Internet of Things Dossier 2017

November 2017 | Het Internet of Things Dossier 2017 is een uitgave van Sellair

2017

UITGEBREID OVERZICHT IOT — PRODUCTEN EN – DIENSTEN VOOR DE ICT-PROFESSIONAL

◼ MARKTCIJFERS ◼ IOT — SECURITY SECURITY

◼ NETWERKEN DOSSIER DISTRIBUTEURS ◼ IOT — PLATFORMEN

DOSSIER DOSSIER DOSSIER DOSSIER Andere dossiers SECURITY

Aangeboden door: SECURITY

DISTRIBUTEURS

DATACENTER & CLOUD

DATACENTER & CLOUD

VoIP en UC&C

DOSSIER DOSSIER DOSSIER DISTRIBUTEURS

EVERY EMPIRE NEEDS A FORTRESS WD GOLD™

ENTERPRISE-CLASS DRIVE

DRIVE TO ENDURE Western Digital, WD, the WD logo and WD Gold are registered trademarks or trademarks of Western Digital Corporation or its affiliates in the US and/or other countries. All other marks are the property of their respective owners. As used for storage capacity, one terabyte (TB) = one trillion bytes. Total accessible capacity varies depending on operating environment. © 2017 Western Digital Corporation or its affiliates. All rights reserved.

2178-800201-000

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Voorwoord | Eric Luteijn

Colofon Het Internet of Things Dossier is een crossmediaal platform van Sellair BV met naast de website www.channelconnect.nl/iotdossier tevens een jaarlijkse special over Iot en aanverwante relevante onderwerpen die in een oplage van 10.000 exemplaren wordt verspreid. Opmerkingen en suggesties over deze uitgave kunt u richten aan redactie@channelconnect.nl ADRES

Sellair BV Arendstraat 41 1223 RE Hilversum Telefoon: 035 642 3000 www.sellair.nl - info@sellair.nl UITGEVER: Eric Luteijn

IoT kansen voor ICT-channel is NOW business!

W

e mogen als Nederland best een beetje trots zijn hoe we voorop lopen met IoT. Ons land kent wereldwijd het eerste landelijk dekkende LoRa-netwerk. We lopen voorop met Sigfox en zijn proeftuin voor NB-IoT en 5G-projecten. Over de vraag of er een IoT-dossier moest komen, hebben we dan ook niet te lang nagedacht. Alle seinen staan op groen: onze redactiebak stroomt dagelijks vol met IoT-berichten. Op internationale beurzen komt het onderwerp telkens weer aan bod. Of het nu Mobile World Congress, Cebit of IFA is, op bijna elke stand staat wel de boodschap ‘connected’, ‘smart’ of ‘IoT’. Zelfs Opel maakt op televisie reclame met een auto die ‘smart’ is.

De cijfers zijn dan ook duizelingwekkend. Dat in er 2020 maar liefst 20 miljard verbonden devices zullen zijn, wordt inmiddels gezien als een behoorlijk conser vatieve schatting.

De groei is exponentieel en dat wil wat zeggen. In dat kader een aardig weetje: de tijd om de Amsterdam Arena exponentieel vol te laten druppelen is ... 48 seconden. Met die snelheid is er dus alle reden om met IoT aan de slag te gaan.

Het gebeurt al volop. Dat zien we in het hele ICT-kanaal. Natuurlijk heb je daarbij voorlopers. Alle operators zijn ermee bezig, want IoT kan niet zonder connectiviteit. Ook devices zijn

onmisbaar. Er komen talloze sensoren, want we willen alles meten.

Al die informatie zorgt voor zetabytes (!) aan data. Dat moet allemaal worden opgeslagen, dus de vraag naar hosting schiet omhoog. De Nederlandse colocatie-sector vaar t er wel bij.

Komende jaren krijgen we er weer heel wat vierkante meters bij.

Deze uitgave is tot stand gekomen in nauwe samenwerking met het ICT-channel. Zo vroegen we experts binnen het kanaal mee te doen aan een kleinschalig onderzoek waarvan we de cijfers in deze uitgave publiceren.

We vroegen ook om praktijkcases en kregen er vele toegestuurd. Dat levert inspirerend leesvoer op. Nieuwe cases zullen we onze site plaatsen waar we een speciale sectie voor IoT inrichten.

Verder starten we met een tweewekelijkse IoT-nieuwsbrief voor het ICT-channel. IoT-expert Marco Heida zal komend jaar een column over IoT voor zijn rekening nemen. Bovendien start hij - samen met de redactie - een groter onderzoek naar IoT. Natuurlijk kunnen we dat niet zonder uw input.

Vandaar deze oproep: blijf ons ook de komende periode voeden met cases, nieuwsberichten en andere informatie over IoT in het ICT-kanaal!

Eric Luteijn Uitgever & bladmanager eric@channelconnect.nl

REDACTIE & MEDEWERKERS

Dirkjan van Ittersum (redactiechef) René Frederick (eindredactie) Floris Hulshoff Pol (eindredactie) Eric Luteijn Pim Hilferink Rashid Niamat Michiel van Blommestein Bram Dons Marco Heida WEBREDACTIE

Dirkjan van Ittersum CONTACT REDACTIE: redactie@channelconnect.nl VORMGEVING & DTP: Ruben Klip PROJECTMANAGER: Laurens Koetsier ADVERTENTIES EN EXPLOITATIE SELLAIR BV

Eric Luteijn Jan Erber Laurens Koetsier Brian de Groot

eric@channelconnect.nl jan@channelconnect.nl laurens@channelconnect.nl brian@channelconnect.nl

DRUK: Vellendrukkerij BDU, Barneveld PRIJS: kosteloos voor abonnees ChannelConnect

Losse verkoopprijs: € 49,50

OPLAGE: 10.000 exemplaren HET INTERNET OF THINGS DOSSIER 2017 IS EEN UITGAVE VAN

Het Internet of Things Dossier 2017 mag niet worden gereproduceerd, geheel noch gedeeltelijk, zonder Eric Luteijn schriftelijke toestemming van de uitgever. Het ceo Internet of Things Dossier 2017 is niet aansprakelijk voor onjuistheden in deze uitgave. Het Internet of Things Dossier 2017 is niet verantwoordelijk voor handelingen van derden, welke mogelijkerwijs voortArendstraat 41, uitgave.

1223 RE Hilversum, The Netherland vloeien uit het lezen van deze Het Internet Postbus 145, 1400 AC het Bussum, Thevoor Netherlands of Things Dossier 2017 behoudt zich recht Tel. +31 (0)35 642 30 00 | Direct +31 (035) 763 06 70 | Mobiel +31 om ingezonden materiaal zonder kennisgeving eric.luteijn@sellair.nl | www.sellair.nl | twitter: elut vooraf geheel of gedeeltelijk te publiceren.

Lezersservice Voor onze wekelijkse email nieuwsbrief kunt u zich (gratis) aanmelden via de website www.channelconnect.nl Hier kunt u ook terecht kunt voor nieuws, achtergronden, marktcijfers, opinie en video-interviews. Voor wijzigingen van adresgegevens en/of overige vragen kunt u contact opnemen met onze abonnementenadministratie via redactie@channelconnect.nl of 035 642 3000.

ChannelConnect ISSN 2589-3629 3

ASUS VivoBook Pro Incredible Power

Intel® Core™ i5 7300HQ | 8GB RAM | 256GB SSD | NVIDIA GeForce MX150 | Windows 10 Verkrijgbaar vanaf € 999,-

Ontdek hem nu op www.asuszakelijk.nl/n580

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Inhoudsopgave

Inhoud Voorwoord en colofon 3 Inhoudsopgave 5 Analyse | IoT Summit stelt opkomst IoT centraal 6 Analyse | Trends in het IoT-landschap 10 Column | Dirkjan Ittersum 15 Next Gen Networks 16 Intronics 19 Extreme Networks - Brocade 20 Sigfox 22 Analyse | Wildgroei aan IoT-standaarden 24 Analyse | Overzicht belangrijkste IoT-platformen 27 Rittal 28 Tech Data 30 Arrow ECS 32 Analyse | IoT security, standaarden en protocollen 34 Alcatel-Lucent Enterprise 39 Analyse | IoT, big data, AI en blockchain 40 KORE 44 Analyse | 10 ‘lessons learned’ voor IoT-projecten 47 Analyse | Resultaten ChannelConnect Expertonderzoek 50 Analyse | Heeft IoT wet- en regelgeving nodig?

54 Fujitsu 56 Analyse | Overzicht van branches en marktcijfers IoT 58 KPN 62 Analyse | IoT cases 64 Ruckus 73 AXIS Communications 75 Schneider Electric 76 NETGEAR 79 OKI Systems 80 Agenda | IoT-evenementen 82

5

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Analyse | Dirk Jan van Ittersum

IoT Summit stelt de opkomst van het Internet of Things (IoT) centraal

‘ Meedoen, voordat iemand anders het doet’

Bedrijven beschikken sinds het Internet of Things over meer data dan ooit. Dat biedt kansen, maar er zijn ook risico’s. Tijdens de eerste IoT Summit van ChannelConnect wisselden vooraanstaande ICT-bedrijven hierover van gedachten. Zij komen tot de conclusie dat Nederland momenteel voorop loopt op het gebied van IoT-gebied.

Het Landgoed Oudegein is inmiddels de thuishaven voor de Summits van ChannelConnect waar directieleden praten over actuele ICT-onderwerpen. Op 20 juni was het Internet of Things (IoT) aan de beurt. Tijdens de IoT Summit zorgde het stralende weer voor een prima sfeer om actuele trends te bespreken.

Zeven aanwezigen (zie kader) spraken onder meer over de rol van resellers, distributeurs en vendors. Ook de impact van de nieuwe technologie op huidige businessmodellen bleef niet onbesproken.

we mensen die eigen spullen meebrengen waarvan IT-afdelingen zich afvragen hoe ze daarmee om moeten gaan”, aldus director sales and marketing Mark Louis Heijman van Arrow ECS Nederland.

Consultancy

Iedereen was het erover eens dat bedrijven mee moeten met de opkomst van IoT. Wie de trend links laat liggen, loopt het risico de boot te missen. “Als grote bedrijven het niet doen, doet iemand anders het wel,” zegt Dennis van Middelkoop, regional sales director Benelux en Frankrijk van Tele2 IoT. “We merken bij veel klanten de houding van ‘we moeten er iets mee’, maar ze weten niet precies wat”, vervolgde hij.

De discussie werd na de voorstelronde afgetrapt met de vraag hoe de aanwezigen de huidige IoT-markt zouden omschrijven. Woorden als ‘versnipperd’, ‘zoekende’, ‘disruptive’, ‘insights’ en ‘change’ vielen. Dat het onderwerp IoT leeft, was meteen duidelijk. Door de nieuwe technologie worden businessmodellen razendsnel op hun kop gezet. De aanwezigen vergeleken de ontwikkeling met opkomst van Bring Your Own Device (BYOD). “Die trend werd gedreven door gebruikers. Ook nu zien

6

‘ Nederland wordt veel gebruikt als proeftuin’

Kenmerkend voor IoT is dat het voor andere businessmodellen zorgt.

“In plaats van verkoper van producten, word je dienstverlener”, vat channel manager June Bronwasser van Informatica Software Nederland de omslag samen. Dat is voor veel bedrijven wennen. “Bedrijven zoeken een partner om te helpen bij de zoektocht naar wat er mogelijk is met IoT. Daarom wordt consultancy een steeds belangrijker onderdeel van ons werk”, aldus Van Middelkoop.

Drachtige koe Gevraagd naar actuele IoT-cases, komt het gesprek al snel op landbouw en veeteelt. “Vroeger moest een veeboer de hele nacht bij een drachtige koe blijven om te helpen bij een bevalling. Dat is niet meer nodig door via een thermometer de koe in de gaten te houden.

Dertig minuten voor de bevalling gaat de temperatuur van een koe omhoog.

De boer krijgt automatisch een waarschuwing en kan op tijd aanwezig zijn”, geeft country sales director Benelux Gert Jonk van Alcatel-Lucent als voorbeeld. Boeren lijken early adopters, getuige een ander voorbeeld van Heijman.

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

De deelnemers aan het IoT Summit 2017

“Wij bouwen systemen waarmee het vee volledig in de gaten gehouden kan worden. De boer krijgt de beschikking over drie schermen. Op het ene scherm ziet hij waar zijn vee loopt, op het volgende wat de conditie is en op het laatste wat de voedingswaarde is.”

met andere fabrikanten, maar kwamen met een ‘pay-as-you-go’-model. Je rekent af per lasmeter. Sensoren in lasmachines leveren enorm veel data op waardoor ze met predictive maintenance de apparaten zo lang mogelijk in bedrijf kunnen houden.”

Gratis tractor

‘ Resellers gaan zich richten op bepaalde verticals’ Ook van de nieuwe businessmodellen dankzij IoT zijn er talrijke voorbeelden. “Een van de eerste IoT-klanten van Tele2 was ESAB, een Zweedse fabrikant van lasapparaten”, zegt de regional sales director Benelux en Frankrijk.

“Zij wilden niet concurreren op prijs

Ook de andere deelnemers hadden veel praktijkvoorbeelden. “Komatsu maakt graafmachines en is gestart met predictive maintenance”, zegt Jonk van Alcatel-Lucent. “Ze bieden nu graafmachines aan waarvoor je per ton afrekent.” Of wat te denken van machinefabrikant John Deere? Het bedrijf verkocht altijd tractoren, maar is overgestapt op verkoop van data. Informatiesystemen vertellen wanneer gewassen water moeten krijgen en wanneer er geoogst kan worden. “De tractoren geven ze bij wijze van spreken gratis weg bij de dienst.” “In de luchtvaartindustrie kopen vliegmaatschappijen geen motoren meer. Ze betalen per uur

dat een geleverde motor draait”, vult June Bronwasser van Informatica Software Nederland aan.

Alcatel-Lucent werkt bij sommige projecten al op vergelijkbare wijze. “Aan hotels leveren we een communicatieplatform. Er wordt gefactureerd op basis van de bezettingsgraad. Als een kamer niet is verhuurd, betalen ze niks.

Gelukkig weten we uit ervaring dat normaal gesproken zo’n 80 procent van de kamers is verhuurd”, aldus de country sales director Benelux.

Kans of bedreiging?

Het is duidelijk dat IoT businessmodellen op de schop gooit. Hoe ziet het ICT-kanaal die ontwikkeling; is het een kans of bedreiging? “Ik zie het vooral als een kans, maar toch vormt het voor een aantal business partners wel een bedreiging als ze niet snel genoeg inspelen op de transformatie”, zegt Director Government Netherlands Jean Jacques Kroesbergen van Dell Nederland.

7

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Analyse | Dirk Jan van Ittersum

Foto: KPN

“Zij zijn gewend om grote projecten te realiseren. Stel, je doet een project van drie ton waarop je 20 procent marge hebt om alle salarissen te betalen. Als je overstapt op een nieuw businessmodel waarbij er per maand wordt afgerekend kun je misschien 10.000 euro per maand in rekening brengen voor een vergelijkbare dienst. Dat is niet genoeg om de business draaiende te houden.

Daar zit een bedreiging in voor de continuïteit van partners.”

‘ Verkopers worden dienstverleners’ Daar komt nog een extra risico bij.

“Er komt meer volatiliteit,” zegt Jonk van Alcatel-Lucent. “Bedrijven sluiten abonnement af en kunnen daar ook snel weer vanaf.” Kroesbergen voegt daar aan toe: “Je hebt continu te maken met klanttevredenheid.”

8

Ecosysteem Opvallend is dat Heijman van Arrow ECS verwacht met IoT een nieuw verkoopkanaal aan te kunnen boren. “Dit soort ontwikkelingen beginnen bij de uitvinder van een systeem. Wij hebben het geluk dat zo iemand al snel bij ons komt. Bijvoorbeeld omdat hij een bepaalde printplaat nodig heeft. Hij wil graag advies hoe je zo’n product het best kan maken. Als zo iemand na enige tijd iets heeft ontwikkeld komt hij bij ons terug voor de verkoop. Daarna komen er vragen van klanten over hoe het te installeren. Wij zitten in een gunstige positie.”

Hoe moeten businesspartners inspelen op de opkomst van IoT? “Er is duidelijk sprake van een verandering in het ecosysteem gaande”, stel sales directeur Bas Scheepens van Tech Data Nederland. “Er zijn een paar mogelijkheden.

Je wordt de grootste, je bent een specialist of je weet alles van een specifiek marktsegment. Voor de meeste busi-

nesspartners zal die laatste optie de meest waarschijnlijke zijn.” Bronwasser deelt zijn verwachting: “Resellers gaan zich richten op bepaalde verticals.

En meer dan dat nog zelfs, er is sprake van vectorisatie, waarbij bedrijven een heel specifiek businessprobleem in een vertical kunnen adresseren. Zo kun je veel toegevoegde waarde bieden.”

Nederland loopt voorop Deelnemers aan de discussie gingen met een positieve boodschap naar huis.

