zijn de architecten van het landschap
post bij een oude, deels afgebroken boerderij. De ruĂŻne is geschikt gemaakt voor tal van planten- en diersoorten, zoals muurleeuwenbek, verschillende soorten uilen en vleermuizen. In de oogsttijd stropen dassen en IJslandse paarden de boomgaard af op zoek naar (over)rijp fruit. Deze observatiepost is vanaf het bezoekerscentrum ook per rolstoel te bereiken.
Bezoekerscentrum Veluwezoom Heuvenseweg 5a | 6991 JE Rheden | T 026 - 497 91 00 | www.natuurmonumenten.nl
184
Natuurmonumenten
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 184
13-01-2006 17:14:54
geheel verdween toen de mens steeds meer
Landschapstypen
TIPS VOOR DIEREN KIJKEN
ging kappen om er akkers en heide van te
In Nationaal Park Veluwezoom zijn ver-
Draag donkere onopvallende kleding, draag
maken. Tot 1900 graasden er runderen en
schillende landschapstypen te zien. De
geen geurtjes, wees rustig, vooral als de wind
schapen die zorgden voor voldoende mest
landgoederen Beekhuizen, Heuven en
richting het wild staat, neem een verrekijker
voor de landbouw langs de randen. De ka-
Rhederoord langs de zuidrand van het
mee. Let op pootafdrukken, uitwerpselen,
rakteristieke heuvels waren in die tijd vrij-
gebied vormen een cultuurlandschap.
krab- en veegplaatsen. Dieren kunnen on-
wel kaal, met oneindige vergezichten. Op
Hier bevinden zich eeuwenoude landgoed-
voorspelbaar reageren op bezoekers. Houd
een van die opstuwingen is ter ere van
bossen waar mooie grote bomen staan
daarom steeds voldoende afstand (minimaal
ANWB-pionier G.A. Pos in 1906 de be-
met een stam van soms wel twee meter
25 meter). Doorkruis nooit een kudde koeien
roemde monumentale bakstenen bank ge-
doorsnee.
of een groep paarden. Laat de dieren met
metseld: de Posbank. De heuvels zijn paars
rust; voer en aai ze niet.
gekleurd. Vos >
Een deel van Veluwezoom kwam in 1918 in handen van Natuurmonumenten. In 1930 was Veluwezoom het eerste Nationa-
Wild zwijn >
le Park in Nederland. In de toekomst zal het zo mogelijk door ecologische verbindingszones een geheel vormen met de Oostvaardersplassen en natuurgebieden in Duitsland. Door een wildviaduct bij Terlet kunnen edelherten al wel een vrije en veilige oversteek van en naar de bronstarena op de Rhederheide maken. Veel dieren ge< Das
bruiken deze brug, ook muizen, dassen en reptielen. Het doel van Natuurmonumen-
< Eekhoorn
ten is om zoveel mogelijk natuurgebieden met elkaar te verbinden, zodat één groot natuurgebied ontstaat.
RUST EN RUIMTE
Natuurmonumenten gebruikt ook
Nationaal Park Veluwezoom is een van de grootste natuurgebieden van Natuurmonumenten. Het gebied beslaat
de grote rivieren als verbindings-
vijfduizend hectare en vormt samen met andere natuurgebieden het grootste aaneengesloten droge natuurgebied
zones. “Kijk, een ree”, zegt de bos-
van Nederland dat zich uitstrekt van de IJssel tot de Gelderse vallei en van de Rijn tot Harderwijk. Grote dieren
wachter. We zien het dier nog net
zoals herten, reeën en wilde zwijnen kunnen in de toekomst wellicht vrij bewegen over een gebied van een paar
met grote sprongen tussen de bomen
duizend hectare. Natuurmonumenten werkt samen met de provincie en andere natuurbeschermers om de Veluwe
verdwijnen.
als groot gebied in stand te houden en de dieren rust en ruimte te geven. Het Natuurboek
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 185
185
13-01-2006 14:28:12
Camouflage
De landbouwgrond in dit gebied is verpacht aan een biologisch-dynamisch
Grote verdwijntrucs
werkende boer. Ten noorden van dit cultuurlandschap beginnen de heuvels rond de Posbank. Natuurmonumenten grijpt
Dieren zijn ware meesters in camouflage.
hier zo nu en dan in om te voorkomen dat
Ze verstoppen zich om niet gezien te
de heide verandert in bos. Hier grazen de
worden door roofdieren, of juist om zelf
hooglanders, de IJslandse paarden en Ve-
makkelijker een prooi te kunnen vangen.
luwse heideschapen. De schapen worden gehoed door twee herders en hun border-
Om te ‘verdwijnen’ in hun natuurlijke omgeving – bos, aarde, zand, planten –
collies van Stichting De Rhedense Schaaps1
2
hebben veel zoogdieren, vogels, amfi-
een authentieke schaapskooi bij Heuven.
bieën en insecten een bruine, beige
De ruigere noordrand van Veluwezoom
of groene schutkleur. Sommige dieren
bestaat uit heide en inheems bos. Dennen,
hebben ook nog spikkels of strepen, om
eiken en berken groeien op de arme grond
nog meer tegen de achtergrond weg te
in het noordelijke deel, beuken op de
vallen en de vijand nog eens extra te
vruchtbare löss en leem in het zuidelijke
misleiden. Ook door hun gedrag kunnen dieren onzichtbaar in de omgeving wor-
3
4
Amerikaanse vogelkers de overhand krijgt.
doodstil zitten, pas als hij beweegt zie je hem. Vlinders met ‘ogen’ op hun vleu-
Grote grazers
gels hebben een andere vorm van mis-
Architecten van het natuurlijke landschap
leiding. Een vogel die zin heeft in een
zijn de grote grazers: de edelherten, reeën,
hapje pikt naar de vleugel in plaats van
wilde zwijnen, IJslandse paarden en de 5
6
ook nog dieren die net doen of ze groot,
langharige Schotse hooglanders. De hooglanders grazen hier sinds 1982. Ze zijn hier
gevaarlijk of een giftig dier zijn. Zoals
gekomen omdat ze het beste alternatief
zweefvliegen die met hun strepenpa-
zijn voor de wilde paarden en runderen die
troon op bijen of wespen lijken. Slim! 1. Houtsnip 2. Grote spikkelspanner (nachtvlinder) 3. Rups met camouflagekleur 4. Biggetjes van het wild zwijn 5. Kievitseieren 6. Basterdzandloopkever 7. Citroenvlinder 8. Konijn
186
deel. Natuurmonumenten grijpt hier alleen in als een uitheemse boomsoort zoals
den. Een konijn bijvoorbeeld blijft vaak
naar het kwetsbare lijf. En dan zijn er
kudde. ’s Nachts verblijven de schapen in
oorspronkelijk in deze omgeving leefden. Niemand weet precies hoeveel Schotse hooglanders er in Nationaal Park Veluwe7
8
zoom zijn. Het moeten er ongeveer honderd
Natuurmonumenten
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 186
13-01-2006 14:35:08
zijn. Ze zijn niet geoormerkt, worden gebo-
werk en dan komen andere vogels. In een
ren en gaan dood in het natuurgebied. Op
van de oudste bossen van Veluwezoom,
plekken met een gat in het gesloten blader-
waar de natuur sinds 1918 haar eigen gang
dak begint nu mos te groeien, een bosbes-
mag gaan, is het een druk verkeer van
senstruik, een heideplantje en zelfs een
bonte en zwarte spechten, koolmezen en
polletje gras. Schotse hooglanders vreten
pimpelmezen. Ook dode dieren zijn onmis-
kale plekken in de heide waar adders zich
baar in het ecosysteem van Veluwezoom.
Paviljoen de Posbank
vervolgens opwarmen aan de zon.