Ze waren het erover eens dat Nederland het relatief goed doet op het vlak van IoT. “Ik denk niet dat er veel landen zijn die al massaal connected thermostaten hebben en elektriciteitsmeters die op afstand uitgelezen kunnen worden. Ook het wegennet zit vol met sensoren, al wordt daar niet zo heel veel ruchtbaarheid aan gegeven”, geeft Business Development Executive for IoT Vincent Roselaar van Fujitsu Technology Solutions aan.

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Nederland doet het dus goed, maar er zijn landen die nog verder voorop lopen.

Ze zijn vooral in Azië te vinden. “Japan, maar ook China”, noemt Bronwasser als voorbeelden. “Daar investeren steden veel geld in IoT. De problemen zijn er groter. Denk aan verkeer en vervuiling.” Bovendien speelt in ons land de wet van de remmende voorsprong een rol. “Wij stoppen sensoren in de weg als het aan vervanging toe is. Als je een beetje pech hebt, duurt dat nog tien jaar”, aldus Roselaar. “In Japan wordt IoT vooral in infrastructuur, treinen en bussen toegepast. Waar Nederland een vaste dienstregeling kent, gaat in Japan de bus rijden als het druk wordt. Dat weten ze door de verkeersstromen in de gaten te houden, niet alleen auto’s, maar ook fietsers en voetgangers.”

Early adopters Al moeten we sommige Aziatische landen voor laten gaan, Nederland en

België lopen wel duidelijk voorop in Europa. “We zijn gek op nieuwe dingen,” concludeerden de deelnemers aan als verklaring. “Daarom gebruiken veel internationale bedrijven Nederland als proeftuin. Er zijn hier veel early adopters.

We zijn bereid om 2.000 euro aan een nieuwe televisie uit te geven, dat heb je in Europa verder niet veel. Bovendien is onze infrastructuur goed, het land is vrij klein waardoor de schaalgrootte goed is voor een pilot.”

Aan tafel aanwezig waren: (in alfabetische volgorde van bedrijfsnaam) Gert Jonk

| country sales director Benelux van Alcatel-Lucent Mark Louis Heijman | directeur Sales and Marketing van Arrow ECS Jean Jacques Kroesbergen | directeur Government Netherlands van Dell EMC Vincent Roselaar | Business Development Executive for IoT van Fujitsu Technology Solutions June Bronwasser | channel manager van Informatica Software Bas Scheepens | sales directeur van Tech Data Nederland Dennis van Middelkoop | regional sales director Benelux en Frankrijk van Tele2 IoT

9

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Analyse | Dirkjan van Ittersum

In gesprek met The IoT Company, Huawei en Gemalto over businesscase van IoT

‘ Bedrijven zien in dat IoT iets moet opleveren’ De tijd dat IoT een belofte was, ligt achter ons. Hoewel bedrijven zich bewust zijn van de mogelijkheden, zoeken ze nog wel naar goede businessmodellen.

Uit gesprekken met experts wordt één ding duidelijk: er zijn volop kansen dankzij de technologie.

Het aan elkaar koppelen van devices is niet nieuw. We kennen al jaren het fenomeen tracking en tracing, bijvoorbeeld als DHL weer eens een pakje komt langsbrengen. “Dat werd tot voor kort geen IoT genoemd, maar is het natuurlijk wel”, zegt CEO Junior Kooyman van The IoT Company. Zijn bedrijf heeft de wind in de zeilen. Aan de term IoT lijkt afgelopen periode nauwelijks te ontkomen. Ieder bedrijf wil er iets mee doen.

Niet voor niets staat fenomeen bijna

aan de top in de Gartner Hype Cycle (zie pagina 40 in deze uitgave).

Doorbraak De term Internet of Things is voor het eerst gebruikt in 1999 door MIT-entrepreneur Kevin Ashton. Hij dacht daarbij vooral aan het gebruik van RFID, een techniek die slechts werkt op hele korte afstanden. De huidige doorbraak van IoT hangt juist samen met de introductie van zendtechnieken op langere af-

standen zoals LoRa, Sigfox of NB-IoT. Apparaatjes die volgens deze standaarden werken, verbruiken weinig stroom en hebben een groot bereik. Bovendien is de techniek betaalbaar. Dat maakt ze veel beter geschikt dan IoT-oplossingen via 3G of 4G. “Om een voorbeeld te geven, wij werken voor een trailerverhuurbedrijf”, zegt Kooyman. “Zij betaalden vroeger 120 euro per jaar om een trailer te tracken via 3G. Door over te stappen op LoRa of Sigfox kost het nog

‘ Inzet IoT heeft soms tot verrassende resultaten’ maar 30 euro per jaar. Als je tienduizend trailers hebt, gaat dat hard. LoRa en Sigfox zijn behoorlijk disruptive.”

LoRa en Sigfox zijn vooral geschikt voor toepassingen waarin er relatief weinig dataverkeer heen en weer gaat. Denk aan een sensor in een vuilnisbak die enkele keren per dag doorgeeft of hij vol is. Voor veeleisende toepassingen zijn de technieken minder geschikt. In zulke gevallen zijn NB-IoT of LTE-M passender.”

IoT via 5G Junior Kooyman

10

In de toekomst zal IoT gebruik maken van 5G. Het Chinese Huawei is nauw betrokken bij het ontwikkelen van de

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

‘ Huidige markt is niet te vergelijken met de begintijd’

nieuwe standaard voor snelle mobiele data. Er zijn al verschillende tests gedaan. “De introductie van 5G zal een enorme boost geven aan IoT”, verwacht Channel Director Netherlands Enterprise Wing Leung. “Het zal dan pas echt van grond komen.”

5G is niet alleen interessant vanwege de snelheid, maar ook de lage latency speelt een rol. “Bij 5G is de vertraging minder dan 10 milliseconde. Die reactiesnelheid is soms essentieel. Denk aan IoT in toepassingen in de automotive industrie”, vertelt Leung. “Ook kan met 5G gegarandeerd worden dat 99,9 procent van de data aankomt. Bovendien zijn er mogelijkheden voor een gegarandeerde Quality of Service.”

Bij IoT worden meerdere apparaten aan elkaar gekoppeld. Het doel daarvan is waardevolle data te verzamelen. In het expertonderzoek van ChannelConnect (zie pagina 50 in dit dossier) vroegen we aan enkele deskundigen wat bedrijven verwachten van IoT. Op nummer 1 staat het besparen op operationele kosten.

Ook het efficiënter maken van de bedrijfsvoering en het ontwikkelen van nieuwe businessmodellen scoren hoog.

Rap tempo Die verwachtingen maken duidelijk dat er veel winst valt te behalen dankzij IoT. Het is dan ook niet verrassend dat veel bedrijven interesse tonen. The IoT Company heeft de markt in korte tijd zien opbloeien. “We zijn anderhalf jaar geleden gestart”, vertelt Kooyman. “De huidige markt is niet te vergelijken met de begintijd. Er waren al wel hele mooie

Dirk Geeraerts

verhalen, maar in de praktijk werd er nog niet zoveel gedaan. Zo was er een groot gebrek aan sensoren. Wij zijn die daarom zelf gaan maken.”

Door in dat gat te springen is The IoT Company een succesvol bedrijf geworden. Het bedrijf maakt sensoren voor talloze IoT-toepassingen. “We maken alles op maat. Denk aan apparatuur voor tracking en tracing, temperatuur, luchtvochtigheid en ga zo maar door.”

Ook Huawei heeft de markt in rap tempo zien ontwikkelen. “Van alle enterprise-organisaties is nu 75 procent op een of andere manier bezig met IoT”, vertelt Leung. “Het onderwerp speelt in alle sectoren. Wij richten ons veel op manufacturing en automotive. Zo hebben we een groot R&D-center gebouwd naast grote autobouwers als VW in München.”

Sectoren Regional sales director Dirk Geeraerts van IT-beveiliger Gemalto noemt automotive ook als een veelbelovende IoTsector. “Als het gaat om connected cars is er een ware revolutie aan de gang.

Kijk naar de nieuwste elektrische au-

to’s. Gekoppeld daaraan zijn smart cities en mobiliteit belangrijk. Er wordt hard gewerkt aan systemen die bijhouden waar een vrije parkeerplek is. Mobiliteit is een vraagstuk dat in veel landen speelt. We staan allemaal uren vast in lange files. Smart city is zeker een van de sectoren die het voortouw zal nemen met IoT.” Een andere voorloper bij IoT is de agrarische sector. “Daar zijn al veel praktijkvoorbeelden te vinden”, zegt Kooyman.

Zijn bedrijf werkt mee aan de FieldMate.

Dat is een weerstation voor boeren.

Het apparaat heeft sensoren om vocht en licht op het land te meten. “Dat helpt bij het bepalen of gewassen wel goed kunnen groeien, maar ook bij het voorkomen van ziektes.” Transport en logistiek wordt ook veel genoemd als sector waar IoT een belangrijke rol kan spelen.

“Het gaat dan al snel over grote aantallen. Zo leveren we sensoren om te meten hoeveel mensen gebruik maken van loopbanden op Schiphol.”

Kooyman signaleert verder dat steeds meer gebouwenbeheerders de voor11

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Analyse | Dirkjan van Ittersum

delen van IoT ontdekken. Soms met verrassende resultaten. “We hadden een school als klant die overwoog een nieuw gebouw neer te zetten. Er werd geklaagd over een tekort aan lokalen. Toen we aanwezigheidssensoren plaatsten, bleek waarom: veel lokalen werden wel gereserveerd maar niet gebruikt. Door efficiënter met de beschikbare ruimte om te gaan, werd nieuwbouw voorkomen. Een forse besparing, want een school bouwen is schrikbarend duur.”

IoT-platformen Kenmerkend voor IoT is dat een oplossing bijna nooit wordt geleverd door een enkele partij. Omdat er sprake is van een keten zijn er eigenlijk altijd meerdere leveranciers. Allereerst heb je een device (het ‘ding’), vervolgens het netwerk (zoals LoRa) en tot slot een IoTplatform. Leung van Huawei: “De keten van A tot Z is lang en daardoor werk je met verschillende aanbieders. Soms levert dat verrassende samenwerkingsverbanden op. De ene keer ben je partner en de volgende keer concurrent van elkaar.”

12

Het IoT-platform is verantwoordelijk voor het verzamelen en analyseren van de data. Steeds vaker draaien de platforms in de cloud. Er bestaan er inmiddels tientallen, zo niet honderden.

Elders in deze uitgave (op pagina 27) geven we een overzicht van de populairste. Omdat zo’n platform een cen-

‘ Security by design is bij IoT vaak niet aanwezig’ trale rol speelt zijn er veel bedrijven die er een ontwikkelingen. Er dreigt dus een wildgroei, al ziet Leung dat als een tijdelijk fenomeen. “Elke nieuwe markt kent in het begin een groei. Dat zal na verloop van tijd consolideren.”

In gesprekken met experts worden bepaalde IoT-platformen opvallend vaak genoemd. “IBM Watson heeft een belangrijke positie op de markt. Maar

ook Microsoft is er met Azure mee bezig. Google en Amazon hebben ook eigen IoT-platformen”, vertelt Kooyman.

Hij liet het idee om zelf een platform te ontwikkelen schieten vanwege de enorme concurrentie. Huawei heeft wel een eigen platform. “Ons OceanConnect Platform is vooral in Azië populair. We willen ons nu ook richten op Europa”, zegt Leung. “Naast analyse is het platform sterk in manageability en security.”

Kinderziektes Bedrijven die het gebruik van IoT overwegen, gaan niet altijd even doordacht te werk bij het onderzoeken van de haalbaarheid. Het komt geregeld voor dat ze een vrij essentiële vraag over het hoofd zien, namelijk: levert het wat op? Kooyman: “Vooral in de begintijd dachten bedrijven niet goed na over de businesscase. Ze begonnen enthousiast aan een project om te kijken of het zou werken. De fase van Proofs of Concept zijn we zo langzamerhand voorbij.

Gelukkig realiseren steeds meer bedrijven zich dat het echt wat moet opleveren. Verbeter je er bijvoorbeeld de dienstverlening mee?”

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

‘ Secure Elements kunnen connected devices veilig authenticeren’

Tegen welke praktische problemen lopen bedrijven aan als ze IoT willen gebruiken? “De dekking blijkt nog wel eens een probleem”, zegt Kooyman.

“Het is begrijpelijk dat bedrijven daar niet meteen aan denken. We hebben allemaal een mobiele telefoon en die werkt overal. Als je dan hoort dat LoRa landelijke dekking heeft, verwacht je hetzelfde. Maar helaas is er nog niet overal goede indoordekking.”

In de praktijk blijkt ook de beloofde batterijtijd van IoT-devices ook nog wel eens tegen te vallen. Verder zijn de metingen van sensoren niet altijd even nauwkeurig. Of het duiden van een meting blijkt gewoon lastig. “Zo deden we een keer een proef om te meten of een bureau bezet was”, herinnert Kooyman zich. “Een sensor hield in de gaten of er iemand zat. Handig voor gebouwen met flexwerkers. Maar wanneer is een bureau niet meer bezet? Je wilt niet dat iemand na tien minuten koffiepauze een ander aantreft aan zijn bureau.”

Beveiliging Lastig punt bij IoT is de beveiliging. Dat hangt samen met het feit dat er altijd meerdere partijen betrokken zijn bij een IoT-oplossing. De keten is zo sterk als de zwakste schakel. Er hoeft maar een leverancier te zijn die de beveiliging niet op orde heeft en hackers kunnen bij de data. “Je integreert zoveel technieken dat security een aandachtspunt blijft”, verklaart Leung.

Volgens Geeraerts komen veel projecten niet van de grond omdat de beveiliging niet goed is geregeld. “Security

Wing Leung

by design is vaak niet aanwezig.” Hij wijt dat aan de vele startups die met IoT bezig zijn. “Zij hebben beveiliging vaak niet als prioriteit. Als je diensten wilt uitrollen waar security ontbreekt, wordt het lastig om vertrouwen te creëren.”

Gemalto deed onderzoek naar het vertrouwen in IoT en kwam tot de ontdekking dat zowel consumenten als professionals maar weinig fiducie hebben in de veiligheid ervan. “IoT-fabrikanten besteden slechts 11 procent van hun budget aan beveiliging. Terwijl negen van de tien bedrijven zeggen dat een goede beveiliging de verkoop stimuleert”, legt Geeraerts uit. “Door IoT-devices niet goed te beveiligen zet je de deur open: het zijn toegangspoorten tot een veel breder netwerk.”

End-to-end Leung verwacht dat de beveiliging de komende tijd zal verbeteren, maar hij denkt niet aan end-to-endoplossingen.

“Een oplossing voor IoT-beveiliging geldt altijd voor een deel van de keten”, zegt hij. “Zelfs als je een cloud-oplossing gebruikt. Weliswaar is het deel in de cloud volledig beveiligd door een partij, maar het verkeer vanaf naar het device valt daar buiten.”

Gemalto ziet heil in het toevoegen van Secure Elements, kleine chips die vol-

ledig zijn ontwikkeld voor het beveiligen van data. “Daardoor kan een connected device veilig authenticeren met een netwerk, dat uiteraard ook optimaal beveiligd moet worden.”

Verwacht wordt dat er in 2020 meer dan 20 miljard IoT-devices zijn. Er is dus werk aan de winkel voor een beveiligingsbedrijf als Gemalto. Is het wel mogelijk om zoveel devices te beveiligen?

“Het blijft een kat- en muisspel”, reageert Geeraerts. “Maar door de concurrentie een stap voor te blijven, kun je voorkomen dat je slachtoffer wordt.

Dataverificatie is bovendien van belang om te voldoen aan de aanstaande GDPR-wetgeving.”

Uit het onderzoek van Gemalto blijkt dat 80 procent van de organisaties vindt dat overheden zich moeten bemoeien met IoT-beveiliging. “Zolang er beveiligingsstandaarden ontbreken, blijft IoT een walhalla voor hackers”, voorspelt Geeraerts. Ook Leung van Huawei pleit voor mondiale standaarden. Dit pleidooi vindt een welwillend oor bij het nieuwe kabinet dat IoT expliciet noemt in de kabinetsplannen. Rutte III wil bovendien dat er een veiligheidskeurmerk komt voor IoT-devices, hoewel een concrete uitwerking van die plannen nog ontbreekt. “Desondanks een prima eerste stap”, besluit Geeraerts.

13

ORIGINAL THINKING FOR YOUR DIGITAL FUTURE digigurus.net 010 - 340 01 44 WE ARE A STRATEGIC DESIGN AGENCY INVENTING DIGITAL FUTURES FOR OUR CLIENTS

Our services are built around three major challenges our clients face when taking on digital transformation.

STRATEGISE

INNOVATE

TRANSFORM

Masterclass Internet of Things

Wat is IoT? Welke netwerken gebruik je waarvoor? Welke sensoren zijn er allemaal?

Waar houd je rekening mee met de selectie van een platform? Big Data, Security, wat zijn de risico’s? Hoe pak je een IoT project aan?

Volg de masterclass en wordt volwaardig gesprekspartner bij jouw klanten, zodat jij meer IoT Services verkoopt.

Leer het allemaal in één dag!

“Een gedegen Masterclass op basis van actuele praktijkervaring!”

“Hier heb ik wat aan. Ben er gelijk mee aan de slag gegaan in onze organisatie”

070 - 323 63 26 internetofthingsnederland.nl

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Column | Dirkjan van Ittersum

Dirkjan van Ittersum is redactiechef van het Security Dossier 2017.

IoT-paradox Wie op beurzen en congressen komt, kan er niet omheen. De afkorting IoT is overal te zien. Dat de letters staan voor Internet of Things weet inmiddels iedereen. Voor je het weet rollen er tijdens gesprekken allerlei praktijkvoorbeelden over tafel.

Direct gevolgd door praktische punten waar IoT-projecten nog tegenaan lopen.

De wildgroei aan IoT-platforms bijvoorbeeld of het gebrek aan standaarden.

Want al die ‘dingen’ moeten wel goed met elkaar kunnen communiceren.

Deze ontwikkelingen zijn reden voor ChannelConnect om te starten met een nieuwe, jaarlijkse uitgave waarin we de IoT-markt verkennen.

Bij onze voorbereidingen kwamen we er snel achter dat IoT in bijna iedere sector een rol speelt. Of het gaan om het volgen van pakketten, of sensoren op boerderij, IoT is in alle sectoren nuttig. We staan slechts aan het begin, want we hoorden ook dat veel bedrijven nog zoeken naar de beste businesscase. Ze moeten er tenslotte wel wat aan overhouden.

We volgen die zoektocht met belangstelling. Uiteraard plaatsen we daarbij af en toe een kritische noot. Want, zoals auteur Bram Dons elders in dit dossier aantoont, er zijn ook zorgen. Denk aan de beveiliging van de vele nieuwe datastromen. Bij ieder IoT-project zijn meerdere partijen betrokken. Er hoeft er maar éen zijn beveiliging niet op orde te hebben en de poppen zijn aan het dansen.

Ook privacy is een heikel punt. Waar blijft al die data en wat wordt ermee gedaan?

Onderzoek door Gemalto toonde aan dat zowel consumenten als bedrijven de beveiliging van IoT op grote schaal wantrouwen. Toch hoor ik zelden dat een IoT-project om die reden is afgeblazen.

Een rare paradox; de techniek wordt massaal gewantrouwd, maar de groeicijfers zijn duizelingwekkend. Blijkbaar weegt het gemak van IoT op tegen de potentiële risico’s.

Vermoedelijk verandert dat alleen bij grote incidenten. Die moeten dus worden voorkomen. Het is dan ook essentieel

om beveiliging en databescherming goed te regelen. Gelukkig wordt daar aan gewerkt. Bedrijven werken aan oplossingen en ook de overheid houdt IoT in de gaten. Zowel Nederland als Europa zijn bezig met regels waar IoT-oplossingen aan moeten voldoen.

Verder zijn er, nog voorzichtige, initiatieven voor meer standaarden zodat apparaten beter met elkaar kunnen samenwerken.

Dat soort ontwikkelingen gaan de groei van IoT de komende tijd verder aanjagen.

Er blijft genoeg om over te schrijven, ook nadat dit Dossier op uw deurmat is gevallen. Daarom komt er een speciale IoT-sectie op de ChannelConnectwebsite. Daar publiceren we nog meer praktijkcases, lijsten van leveranciers en actuele ontwikkelingen. En volgend jaar? Dan reken ik op een nog dikkere editie van dit dossier met nog veel meer mooie praktijkcases.

Reageren? dirkjan@channelconnect.nl

15

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Connectivity | Hans Steeman

Jacco Kouwenberg, commercieel directeur van Next Gen Networks

‘ Alle data van klanten zit in veilig domein’

Next Gen Networks uit Alkmaar is een wholesale-aanbieder van data en telecomdiensten. Klanten kunnen er zeker van zijn dat hun verkeer op geen enkele wijze met het internet in aanraking komt. Ook data voor IoT niet. “Wij bieden toegang tot een landelijk dekkend privaat netwerk”, zegt Jacco Kouwenberg.

De bedrijven Next Gen Networks (Alkmaar) en BLU Networks (Meppel) bieden samen een unieke oplossing in de markt. Alle dataen telecomdiensten beschikbaar bij één organisatie, waarbij Next Gen Networks de expertise levert voor de datadiensten en BLU Networks gespecialiseerd is in de telecomdiensten.

Alle infrastructuur “Next Gen Networks is één van de weinige écht (infrastructuur) onafhankelijke service providers in de markt”, gaat Jacco Kouwenberg verder. Deze positie biedt het voordeel dat bijvoorbeeld Netwerkverbindingen redundant worden uitgevoerd waardoor eindgebruikers worden aangesloten via twee verschillende type en/of infrastructuurleveranciers zoals combinaties van FTTH, xDSL, SDSL, VDSL, coax en (4G) mobiel. Deze last mile wordt afgenomen via bekende infrastructuuraanbieders, zoals KPN, Eurofiber, Tele2, Ziggo en lokale glasvezelinitiatieven. “Via beide verbindingen hebben klanten één en hetzelfde IPadres. Bij falen van een van de verbindingen neemt de ander het automatisch over met behoud van hetzelfde WAN IP-adres en zorgt voor 100 pro16

cent redundantie op de dataverbinding.

Een kwaliteitsborging die zeer bijzonder maar hoogstnoodzakelijk is voor kritische toepassingen en een perfecte uptime en gegarandeerde bandbreedte borgt”, aldus Kouwenberg.

“Klanten hebben dus toegang tot hun eigen door Next Gen Networks gehoste infrastructuur met private IP-adressen en zijn nagenoeg gevrijwaard van downtime. Dankzij dit concept zijn ze

‘ Ons eigen NOC en SOC bewaakt continu alle endpoints’ helemaal van het internet ontkoppeld.

Pottenkijkers worden zo op veilige afstand gehouden en DDoS-aanvallen zijn niet mogelijk. Wanneer ook het Internet of Things moet worden ondersteund, is dit ook de beste oplossing.

Alle sensors of apparaten communi-

ceren met het klantennetwerk en zijn niet te benaderen vanaf het internet”, zegt Kouwenberg.

IoT vormt uitdaging IoT heeft de toekomst. Wanneer we de groeicijfers moeten geloven, zijn apparaten over een paar jaar allemaal van een netwerkaansluiting voorzien. Vaak is dat draadloos, zoals via mobiele netwerken, soms is dat bekabeld via Ethernet. Mobiele netwerken zijn uit zichzelf zeer veilig. De SIM-kaart, of daarvan afgeleid de eSIM, zorgt samen met de encryptie voor betrouwbare verbindingen tussen de devices en de service providers. Open netwerken, zoals het internet, brengen echter risico’s met zich mee. Firewalls leveren daarom vanwege de aard van IoT-sensoren en een andere architectuur onvoldoende beveiliging.

“Hackers kunnen via internet in principe direct toegang krijgen tot aangesloten camera’s en meters. Klanten willen daarom netwerken die van de publieke infrastructuur gescheiden zijn. Als transporteur kunnen we via onze partners, bekabeld en draadloos, toegang bieden tot een landelijk dekkend privaat netwerk”, gaat de directeur van Next Gen Networks verder. “Alle data van

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

NOC van Next Gen Networks in Alkmaar

onze klanten bevindt zich dus in een veilig domein. Via ons eigen Netwerk Operating Centrum (NOC) en Security Operating Center (SOC) bewaken we alle eindpunten en zien direct als er ergens een storing is of vreemd verkeer wordt waargenomen. Dus als er ergens een parkeermeters uitvallen, signaleren wij dat direct.”

die commissie krijgen. In dit model heeft de partner geen debiteuren- en “SLA” -risico, maar werkt Next Gen Networks wel 100 procent samen met

dienstverlening en kan worden uitgebreid naar wens met allerlei servicecomponenten zoals bijvoorbeeld bewaking en monitoring. De resellers

‘ Open netwerken hebben risico’s voor IoT-toepassingen’

Resellers en partners “Wij leveren onze diensten via resellers en partners aan de B2B-markt”, legt Kouwenberg uit. “Twee kanalen voor twee verschillende typen klanten.

Resellers nemen de diensten wholesale af en krijgen een eigen look-andfeel voor de telecom- en netwerkomgeving. Op hun beurt leveren ze de diensten met hun eigen look-and-feel aan eindgebruikers. Eindgebruikers zijn en blijven de klanten van de resellers, maar het platform van Next Gen Networks verzorgt de technische www.ngnetworks.nl

de partners. “Het concept is zeer succesvol wat wordt onderstreept door de snelle groei van het partnerkanaal.

Momenteel werken we samen met meer dan honderddertig partners en wekelijks komen er nieuwe partners bij”, aldus Jacco Kouwenberg.

krijgen van Next Gen Networks een rekening voor de geleverde diensten en zij rekenen zelf weer af met hun klanten op basis van het afgesproken contract.”

Partners vormen de schakel tussen Next Gen Networks en eindgebruikers waarbij de diensten van de wholesale-aanbieder onder de vlag van Next Gen Networks worden aangeboden.

Next Gen Networks is de leverancier, de partners zijn de tussenpersonen info@ngnetworks.nl

088 638 0000 17

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Connectiviteit | Rashid Niamat

Marc Swolfs, managing director bij Intronics

‘ IoT stimuleert vraag naar betere connectiviteit’

Voor Intronics is het leveren van connectiviteit dagelijkse business, dus ook voor het Internet of Things. “IoT moet in alle gevallen leiden tot het op een intelligentere manier laten samenwerken door apparaten”, zegt Marc Swolfs.

De connectiviteitsspecialist weet opvallend veel over de hype en werkelijkheid van het Internet of Things. “Het IoT is een verzamelbegrip voor toepassingen en uitbreidingen die via het internet lopen”, zegt managing director Marc Swolfs van Intronics. “Het zal er in alle gevallen toe moeten leiden dat apparaten op een intelligentere manier met elkaar samenwerken.”

Dat Intronics desondanks merkt dat het IoT in de markt begint te leven, komt vooral omdat diens verkoopafdeling gewend is om bij bestellingen goed door te vragen. De leverancier wil op deze manier bereiken dat de juiste bekabeling en connectoren worden besteld voor specifieke situaties en hoort op deze manier steeds vaker dat aan IoT-projecten wordt gewerkt.

‘ Wij hebben een nuchtere kijk op het IoT’

Ervaring

Swolfs noemt daarnaast nog twee belangrijke aspecten van IoT. Ten eerste hoeft het niet per se om de communicatie tussen computers te gaan. Dat smart koelkasten met het internet zijn verbonden, wil niet zeggen dat zij computers zijn. Het tweede belangrijke aspect van IoT vindt Swolfs dat er niet specifiek andere eisen hoeven te gelden. “Wat wij aan een uitgebreid partnerkanaal leveren, draait vooral om connectiviteit. De interfaces die voor IoT worden gebruikt zijn voornamelijk RJ45 of draadloos. Aan de hand van een bestelling van deze producten kunnen we niet zien of partners die inzetten voor reguliere connectiviteit of dat hun klanten daarmee IoT-toepassingen mogelijk maken.” www.intronics.nl

vergroot. Het IoT draait immers om data en eindgebruikers verwachten dat die altijd beschikbaar is. Maar ook dat is, in zijn optiek, geen echte revolutionaire ontwikkeling. De afhankelijkheid van data groeit immers al langer. Dat IoT vooral in de industrie aanslaat, verbaast hem evenmin. “Het is de nieuwe manier om processen te optimaliseren.”

Intronics heeft gewoon een nuchtere kijk op IoT, zo maakt Swolfs duidelijk.

“Onze realistische blik is het gevolg van jarenlange ervaring en een portfolio dat perfect aansluit op de vraag naar IoT.”

Voor industriële IoT-cases komt de ruim 35 jaar ervaring van Intronics goed van pas. Medewerkers die zich op de industriële toepassingen richten, kennen de omstandigheden in dergelijke omgevingen precies. Stof, vocht en temperatuur spelen daarin een rol en stellen bijzondere eisen aan connectoren en bekabeling.

De ervaring van Intronics op dit gebied is altijd toepasbaar op industriële IoT-toepassingen. Zo kan de connectiviteitsspecialist altijd de juiste oplossing uit het uitgebreide assortiment aanbieden. Dat is ook wat Swolfs bedoelt als hij zegt dat er technisch gezien weinig anders is aan IoT. De eisen die in onder meer de industrie gelden voor connectiviteit, zijn ook geldig voor IoT op die plekken. De managing director van Intronics vindt het IoT in dat opzicht geen ‘game changer’.

Betere kwaliteit Swolfs constateert dat IoT de vraag naar betere kwaliteit van connectiviteit sales@intronics.nl

Marc Swolfs

0342 407 040 19

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Connectivity | Michiel van Blommestein

Sander Bakker, salesmanager Netherlands Switching, Routing & Analytics, Extreme Networks

‘ Oude besturingssystemen belemmeren controle IoT-devices’

Met IoT explodeert het aantal netwerkverbindingen. Nadeel is dat cybercriminelen makkelijker stiekem toegang kunnen krijgen tot infrastructuren en er vandoor kunnen gaan met gevoelige data of hele systemen platleggen. “Wij bieden volledige controle over de toegang van de devices op het netwerk”, zegt Sander Bakker.

Voordat Brocade door Extreme Networks werd overgenomen en verder ging als de divisie Switching, Routing & Analytics, werkte het bedrijf al aan volledige netwerkautomatisering met SDN. Dat is onder de vlag van Extreme Networks niet anders. Maar meer dan voorheen ziet salesmanager Netherlands Sander Bakker van de nieuwe afdeling dat deze automatisering cruciaal is voor de beveiliging van netwerken. “Eindgebruikers konden met de workflow composer van Extreme Networks altijd al netwerken automatiseren, cross domain en onafhankelijk van het platform.

En dat geldt ook voor iedere IoT-omgeving. Maar we willen ook de toegang die verschillende apparaten hebben tot het netwerk kunnen controleren.”

Verouderde systemen Dan krijgen eindgebruikers al snel een probleem. Netwerken hebben zelf hun beschermingsmechanismen, zoals encryptie en segmentering. Maar apparaten die met het netwerk communiceren, hebben dat nog lang niet altijd. “Dit soort mogelijkheden zijn nog niet vaak voor IoT-devices beschikbaar, omdat vele devices nog hun eigen embedded besturingssysteem hebben. Die laten het zelden toe dat eindgebruikers daar hun eigen security-maatregelen op kunnen installeren.” Niet zo lang geleden 20

was het aantal apparaten te overzien.

Maar omdat het er nu snel zoveel zijn geworden, is het volgens Bakker wenselijk om het verkeer van deze apparaten geheel geautomatiseerd te beveiligen.

Daarbij komt dat veel devices worden nog steeds op ‘gesloten’ embedded besturingssystemen draaien die zelf weinig mogelijkheden kennen. Sommige werken zelfs alleen op verouderde besturingssystemen als Windows NT of Windows 98 die al lang niet meer worden

‘ IoT is een belangrijke driver voor Extreme Networks’ ondersteund. “Vroeger gold die geslotenheid ook voor de communicatie van die apparaten onderling. Die hadden dan allemaal hun eigen protocollen waardoor eindgebruikers beperkt waren in hun mogelijkheden. Ook in het beveiligen van die devices”, aldus de salesmanager. “Eindgebruikers kregen er geen toegang toe. Het was ‘security by obscurity’ wat in dat soort device-omgevingen

geldig was, omdat eindgebruikers ervan uitgingen dat het gebruik van eigen protocollen voor een verhoogde veiligheid zorgde. Dat is natuurlijk niet zo. Iemand die doelmatig is, komt daar doorheen.”

Mede daarom blijft Sander Bakker van Extreme Networks dan ook het gebruik van open standaarden hameren. Alleen zo kunnen de beste oplossingen op het gebied van security ook daadwerkelijk worden ingezet. “Cruciaal, want bij IoT gaat het ook om apparaten die gevoelige gegevens verzenden, zoals medische scanners en beveiligingscamera’s.

Het gaat dus niet alleen om koelkasten waarbij hackers alleen te weten komen hoeveel melk zijn slachtoffers nog hebben.”

Embedded device De netwerkspecialist heeft daarom een oplossing met de naam ExtremeSurge IoT Solution op de markt gebracht. “Er is een centrale controller die het verkeer isoleert in encrypted zones”, legt Bakker uit. “Deze HyperSec kan afzonderlijk worden beveiligd. Eindgebruikers krijgen daardoor volledige controle over de toegang van de devices op het netwerk.

Dat kunnen er duizenden zijn.” Dit zorgt ook voor een volledig overzicht, zodat abnormale gebeurtenissen snel kunnen worden opgepikt. Dat voorkomt dat de devices een ingang voor virussen of

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Sander Bakker

malware kunnen vormen en andersom.