Dode dieren worden niet weggehaald, maar
Beekhuizenseweg 1 | 6991 JM Rheden | T 026 - 495 09 30
blijven liggen om de natuur haar werk te De dood is van wezenlijk belang voor de
laten doen. Op de kadavers komen tiental-
planten en dieren van Veluwezoom. Dode
len soorten insecten af die op hun beurt
bomen worden niet opgeruimd, maar bie-
voer zijn voor andere dieren zoals raven,
den voedsel en huisvesting aan insecten-
dassen, vossen, egels, muizen, spinnen,
soorten die anders op de Veluwe niet
mezen en andere vogels. Enkele keversoor-
zouden voorkomen. Dood hout biedt
ten die tientallen jaren weg zijn geweest uit
onderdak aan broedvogels, vleermuizen
Nederland zijn dankzij de kadavers weer
en boommarters. Eerst doet de specht zijn
gesignaleerd.
HORECA
Pannenkoekenhuis De Carolinahoeve Carolinahoeve 1 | 6994 JB De Steeg | T 0313 - 41 42 14
Meer informatie op www.natuurmonumenten.nl
Top 5 van gebieden met grote zoogdieren 1 > Nationaal Park Veluwezoom
4 > Mantingerveld, Noordwest-Drenthe
Vanaf de natuurobservatieposten Herikhuizen en De Elsberg kunt u
Half open landschap met veel vennen, weiland en kleine bosjes, dus
tijdens de schemering vaak edelherten, wilde zwijnen en reeën zien.
prima leefgebied voor reeën. In de lente hebt u de grootste kans ze te zien, vooral op de overgangen van hei naar gras.
2 > Deelerwoud, tussen Arnhem en Apeldoorn Grote kans reeën te spotten. Met een beetje geluk kunt u ook edel-
5 > Noordal, Zuid-Limburg
hert, damhert en wild zwijn zien. Via wildviaduct Terlet maken ze de
In dit heuvelachtige landschap langs het riviertje de Noor wisselen
oversteek naar Nationaal Park Veluwezoom.
boomgaarden, hooiland en bosschages elkaar af. Genoeg schuilplekken voor reeën dus. Ook het grote Glan rund, een mooi oud runderras
3 > Nationaal Park Drents-Friese Wold
met een oranjegele vacht, kunt u onderweg tegenkomen.
Goed oplettende fietsers zien langs de fietspaden in het bos regelmatig reeën staan. In het voorjaar foerageren ze op de graslanden langs de zuidzijde van het bos. Het Natuurboek
NM5_STUIFZAND EN HEIDE_def.indd 187
187
30-12-2005 17:00:50
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 194
13-01-2006 17:29:41
Hoofdstuk 6
WATER & VEEN waar riet ruist langs drassige oevers
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 195
13-01-2006 17:30:06
WATER & VEEN
Inleiding
Een veranderend landschap Wie een paar eeuwen terug in de tijd zou gaan, zou Nederland waarschijnlijk amper herkennen. Waar vroeger eindeloos uitgestrekte veenmoerassen lagen, vind je nu polders, plassen en kanalen. Ze zijn ontstaan uit moeras dat gebruikt werd voor turfwinning. Na de turfwinning bleven plassen, sloten en polders over die gebruikt werden voor landbouw, huizen- en wegenbouw. In veel gebieden die Natuurmonumenten beheert, bijvoorbeeld De Wieden of het Fochteloërveen, is deze geschiedenis terug te zien.
196
Enkele duizenden jaren geleden was meer
Verveningspatroon
veen staken ziet het er anders uit. In het
dan de helft van Nederland bedekt met
Veenafgravingen hebben duidelijk hun
Wooldse Veen in Gelderland is het oude
moeras. In dit nauwelijks bewoonde, natte
sporen achtergelaten in ons land. In het
verveningspatroon van veenputten en
landschap bestond de bodem uit veen, een
oosten, waar in de veenkoloniën op grote
-dijken dat de boeren hier aanlegden nog
zompige, met water verzadigde opeenho-
schaal turf werd gestoken in het hoog-
goed zichtbaar.
ping van half vergane plantenresten.
veen, kwam een stelsel van kanalen voor
In de vroege middeleeuwen werd ontdekt
ontwatering van het gebied en voor het
In de veenputten vormt zich nu opnieuw
dat gedroogd veen – turf – kon worden be-
afvoeren van turf. Na ontginning werden
hoogveen met specifieke plantensoorten
nut als brandstof. Het ‘bruine goud’ werd
de veenlanden geschikt gemaakt voor ak-
zoals zonnedauw en lavendelheide. Op
in de eeuwen daarna niet alleen gebruikt
kerbouw. Veenarbeiders gingen langs het
een aantal voormalige hoogveengebieden
om de fornuizen van woonhuizen te sto-
afvoerkanaal wonen, waardoor langgerek-
groeit nu heide, bijvoorbeeld de Lange
ken, maar ook in bakkerijen, steenfabrie-
te dorpen ontstonden. In de kleinere veen-
Maten in Noord-Brabant en Witte Veen
ken en brouwerijen.
gebieden waar boeren voor eigen gebruik
in Overijssel.
Natuurmonumenten
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 196
05-01-2006 17:35:34
WAT LEEFT ER ONDER WATER? Je ziet en hoort ze niet, maar ze zijn er gelukkig nog wel, de vissen die thuishoren in de moerasachtige gebieden van Nederland. Deze ‘poldervissen’, waaronder op Europees niveau beschermde soorten zoals de grote modderkruiper en de bittervoorn, hebben het steeds moeilijker – onder andere door de vervuiling. Doordat ze voor de visserij niet van belang zijn geweest, is er nooit veel onderzoek naar gedaan en is er jammer genoeg vrij weinig over deze vissen bekend. En dat terwijl het fascinerende dieren zijn. Zo plant de bittervoorn, een karperachtige vis, zich voort via grote zoetwatermosselen die als een soort draagmoeder fungeren. Bij het paaien worden de eitjes en spermatozoïden door de vissen bij de mossel ingebracht, waarna de bevruchting plaatsvindt in de kieuwholte van de mossel. De larven blijven in de mossel, tot ze zelf kunnen zwemmen. Jonge bittervoorns hebben de beschutting nodig van onderwaterplanten, die ze overigens ook eten. De grote modderkruiper leeft in wateren met een dikke modderlaag en kan overleven in zuurstofarme of zelfs droogvallende wateren. Overdag zijn ze meestal ingegraven in de modder, ‘s avonds komen ze tot leven. Het is voor poldervissen belangrijk dat er ondiepe plekken zijn als paaiplaats, maar ook dieper water als overwinteringsplek.
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 197
13-01-2006 15:04:45
1
2
3
In langgerekte eilandjes
zijn voormalige legakkers te herkennen
4
6
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 198
5
7
8
16-01-2006 14:15:04
Plassen en polders
te houden en het veenmos weer te laten
Nederland kent maar weinig natuurlijk ge-
groeien. Bijvoorbeeld in het Gelderse Koren-
vormde open waterplassen. Natuurlijke
burgerveen en het Fochteloërveen. Zo blij-
meren zoals het Naardermeer zijn bijvoor-
ven de leefgebieden van onder andere
beeld ontstaan na overstromingen van de
boomvalk, ringslang en diverse bijzondere
Zuiderzee. De meeste plassen, bijvoorbeeld
libellensoorten zoals de maan- en speerwa-
Muggenparadijs
De Wieden en de Ankeveense en Loos-
terjuffer en de venwitsnuitlibel behouden.