“Dat wordt gedaan door centraal een IoT-controller in te zetten, gebaseerd op Open Daylight. Die communiceert met open network adapters.”

plosie van apparaten die er overheen communiceren. Waar het ooit om een paar apparaten ging, gaat het in sommige gevallen om 100 keer zo veel devices. “Onze switches beschikken al

‘ Veel IoT-devices draaien op gesloten besturingssystemen’ Die adapters zijn compacte softwaregebaseerde apparaten die qua uiterlijk iets weg hebben van de Raspberry Pi. “Maar zo zou ik ze niet noemen”, lacht Bakker. “Het is een‘ tussen-device’ die vanuit de controller wordt bediend.

Door de embedded besturingssystemen kunnen eindgebruikers vaak niet veel doen op het device zelf, maar de adapter maakt het dus wel mogelijk.” Omdat de adapters op Linux zijn gebaseerd, is het mogelijk om zelf extra software op de adapter te installeren. Het IoT-device wordt op de ethernetpoort geïnstalleerd.

Schaalbaarheid Dat neemt nog niet weg dat netwerken zelf ook te maken hebben met een ex www.extremenetworks.com

hun aanbod van apparaten. “Partners worden duidelijk actief op gebieden waar ze voorheen niets in deden. Waar vroeger alleen appliances, servers en diensten werden verkocht, worden nu ook slimme kantoren aan de man gebracht. “De markt voor resellers en partners wordt daardoor alleen maar groter.” Juist daardoor zit er flinke groei in het beveiligen van de IoT-omgeving zelf, zo concludeert Bakker.

over de benodigde schaalbaarheid, want we leverden al aan high-end datacenters. Op access-laag hebben we switches met poorten op 25 Gbps. Die geven het verkeer door aan 100 Gbps-poorten.

Dat gaat dan weer naar de internet exchange die weer op 400 Gbps is voorbereid. Dus de snelheid zit er wel in. Daar komt bij dat al die apparaten periodiek moeten worden opgewaardeerd. Juist daarom is de centrale aanpak via de fabric eveneens nuttig, want het hoeft niet meer handmatig.”

IoT is voor Extreme Network een belangrijke business driver geworden, vertelt Sander Bakker die ziet dat steeds meer partners differentiëren in

sbakker@extremenetworks.com

030 800 5100

@ExtremeNetworks 21

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Connectivity | Dirkjan van Ittersum

Nicholas van Hoey Smith, directeur bij Aerea

‘ Schaalbaarheid en energieverbruik cruciaal in IoT-devices’

Iedereen is bekend met de mobiele netwerken van KPN, Vodafone en T-Mobile.

Minder bekend is dat ons land nog een landelijk mobiel netwerk specifiek voor IoT-devices kent. Het netwerk Sigfox wordt in Nederland geleverd door Aerea uit Rotterdam. “Sigfox gaat hard groeien en partners spelen daarin een essentiële rol”, aldus directeur Nicholas van Hoey Smith.

Even terug in de geschiedenis. Wie al wat langer meeloopt in de telecom herinnert zich vast Wimax. Deze mobiele technologie werd ontwikkeld door Intel en beloofde sneller mobiel internet dan het toen moderne 3G. Het Nederlandse netwerk werd gebouwd door de voorganger van het huidige Aerea, maar Wimax kwam niet van de grond. Dit was aanleiding voor van Hoey Smith om Aerea over te nemen en de bakens te verzetten. En met succes, want al snel waren er gesprekken met het Franse bedrijf Sigfox dat werkte aan nieuwe technologie om ‘dingen’ te voorzien van connectiviteit via een uitgesproken traag netwerk.

Betrouwbaar “We gingen van gigabits per seconde naar 100 bits per seconde”, herinnert Aerea-directeur Nicholas van Hoey Smith zich. Toch was die teruggang volgens hem geen nadeel. “Integendeel, veel IoT-toepassingen hebben geen hoge datasnelheden nodig. Een sensor in een openbare vuilnisbak die een aantal keer per dag doorgeeft of er geleegd moet worden, levert maar een heel beperkte hoeveelheid data op. In zo’n toepassing is het veel belangrijker dat de hardware weinig energie verbruikt. Een gemeente wil zo’n vuilnisbak neerzetten en daar jarenlang niet meer over hoeven nadenken. Sigfox is daar bij uitstek geschikt voor. De technologie gebruikt 22

weinig stroom en heeft een groot bereik.

Bovendien is het heel betrouwbaar. Alles is zo ingericht dat de data gegarandeerd aankomt.”

Doordat data via Sigfox altijd met dezelfde snelheid en hetzelfde zendvermogen wordt verzonden, is het stroomverbruik heel goed te voorspellen. “Het is goed uit te rekenen hoe lang een batterij meegaat als je enkele keren per dag informatie doorstuurt”, legt CCO Ras Lalmy van Aerea uit. Klachten over de beperkte bandbreedte krijgt hij zelden. “In onze doelgroepen merken we dat maar weinig bedrijven de data vaker dan gemiddeld één keer per uur willen doorsturen.

Alleen in testopstellingen wordt gekozen voor onze maximale frequentie van eens per tien minuten. Daarna wordt er teruggeschakeld naar een lagere frequentie. Met ons populairste abonnement verstuur je drie tot vijftig berichten per dag. Dat is ruimschoots voldoende voor de meeste toepassingen.”

Landelijke dekking Het Sigfox-netwerk is de laatste jaren internationaal hard gegroeid. Op dit moment zijn er netwerken in 36 landen die 660 miljoen mensen bereiken en in 2018 zullen 60 landen een Sigfox netwerk hebben. “In Europa zijn zo’n 20 landen actief met Sigfox en daarnaast zijn er netwerken in de VS, Latijns-Amerika, Iran, Oman, Japan,

Australië en Zuid-Afrika. Ons doel voor 2020 is dat 90 procent van de wereldbevolking Sigfox kan gebruiken.”

De dekking in Nederland is de laatste jaren snel uitgebreid. Van Hoey Smith: “Inmiddels bieden we 99 procent outdoor dekking. In het eerste kwartaal van 2018 groeien we door naar 100 procent outdoor dekking en 95 procent indoor dekking. Het gaat om een volledig redundant netwerk. Ieder bericht wordt door meerdere basisstations ontvangen.”

De gedachte achter Sigfox is om alles zo simpel mogelijk te houden. De antennes hebben een groot bereik en de modems zijn erg voordelig. “Toen we begonnen waren ze nog zo’n 15 euro, maar inmiddels praat je over een bedrag van minder dan twee euro. Volgend jaar doen we ook tests met wegwerpzendertjes van minder dan 20 cent.”

Internationaal Voor ontwikkelaars is een groot voordeel dat Sigfox een internationaal netwerk is zonder roaming. Van Hoey Smith noemt FieldMate als voorbeeld.

Dit weerstation voor agrariërs meet temperatuur en neerslag op velden tussen de gewassen. “Dat is in Nederland ontwikkeld, maar werkt probleemloos in andere landen. Hooguit moet de zendfrequentie in andere continenten in een device worden aangepast. Maar

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Nicolas van Hoey Smith (l) en Ras Lamy (r)

dat is een kleine aanpassing. Door de keuze voor Sigfox wordt internationale distributie de grootste afzetmarkt voor FieldMate.”

In welke toepassingen wordt Sigfox nog meer gebruikt? “Het gaat vaak om retrofit-oplossingen. Je plakt een slim ding op een dom ding, bijvoorbeeld een fiets of shovel om te achterhalen waar die zich bevindt. Intussen neemt ook het aantal apparaten toe waarin de Sigfox-antenne vanaf de fabriek wordt ingebouwd. Denk aan rookmelders, lekdetectoren, watermeters en gpstrackers.”

nog wel klanten aan het testen, maar het gaat niet meer om de vraag of de technologie bruikbaar is. Ze testen of ze de businesscase rond krijgen. Schaalbaarheid is geen issue doordat er een enkele API is en het netwerk in meerdere landen actief is. Dat geldt ook voor de prijs nu er bijvoorbeeld al complete devices zijn vanaf zo’n 20 euro.”

Concurrentie Hoe verhoudt de technologie zich tot concurrerende technologieën als LoRa en NB-IoT? “Dat is een andere markt”, reageert Van Hoey Smith. “Elk van deze technologieën heeft een unie-

‘ Aerea zoekt samenwerking met channel partners om IoT-oplossingen te realiseren’ De belangstelling voor de technologie is groot. “We zien dat onze markt groeit met honderden procenten per jaar. We zitten niet meer in de fase van proof of concept. Het aantal kant en klare devices met Sigfox ingebouwd neemt toe, net als de hoeveelheid klanten. Er zijn www.aerea.nl

ke propositie die geschikt is voor specifieke use cases. Zo richten wij ons echt op ultra lage energie consumptie en ultra lage kosten. We hebben klanten met contracten van enkele euro’s per jaar per device. Wij zitten bewust onderin de markt waar slechts een

www.sigfox.com

info@aerea.nl

aantal keer per dag hele kleine pakketjes verzonden moeten worden. Wij zien Sigfox dan ook absoluut complementair aan de andere technologieën.”

Sigfox verwacht de komende tijd hard te groeien. Daarbij spelen businesspartners een essentiële rol. “Iedere IoT-oplossing bestaat grofweg uit drie componenten: een device, netwerk en IT-platform”, zegt Lalmy. “Wij zorgen voor het netwerk, maar zijn slechts een enabler van oplossingen. Wij leveren niet aan eindklanten maar werken altijd met channelpartners en zoeken daar nadrukkelijk nieuwe partners. Ofwel om connectivity te resellen ofwel om die te bundelen met hardware of een IT-platform.”

Van Hoey Smith tot slot: “Ons systeem heeft al directe links met de meest voorkomende IT platforms als IBM, Microsoft Azure en Amazon Web Services. Als je business partner bent met zulke partijen is de koppeling dus snel gedaan.

Met een paar mouse clicks kun je je devices koppelen. Zo kun je de klant snel bedienen. Bij eindklanten is er nog wel eens angst: ze denken terecht te komen in een eindeloos R&D-traject. Maar Sigfox is een volwassen techniek die bedrijven op korte termijn veel waarde kan leveren.” @sigfox 23

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Analyse | Dirkjan van Ittersum

Wildgroei aan IoT-standaarden

‘ Iedereen aast op stukje van IoT-taart’

De mogelijkheden van IoT lijken oneindig. Totdat bedrijven en particulieren er in de praktijk mee aan de slag gaan. Dan blijkt de ene technologie opeens niet met de andere te communiceren. Of het ene beveiligingsprotocol komt niet overeen met het andere. Daarom lijkt er zich een wildgroei van IoT-standaarden te ontwikkelen.

Voor mobiele telefonie is het eenvoudig, kopers van smartphones weten dat deze devices gegarandeerd met mobiele netwerken overweg kunnen. Ook voor Wifi bestaat er geen probleem, iedere aangeschafte router slaagt erin verbinding te leggen met laptops. Ook de beveiliging is hiervoor gestandaardiseerd. Elke Wifi-router gebruikt het WPA2-protocol.

Was het maar zo simpel met het IoT. Wanneer bedrijven blind IoT-devices aanschaffen, lopen zij een reële kans dat deze devices geen contact kunnen

leggen met IoT-netwerken. Ook is de beveiliging en de taal die deze devices onderling spreken nog niet lang niet gestandaardiseerd.

Standaardisatie

‘ Beveiliging kent nauwelijks standaardisatie’

1. Netwerken

De standaardisatie op het gebied van het IoT vindt op drie niveaus plaats, netwerken, platformen en beveiliging.

Op het gebied van netwerken zijn kort geleden specifiek drie technologieën voor het IoT ontwikkeld. Deze technologieën zijn LoRa, Narrow Band IoT (NB-IoT) en Sigfox. Deze drie technologieën kunnen onderling niet met elkaar communiceren, maar vallen wel onder een gezamenlijke categorie, Low Power Wide Area Networks (LP-WAN). De drie IoT-technologieën hebben allemaal in Nederland een dekkend netwerk.

Zo heeft KPN een landelijk dekkend LoRa-netwerk en bieden zowel Vodafone als T-Mobile een landelijk dekkend NBIoT-netwerk. Het wereldwijde Sigfoxnetwerk wordt in Nederland door Aerea beheerd. Naast deze LP-WAN netwerken worden ook de mobiele netwerken, GPRS, 3G, 4G en in de toekomst 5G, LAN’s, Wifi en korteafstandnetwerken als Bluetooth, ZigBee en RFID voor IoTdoeleinden gebruikt.

Beperkte capaciteit Welk netwerk de beste keuze is voor IoT, hangt sterk af van de toepassing.

Sigfox is een vrij gesloten technologie.

24

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

De ontwikkelaar en leverancier heeft alle onderdelen in handen. Het bereik van dit netwerk is groot, maar de datacapaciteit is laag. Via dit netwerk kunnen tot zo’n 140 korte berichten, tot 12 bytes, per dag worden verzonden (uplink). De downlink-capaciteit is lager met tot vier berichten, 8 bytes, per dag. Ook bij de LoRa-technologie is de capaciteit beperkt. Gebruikers van deze technologie kunnen ongeveer 700 berichten, zowel up- als downlink per dag, 50 bytes, verzenden. De LoRa-technologie is een wat opener. Iedereen mag voor deze technologie toepassingen en oplossingen ontwikkelen. Eindgebruikers die meer capaciteit nodig hebben, komt uit bij NB-IoT-technologie. De datasnelheid van deze IoT-technologie komt uit op 250 Kbps. Het gebruik van deze technologie is wel wat duurder.

goed mogelijk, terwijl de capaciteit van 4G daar net wat te krap voor is. Het voordeel van 5G is dat deze mobiele technologie meer eindgebruikers aankan.

Belangrijk voor een toekomst waarin steeds meer apparaten via mobiel internet worden verbonden.

Wie nog hogere snelheden nodig heeft, komt uit bij 4G-netwerken of lokale Wifinetwerken. Voor domotica, hele korte afstanden, wordt soms ook Bluetooth of Zigbee gebruikt om apparaten te verbinden. In de toekomst zullen mobiele netwerkoperators overstappen op 5G. Deze technologie is zeer geschikt voor geavanceerde IoT-toepassingen, zoals voor een lage latency of snelle datadoorvoer. Hierdoor worden videotoepassingen

‘ Extreem veel verschillende IoT-platformen’

2. Platformen Gezien de hoge verwachtingen rondom het IoT, verbaast het niet meer dat veel bedrijven eigen IoT-platforms ontwikkelen die diensten kunnen gebruiken.

Wanneer zo’n platform een leidende rol krijgt, valt er veel geld mee te verdienen.

Iedereen aast dus op een stukje van de taart. Het aantal IoT-platformen loopt inmiddels in de tien-, zo niet honderdtallen. Elders in dit dossier is een overzicht te vinden van de belangrijkste.

Bij het ontwikkelen van dergelijke platformen kiest iedere leverancier zijn eigen regels hoe data van devices

op het platform moet binnenkomen.

Zo moeten sensors met een thermometer melden dat het 20 graden Celsius, getal 20, of wil het platform dat in een bepaalde code hebben omgezet? Wanneer de sensors en het platform niet dezelfde taal spreken, valt dat meestal op te lossen door een API te gebruiken die de data in het juiste bestandsformaat importeert. Dit zorgt wel voor extra ontwikkelkosten. Ook is er het risico dat bij een wijziging de API moet worden aangepast om de data nog steeds te kunnen importeren.

Consumenten Naast de IoT-platformen voor de zakelijke markt, zijn er ook bedrijven die zich richten op platformen voor consumenten. In dit segment vinden we

NEN Standaardisatieplatform IoT Normeringsinstituut NEN is met het standaardisatieplatform Internet of Things gestart. NEN wijst erop dat standaarden noodzakelijk zijn voor interoperabiliteit in IoT-toepassingen. Door een standaard te bevorderen, kan de praktische toepassing van IoT in Nederland worden bevorderd, verwacht NEN.

25

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Analyse | Dirkjan van Ittersum

bekende technologiebedrijven Google, Apple en Amazon. Zij hebben met de Google Home - Apple Homekit - en Amazon Alexa-platformen waar consumentenapparatuur mee kan communiceren.

‘ Capaciteit afhankelijk van IoT-technologie’ Consumenten krijgen een centrale omgeving om alle informatie te bekijken en aan te passen. Via deze platformen kan onder meer verlichting van Philips Hue worden ingeschakeld, maar ook beveiliging, verwarming en slimme spraakassistenten worden gekoppeld.

3. Beveiliging Ook op het vlak van beveiliging is nog nauwelijks sprake van standaardisatie.

Hieraan wordt in Nederland wel gewerkt, onder meer vanwege druk vanuit de politiek. Zo wil het nieuwe 26

kabinet dat er voor IoT-appratuur een veiligheidskeurmerk komt. Het keurmerk bepaalt aan welke veiligheidseisen devices minimaal moeten voldoen. Voldoet apparatuur niet, dan wordt het uit winkels geweerd. Verder wil het kabinet dat apparaten data niet automatisch delen met derden. Dat mag pas na expliciete toestemming.

Ook de Europese Commissie heeft dit onderwerp hoog op de agenda staan.

De politieke wens voor IoT-standaarden ligt niet altijd in lijn met de wensen van fabrikanten. Zij hebben baat bij eigen standaarden om zo een belangrijke marktpositie op te bouwen. Dat is niet per se gunstig voor bedrijven en consumenten. Met een beetje pech lopen consumenten of zakelijke eindgebruikers daardoor het risico om met vijftien apps op hun smartphones alle IoT-functies van huis of bedrijfsgebouw te bedienen.

Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met Marco Heida van Internet of Things Nederland.

Nadeel van standaarden Het streven naar standaardisatie is begrijpelijk, maar houdt ook een risico in. “Het kan innovatie dwars-bomen”, zegt IoT-consultant Marco Heida van Internet of Things Nederland.

“Nu kan iedereen devices maken en aan elkaar koppelen. De introductie van standaarden houdt automatisch beperkingen in.” Toch erkent Heida dat standaarden noodzakelijk zijn, mede gezien geruchtmakende hacks de laatste tijd. “Voor grootzakelijke toepassingen is de kans groot dat er vrij snel standaarden komen. Voor consumenten-devices verwacht ik eerder een systeem met labels. Een label A zou kunnen betekenen dat het systeem volledig is beveiligd met encryptie, terwijl bij label E de beveiliging minder op orde is. Dan moet het wachtwoord bijvoorbeeld nog zelf worden gewijzigd.”

Analyse | Dirkjan van Ittersum

Veel keuze bij selectie van platform voor verzamelen en analyseren data

Overzicht belangrijkste IoT-platformen Er zijn talloze IoT-platformen waarmee bedrijven het verzamelen en analyseren van IoT-data ondersteunen. Sommige zijn open source. Andere zijn voor een specifieke markt. Weer andere zijn oplossingen bedoeld voor grote ondernemingen.

De redactie van ChannelConnect heeft een overzicht samengesteld van de meest genoemde IoT-platformen. De lijst komt ook beschikbaar op onze site. Bedrijven kunnen de redactie laten weten of ze nieuwe IoT-platformen willen laten toevoegen.

BEDRIJF WEBSITE Autodesk Fusion Connect

www.autodeskfusionconnect.com

Amazon AWS Internet of Things‎

https://aws.amazon.com/iot

Ayla Network

www.aylanetworks.com

Azure IoT Suite

www.microsoft.com/nl-nl/internet-of-things

Bosch IoT Suite

www.bosch-si.com/iot-platform

Bsquare DataV IoT

www.bsquare.com/datav

Carriots www.carriots.com Cisco IoT Cloud Connect

www.cisco.com/c/nl_nl/solutions

Cumulocity www.cumulocity.com Ericsson IoT Accelerator

www.ericsson.com/iot-platform

Gemalto SensorLogic

www.gemalto.com/m2m/solutions

Gemalto Cinterion Module Services

www.gemalto.com/m2m/solutions

General Electric Predix

www.ge.com/digital/predix

Google Cloud IoT

https://cloud.google.com/solutions/iot

HPE Universal of Things Platform

www.hpe.com/nl/en/solutions/iotnternet-of-things.html

IBM Watson

www.ibm.com/watson

KPN Things

www.kpn.com/KPN/Things

Kaa Open Source

www.kaaproject.org

MBED IoT Device platform

www.arm.com/products/iot-solutions

Mocana www.mocana.com Octoblu Meshblu

https://developer.octoblu.com

Oracle Integrated Cloud

https://cloud.oracle.com/integration

Samsung ARTIK IoT Platform

www.artik.io/

SAP HANA Cloud Platform for IoT

www.sap.com/products

Schneider EcoStruxure Platform

https://www.schneider-electric.nl/nl

Siemens Mindsphere

www.siemens.com/mindsphere

Telit DeviceWise

www.telit.com/products/iot-platforms

TheTings.io www.thethings.io ThingWorx IoT Platform

www.ptc.com/en/products/iot

Universal of Things Platform

www.salesforce.com/nl/iot-cloud

WebNMS www.webnms.com Xively www.xively.com Zebra SAVANNA

www.zebra.com/gb/en/cpn/savanna.html 27

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Smart industry | Rashid Niamat

André Hiddink, productmanager IT bij Rittal

‘IoT is niets nieuws onder de zon’

Bedrijven gebruiken steeds meer toepassingen voor het Internet of Things. Ook Rittal speelt hier op in. “Bedrijven die met het IoT beginnen en op de IT-component focussen, zien vroeg of laat IT en Industrial Environments (IE) samenkomen”, aldus André Hiddink van de fabrikant.

De leverancier van behuizingen, stroomverdelingssystemen, systeemklimatisering, monitoring en IT-infrastructuur en -diensten is voor de buitenwereld misschien een vreemde eend in de bijt op het gebied van het IoT. Steeds meer ac-

dig. Daar komt kennis van Rittal over Industrial Environments (IE) van pas. Op dit moment worden IoT-toepassingen en -oplossingen vooral in de echte procesindustrie uitgerold. De daarvoor geldende eisen zijn gesneden koek voor de

‘ Registratie processen en stakeholder extreem belangrijk’ tieve producten die Rittal levert worden voorzien van IoT devices. Een voorbeeld hiervan zijn de schakelkast koelaggregaten. Hierbij is het reguliere onderhoud niet meer van toepassing maar kan over predictive maintenance worden gesproken. Met andere woorden, het koelaggregaat meldt als er een onderhoudsbeurt moet worden uitgevoerd. Maar ook de productiefabrieken van Rittal zijn wereldwijd uitgerust IoT devices. IBM Watson is de partner die er voor zorgt dat de beschikbare data wordt ingezet om het productproces te optimaliseren.

Tevens is de fabrikant in binnen- en buitenland betrokken bij een groot aantal IoT-projecten. Deze projecten verschillen onderling sterk, maar hebben ook een overeenkomst. Ze hebben een goede technische infrastructuur no28

fabrikant. Stof, resonanties, hoge temperaturen en luchtvochtigheid zijn in IE eerder regel dan uitzondering. Op die plekken wordt nu steeds meer data vergaard en opgeslagen. Standaard behuizingen zijn daar ontoereikend, dus komt de kennis en het portfolio van Rittal goed van pas.

IoT draait om data Dat data zowel de kern als de achillespees van het IoT vormt, is bekend. Het IoT veronderstelt dat er veel data beschikbaar is en wordt toegevoegd. Deze gegevensstroom moet op een goede manier worden opgeslagen, bewerkt en vervoerd. “Strikt genomen is het IoT in dat opzicht trouwens niets nieuws”, geeft Hiddink aan. “Dat de industrie op data leunt om processen tussentijds bij te sturen en optimaliseren, is al decen-

nia de praktijk. Wat er nu wel anders is, is de omvang van de data en de kortere tijdsintervallen voor het bijsturen. Dat heeft onder meer te maken met de massale inzet van sensoren en de toename van rekenkracht.”

De voor het IoT belangrijke gegevens kunnen onmogelijk op een plek worden opgeslagen en bewerkt. Daarom is er een getrapt model nodig, waarbij data over drie of meer locaties wordt verspreid. Data die bij productie vrijkomt of nodig is voor het aansturen hiervan, zal zo dicht mogelijk bij de productielijn moeten worden geplaatst. André Hiddink wijst erop dat servers los of in standaard serverkasten bij lopende banden of draaibanken neerzetten geen verstandig scenario is. Het type serverkast dat op die plekken nodig is, moet aan meerdere voorwaarden voldoen. Voorwaarden die per sector ook nog eens verschillen. Vanaf de eerste locatie wordt data in een tweede omgeving opgeslagen die waarschijnlijk nog on premise is.

De datasets die daar beschikbaar zijn, worden gebruikt voor onder meer backoffice-handelingen als voorraadbeheer of administratie. Op een verder afgelegen locatie, in een datacenter of cloudomgeving, komt de data te staan die bijvoorbeeld voor modelling, diepgaande analyses en andere processen wordt gebruikt.

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

‘ Omvang data is echt nieuw voor industrie’

Overzicht en samenwerking

Veiligheid

ontstaat over slecht beveiligde devices van eindgebruikers wel van een heel andere orde, dan de omgevingen waar Rittal bij betrokken is. “De meeste aandacht gaat op dit moment uit naar veiligheid van de data die eindgebruikers genereren. Dat is begrijpelijk, maar het is in onze optiek een té beperkte kijk op het begrip veiligheid. In de context van dat IT en IE naar elkaar toegroeien en van elkaar afhankelijk worden, zijn er andere punten die serieuze aandacht verdienen.”

Volgens de productmanager is dat ten eerste de omvang van data en dan vooral de ‘datalakes’. “Zijn we in staat over langere periode echt overzicht te houden op datalakes?” Het is de mogelijk retorische vraag die Hiddink daarover stelt. Hij merkt daarbij op dat ook een overzicht hebben van de kosten die zich bij veilige opslag over langere tijd voordoen een serieus punt is. Deze, koude of lauwe, opslagbehoefte zal met het IoT exponentieel toenemen.

Als over IoT wordt gesproken, komt altijd het begrip veiligheid aan bod. In de visie van Hiddink is de ophef die incidenteel

Een tweede kanttekening betreft de opslag en verwerking van data dichter bij

De plekken waar data wordt opgeslagen en verwerkt, maken ook duidelijk waarom het nodig is van elke IoT-omgeving een volledig overzicht te hebben.

André Hiddink onderstreept het belang van goed ketenoverzicht. “Als bedrijven met het IoT beginnen en zich daarbij vooral op de IT-kant richten, lopen zij vroeg of laat vast op de plek waar IT en IE elkaar tegenkomen. Dat zijn in veel opzichten echt twee gescheiden werelden. Je moet van beide verstand hebben om die te kunnen verbinden.” Dat verbinden betreft ook de medewerkers.

Doordat IT en IE naar elkaar toe groeien, zullen de betreffende medewerkers dat ook doen. Dat is deels een natuurlijk proces dat gewoon verloopt. Bij omvangrijke projecten is het onderwerp samenwerking wel een punt om bij stil te staan, zo adviseert de productmanager.

www.ritttal.nl www.expert.rittal.nl

sales@rittal.nl

0316 591 660

de processen. De veiligheidseisen voor een IE-omgeving staan niet ter discussie. De impact van veelvuldig en betrekkelijk makkelijk bijsturen van productie op basis van, al dan niet bewerkte, data is een onderwerp waarover nog weinig bekend is. Hiddink geeft aan hiervoor niet in de toekomst te kunnen kijken.

Volgens hem illustreert ook dit waarom het zo belangrijk is om bij IoT-projecten fors in het registeren van alle processen en stakeholders te investeren. Met andere woorden, ook hier is een compleet en continu overzicht extreem belangrijk.

De visie van Rittal op het IoT omvat natuurlijk meer dan de hier genoemde punten. Omdat de fabrikant samen met de partners bij uitlopende projecten is betrokken, heeft het meer zicht op de ontwikkelingen rondom het IoT dan menigeen vermoedt. Bij de fabrikant is onder meer kennis beschikbaar over het IoT bij greenfield-implementaties, startups of multinationals. Deze kennis wordt graag gedeeld, zo besluit André Hiddink. @RittalNederland 29

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Distributeurs | Pim Hilferink

Efrym Willems, Michel Bakker en Robin van Looij van Tech Data Advanced Solutions

‘Watson geeft competitief voordeel’

Tech Data heeft afgelopen jaar veel geïnvesteerd in het IoT. De duidelijke visie, een dedicated team specialisten en een one-stop shop-portfolio, leveren inmiddels de nodige successen op. De basis van het IoT-aanbod is IBM Watson en de bijbehorende analytics.

“De eerste aanzet tot ons IoT-aanbod kwam vanuit de business unit die voor het IBM-portfolio verantwoordelijk is”, zegt sales & business unit manager Robin van Looij, van Tech Data. “Anderhalf jaar geleden startte Efrym Willems als business developer met in eerste instantie Analytics en IBM Watson in zijn portfolio. Zijn opdracht was de markt verder verkennen en kijken of vandaaruit nieuwe businesspartners zouden kunnen aanhaken die ook in de ‘nieuwe wegen’ van IBM waren geïnteresseerd.

Daaraan is Watson IoT toegevoegd en inmiddels ook blockchain.

Watson en Analytics “De basis van ons IoT aanbod is IBM Watson en de bijbehorende analytics”, legt Efrym Willems uit. “Het IBM Watson IoT -platform is de landingsplaats voor de data die door alle devices wordt verzameld en van daaraf verder kan worden geanalyseerd. Ik ben in het goede gezelschap van Gartner en IDC als ik zeg dat IBM Watson momenteel het beste platform en de beste basis voor IoTprojecten is. Er zijn honderden grotere en kleinere IoT-platforms, maar Watson onderscheidt zich van de rest doordat het ook heel grote projecten aankan

‘ We bouwen een ecosysteem waarin partners elkaar aanvullen’ “De koers van IBM om meer te focussen op software-oplossingen en specifieke hardware en commodities als PC’s en servers steeds meer over te laten aan andere partijen, hebben wij natuurlijk ook gesignaleerd”, vervolgt Van Looij. “Al eerder zijn wij daarom met een Security unit gestart. Dat veranderende hardware-beleid trok ook de aandacht van Michel Bakker, onze solutions consultant voor IBM,. Hij richtte zich enthousiast op de nieuwe mogelijkheden en inmiddels gaat hij steeds vaker mee naar prospects en klanten.”

30

en inherent secure is gebouwd. Behalve het platform, biedt IBM ook de analysetools om de waarde uit de data te halen.

Daar gaat het uiteindelijk om.”

“Het Watson-platform is open van structuur. Er kunnen ook andere tools worden ingezet, maar ook kunnen links tussen de verschillende cloudomgevingen onderling worden gemaakt”, zegt Michel Bakker. “Dus data kan uit AWS worden gehaald, via de IBM Cloud worden geanalyseerd en worden teruggeplaatst in een Azure cloud. Die

mogelijkheden zijn volledig open. IBM biedt overigens ook het Nexiona-platform, dat speciaal voor het ontwikkelen van proofs of concept is bedoeld. Deze kunnen, bij gebleken geschiktheid, weer eenvoudig worden overgeheveld naar het IBM Watson IoT-platform om het in productie te nemen.”

“Met het IBM-platform wordt het ‘Internet of Things’ het ‘Internet that Thinks’.

Daar zit de toegevoegde waarde”, vervolgt Bakker. “Slim toegepast werken sensoren op koffiebekertjes weliswaar licht prijsverhogend, maar als daar proactieve dienstverlening aan kan worden gekoppeld, zodat barmedewerkers kunnen zien dat de koffie koud of op is en de bediening daarop kan reageren, wordt het een ander verhaal. Wij leveren ook specifieke sensoren, onder meer voor (extreem) koude omstandigheden als koelcellen waar accu’s snel leeglopen.”

Bredere achterban “In vergelijking met onze ‘oude’ IBM business raken we met IBM Watson meer partners”, vult Willems aan. “De bestaande partners zijn zeker bezig te onderzoeken wat ze met de ‘nieuwe wereld’ kunnen doen, maar we raken nu ook e-commerce partijen, content bureaus, full service online marketing bureaus en big data-partners die we, vanuit IBM, eerder niet kenden.”

“We bouwen vanuit Tech Data aan een uitgebreid ecosysteem van partners

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Het IBM Watson-team van Tech Data

die elkaar aanvullen,” vervolgt Bakker.

“Omdat het platform open is, kunnen zij altijd aanhaken, ook al zijn ze gestandaardiseerd op Azure of andere leveranciers. Het sluit elkaar niet uit.”

Deze ontwikkelingen hebben zeker ook hun impact op het kanaal. Zo zijn de meer traditionele channelpartners vooral in de IT back-end te vinden, waar ze servers en storage onderhouden. “Maar de innovatieve gevestigde orde, en vooral ook de jongere generatie, wil daar niet meer zitten. Die zoeken de front-end op om impact op de business van klanten te genereren. Sommige bedrijven kiezen daarbij voor een ‘cloud-only’-strategie, maar die past weer minder of geheel niet bij de hybride strategie zoals IBM die ook aanhangt en die de komende jaren toch wel mainstream blijft bij de meeste organisaties”, gaat de solutions consultant IBM verder.

Lange termijn IoT is nog relatief jong en dat betekent dat er op allerlei terreinen nog ‘ontdekkingsreizen’ moeten worden gemaakt. www.techdata.nl

van hun klanten spreken. Watson gaat over competitief voordeel, omdat het veel meer dan de gebruikelijke 20 procent van alle data kan bekijken. In het

“De nieuwe partijen die we zo’n anderhalf jaar geleden hebben opgetekend, beginnen nu pas de vruchten te plukken van de PoC’s die ze hebben ontwikkeld”, aldus Efrym Willems. “Dus even snel een IoT-oplossing op de markt brengen, is er niet bij. Als kennisdistributeur is Tech Data toch de gids die channelpartners begeleiden op hun reis naar IoT, onder meer met Watson technische trainingen, Design Thinking dagen en events. Daar nemen overigens ook traditionele partners aan deel voor een nadere kennismaking. Dat leidt er soms ook toe dat ze nieuwe mensen, data scientists, aannemen en zich, onder onze begeleiding, in de richting van de ‘nieuwe wereld’ bewegen.”