Veengebieden bestaan voor een groot deel
drechtse Plassen, ontstonden door veen-
De combinatie van plassen, sloten, moeras,
uit stilstaand water. De ideale omgeving voor
afgravingen. Vanaf de zestiende eeuw
rietland, (tril)veen, moerasheide en moeras-
muggen en andere insecten. Voor mensen
– toen de vraag naar turf toenam – werd
bos maken laagveengebieden waardevol
vaak erg irritant, maar voor veel vogels een
op grote schaal veen afgegraven. In het
voor de natuur. Natuurmonumenten heeft
geweldige voedingsbron. Vooral zangvogels
westen van het land ging het baggeren
er een groot aantal in beheer, bijvoorbeeld
profiteren ervan, zoals blauwborst, grote en
daarbij door tot op de zandlaag, die soms
het Friese Veen en de Kortenhoefse Plas-
kleine karekiet.
zes meter diep lag. Er werden trekgaten
sen. Omdat voor het voortbestaan van het
(open water) gevormd met daartussen leg-
laagveen een hoog grondwaterpeil van le-
akkers waarop het veen te drogen werd
vensbelang is, moet in drogere tijden soms
gelegd. Veel legakkers verdwenen bij storm
water uit rivieren worden binnengelaten.
door golfafslag; zo ontstonden grote meren.
Dit levert een lastig dilemma op, want
In de vele langgerekte eilandjes in de Neder-
omdat dit water vervuild is, kunnen bij-
landse plassen zijn voormalige legakkers
zondere waterplanten er moeilijk groeien.
nog te herkennen. Natuurmonumenten
Natuurmonumenten streeft naar het vast-
beheert ze tegenwoordig als bloemrijk
houden van schoon (grond)water in het
hooiland, rietland of als moerasbos.
gebied.
Drassig of droog? Veen heeft water nodig, maar ten behoeve
VEENPOLDERS
van de landbouw is ons land steeds droger
Omdat de drassige veengrond ongeschikt was om op te wonen of te bewerken, is in de afgelopen eeuwen hard
gemaakt. In enkele hoogveengebieden van
gewerkt om de Nederlandse bodem droger te maken. Met behulp van windmolens en stoomgemalen werd het
Natuurmonumenten zijn daarom dammen
water afgevoerd en zakte het grondwaterpeil. Het veen droogde uit en begon in te klinken en dit had tot gevolg
en dijken aangelegd om het regenwater vast
dat de bodem daalde. Op deze manier kwamen de veenpolders soms vier tot vijf meter lager te liggen dan voorheen en nog steeds dalen ze. De overgebleven moerasgebieden liggen hierdoor hoger dan het omliggende polderland. Dit is bijvoorbeeld te zien bij natuurgebied de Vlietlanden in Zuid-Holland, een laagveengebied dat niet is
1. Grote lisdodde 2. Trekgat, De Wieden 3. Grote karekiet 4. Fluisterboot, Nieuwkoopse Plassen 5. Fochteloërveen 6. Witte Veen 7. Veenpluis 8. Waterjuffer
NM_pag. 198-199.indd 199
ingepolderd en dus hoger ligt dan de omringende drooggemalen polders. Ook de Nieuwkoopse Plassen liggen als een hoge waterbult in het landschap.
16-01-2006 08:54:00
WATER & VEEN
Een dagje varen op het Naardermeer
Grillige puzzel van meren en landjes De elektromotor start en zachtjes
De tocht over het Naardermeer begint op
niets aan zou doet, groeien riet- en gras-
glijdt de fluisterboot weg. Het is mei
een sloot bij de Visserij, een lommerrijk
landen en het meer dicht tot bos. Even
plekje aan de noordwestkant van het meer,
verderop, aan een kaarsrechte vaart, kun
en de oevers staan vol frisgroene
vlakbij informatiecentrum De Stolp.
je aan land om het trilveen te ervaren. Dit
moerasplanten. In het water bloeit
Tussen de mattenbies en de varens zie je
drijvend veen ontstaat in een later stadium
het dichtbegroeide rietland, waar duizen-
van de verlanding. Als je eroverheen loopt,
gele plomp. Naast de ronde bladeren
den vogels leven. Zien doe je ze nauwe-
voel je de bodem bewegen, alsof je op een
van de waterlelie zijn hier en daar
lijks; door hun schutkleuren zitten vogels
waterbed stapt.
al witte knoppen te zien. Van alle
riet goed verborgen.
kanten klinkt het geroep van vogels:
zoals de rietzanger en de snor tussen het Puzzel van plassen En verder gaan we, over rechte vaarten en Langs een eeuwenoude dijk varen we een
door kromme slootjes. Het Naardermeer is
de karekiet, de rietzanger, de blauw-
elzenbroekbos in. De sfeer is verstild, links
een puzzel van grillig gevormde meren en
borst. ‘Als we eenmaal onderweg
en rechts spiegelen overhangende bomen
landjes stammend uit de ijstijd en door
in het water. Het enige wat je hoort is het
mensen aangelegde tochten en vaarten.
zijn is het leven weer goed’, zegt
geluid van de tjiftjaf. Over het water glijdt
De kaarsrechte stukken herinneren aan
de boswachter.
een schaatsenrijdertje. Er groeit een zeld-
de pogingen om het meer droog te leggen.
zame plant, de krabbenscheer, die eilandjes
Langs de kant bloeien zeldzame moeras-
in het water vormt en zo de ‘verlanding’
planten, zoals het paarse moeraskartelblad.
in gang zet. Als Natuurmonumenten daar
Een fuut duikelt onder in het heldere
200
Natuurmonumenten
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 200
13-01-2006 15:15:55
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 201
13-01-2006 15:16:04
water. Vanuit een hoge boom kijkt een buizerd op ons neer. Bij de aalscholverkolonie, met zijn meer dan duizend broedparen een van de grotere van Europa, gaan we aan land. Vanuit de observatiehut is MEERMENS WORDEN De eretitel ‘Meermens’ kun je verdienen als je meedoet aan ‘Het Avontuur’. Hoe? Dat ontdek je spelenderwijs tijdens deze actieve ontdektocht rond het Naardermeer. ‘Het Avontuur’ is bedoeld voor kinderen van 8 t/m 12 jaar (en hun ouders). Wie de proeve met succes doorloopt, ontvangt aan het eind een hanger met het geheime teken...
Informatiecentrum De Stolp Bij De Visserij ligt een klein informatiecentrum: De Stolp. In de (meeste) weekenden kunt u hier terecht voor vragen en folders over het Naardermeer. Hier is ook een toilet aanwezig. Vanuit De Stolp vertrekken van 1 april tot 1 november vaarexcursies. De locatie van dit vertrekpunt wordt in de toekomst gewijzigd.
Meer informatie op www.natuurmonumenten.nl Reserveren bij de ledenservice, T 035 - 655 99 11.
het zicht op de vogels fenomenaal. In de bomen hangen grote nesten met schreeuwende jongen erin. Ouders vliegen af en aan met vis in hun krop. Omdat het Naardermeer ze te weinig vis biedt, pendelen
1
ze een paar keer per dag naar het Markermeer. Over de grillig gevormde takken
Aalscholvers pendelen
hangt een zilveren zweem die de plek een mysterieuze sfeer geeft. De oorzaak is
heen en weer naar
simpel: de bomen zijn bedolven onder de vogelpoep.
het
Markermeer
Eerste natuurmonument Stil en vredig is het op het Grote Meer. De wind veegt rimpels over de gladde waterspiegel. In de verte, tussen het riet, laten zich twee purperreigers zien. De horizon is ver. Op de noordoostpunt van het meer staat nog een oud stoomgemaal, De Machine, stille getuige van de laatste poging het meer droog te leggen. Eind negentiende eeuw pompte hij dag en nacht om de bodem van het meer bloot te leggen voor akkerbouw. Maar de grond bleek onvruchtbaar, en in 1904 vatte Amsterdam het plan op om de ‘waardelooze [...] plassen’ dan 1. Molen de Onrust 2. Kaarsrechte vaarten herinneren aan pogingen het Naardermeer droog te maken. 3. Tijdens de vaarexcursie nemen we een kijkje in de aalscholverkolonie.