‘ Specialisatie is de enige manier om te overleven’ verlengde van deze ontwikkeling zullen onze businesspartners op een zeker moment keuzes moeten maken over hun toekomst. Er is zeker nog ruimte voor partijen die zich blijven focussen op het leveren van infrastructuur, maar voor de meesten is specialisatie de enige manier om overeind te blijven.

Met Watson kunnen ze klanten allerlei dienstverlening rondom data aanbieden, zoals opschonen, implementatie en de PoC, en bij acceptatie, het in productie gaan. Hierdoor kan jarenlange terugkerende business ontstaan.”

“Wat verder opvalt is dat er binnen de wereld van ‘next generation IT’ steeds minder plaats is voor generalisten,”, haakt Robin van Looij hierop in. “Onderwerpen als IoT of blockchain zijn vooral het terrein van de specialisten. ICTdienstverleners moeten tegenwoordig hun klanten en diens markten ontzettend goed kennen. Zij moeten het jargon info@techdata.nl

+31 (0)88 133 40 00 31

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Distributeurs | Redactie

Arrow ECS levert resellers totaaloplossing

Kansen en risico’s van IoT afgedekt in één stack

We stevenen na het Internet of Things af op een Internet of Everything. Behalve apparaten, zijn dan ook mensen en processen met elkaar verbonden met de fantastische kansen van dien. Er zijn echter ook onbekende uitdagingen en grote risico’s. IoT verandert de manier van werken en zaken doen revolutionair.

De tijd dat over het Internet of Things niet verder werd gedacht dan slimme thermostaten en pratende koelkasten is definitief voorbij. 2017 is het jaar waarin de kracht van IoT alom bekend werd. Steeds meer bedrijven en industrieën zien in IoT het antwoord op problemen waar ze soms al decennia mee worstelen en daarmee een kans om unieke nieuwe verdienmodellen te creëren.

‘ Het aantal met IoT verbonden ‘things’ groeit sterk’ In wetenschappelijke toepassingen maakt IoT het mogelijk metingen te doen en onderzoeken uit te voeren die voorheen ondenkbaar waren. Bijvoorbeeld in de leefomgeving en smart cities van de toekomst is voor IoT een cruciale rol weggelegd. In alle bedrijfstakken kan IoT het verschil maken.

De voorbeelden zijn legio.

Nieuwe risico’s In de auto- en transportsector spreekt IoT al langer tot de verbeelding. Zo kunnen auto’s binnenkort automatisch hulpdiensten oproepen wanneer ze betrokken zijn bij een ongeval of de gara32

ge inlichten wanneer onderhoud nodig is. Naarmate zelfrijdende auto’s zich verder ontwikkelen, speelt ook connectiviteit een grotere rol.

Zo was distributeur Arrow ECS betrokken bij het SAM Project. In dit project wordt automotive technologie gecombineerd met medische innovaties en IoT. Het doel van dit project was om autocoureur Sam Schmidt, die 17 jaar geleden bij een crash deels verlamd raakte, weer auto te laten rijden. Door de combinatie van geavanceerde infraroodcamera’s, sensoren die hoofdbewegingen registreren en intelligente software was de Semi Autonomous Motorcar (SAM) geboren. Behalve dat hiermee de persoonlijke droom van Sam Schmidt werkelijkheid werd, deden de betrokken partijen natuurlijk veel kennis op over IoT en over samenwerken in een ecosysteem.

Security-risico’s SAM is een van de voorbeelden van de ongekende mogelijkheden van IoT. De keerzijde van de medaille is de snelle groei van IoT, volgens marktonderzoeker Gartner zijn er dit jaar 31 procent meer ‘dingen’, 8,4 miljard in totaal, online dan in 2016. Dit brengt ook grotere security-risico’s met zich mee.

Zoveel nieuwe toegangen geven hackers immers ook meer mogelijkheden door te dringen tot achterliggende systemen en zij kunnen daar grote schade aanrichten. Het is belangrijk dat bedrij-

ven zich bewust zijn van deze gevaren en weten hoe ze zich hiertegen kunnen weren.

Datahoeveelheden Een ander aspect aan IoT dat vaak onderbelicht blijft, zijn de gigantische hoeveelheden data die IoT-devices produceren. Sommige gegevens zijn nuttig en kunnen bedrijven via business intelligence (BI) tools nieuwe inzichten bieden over klanten en de werking van hun producten. Medewerkers kunnen dit op analytics dashboards realtime in de gaten houden en indien nodig zelfs meteen actie ondernemen.

Lang niet alle door IoT-devices gegenereerde data is echter nuttig. Om bandbreedte voor het verzenden van data en opslagruimte in hun datacenters te besparen, kunnen bedrijven voor Edgeoplossingen kiezen. Bij Edge computing wordt de gegenereerde data lokaal in de buurt van het IoT-apparaat opgeslagen en gefilterd, zodat alleen de nuttige informatie naar de datacenters wordt doorgestuurd.

‘ Security belangrijk aspect’ Bij het datamanagement-aspect van IoT komt ook security weer om de hoek kijken. Wordt data veilig opgeslagen

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

en kan het niet worden onderschept?

Is de privacy van de eindgebruikers goed beschermd en is het gebruik van persoonsgegevens wel in lijn met regelgeving? Met de GDPR in het vooruitzicht zijn ook dit punten waar bedrijven niet lichtzinnig over moeten denken.

IoT stack Als bedrijven IoT zakelijk willen inzetten, komt daar meer bij kijken dan alleen devices met SIM-kaarten en Long Range Wide Area Networks (LoRa)verbindingen. Zij krijgen te maken met sensoren, gateways, netwerkverbindingen, dataopslag en security. Voor bedrijven is het onmogelijk om kennis te hebben van al deze onderdelen. Ze hebben ondersteuning nodig van partijen die hen met kennis en kunde helpen IoT-projecten succesvol te implementeren. Dit biedt grote kansen voor resellers. Zij kunnen helpen dergelijke oplossingen neer te zetten en ze optimaal te benutten.

Distributeur Arrow ECS biedt haar resellers sinds dit jaar een IoT-stack en het ‘Things Evolved – IoT Innovator Program’. Met deze handvatten kunnen resellers alle aspecten die bij een IoTproject komen kijken, zowel hardware als software, aanbieden. Deze ontwikkeling is toonaangevend voor de rol die distributie kan spelen in de bredere

‘ Arrow biedt resellers IoT-totaalpakket’

distributeur die betrouwbare en veilige IoT-oplossingen biedt die alle technologische aspecten omvatten.

Er is op dit moment geen enkele leverancier die alle aspecten van IoT kan afdekken. Maar door specialistische partners bij elkaar te brengen, stelt de distributeur haar resellers in staat IoT-projecten wél volledig te verzorgen.

Naast diensten en producten, initieert Arrow ook IoT-trainingen zodat alle partijen een brede kennis van IoT kunnen opdoen. Resellers kunnen zo blijven doen waar ze goed in zijn en daarnaast nieuwe, praktijkgerichte kennis opdoen. Hierdoor kunnen zij op hun beurt hun klanten een unieke totaaloplossing bieden.

ecosystemen van digitale transformatie. De distributeur heeft een groot en breed portfolio en heeft daarmee een belangrijke positie in de markt. In het licht van haar ‘sensor-to-sunset’-strategie is Arrow de enige wereldwijde

Arrow’s IoT-ecosysteem helpt de gedeeltelijk verlamde coureur Sam Schmidt weer racen. (Foto: Arrow ECS)

www.arrowecs.nl

info.ecs.nl@arrow.com

088 024 2910

@ArrowECS_NL 33

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Analyse | Bram Dons

IoT security, standaarden en protocollen

IoT security vormt uitdaging voor eindgebruikers Vrijwel alle elektronisch devices zijn binnenkort met het internet verbonden.

Mobiele telefoons, auto’s, koelkasten, lichtschakelaars, elektriciteitsmeters, noem maar op. Tegen 2020 overstijgt het aantal IoT-devices de 20 miljard. Wat betekent deze explosieve groei voor security en met welke uitdagingen krijgen bedrijven straks te maken?

Wie naar de toekomst kijkt, begrijpt al snel dat het aantal IoT-devices de komende jaren explosief zal toenemen.

De mogelijkheden van IoT zijn oneindig, maar daarmee ook het aantal devices dat gevaar loopt om te worden gehackt.

Ieder met internet verbonden device kan als achterdeur fungeren voor kwaadwillenden om in netwerken van bedrijven door te dringen. Doordat besturingssystemen op IoT-devices meestal niet met security als primair doel zijn ontworpen, kennen deze bijna allemaal tekortkomingen op het gebied van security.

Bedrijven en organisaties en hun eindgebruikers moeten de komende jaren zich bewust zijn van de risico’s en gevaren bij de toepassing van IoT. Disruptieve cyberattacks op IoT, zoals DDoSaanvallen, kunnen voor de getroffen bedrijven schadelijke gevolgen hebben.

Figuur 1. Cyber-aanvallen (bron: Frost & Sullivan) 34

Als duizenden IoT-devices proberen verbinding te zoeken met een website van een bedrijf, kan dat tot frustraties en verlies van inkomsten leiden.

Snelle patches De veiligheidsrisico’s van IoT zijn vergelijkbaar met die van ‘Bring Your Own Device’. Daarom moet bij elk IoT-project de factor security worden meegenomen. IoT-devices hebben soms hardware-platforms of software die volkomen nieuw zijn voor bedrijven. De risico’s van deze IoT-devices moeten daarom vooraf worden ingeschat.

Ook het aanbrengen van patches op grote aantallen IoT-devices vormt een uitdaging. Voor de meeste devices komt op zeker moment een firmware upgrade uit. Het is complex om die onmiddellijk op honderden remote devices uit te

voeren. Ook zorgwekkend is het omgaan met default credentials, wanneer IoTdevices voor het eerst in gebruik worden genomen. Een testomgeving voor het testen van de initiële configuratieinstellingen van devices is dan ook onontbeerlijk.

‘ IoT security heeft baat bij standaarden’ In hedendaagse IT-omgevingen is redundantie een vanzelfsprekend. De vraag is of bedrijven het concept van een gelaagd security-model ook voor IoTomgevingen kunnen implementeren. De grote hoeveelheid van nieuwe via Wifi verbonden devices genereren voor bedrijven een stroom van data bij de opslag, verwerking en analyse. Zij moeten deze data kunnen identificeren, legitimeren en erbinnen verdachte verkeerspatronen kunnen herkennen. Daarvoor zijn goede security analyse-tools nodig.

De toepassing van IoT zal, ten slotte, een explosie van netwerkverkeer afkomstig uit streaming media, peer-topeer-applicaties en social networking laten zien. Om een hoge servicegraad te garanderen, moet hiervoor de vereiste bandbreedte worden toegevoegd, inclusief de benodigde traffic management en monitoring tools.

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Cyberstorm Dat de risico’s van IoT niet denkbeeldig zijn, is al een paar keer in de praktijk gebleken. Nog geen jaar geleden was de wereld getuige van de ‘Mirai’-malware-aanval die IoT-devices als wireless routers, security-camera’s en VDI-recorders hackte. Ook op dit moment trekken experts aan de bel voor een nog gevaarlijkere ‘Reaper’ en ‘IoTroop’ malware. Deze malware verspreidt zich via security-lekken in IoTsoft- en hardware. Er zijn indicaties dat

‘ Sterkte IoTbeveiliging hangt af van protocol’ er al meer dan een miljoen organisaties zijn geïnfecteerd, zo meldt het Israëlische security-bedrijf CheckPoint Technologies. Het nieuwe virus zou een cyberstorm kunnen veroorzaken die het gehele internet kan platleggen.

In tegenstelling tot Mirai, die naar default gebruikersnamen en wachtwoorden zoekt, zoals de bekende ‘admin’ en ‘password’, speurt de nieuwste malware naar zwakheden in devices.

Gelukkig zijn er ontwikkelingen die dit soort aanvallen tegengaan. Er komen steeds meer routers op de markt die specifiek voor bepaalde IoT-omgevingen zijn ontwikkeld, zoals de FiOS Quantum Gateway router. Deze router gebruikt de IoT SC credentials van operator Verizon

voor de FQG-routers die in het veld staan. IoT SC gebruikt standaard protocollen voor digitale certificaten. Het is toepasbaar voor een groot aantal IoTdevices. De firma Symantec biedt een SCSP-oplossing dat bescherming biedt aan applicaties en besturingssystemen.

Voor de Wifi-thuismarkt bestaat er de Bitdefender Box die continue scant op verborgen achterdeurtjes, default instellingen en slecht beveiligde verbindingen.

IoT-standaarden Een manier om de beveiliging van IoT snel naar een hoger plan te tillen, is het omarmen van standaarden. Helaas is het massaal omarmen van standaarden nog ver weg. Pogingen daartoe worden gedwarsboomd door kwesties rond intellectuele eigendommen. Legertjes advocaten claimen rechten namens bedrijven als Microsoft, Samsung en Cisco.

Voor hen staat er veel op het spel in een potentieel gigantische markt. De kans om de IoT-markt te domineren met eigen standaarden geven ze niet zomaar op.

Toch gloort er hoop. Twee van de grootste IoT-rivalen, de ALLSeen Alliance en het door Intel gesteunde Open Internet Consortium, vonden elkaar vorig jaar in de Open Connectivity Foundation (OCF).

Een ander veelbelovend teken is de IEEE P2413-standaard die in een universele benadering bij de definitie van IoT-architecturen voorziet. Verder zijn er spelers die gevestigde technologieën als algemene lagen voor interoperability aanbieden. Zo kondigde tijdens de CES de

Client/Server versus Publish/Subscribe Bij IoT-protocollen zijn er twee groepen te onderscheiden, client/server en publish/subscribe. In het C/S-model bevat de server de data en geeft aan de client antwoord. Zo kan een client een temperatuur aflezen en weet op voorhand de server te connecteren. Het P/S-model verlangt dat devices via een tussenliggende broker communiceren. Zo kan een temperatuur elke minuut worden gesampled, maar wordt slechts een keer per uur gepubliceerd. Het ontkoppelt de producent van de consument. P/S-protocollen zijn meer geschikt wanneer de infrastructuur onbekend is. C/S-protocollen zijn meer schaalbaar en bieden een betere beveiliging vanwege de point-topoint-verbinding. Ze zijn echter minder schaalbaar, moeilijker te beheren en meer belastend voor het systeem.

ZigBee Alliance een universele taal voor IoT aan met de naam DotNet. Het protocol is al in veel devices geïmplementeerd die het ZigBee draadloze netwerk gebruiken. DotNet werkt ook al met Thread-netwerken.

Vertrouwen Zelfs al zou een deel van de IoT-technologie-stack zijn gestandaardiseerd, dan nog blijven er belangrijke hobbels te nemen. Het gaat niet alleen om de beveiliging zelf. Ook het vertrouwen bij bedrijven en consumenten is een punt van zorg. Uit onderzoek blijkt dat consumen-

‘ Standaardisering is hobbelig pad’

Figuur 2. iOS Quantum Gateway (bron: Verizon)

ten de beveiliging van IoT-devices massaal wantrouwen. Hoopvol is dat Europese chipfabrikanten dit voorjaar een IoT-cybersecurity baseline hebben voorgesteld voor nieuwe reguleringen, zoals security features als authenticatie en autorisatie. Het stelt eenvoudige richtlijnen voor bij toepassing van thermostaten en meer uitgebreide regels voor complexere devices als smartphones.

35

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Analyse | Bram Dons

‘ Consumenten wantrouwen massaal de beveiliging van IoT-devices’ De belangrijkste focus ligt op het protocol dat de data-laag gebruikt. Er is veel keuze, maar de laatste tijd zien we vooral CoAP en MQTT opkomen. Ze worden gecombineerd met web-technologieën als XMPP en RESTful HTTP. Zowel CoAP als MQTT gebruiken kleine berichten en hebben een beperkte overhead. MQTT gebruikt onversleutelde TCP, maar met TLS/SSL is het verkeer te beveiligen.

Figuur 3. IoT Eco fases (bron: Forrester)

Dit soort standaarden en protocollen zijn om een aantal redenen belangrijk.

Ten eerste geeft het de garantie dat aangesloten IoT-devices met de IT-omgeving kunnen communiceren. Ten tweede kan ervan worden afgeleid welke beveiligingsmethoden mogelijk zijn. Zo kan worden bepaald wat het securityniveau is bij het koppelen van IoT-devices.

Keuze IoT-protocol Hoe sterk IoT-beveiliging is, hangt mede af van de keuze voor een protocol. Toch is dat niet het enige criterium. Andere overwegingen zijn bandbreedte, realtime prestaties, connectiviteit en memory footprint. Ook de gekozen hardware en de keuze voor open-source of proprietary spelen een rol. De verwachting is eigenlijk dat beveiliging de doorslag geeft, maar in de praktijk is dat 36

interoperabiliteit. Bij de keuze voor een protocol is het nuttig terug te gaan naar de basis en naar het OSI 7-lagenmodel (zie tabel) te kijken. Het helpt om in te schatten welke OSI-lagen IoT gebruikt in relatie tot de gewenste uitvoeringstaken van communicatie, data exchange en device management.

Het OSI-model 7. APPLICATION 6. PRESENTATION 5. SESSION 4. TRANSPORT 3. NETWORK 2. DATA LINK 1. PHYSICAL

CoAP draait alleen over UPD. Dit is minder betrouwbaar dan TCP, maar voor sommige IoT-applicaties is dat niet zo’n probleem, zoals het uitlezen van een temperatuur waarbij het niet uitmaakt dat sommige berichten verloren gaan.

Net als TCP wordt UDP normaal gesproken niet versleuteld, maar het kan met DTLS voor beveiliging en met de technologieën RSA en AES of ECC en AES worden aangevuld.

Van beide protocollen is MQTT de meest volwassen en stabiele standaard. Maar CoAP heeft een enorm marktaandeel en ontwikkelt zich snel. Het is aannemelijk dat CoAP in de nabije toekomst een vergelijkbaar niveau bereikt als MQTT.

Home automation Voor home automation is een aantal specifieke protocollen ontwikkeld, waaronder Thread, Zigbee en Z-Wave.

Google gebruikt Thread voor haar toepassing Nest met producten als Learning Thermostat en Nest Protect. Zigbee wordt door een groot aantal fabrikanten gebruikt, waarbij het IoT-verkeer

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Protocollen voor IIoT

Figuur 4. Web- vs. IoT-architectuur (bron: Sensinode)

met 128 bit AES wordt versleuteld. De technologie is in een nek-aan-nekrace verwikkeld met Z-Wave. Deze laatste technologie kent een lagere transmissiesnelheid. Ook kunnen

Welke IoT-standaarden zullen overleven? devices niet buiten hun eigen ‘home regio ‘worden gebruikt. Het heeft als optie een 128 bit AES-versleuteling. Tenslotte is er Apple Homekit.

Dit is eigenlijk een software framework waarmee ontwikkelaars smart home devices aan hun iPhone en iPad kunnen koppelen. Er is een bridge

Figuur 5. IoT-stack (bron: Simon Ford)

naar Z-Wave en Zigbee in de maak.

Tot dusver zijn er slechts enkele producten op de markt, waaronder Smart Lock.

Wel of geen protocol-standaarden?

Vandaag de dag draaien er tientallen, zo niet honderden, protocollen op het web.

Met de komst van IoT zullen er daar nog tientallen bijkomen. Ontwerpers moeten bij het ontwerpen van een systeem precies definiëren wat de eisen zijn en daarbij de juiste protocollen kiezen. Want, het internet is niet meer dan een drager, het kan voor IoT net zoveel protocollen inkapselen zoals het nu doet voor het web. Veel industrie-experts roepen om de standaardisatie van IoT-protocollen. Maar als er zo veel protocollen voor het web zijn, waarom dan niet voor IoT? Het enige verschil is dat IoT-protocollen, net zoals destijds het internet, nog hun betrouwbaarheid moeten bewijzen.

De technologieën die schuilgaan achter het Industrial Internet of Things (IIoT) bestaan over het algemeen al jaren. Bij discussies over IIoT komen drie termen vaak terug, remote toegang, Machine-to-Machine (M2M) en cloud. Vakgenoten reageren vaak al op die termen als de eerste is niks nieuws, de tweede doen we al jaren en de derde is een andere naam voor servers met aan hele lange kabel eraan. Toch is er wel iets nieuw aan IIoT. De automation-industrie wil verschillende producten met elkaar laten communiceren. Interoperabiliteit is dus essentieel en daarvoor zijn standaarden en protocollen nodig. De volgende protocollen hebben de potentie om industriële devices met IoT-platforms te verbinden: OPC UA, DDS, http (REST/JSON) en de hiervoor al besproken MQTT en CoAP. Het klassieke OPC is in de industrie welbekend en is een standaard interface voor communicatie met Programmable Logic Controllers (PLCs). OPC UA is een uitbreiding met als doel het bieden van interoperabiliteit van OPCs. Het is een client/ server-protocol en voor de IT-wereld volkomen nieuw. Het is een goede oplossing om PLC- en sensor data naar bestaande industriële applicaties als SCADA- en MESsystemen te brengen. Het probleem is dat bedrijven tot dusver zelf hun beveiliging ter hand moeten nemen. Onlangs heeft Microsoft op de IoT Expo in Taipei aangekondigd om voor het beveiligen van OPC UA mee te werken aan een open source, cross platform Global Discovery Server (GDS).

Data Distribution Service (DDS) is een publish/subscribe-protocol. In tegenstelling tot MQTT ,waar een gecentraliseerde broker voor nodig is, werkt DDS op peer-topeer basis. Het is een goede oplossing voor betrouwbare, realtime aflevering van data en wordt gebruikt voor snelle M2M-communicatie.

Http is een connectionless client/serverprotocol en een vanzelfsprekendheid binnen de IT- en webwereld. De industrie heeft wel wat ervaring met http voor device- en productconfiguratie, maar niet voor de uitwisseling van data. Dit gaat verandereren naarmate meer gateways en PLCs native http gaan ondersteunen. Maar, let op voor interoperabiliteit tussen http-producten.

Vaak zijn de JSON-formats verschillend.

37

neSpace Unified Communications volledig web-based en in ĂŠĂŠn scherm?

Zonder installatie overal ter wereld bereikbaar?

Op dezelfde wijze communiceren met contacten buiten uw eigen organisatie?

Bel 088 -118 64 44 of stuur een email naar verkoop@blunetworks.nl.

WebRTC powered by

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Enterprise networking | Dirkjan van Ittersum

Jort de Boer, salesdirecteur Channel en Territory NL-Nordics van Alcatel-Lucent Enterprise

‘ IoT containment houdt hackers buiten de deur’ De mogelijkheden van Internet of Things zijn veelbelovend, maar er zijn ook risico’s.

Slecht beveiligde IoT-sensoren geven hackers de kans deze netwerken binnen te dringen. “De oplossing is iedere applicatie of datastroom verpakken in end-to-end individuele virtuele netwerken”, zegt Jort de Boer.

IoT wordt volgens Jort de Boer van ALE gedomineerd door drie trends. “mobility, automatisering en data-inzicht”, aldus de salesdirecteur Channel en Territory voor Nederland en de Nordics. De trends zijn terug te zien in de grootste IoT-praktijkcase van ALE. Het bedrijf heeft de 57 kilometer lange Gotthardtunnel in Zwitserland uitgerust met een switching-netwerk voor duizenden IoTdevices in een extreme en zeer kritische omgeving. “Onze IoT-oplossing zorgt ervoor dat data gegarandeerd aankomt en optimaal is beveiligd,” legt hij uit. “We gebruiken IoT containment-technologie die elke applicatie of datastroom ver-

gezondheidszorg waar artsen met een tag wel toegang krijgen tot bepaalde ruimtes, terwijl patiënten er niet binnenkomen. De deursloten zijn met een Power over Ethernet-netwerk verbonden en de tags verzenden de informatie via Wifi. Ons aanbod verenigt de netwerken in één managementsysteem en biedt de juiste QoS”, aldus De Boer.

Netwerkinzicht Volgens De Boer is inzicht in netwerken essentieel om het maximale uit IoT te halen. “Enkel meer bandbreedte zorgt er niet voor dat IoT data snel en veilig aankomt. Voorkomen en ‘trouble-

ALE zet IoT ook in op het eigen communicatieplatform Rainbow dat niet alleen mensen via Unified Communications verbindt, maar ook voorziet in Artificial Intelligence. “Rainbow integreert onder meer met ons netwerkmanagementplatform. Via de Rainbow-app kunnen netwerkbeheerders met een simpele vraag aan onze bot Emily zien hoeveel devices er op het netwerk zitten en wat de belangrijkste applicaties zijn. Omgekeerd kan het platform beheerders ook automatisch inlichten als netwerkpoorten worden overbelast. Dit kan dan duiden op een DDoS-aanval. Reactiesnelheid is de sleutel voor een goede afloop.”

‘ Inzicht in netwerken belangrijk voor succesvolle IoT-strategie’ pakt in end-to-end individuele virtuele netwerken. Applicaties krijgen hierdoor een hogere Quality of Service en het houdt hackers buiten de deur. Als iemand toch toegang krijgt tot het netwerk via een IoT-device kan hij door IoT containment die het virtuele netwerk creëert, niet doordringen tot de rest van het netwerk.”

ALE heeft haar IoT-aanbod ingericht op verticale markten. “Een voorbeeld is de www.al-enterprise.com/nl

shooten’ van trage netwerken is lastig als bedrijven niet weten waar de oorzaak ligt. Onze netwerktechnologie geeft dit inzicht wel. Dan blijkt dat veel medewerkers maandagochtend nog wakker worden met Facebook of YouTube. Kritische applicaties zoals voor IoT-data dan voorrang geven en Facebook afknijpen, lost dat op. Inzicht in bedrijfsnetwerken op applicatieniveau wordt essentieel voor het succesvol implementeren van een IoT-strategie.”

bnl@al-enterprise.com

030 222 8000

Jort de Boer

@aluenterprise 39

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Analyse | Dirkjan van Ittersum

Gerard van der Hoeven, managing partner bij DigiGurus

IoT, big data, AI en blockchain meer verweven met elkaar dan gedacht

IoT staat op dit moment onmiskenbaar volop in de belangstelling. Toch zijn er meer veelbesproken nieuwe technologieën, zoals big data, Artificial Intelligence en blockchain. Hoe verhouden deze zich tot elkaar?

Wie naar meest populaire nieuwe technologie van dit moment kijkt, komt al gauw uit op IoT, big data, machine learning, Artificial intelligence (AI) en blockchain. Niet voor niets scoren ze alle vijf hoog in de hype cycle van onderzoeksbureau Gartner (zie afbeelding 1). “IoT heeft met alle vier de andere technologieën een duidelijke link”, zegt managing partner Gerard van der Hoeven van adviesbureau DigiGurus.

lyse. Hiermee kunnen bedrijven consumenten bijvoorbeeld inzicht geven in hun energieverbruik.”

Edge computing “Dit soort initiatieven zijn een mooi streven, maar de hoeveelheid data groeit zo snel dat er de laatste tijd een nieu-

we beweging zichtbaar is”, vervolgt Van der Hoeven. “De meetapparatuur zelf wordt steeds krachtiger waardoor er vaker voor edge computing wordt gekozen. Daarbij vindt de analyse al op de devices zelf plaats. Alleen bij bijzondere metingen of als er speciaal om wordt gevraagd, zal de data naar het centrale

1. Big data & smart data “Essentieel voor IoT is begrip. Door sensors te gebruiken, krijg je meer inzicht”, begint Van der Hoeven. “Uiteindelijk wordt daardoor inzichtelijk hoe producten, diensten of infrastructuur worden gebruikt. Dat inzicht levert grote hoeveelheden data op, big data dus en dat moet worden verwerkt om informatie te verzamelen. Hiervoor is veel processor-

‘ Lokale analyse volgende stap voor IoT’ kracht voor nodig, in sommige gevallen zoveel dat het nauwelijks nog te doen is.

Voor het creëren van meerwaarde, gaan die gegevens tegenwoordig naar een centrale plek in het netwerk voor ana40

De hype cycle van Gartner laat de technologieën zien waarvan veel wordt verwacht.

IoT staat bijna bovenaan.

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

systeem worden doorgestuurd. De intelligentie zit niet meer alleen centraal in het systeem maar ook lokaal. Deze lokale analyse wordt de volgende stap voor IoT. Aanvankelijk ging alles richting big data, maar we gaan nu steeds meer naar smart data. Hiervoor zijn zelfs al de eerste embedded AI -toepassingen beschikbaar.”

Heikel punt “Er zijn meerdere redenen waarom bedrijven het liever niet willen dat alle data over het netwerk gaat”, vervolgt de managing partner. “Privacy is een heikel punt. Bedrijven moeten voorkomen dat enorme hoeveelheden persoonlijke informatie rondzwerft. Daarbij is ook nog een vraag wie eigenaar van deze data is.

Bij slimme meters is het de vraag wie de controle over de informatie heeft. Uiteindelijk is afgesproken dat consumenten bepalen hoeveel gegevens er van hen wordt verzameld en wat er met de gegevens gebeurt. Daarnaast is het vaak lastig om zulke enorme hoeveelheden data tot waarde te maken. Bij de meeste projecten komen bedrijven na verloop van tijd tot de conclusie dat slechts een beperkte hoeveelheid data interessant is.

De rest hoeft niet over het netwerk. Dat bespaart kosten, want het is prijzig om veel data over IoT-netwerken te versturen. Bovendien scheelt het cloudopslagruimte en de IoT-toepassingen gebruiken veel minder energie.”

2. Machine learning & AI

Artificial Intelligence

“Bij machine learning leren apparaten patronen te herkennen”, aldus de specialist van DigiGurus. “Het is een stap voor Artificial Intelligence. Meestal herkennen de IoT-devices zelf die patronen niet, maar is dat de verantwoordelijkheid van een centrale computer. Toch zijn er voorbeelden waarin machine learning wel lokaal plaatsvindt, zoals in de

Bij AI waarbij het systeem meer intelligentie bezit, ligt dit volgens Van der Hoeven anders. “Het systeem gaat vragen stellen en zelf nadenken. Dat gebeurt nog nauwelijks op IoT-devices zelf, maar is in verreweg de meeste gevallen een centrale functie. Toch gebeurt het in de automotive en robotica soms al wel lokaal. Dat zijn zwaardere toepassingen

Afrekenen naar gebruik

‘ Door machine learning herkennen appraten patronen’ auto’s van Tesla. Die houden het rijgedrag van bestuurders continu in de gaten. Wanneer ik naar huis rij, parkeer ik op een kleine brug. Iedere keer doe ik dan de gasveer omhoog. Na enkele keren herkent een Tesla dat en doet op die gps-locatie automatisch de gasveer omhoog. De slimme thermostaten van Nest werken op vergelijkbare wijze. Als iets een bepaald aantal keren gebeurt, zien dergelijke appraten het als patroon. Het is dus geen voorspellen, waardoor het makkelijker is te programmeren.”

Een van de beloftes van IoT is dat waardeketens transparanter worden, voorspelt managing partner Gerard van der Hoeven. “Dat heeft gevolgen voor de producenten van apparatuur.

Tegenwoordig ontwerpen producenten apparaten vaak, om meer omzet te boeken, zodanig dat zij kort na de garantieperiode kapotgaan. Met IoT kan dat worden doorbroken door af te rekenen naar gebruik. Daardoor worden producenten geprikkeld om apparaten te maken die langer blijven werken. Dit gebeurt al mondjesmaat. Motorenfabrikant Rolls Royce rekent bij vliegtuigmotoren al per uur af, ‘Power by the hour’. Havenhijskranen rekenen af per ton en wasmachines per wasbeurt. Deze belangrijke ontwikkeling helpt de alsmaar groeiende afvalstroom te verminderen”, aldus Van der Hoeven.

41

DE PERFECTE OMGEVING VOOR UW DATA COLOCATIE MET EXTRA BEVEILIGING

maincubes B.V.

+31 20 7880 380

info-nl@maincubes.com

Met een netwerk van state-of-the-art datacenters in Europa, biedt maincubes veilige en flexibele datacenter oplossingen aan voor bedrijven uit verschillende industrieĂŤn.

Via het SecureExchange platform verbindt maincubes haar klanten en partners wereldwijd, waarbij er gebruikt wordt gemaakt van directe connectiviteit en cloud services. maincubes services zijn zeer veilig, efficiĂŤnt en gebruiksvriendelijk.

maincubes.com

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Analyse | Dirkjan van Ittersum

waarin alle data van sensoren direct samenkomt en waarbij devices zelf keuzes en afwegingen kunnen maken. De kern van een AI-systeem bestaat uit de normen en waarden die erin zijn gestopt.

De basisset van regels wordt door eerdere ervaringen gevoed. Kijk opnieuw naar Tesla. De auto’s leren van de bestuurders welke handelingen in een bepaalde situaties normaal zijn. Waarin AI verschilt van machine learning is dat het kan voorspellen. Zo geeft Tesla een waarschuwing als de auto signaleert dat twee auto’s die ervoor rijden, gaan botsen. Tesla geeft dan een waarschuwing en stopt alvast.”

‘ Blockchain voorwaarde voor ‘mass connected society’ “In de toekomst wordt het nog geavanceerder als auto’s onderling gaan communiceren. Diverse autofabrikanten werken al aan systemen waarbij auto’s onderling afspraken maken zoals; ga jij naar links, dan ga ik naar rechts. Helaas zijn we nog niet zover dat daar al een algemene standaard voor bestaat.

In vliegtuigen bestaat zo’n standaard al wel. Iedere autofabrikant is op dit moment bezig zijn eigen systeem te ontwikkelen om als eerste op de markt te zijn. Een onderling afgestemde standaard zal daar op termijn zeker een plek in krijgen”

3. Blockchain De derde hype-technologie die meer interactie zoekt met IoT is blockchain. https://digigurus.net

“Inmiddels zijn er de eerste initiatieven om IoT en blockchain met elkaar te verbinden, zoals in de Rotterdamse haven.