202
Natuurmonumenten
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 202
2
19-01-2006 08:14:01
Zoals het vroeger was... 14 december 1904. Naarden verwerpt het voorstel om het Naardermeer, een moerassig gebied dat wordt beschouwd als ‘een complex van waardelooze, onvruchtbare plassen’, te dempen met Amsterdams huisvuil. De strijd tegen de ‘Amsterdamsche modderspuiters’ is daarmee beslecht, en niet in de laatste plaats door de inzet van onderwijzer en natuurliefhebber Jac.P. Thijsse. In 1905 richt hij de ‘Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland’ op, om een jaar later het Naardermeer aan te kopen. Het werd het eerste natuurmonument van de vereniging. Zó zag het gebied er toen uit, en nu eigenlijk nog steeds. De meren, de eendenkooi, de purperreigers, de vaarten en de tochten, allemaal zijn ze behouden gebleven.
fig. 1.
Naardermeer Begin 1900
3
A. S. G.M. M. B.B. O.T. H.v. W.T. M.T. B.T.
Achterom. Spookgat. Groote Meer. Veertig Morgen. Bovenste Blik. Oosttocht. Hoofdvaart. Westtocht. Machinetocht. Boomtocht.
I. II. III. IV. V. VI.
Berkenboschjes. Diemont’s bosch. De Driehoek. Jan Hagensbosch. Kooigebied. Zuidelijke broedplaats van de lepelaars.
Het Natuurboek
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 203
203
13-01-2006 15:22:30
maar als vuilstortplaats te gaan gebruiken. Het had weinig gescheeld of het Naardermeer was voorgoed verloren gegaan. Maar natuurbeschermers Jac.P. Thijsse en Eli VOGELS KIJKEN OP HET LAARZENPAD Het Naardermeer is meer dan water alleen. In het omringende land zijn twee wandelingen uitgezet: een van 17 kilometer rond het hele meer, en een van 5,5 kilometer over het Laarzenpad. Beide voeren deels door plasdrasgebied met watervogels, zoals de grote zilverreiger. Vanuit twee observatiehutten kun je de bewoners van het Naardermeer ongezien bekijken.
Heimans kwamen in opstand. Ze richtten in 1905 de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland op om het gebied te redden, en het Naardermeer werd het eerste natuurmonument ooit. Nu, hon-
Jac.P. Thijsse en Eli Heimans: de oprichters van Natuurmonumenten
derd jaar later, heeft het meer zelfs het Europees Diploma voor Beschermde Gebie-
de bodem komt, krioelt het hier van het
den gekregen. Omdat het met zijn drassige
leven. Voor biologen uit de hele wereld is
bossen en zeldzame levensvormen onder én
de grote verscheidenheid aan kranswieren
boven water zo’n bijzonder natuurgebied is.
– een teken dat het water schoon is – en andere unieke waterplanten en -dieren
Unieke waterwezens
dé reden om het Naardermeer te koesteren.
Onder de boot trekt een glasheldere diepte
Ieder ander laaft zich aan de rust, het
voorbij, met zicht op een geheimzinnige
water, de bijzondere natuur en de heel
onderwaterwereld. Doordat de zon tot op
eigen sfeer.
Top 5 van gebieden met vaarexcursies 1 > Naardermeer, bij Naarden
3 > Wormer- en Jisperveld, bij Wormerveer
Tijdens diverse excursies per boot kunt u genieten van dit prachtige
Natuurmonumenten organiseert met De Poelboerderij het hele jaar
moeraslandschap en een bezoekje brengen aan de aalscholverkolonie
door een scala aan vaarexcursies. T 075 - 621 91 00
of oude eendenkooi. U vaart over grote plassen, maar ook door smalle vaarten. T 035 - 655 99 11
4 > Vlietlanden, bij Maasland Dit unieke laagveengebied is nooit ingepolderd. Het veen is dus niet
2 > De Wieden, in het noordwesten van Overijssel
ingeklonken waardoor dit drassige land drie meter hoger ligt dan de
In dit waterrijke gebied zijn korte of lange vaarexcursies met een
omgeving. Dat is goed te zien tijdens de vaarexcursies.
natuurgids. In een fluisterboot bezoekt u de mooiste plekjes: van een eendenkooi tot mooie dorpjes of een aalscholverkolonie.
5 > Nieuwkoopse Plassen, in het groene hart
Boekingen bij bezoekerscentrum De Wieden | T 0527 - 24 66 44
Terwijl u langs legakkers, rietvelden, hooilanden en moerasbossen vaart, krijgt u meer te weten over de bijzondere geschiedenis, flora en fauna van dit gebied.
204
Natuurmonumenten
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 204
13-01-2006 15:26:01
Kijk eens onder water Het water in sloten en plassen is vaak zo donker dat je niet gauw te zien krijgt wat zich daaronder afspeelt. Het krioelt er van de kleine beestjes. In heel verontreinigd water leven zoetwaterpissebedden en steekmuglarven, in wat schoner water vind je schaatsenrijders, en in brandschoon water poelslakken en allerlei soorten waterkevers. Neem zelf een kijkje!
Opscheppen maar! Schepnetjes maak je heel makkelijk zelf met een bamboestok, ijzerdraad en vitrage.
Onderwaterkijker Snijd de
Dieptemeter maken Maak een schijf van 25 cm doorsnee met
Beestjes kijken De diertjes die
onderkant van een emmer af (wel
je vangt doe je in een doorzichtige
even vragen of dit zomaar mag!).
pot met deksel, bijvoorbeeld een
Span op de onderkant doorzichtig
oude jampot. Sommige waterdie-
keukenfolie met touw of een elas-
ren eten elkaar op! Die moeten
tiek. Klaar is je onderwaterkijker! Je
Zichtdiepte meten Schijf in het water laten zakken tot je hem net
voor de goede vrede dus in aparte
kunt nu met je hoofd in de emmer
niet meer ziet. Diepte aflezen aan de merktekens op het touw en note-
potjes. Zet de dieren later wel weer
een kijkje in het diepe nemen. Wel
ren. Schijf iets verder laten doorzakken en weer naar boven halen tot je
terug op de plek waar je ze gevon-
oppassen dat je niet zelf in het wa-
‘m ziet. Weer diepte aflezen en noteren. Het gemiddelde van de twee
den hebt!
ter kukelt.
waardes is de zichtdiepte.
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 205
vier zwarte en vier witte vlakken. Onderaan verzwaren (zodat-ie makkelijker zinkt). Ophangen aan 3 touwtjes die samenkomen tot 1 touw. Dit touw om de 10 cm merken met knopen of een lintje.
13-01-2006 15:26:50
WATER & VEEN
Uitkijken over het Fochteloërveen
Trompetterende kraanvogels Na een lange klim staan we boven in
majestueuze vogels het Fochteloërveen als
de houten uitkijktoren. Achttien meter
hun broedgebied kiezen, is dat ze met rust
boven de grond is het uitzicht feno-
het hoogveen en zijn zeldzame bewoners is
menaal: het ruige en verlaten hoog-
een groot deel van het natuurgebied aan-
veen ligt aan onze voeten. Door een
betekent niet dat mensen niet welkom zijn.
enorme glazen wand zien we tot aan
Integendeel, er zijn mooie fiets- en wandel-
de horizon niets anders dan natuur.
peld. Een goed beginpunt is het informatie-
worden gelaten. Want ter bescherming van
1
Een groot deel van het natuurgebied is
rustgebied voor dieren
gewezen als rustgebied voor dieren. Dat
routes dwars door het hoogveen uitgestipcentrum van Natuurmonumenten. Er is een
Uniek is het Fochteloërveen op de grens
tentoonstelling en daarnaast wordt het ge-
van Drenthe en Friesland zeker. Niet alleen
bied ook toegelicht in een video.
is het een van de laatste en grootste hoogveengebieden in ons land, ook broeden hier
Gevarieerd landschap
sinds een paar jaar kraanvogels. Een van de
Tot 1980 werd in en rondom het Fochteloër-
paartjes bracht in 2001, voor het eerst in
veen veen afgegraven. De grond werd eerst
tweehonderdvijftig jaar in Nederland, een
in strookvormige percelen verdeeld, ver-
jong ter wereld. Inmiddels zijn er meer jon-
volgens werd het veen weggestoken. Sloten
gen gevolgd. Een belangrijke reden dat deze
en kanalen dienden om overtollig water 1. Kraanvogels 2. Uitkijktoren 3. Libel
206
Natuurmonumenten
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 206
13-01-2006 15:28:53
Historische sporen Op veel plekken in het Fochteloërveen zijn sporen van de boekweitbrandcultuur te zien. Daar is het landschap opgedeeld in lange smalle percelen, van elkaar gescheiden door ondiepe greppels. Eeuwenlang werden deze stukjes hoogveen ontwaterd, er werd boekweit op verbouwd en om de paar jaar werd de akker in brand gestoken. De rookwolken waren kilometers ver te zien en rond 1900 werd het ‘boekweiten’ vanwege de luchtvervuiling verboden. Nu het gebied weer natter wordt, zullen deze sporen op den duur verdwijnen.
Meer informatie Informatiecentrum Fochteloërveen,
2
3
Fochteloërveen 8 (aan de weg van Appelscha naar Veenhuizen). Naast fiets- en wandelpaden is er ook een geschikte route voor rolstoelgebruikers.
Voor meer informatie en excursies: www.natuurmonumenten.nl
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 207
13-01-2006 15:32:09
Hoogveen/laagveen
kwijt te raken en de turf per schip af te
Wat is veen?
voeren. Natuurmonumenten begon met de aankoop van het Fochteloërveen in 1938 en inmiddels is het natuurgebied bijna 3000
Veen ontstaat wanneer planten groeien in een nat milieu, waarbij de planten nauwelijks verteren.
hectare groot. Naast hoogveen is er ook
Afhankelijk van de plaats van ontstaan in het landschap heet het hoogveen of laagveen. Laagveen
heide, bos, gras- en bouwland te vinden.
ontstaat altijd in lage delen, onder invloed van grondwater. Als op deze lage plekken water blijft staan, groeien daarin allerlei planten zoals krabbenscheer, riet, lisdodde en zeggen. Als deze dood-
Waterpeil
gaan, zakken de resten naar de bodem. Het water
Een bezoekje aan de uitkijktoren is een
groeit geleidelijk dicht, wat verlanding wordt ge-
absolute must. Het uitzicht vanuit deze
noemd. Als de planten zo hoog boven de grondwater-
hoogte is adembenemend en het is er op-
spiegel uitgroeien dat ze alleen voeding krijgen via
vallend stil, op het geruis van de wind door
regenwater, vormt zich hoogveen met veenmos en
de boomtoppen na. Van bovenaf is in het
planten zoals veenpluis en veenbes.
landschap goed het patroon van de ontginning van het veen te zien. Ook de door Natuurmonumenten aangelegde dammen
Veenmos heeft geen wortels en bestaat voor 90 procent uit water. Aan de onderkant sterft de stengel af door
Laagveen
en stuwen die de waterstand in het gebied
lichtgebrek, maar aan de top groeit het mos onbeperkt
regelen zijn zichtbaar. De damwanden (in
door. Doordat de aangroei sneller gaat dan de afbraak,
totaal zo’n twintig kilometer lang) delen
groeit het hoogveen langzaam maar zeker omhoog. De
het natuurgebied in compartimenten en
aangroei gaat niet snel, want de onderliggende lagen
zorgen dat daar het regenwater langer
worden in elkaar gedrukt door het gewicht van de la-
vastgehouden wordt. Want uitdroging is
gen erboven. Toch kan zich in de loop van honderden
het grootste gevaar voor hoogveen.
jaren een metersdikke veenlaag vormen.
Sponzig plantje Het water in hoogveen stroomt heel langzaam naar
Veenmos
Eenmaal weer beneden kunnen we het
opzij, en vormt meertjes en stroompjes aan de randen.
Fochteloërveen rustig verkennen. Langs
De veenmoskussens met dicht opeengepakte veenmos-
de wandel- en fietspaden – sommige lopen
sen zorgen ervoor dat het regenwater niet te snel af-
over de smalle, begroeide dammen – is
stroomt. Het waterniveau van het hoogveengebied
goed te zien hoe het hoogveen er van
daalt en rijst langzaam met de neerslag mee. Het veen-
dichtbij uitziet. In de wat nattere delen
mos werkt daarbij als een spons: in een vochtige om-
drijven groene plantjes. Dit is waterveenmos, een van de vele soorten veenmos die
geving kan het in de cellen heel veel water vasthouden, tot veertig keer zijn eigen gewicht. 208
Hoogveen
hier voorkomen. Het plantje heeft perma-
Natuurmonumenten
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 208
13-01-2006 15:33:49
nent water nodig, dat het als een soort
soorten libellen en dat is te merken. Op
spons opzuigt. Andere plantensoorten die
sommige plekken vliegen tientallen libellen
in dit gebied groeien, zijn onder andere
en waterjuffers. Een sprookjesachtig ge-
zonnedauw, veenpluis en lavendelheide.
zicht! Ook reptielen en amfibieën vinden
Vlak bij de uitkijktoren liggen de Compag-
hun plek in het veen. Zoals de heikikker,
VEILIG OVERSTEKEN
nonsbossen. Deze zijn indertijd aangelegd
levendbarende hagedis en de drie slangen-
Om slangen, kikkers en salamanders de kans te geven van
op het afgegraven en ontgonnen hoog-
soorten die in Nederland voorkomen (ad-
het ene naar het andere deel van het natuurgebied te trekken,
veen. Er is veel naaldbos aangeplant, dat
der, ringslang en gladde slang). Er zijn ook
heeft Natuurmonumenten langs de weg Appelscha-Veenhui-
nu geleidelijk wordt omgevormd tot loof-
talloze vogels te vinden. Wie goed kijkt,
zen faunaschermen aangebracht. Ook zijn er tunnels met
bos. Hier en daar zien we ‘wijken’ (sloten)
ziet op een tak een paapje zitten of hoog in
een open raster – de dieren willen graag de lucht blijven zien –
in het bos. Ook deze herinneren aan de tijd
de lucht een boomvalk of een slangenarend
die onder de weg door lopen.
van de ontginningen.
zweven. Het gebied wordt tijdens de vogeltrek door duizenden ganzen bezocht. Van-
Rijk dierenleven
uit een vogelkijkhut kunnen wilde eenden,
Door de speciale begroeiing en natte bodem
smienten, geoorde futen en dodaarzen in
van het Fochteloërveen vinden ook bij-
een van de vennen worden bespied. Soms
zondere diersoorten een thuis in het uit-
laten ook de kraanvogels zich zien. Of ho-
gestrekte natuurgebied. Er zijn wel dertig
ren: hun getrompetter reikt kilometers ver.
Top 5 van gebieden met een uitkijktoren 1 > Fochteloërveen, op de grens Friesland en Drenthe
Koudekerke, dat rond 1583 door de zee werd overspoeld. Vanaf de
Een echte blikvanger is de onder architectuur gebouwde uitkijktoren
toren overziet u de hele omgeving, waaronder Nationaal Park Ooster-
in de vorm van een 7. Vanuit de achttien meter hoge constructie van
schelde en de Koudekerkse Inlaag.
staal en hout kijkt u uit over het hoogveen.
4 > De Maaij, ten zuiden van Bergeyk, Noord-Brabant 2 > Korenburgerveen, bij Winterswijk
Deze door bos en rietland omgeven vijvers vormen een belangrijk ge-
In dit gebied ligt het Meddoseveen. Langs de wandelroute staat een
bied voor water- en moerasvogels zoals dodaars en blauwborst. Vanuit
vijf meter hoog platform, met een fantastisch uitzicht over heide,
de ronde, hoge vogelkijkhut zijn de vogels te bewonderen.
hoogveen, open water en laagveenmoeras.
5 > Kampina, ten zuidoosten van Oisterwijk, Noord-Brabant 3 > Zuidkust van Schouwen, Zeeland
Op een hoge heuvel in het Banisveld is een uitkijkpunt. Een ideale plek
Informatiecentrum de Plompe Toren is een restant van het dorp
om met een verrekijker de vele vogels te bestuderen. Het Natuurboek
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 209
209
24-01-2006 14:47:55
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 210
13-01-2006 17:40:40
WATER & VEEN
Kanoën in De Wieden
Rust, ruimte en peddelen langs ruisend riet Kanoën in De Wieden is een echt avon-
verraden hun aanwezigheid met gezang.
tuur. Het ene moment vaar je door een
Terwijl de kano zachtjes door het water
smalle, met riet omkraagde sloot. Het
water. Voor ons ligt het weidse water van
volgende moment kom je uit op een
De Wieden.
‘kolk’ en dan zijn er ook nog de uitge-
Van trekgat tot moerasbos
strekte meren of ‘wijden’ (spreek uit
De Wieden in de kop van Overijssel is
wieden). Gelukkig hebben we een kaart
Park De Weerribben het grootste aaneen-
van het grote moerasgebied bij ons.
gesloten laagveenmoeras van West-Europa.
glijdt, duikt een fuut met jong snel onder
samen met het aangrenzende Nationaal
De plassen en sloten in De Wieden zijn ontstaan door turfwinning. Toen in de ze-
De lucht is typisch Hollands: grote wolken
ventiende en achttiende eeuw de vraag
drijven voorbij en in de verte dreigt een
naar turf steeg, werden de uitgebaggerde
donkere regenwolk. Het hoge riet langs
sloten (trekgaten) steeds breder en de
de sloten ruist in de wind. De vele riet-
legakkers, waar het turf te drogen werd
vogels zitten hier goed verstopt, maar
gelegd, steeds smaller. Soms zelfs zo smal, Het Natuurboek
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 211
211
13-01-2006 17:40:53
dat bij storm het land door de golven werd
moerasbos duidelijk te zien. Zo zien we een
weggeslagen. Zo ontstonden de grote me-
sloot die grotendeels is bedekt met krab-
ren in dit gebied. De naam van het grootste
benscheer. Deze plant, met bladeren in de
meer, de Beulakerwijde, herinnert aan een
vorm van krabbenscharen, zet als eerste de
zware storm in 1776 die niet alleen de le-
verlanding in. Over vijftig jaar kun je over
gakkers, maar zelfs het complete dorp Beu-
deze sloot lopen. Het water is dan afgedekt
lake wegspoelde. De trekgaten die er nog
met een dikke laag drijvend veen waar bo-
zijn, groeien geleidelijk weer dicht. Dit heet
men op kunnen groeien. Uiteindelijk wordt
verlanden. Varend door De Wieden is het
dit een moerasbos. Waar nu nog water
verlandingsproces van open water tot
stroomt, groeien in de toekomst elzen, wilgen en berken. Een fascinerend idee.
DE CYCLUS GAAT DOOR
Zigzaggend langs de gele plomp
De Wieden is een van de weinige gebieden in Nederland waar
Een zwarte stern vliegt langs. Het broed-
nog trilveen voorkomt. Trilveen is een dunne laag drijvend veen
seizoen is net voorbij en de jongen zijn
met schorpioenmos en bijzondere planten zoals groenknol-
inmiddels uitgevlogen. De Wieden is een
orchis, plat blaasjeskruid en draadzegge. Niet in ieder verlan-
belangrijk broedgebied voor deze zeldzame
dingsproces ontstaat trilveen, voorwaarde is genoeg toevoer
vogel. Het liefst maakt de zwarte stern
van kalkrijk en tamelijk voedselarm water. Natuurmonumenten
haar nest op drijvende waterplanten, zoals
maakt in De Wieden weer trekgaten om de cyclus van open
krabbenscheer. Maar ook op nestvlotten
water naar (tril)veen van voren af aan te laten beginnen en het
die elk jaar door vrijwilligers van Natuur-
unieke karakter van het gebied te behouden met zâ&#x20AC;&#x2122;n diversiteit
monumenten worden uitgelegd, broedt
aan planten- en diersoorten. Bij het maken van trekgaten krijgt
de vogel. Goed te zien vanaf het uitzicht-
Natuurmonumenten vaak provinciale en Europese steun, en
punt bij bezoekerscentrum De Wieden.
wordt samengewerkt met buurman Nationaal Park De Weer-
Op de kolken is het soms lastig om met
ribben van Staatsbosbeheer.
de kano de uitbundig bloeiende waterlelies te ontwijken. Zigzaggend varen we langs dikke wortelstronken van de gele plomp die deels boven komen drijven. Op de ondiepere gedeelten steekt mattenbies uit het water omhoog. 1. De kleine karekiet broedt in rietland. De vogels hangen in allerlei acrobatische houdingen aan de rietstengels. 2. Dotterbloemen zijn vaak te vinden op plaatsen met ijzerhoudend kwelwater.
212
Natuurmonumenten
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 212
13-01-2006 15:46:11
1
2
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 213
16-01-2006 09:56:10
VAREN, WANDELEN OF FIETSEN IN DE WIEDEN Door Bezoekerscentrum De Wieden van Natuurmonumenten worden tal van excursies georganiseerd. In het zomerhalfjaar zijn er bijna dagelijks vaarexcursies met geruisloze elektroboten. Het aanbod is divers: er is de korte familieexcursie, de lange kolkjesroute, de tocht naar de aalscholverkolonie of een avondzwerftocht. In het bezoekerscentrum zijn folders, boeken en plattegronden te vinden voor iedereen die goed voorbereid op stap wil. Er is een leuke kindertentoonstelling over het gebied en er zijn spannende doe-activiteiten voor kinderen. Kijk voor meer informatie op www. natuurmonumenten.nl.
Bezoekerscentrum De Wieden Beulakerpad 1 | 8326 AH Sint-Jansklooster | T 0527 - 24 66 44 | www.natuurmonumenten.nl
KANO HUREN Een kano huren kan onder andere in het dorp Belt-Schutsloot en Giethoorn.
Kanoverhuurbedrijf Vaartjes Havezatherweg 1 | 8066 PB Belt-Schutsloot | T 038 - 386 74 39
Kanoverhuur â&#x20AC;&#x2DC;De Otterskooiâ&#x20AC;&#x2122; Dwarsgracht 54 | 8355 CW Giethoorn | T 0521 - 36 14 74
214
Natuurmonumenten
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 214
1
13-01-2006 15:57:43
Het water is helder. Op sommige stukken
legakkers zijn. Toen de inkomsten uit de
kun je zelfs tot op de bodem kijken. Je
vervening terugliepen, zochten de turfste-
kunt in dit gebied bijna overal varen of
kers naar andere manieren om de overge-
zwemmen. Slechts enkele slootjes zijn af-
bleven legakkers te benutten. Ze hielden
gesloten. Aanmeren of aan land gaan mag
er vee en hooiden het gras. Ook met het
op een aantal door Natuurmonumenten
snijden van riet werd geld verdiend. Veel
aangewezen plekken.
boeren waren ook visser of eendenkooiker. De koeien die op het grasland graasden,
2
Even voorbij de aalscholverkolonie waar
werden vroeger per schuit door de vaar-
elk jaar zo’n twaalfhonderd paren broeden,
boer van het ene naar het andere weiland
zien we een reebok aan de overkant van
gebracht. Tegenwoordig wordt veel van
een weiland. Doodstil blijft hij staan, zijn
dit botanische grasland, waar rietorchis en
ogen strak op ons gericht. Als we verder
dotterbloem groeien, jaarlijks gemaaid, om
peddelen, schiet hij snel het bos in.
te voorkomen dat het verandert in één groot moerasbos. Door het hooi af te voe-
Bos, riet en hooi
ren, blijft het land schraal en geschikt voor
We varen langs moerasbos, rietvelden en
bijzondere moerasplanten.
kleine hooilandjes. Aan de vorm van de hooiveldjes is nog te zien dat dit oude fig. 3.
Moerasspirea
Filipendula ulmaria
fig. 1.
Haagwinde
Convolvulus sepium fig. 2.
Watermunt
Mentha aquatica
1. Watergentiaan 2. Zwarte stern broedt op speciale nestvlotjes.
Het Natuurboek
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 215
215
09-01-2006 11:23:53
Elk jaar aan het eind van de winter gaan
grote karekiet, roerdomp en purperreiger
het land in kijken. In de zomer is het riet
lokale rietsnijders in De Wieden aan het
hun nesten kunnen bouwen in het hoge,
hoog en groen. Langs de sloten groeien
werk. Het riet wordt verkocht als dakbe-
overjarige riet. In het vroege voorjaar
prachtige waterplanten, zoals de moeras-
dekking. Een deel van het riet blijft staan,
wanneer het riet net is gesneden, zijn de
spirea met witte bloemen, de paarsge-
zodat bijzondere vogelsoorten zoals de
oevers kaal en kun je vanuit de kano ver
bloemde kattenstaart en ook de door rietsnijders gevreesde haagwinde. Deze plant met witte bekerachtige bloemen
BEZOEK EENS EEN EENDENKOOI
– daarom ook wel pispotje genoemd –
’s Winters verblijven veel eenden zoals grote zaagbek, kuif- en tafeleend in De Wieden. Ook de wilde eend, krak-
wikkelt zich om het riet, waardoor het
eend en smient komen er voor. Het gebied staat bekend om het grote aantal eendenkooien. Hierin werden tot
moeilijk te verwerken en te verkopen is.
enkele tientallen jaren geleden eenden gevangen. Omdat voor het vangen van de schuwe eenden absolute rust
Ook zijn er veel ‘watervarianten’ van
nodig was, werd rond de eendenkooien bos aangelegd. Ze zijn vaak in het open landschap te herkennen als een
gangbare planten, zoals de moeras-ver-
dicht, rechthoekig bos. Vanuit Bezoekerscentrum De Wieden van Natuurmonumenten in Sint-Jansklooster worden
geet-me-niet, de heerlijk geurende
vaarexcursies georganiseerd naar de Grote Otterskooi, de grootste eendenkooi van Europa. Hier zijn de kooiplas-
watermunt en ook waterzuring, waar de
sen te zien met daarin de originele vangpijpen waarin de eenden met behulp van lokeenden en een kooikerhond
zeldzame grote vuurvlinder haar eitjes op
werden gevangen. Talloze vogels zoeken tegenwoordig de rust van de kooibossen, die aandoen als een echt oer-
afzet. Geniet van de kleurenpracht, terwijl
woud – ‘the Dutch jungle’.
de kano geruisloos langs de oevers glijdt.
Top 5 van gebieden met kanoroutes 1 > De Wieden, in het noordwesten van Overijssel
4 > Wormer- en Jisperveld, bij Wormerveer
In dit prachtige laagveengebied zijn vier gemarkeerde vaarroutes. Tij-
Dit waterrijk veenweidereservaat met boerenslootjes, weilanden en
dens de vaartocht ziet u alle stadia van verlanding: open water, hooi-
rietkragen heeft drie gemarkeerde kanoroutes. Voor de weidevogels
land, en rietvelden en moerasbos. En misschien zelfs een zwarte stern!
is dit gebied van onschatbare waarde: het behoort tot de belangrijkste vogelgebieden van Europa.
2 > Loosdrechtse Plassen, in Utrecht In het noordelijke gedeelte Vuntus zijn motorboten verboden: dé plek
5 > Nieuwkoopse Plassen, in het groene hart
om van de rust, natuur en vele vogels te genieten.
Door dit bij kunstenaars geliefde veengebied voeren twee kanoroutes. De gele gaat door brede vaarten, de rode langs hooilanden vol bloe-
3 > Kortenhoefse Plassen, in het Vechtplassengebied
men, rietvelden en plassen bedekt met gele plomp. Let op de vele
Het is er heerlijk stil: om dit rust- en broedgebied van vele moeras- en
vogels, waaronder purperreiger en visdiefje.
watervogels niet te verstoren, is het namelijk alleen toegankelijk voor kano’s en roeiboten. 216
Natuurmonumenten
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 216
13-01-2006 15:59:09
Makkelijk en leuk: maak je eigen zeilbootje!
Schipper mag ik overvaren... Wat moet je doen? Wat heb je nodig?
Zet eerst een stuk hout rechtop (de mast). Daarna begin je aan het onderste gedeelte.
hout
Leg wat hout en takken tegen elkaar aan. Maak dit vast met touw en ijzerdraad, zodat er
gesprokkelde takken
een vlot ontstaat. Bouw het verder op met stukjes hout. Knip het katoendoek in de vorm
touw
van een driehoek en maak kruissteken langs de rand van de stof. Maak het doek met een
een stuk katoendoek
touwtje vast aan de mast en aan het roerstuk onderaan. Je kunt het nog versieren met
dun, soepel ijzerdraad
bijvoorbeeld een mooie gevonden veer aan de mast.
SCHIP AHOY! Wil je je bootje op een wat grotere plas laten varen, dan kan het gebeuren dat het buiten je bereik drijft. Zonde van al het werk! Bind een dun lang touw aan de boot vast, zodat je â&#x20AC;&#x2DC;m altijd terug kunt halen.
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 217
16-01-2006 09:22:25
WATER & VEEN
Schaatsen op de Nieuwkoopse Plassen
Op glad ijs tussen de legakkers De lucht is strakblauw en de grond
naar voedsel. Als het flink vriest en er een
ten heeft een aantal mooie vaarroutes
bedekt met een laagje sneeuw.
dikke laag ijs ligt, moeten zij het natuurge-
uitgestippeld: vanuit een bootje geniet je
bied delen met schaatsers. Schaatsvereni-
optimaal van de gevarieerde natuur. De
Over de bevroren plassen en sloten
gingen zetten kilometerslange routes uit
plassen zijn met elkaar verbonden door
glijden schaatsers voorbij: een win-
over plassen en sloten, dwars door anders
kronkelende sloten met bloemrijke oevers.
moeilijk toegankelijk natuurgebied. Aan de
In de zomer groeien hier verschillende
ters tafereel dat doet denken aan
horizon dient de watertoren van De Meije
soorten orchideeën, gele plomp en water-
schilderijen van Hollandse meesters.
als oriëntatiepunt. Pietje Potlood, zoals de
gentiaan. Je ziet er aalscholvers het water
kenmerkende toren in de volksmond wordt
induiken, zwarte sterns langs scheren en
De Nieuwkoopse Plassen zijn een
genoemd, is overal vandaan te zien.
visdiefjes boven het wateroppervlak jagen
geliefd schaatsgebied, maar ook als er geen ijs ligt, is het er prachtig.
218
naar voedsel. Een verrekijker komt in deze Het water op
omgeving zeker goed van pas! Hier en daar
Schilders van de Haagse School lieten zich
zijn speciale aanlegplaatsen bij veenwei-
al inspireren door de schoonheid van de
den, waar je in het gras kunt picknicken
In de winter veranderen de Nieuwkoopse
Nieuwkoopse Plassen. Ze gingen er met
en luieren.
Plassen in een verstild landschap. Dat be-
een bootje op uit om de natuur op doek
tekent echter niet dat het er verlaten is. De
vast te leggen. Grote schelpen van de schil-
Rijke flora en fauna
plassen zijn het domein van vogels: hon-
dersmossel deden dienst als verfbakje. En
Tijdens het schaatsen en varen is goed
derden smienten, grauwe ganzen, slob-,
nog steeds voelen kunstenaars zich aange-
te zien dat de Nieuwkoopse Plassen een
kuif- en krakeenden overwinteren in dit
trokken tot dit open, waterrijke landschap,
veengebied vormen. Eind vijftiende eeuw
gebied. Vooral tegen de avond is het er
net als natuurliefhebbers. In de lente en
begonnen bewoners veen uit te steken,
druk als grote zwermen vogels van het wa-
zomer is het gebied het beste te verkennen
waardoor petgaten ontstonden. Het veen
ter naar de graslanden vliegen, op zoek
in een kano of roeiboot. Natuurmonumen-
legden ze op legakkers – smalle stroken
Natuurmonumenten
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 218
05-01-2006 17:38:46
Varen De Nieuwkoopse Plassen zijn 2000 hectare groot. Daarvan is 1200 hectare in het bezit van Natuurmonumenten. Er zijn speciale vaarroutes uitgezet voor kanoâ&#x20AC;&#x2122;s en roeiboten. Door het jaar heen worden er ook regelmatig thema- en vaarexcursies georganiseerd onder begeleiding van een gids.
Reserveren bij de ledenservice, T 035 - 655 99 11. Meer informatie op www.natuurmonumenten.nl
Bezoekerscentrum Fort Wierickerschans Zuidzijde 132 | 2411 RX Bodegraven
KANO- EN BOTENVERHUUR Jachthaven W. Tijsterman & Zn Dorpsstraat 118 | 2421 BC Nieuwkoop | T 0172 - 57 17 86
Nikano Simon van Capelweg 111 | 2431 AE Noorden | T 0172 - 40 70 94
Het Natuurboek
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 219
219
13-01-2006 16:03:29
land â&#x20AC;&#x201C; te drogen. In de zestiende eeuw nam
omdat daar rietvogels als kleine karekiet,
de vraag naar turf toe en werden de petga-
snor, sprinkhaanzanger en rietgors broe-
ten steeds dieper en breder en de legakkers
den. Ook de weilanden trekken veel vogels
smaller. Het gebied kreeg hoe langer hoe
aan, waaronder grutto, tureluur en kievit.
meer het voorkomen van een lappendeken.
De hooilanden worden twee keer per jaar
Tegenwoordig bestaan de Nieuwkoopse
gehooid. In de veenweiden grazen koeien.
Plassen voor de helft uit water en voor
Gebeurt dit niet, dan zou het land binnen
de andere helft uit legakkers met rietland,
een paar jaar verruigen waardoor bijzonde-
moerasbos, veenweide en hooiland dat in
re plantensoorten verdwijnen. Maar door
het voorjaar prachtig kleurt door grote ra-
de inzet van Natuurmonumenten blijft
telaar, echte koekoeksbloem en veenpluis.
dit natuurgebied een prachtige plek waar
In de zomer bloeit er de zeldzame blauwe
mens en dier tot rust kunnen komen.
knoop. Aan het einde van de winter wordt het riet gesneden. De stugge rietstengels krijgen een eindbestemming als dakbedek-
POPULAIRE TURFJES
king. Gunstig neveneffect van dit rietsnij-
Ten tijde van de turfwinning werd het gestoken veen op de kaal gemaakte en verhoogde legakkers te drogen
den is dat het gebied open blijft. Tijdens
gelegd. Deze smalle stroken land waren bedekt met gestapelde hoopjes turven (steupels genoemd) waar de wind
het varen is het belangrijk om niet te dicht
doorheen kon blazen. De Nieuwkoopse turfjes waren populair, omdat ze lang doorgloeiden en qua omvang
bij de oevers van rietvelden te komen,
precies in een stoof pasten. Tijdens de vaarexcursies wordt uitgelegd hoe van veen turf werd gemaakt.
Top 5 van gebieden waar je kunt schaatsen 1 > Nieuwkoopse Plassen, in het groene hart
schaatst. In een weiland langs de Nieuw Loosdrechtsedijk heeft Natuur-
Als er een dikke laag ijs ligt, zetten schaatsverenigingen uit de buurt
monumenten samen met de plaatselijke ijsclub een ijsbaan aangelegd.
kilometerslange routes uit. U schaatst door een prachtig winters landschap langs rietvelden, over plassen en sloten.
4 > Ankeveense Plassen, rondom Ankeveen De vrij ondiepe veenplassen hebben een goede kwaliteit water en vrie-
2 > Friese Veen, bij Paterswolde
zen snel dicht. De plaatselijke schaatsvereniging zorgt voor een ijsbaan
Bij voldoende vorst kan er gestart worden bij cafĂŠ-restaurant Friesche-
en als het ijs dik genoeg is kunnen er toertochten worden gereden.
veen. Via een lange sloot komen de schaatsers uit bij de beschutte plas, omzoomd door bos.
5 > Wormer- en Jisperveld, bij Wormerveer Een van de mooiste schaatsgebieden van Nederland: een open land-
3 > Loosdrechtse Plassen, in Utrecht
schap met typisch Hollandse vergezichten. Bij voldoende ijsgang wordt
Als het hard vriest, kan ook op de Loosdrechtse Plassen worden ge-
hier de Bannetocht gehouden in verschillende afstanden.
220
Natuurmonumenten
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 220
13-01-2006 16:04:45
Makkelijk en leuk!
Maak je eigen ijsmuts Wat heb je nodig? muts
Sla zelf aan het versieren en maak een ijsmuts die niemand anders heeft. Hartstikke mooi en zo val je ook nog eens lekker op tijdens het schaatsen of sleetje rijden.
vilt in diverse kleuren dikke naald
Wat moet je doen?
wol
Makkelijker kan het niet. Knip uit het vilt de vormen die je wilt, bijvoorbeeld ijskristallen. Naai met de wol de sterretjes en ijskristallen op de muts waar je dat wilt.
Zet je muts op en klaar ben je!
NM6_WATER EN VEEN_def.indd 221
ZO KAN â&#x20AC;&#x2122;T OOK!
16-01-2006 08:25:16
Het Natuurboek
De gebieden van Natuurmonumenten Speuren in het Bergherbos, paardrijden op de Loonse en Drunense Duinen, kanoën in De Wieden... In gebieden die door Natuurmonumenten worden beheerd kunnen bezoekers veel meer dan alleen een mooie wandeling maken – hoewel daar natuurlijk niets mis mee is. In ‘Het Natuurboek’ staan tientallen ideeën voor actieve, verrassende en vooral groene dagjes uit. Fietsen, varen en lopen door duinen, bossen en weiden. Daarnaast vormt dit boek een handige wegwijzer naar de gebieden en bezoekerscentra. Maak kennis met de natuurgebieden van Natuurmonumenten en ontdek de mooiste plekjes van Nederland!
w w w.n at uu r monu menten .n l
De gebieden van Natuurmonumenten
Het Natuurboek
Het Natuurboek
De gebieden van Natuurmonumenten