Blockchain is simpel gezegd een geavanceerde vervanger van een formulier. Bij iedere container zit een formulier waarin wordt opgeschreven welke lading erin zit en in welke handen de container overgaat. Nadeel is dat het niet duidelijk is of die informatie klopt.

Iemand kan een fout hebben gemaakt of iemand kan er ten onrechte wat bij hebben geschreven.”

“Met blockchain kan dit worden voorkomen. De technologie beheert de informatie over iedere handeling en versleutelt de informatie met de sleutels van de uitvoerder van die handeling. Zo blijven er aan het einde van de keten een groot aantal blokjes code over of blockchain.

Dit is eigenlijk een versleuteld formulier met informatie over de reis die een container heeft afgelegd. De slag naar IoT is dat niet de afhandelende partij, maar de container zelf automatisch aan de blockchain toevoegt wat er gebeurt, onder meer dat controlepoortjes worden gepasseerd of dat iemand een pasje erbij houdt. Ook als er spullen in of uit de container gaan, kan dat met de hulp van sensors worden toegevoegd. Met weer andere sensors kan ook onder meer informatie worden toegevoegd over de temperatuur of luchtvochtigheid”, aldus Van der Hoeven.

Ondoordringbare keten Volgens Van der Hoeven ontstaat er op deze manier een ondoordringbare keten. “Niemand kan erbij om uit te lezen wat er precies is gebeurd. Behalve aan het eind van de keten. De blockchain is de oplossing voor het volledig inzichtelijk maken van alle data. Die inzichtelijkheid kan alleen als er sprake is van volledig vertrouwen. De data mag na-

info@digigurus.net

010 340 0144

tuurlijk niet bij de verkeerde personen uitkomen. Dankzij blockchain kan er een vertrouwensfactor aan een keten worden toegevoegd . Binnen deze keten is alles zichtbaar en transparant is, maar alleen voor de personen waarvan de data, zoals in de blockchain is vastgelegd, van afkomstig is of voor bestemd is. Blockchain is een volgende stap naar en een voorwaarde voor een ‘mass connected society.”

DigiGurus Het Rotterdamse bedrijf DigiGurus geeft advies over de inzet van nieuwe technologische ontwikkelingen in bedrijfsmodellen en organisaties. “Veel van onze klanten missen het digitale denken in de boardroom of managementteam, hoe waarde wordt gecreëerd in een transparante en connected samenleving”, legt managing partner Gerard van der Hoeven uit,” Bedrijven hebben behoefte aan iemand die over domeinen heen kan kijken om zo een afgewogen besluit te nemen over de te volgen visie en strategie en de te maken keuzes. Iemand met ervaring in wat het betekent om met technologie een bedrijf te runnen of te ontwikkelen. DigiGurus bestaat uit een netwerk van zelfstandige experts, vaak oud-CEO’s, -CTO’s, en -ondernemers. We ondersteunen daarnaast bij de marktvertaling van strategie naar de werkelijkheid. Dat deden we al met IoT, maar projecten hebben steeds vaker raakvlakken met AI en blockchain. Onze belangrijkste klanten zijn grote ondernemingen, technologiespelers en investeerders.” @digigurus_net 43

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Connectivity | Michiel van Blommestein

Sander Mulder, VP Strategic Account Sales Europe van KORE

‘ Lokale diensten met internationaal bereik’

De term Internet of Things bestaat nog maar een paar jaar, maar de achterliggende concepten zijn natuurlijk al langer bekend. Daarom is het niet vreemd dat Mobile Virtual Network Operator (MVNO) KORE al sinds de oprichting in 2003 zegt bezig te zijn met IoT-oplossingen. “We beschikken als KORE echt over IoT in ons DNA”, zegt Sander Mulder.

“We beschikken echt over IoT in ons DNA”, zo zegt Sander Mulder van KORE in een gesprek. Hij is VP Strategic Account Sales Europe en benadrukt dat KORE van meet af aan veel heeft geïnvesteerd in innovatie en zich hierdoor weet te onderscheiden van de competitie. Het bedrijf telt 400 medewerkers verspreid over 110 locaties en verbindt wereldwijd ruim 6.000 klanten en meer dan 8,5 miljoen devices.

Hierdoor is KORE de grootste MVNO in de wereld. “Ons eigen managementplatform PRiSMPro is in staat om de connectiviteit van meer dan 16 carriers aan onze klanten aan te bieden”, zegt Mulder. “Deze unieke dienstverlening ontzorgt klanten van KORE, niet alleen met betrekking tot het gebruiksgemak maar vooral ook omdat ze al hun connectiviteit op één plek kunt managen. Het geeft tevens gedetailleerd inzicht in het dataverbruik en hierdoor kunnen klanten significant besparen op kosten. De rapportages en analyses uit PRiSMPro leiden vervolgens tot waardevolle business intelligence, waardoor klanten nog beter in staat zijn zakelijke beslissingen te nemen. Naast het leveren van connectiviteit is KORE ook groot geworden door diensten ernaast te leveren.

44

“We zoeken dus steeds meer naar een totaaloplossing in plaats van een gefragmenteerde oplossing. Niet alleen aan onze eindklanten, maar we kunnen zo bovendien nieuwe verdienmodellen presenteren aan onze channelpartners.”

‘ Wereldwijd bereik met lokale aandacht’ Wat betekent het om een van de leidende managed service providers voor IoT te zijn?

“Het betekent dat KORE de ontwikkeling en implementatie van IoT-toepassingen wereldwijd vereenvoudigt. We bieden onze channel partners de vrijheid om oplossingen op maat te bouwen die zijn afgestemd op de behoeften en vereisten van hun klanten. Voor onze partners betekent dit dat we hun eindgebruikers de volledige applicatie-oplossing bieden tegenover concurrenten die slechts enkele stukjes van de puzzel aanbieden.”

Wereldwijde Diensten Voor IoT is een wereldwijde aanwezigheid hoe dan ook een absolute must geworden. In Europa kunnen producten met track-and-trace zich op het ene moment in Rotterdam in de haven bevinden om vervolgens via het Ruhrgebied naar elders te worden getransporteerd. Een contract bij één carrier voor mobiele connectiviteit is daardoor niet altijd voldoende. “Veel partijen missen de global footprint of hebben niet de ‘local touch’. Wij streven naar beiden en leveren lokaal diensten, maar wel met een internationaal bereik”, vervolgt Mulder. “Onze wereldwijde supportteams bieden 24x7 ondersteuning en zorgen voor een rijke en responsieve klantervaring. De servicepresentatie van KORE strekt zich uit tot 110 landen en groeit snel. KORE is diep geïntegreerd in services waarbij we toegang hebben tot de gelicencieerde netwerken van meer dan 16 providers over de hele wereld voor zowel wide area mobiel netwerk en satelliet dekking. We blijven elk jaar groeien door onze diepere relaties en nieuwe aanbiedingen met onze bestaande partners, evenals de uitbreiding van ons eigen het KORE Global Network (KGN) dat beschikbaar is op de Europese markt.”

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Sander Mulder

Business Management Services De meest recente nieuwe diensten die KORE op de Nederlandse markt presenteert, zijn de Business Management Services. Deze diensten worden geleverd vanuit de nieuwe productgroep KORE Power Solutions en omvatten twee nieuwe oplossingen.

“KORE Connect is een mobiele router die als failover voor connectiviteit kan zorgen, maar ook primaire con-

‘ IoT is een echte game changer’ nectiviteit kan bieden op locaties waar dat niet standaard aanwezig is, zoals bouwplaatsen, beurzen of pop-up stores”, zegt Mulder. “En we leveren een door ons volledig verzorgde tablet met SIM-kaart voor onder andere buitendienstmedewerkers. De Tablet soluti www.korewireless.com

on is een volledig verzorgde dienst met Sim en Mobile device management.

Deze beschikt tevens over tresh hold management om ‘misbruik’ tegen te gaan. Bij de marktintroductie van deze oplossingen speelt vooral onze director business development for Channel Sales, Vanessa Claessen een belangrijke rol.”

Vraag van klanten Een opvallend verschijnsel binnen de IoT-markt is dat de vraag meer dan vroeger vanuit de klanten komt, zo merkt Mulder op. “IoT is een echte game changer en de markt is volwassen aan het worden”, zegt hij. “Klanten zijn steeds beter in staat de toegevoegde waarde van IoT voor hun business te herkennen. Hierdoor ontstaat er steeds meer vraag naar IoT-oplossingen. Vaak worstelt men nog wel met de vraag hoe dit concreet vorm te geven.

Veel op IoT geörienteerde organisaties blijken dan ten aanzien van de totale 088 746 4626

IoT oplossing nog specifieke kennis te missen of slechts een deel van de oplossing te kunnen bieden. Daarom zoeken ze met ons de samenwerking.

‘ Business Intelligence voor nog betere besluitvorming’ KORE heeft vele partnerships met toonaangevende IoT partijen in het totale IoT Ecosysteem. Nederland is volgens Mulder een ‘early adopter’. “Onze thuismarkt Nederland is en blijft belangrijk voor ons. Van hieruit richten wij ons op Europese groei en zien hierbij samenwerkingsverbanden met channels als een van onze strategische pilaren.” @KORE_Wireless 45

WOW! DAT IS PAS HANDIG!!

Nu ook al het IoT nieuws bij elkaar in één dossier.

Check www.channelconnect.nl

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Analyse | Marco Heida

Internet of Things Nederland geeft 10 ‘lessons learned’ voor IoT-projecten

‘Data combineren is de kunst’

Bedrijven ontkomen er niet aan dat ze leergeld betalen op het gebied van IoT. Of het nu gaat om efficiënter werken of nieuwe diensten ontwikkelen. IoT is nieuw waardoor technieken, processen en nieuwe businessmodellen nog moeten worden uitgevonden. Hoog tijd voor 10 ‘lessons learned’ Diverse leveranciers van IoT-netwerken en -producten hebben al veel Proof of Concepts of zelfs implementatieprojecten uitgevoerd. Wat kunnen bedrijven hiervan leren om niet dezelfde fouten te maken? Of waar kunnen zij hun klanten bij dit soort projecten voor behoeden?

1

Vergeet de techniek

Het IoT is een mooie techniek om te vernieuwen, maar laat men zich niet beperken door technologie. Laat bedrijven vooral kijken naar de toegevoegde waarde. Dit kan door te brainstormen alsof alles mogelijk is, oftewel ’moonshot thinking’ en niet gebonden zijn aan bestaande systemen en technieken.

Kortom, wat kunnen bedrijven allemaal verbinden en wat kunnen zij met die data doen? Pas in een later stadium wordt bepaald welke technologie, zoals onder meer type netwerk, sensors, platforms, daarvoor het meest geschikt is.

2

Betrek de hele organisatie Vaak is er binnen bedrijven en organisaties één briljant IoT-idee dat moet worden uitgevoerd. ‘Als we dit met een sensor uitrusten, vervolgens het met het internet verbinden, dan kunnen we…’ Ga daar direct mee aan de slag. Zorg ervoor dat iedereen hierbij is aangesloten. Goede ideeën komen uit onverwachte hoek.

Misschien zijn er binnen de eigen orga-

‘ Wie is de eigenaar van data?’

Marco Heida

nisatie nog databronnen die relevant zijn om te koppelen. Of moet er rekening worden gehouden met bepaalde policies of systemen. Vergeet dus niet de afzonderlijke afdelingen, zoals IT, financiën, marketing, sales en operations erbij te betrekken. Het is beter vooraf kennisniveau te investeren en brainstormen, dan achteraf tegen beperkingen aan te

lopen of briljante ideeën te krijgen die beter eerder waren opgedaan.

3

Bepaal de IoT-strategie Voeg IoT bewust toe aan de eigen organisatie. Of het nu gaat om de productieprocessen efficiënter maken of voor het ontwikkelen van new business. Vraag af of IoT het businessmodel kan veranderen. Bedrijven moeten zich dit bewust afvragen en in hun organisatie positioneren. Dit brengt focus en draagvlak binnen de organisatie, in plaats van dat het een eenmalig project wordt met het risico op een stille dood.

4

Spread the word Laat IoT-projecten van dit moment zien aan de omgeving. Betrek klanten, de klanten van klanten en leveranciers hierbij en creëer meer denkkracht, maar ook draagvlak voor de uiteindelijke oplossing. Als bedrijven over IoT gaan nadenken, moeten zij de hele keten daarin meenemen.

5

Security Vraag bij het starten van een IoT-traject af wat de risco’s zijn voor dataopslag en privacygegevens. Waar worden actuatoren aangestuurd en hoe zijn die beveiligd? Waar is hun dataopslag? Wie mag daar wel of niet bijkomen? Wat als iemand die gegevens hackt? Waar ligt de eigen verantwoordelijkheid en die van 47

o vo p w or w m w.d ee e r i an nf o or ne m .n at l/ ie g o ! !

jk Ki

ARE YOU READY FOR THE NEXT GENERATION PARTNERSHIP? GO! is een revolutionair partnerplatform voor de ‘next generation’ partners in het ICT-kanaal die zich richten op de zakelijke markt. Business Partners van GO! beschikken over de revolutionaire ‘state of the art’ GO!-portal waarbij eenvoud, gemak, grip en inzicht maximaal zijn doorgevoerd. Net zo belangrijk: met GO! is de partner zelf klanteigenaar, bepaalt hij zelf zijn prijzen en tarieven, bepaalt hij zelf zijn marge, factureert hij zelf en bepaalt hij indien gewenst zélfs zijn eigen merk. GO! gelooft dat de lokale binding tussen partner en klant de sleutel is voor het succes van samenwerking. Bel 088-5006111 of kijk op www.deanone.nl/go! voor meer informatie.

dean one the business provider for mobile, internet and voice powered by dean one

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Analyse | Marco Heida

hun klanten? De beveiliging van het IoT is dermate belangrijk om tijdig in het project te adresseren.

6

Alloceer voldoende budget

Er komen steeds meer IoT-producten en -diensten op de markt. Het is echter nog geen markt waarin al tig jaar leergeld is betaald. Bedrijven moeten er daarom voor zorgen wat leergeld te kunnen betalen en bij te sturen als dat nodig is. Het moet geen open einde of vrijbrief worden, maar wel wat kunnen opvangen en bijsturen.

7

Data, data, data Data verzamelen is niet zo moeilijk.

Het vervolgens combineren met andere bronnen en zodanig analyseren zodat bedrijven er wat aan hebben, dat is de kunst. Vaak starten ideeën met het gebruik van beperkte data, maar ook de rest van de data moet worden beoordeeld en bekeken worden wat zij daaraan hebben, zoals welke toegevoegde waarde zij bieden voor onder meer klanten, leveranciers en nieuwe klanten. Veel organisaties zijn zich er niet bewust van welke data ze hebben en voor wie dat interessant kan zijn. www.internetofthingsnederland.nl

Wie is eigenaar van de data? Bedrijven moeten ervoor zorgen dit zélf te zijn als klant. Dit maakt hen flexibeler voor oplossingen en (her)gebruik van de data, onder andere als zij van systeem willen veranderen, de data voor analysedoeleinden willen gebruiken met andere software of mogelijk de data willen verkopen.

‘ Adresseer security vroegtijdig’

10

Internet of Things Nederland

8

Maak bij het toepassen van IoT keuzes op het gebied van oplossingen, software, hardware die kunnen worden gewijzigd. Bedrijven zullen door het voortschrijdend inzicht positief verrast worden. Bovendien moeten zij daarin kunnen meebewegen. Het nu gekozen platform kan over twee jaar voor hen niet het beste platform meer zijn.

9

Benoem een IoT-gezicht Het is belangrijk een IoT-gezicht in de eigen organisatie te benoemen. Of, zoals

Start!

De belangrijkste lessen leren bedrijven in de praktijk. Begin met een (klein) IoTproject. Zorg voor voldoende basiskennis over het IoT en start met een brainstormsessie.

Blijf flexibel

info@internetofthingsnederland.nl

een groot telecombedrijf het noemt, een IoT HERO! Hiermee krijgt het IoTproject een gezicht en is het niet iets wat erbij wordt gedaan. Deze persoon kan zorgen voor voldoende kennis en draagvlak binnen de hele keten.

070 3236 326

Marco Heida is met zijn bedrijf Internet of Things Nederland één van de meest zichtbare adviseurs op het gebied van het IoT in ons land. Hij geeft masterclasses en adviseert op strategisch niveau. Via zijn netwerk ondersteunt hij ook in operationele IoT-projecten, zoals platformselectie en Go To Market-projecten. Hij werkt voor grote merken in binnen- en buitenland om de potentiële impact van het IoT en technologie realiteit te laten worden. Marco Heida gaat graag met bedrijven in gesprek over Internet of Things. @IoTNieuwS 49

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Analyse | Redactie

Resultaten van ChannelConnect Expertonderzoek

‘Ieder bedrijf krijgt met IoT te maken’

Het ontbreekt veel bedrijven nog aan kennis over de ontwikkeling van IoT. Dat zeggen althans de experts die hebben deelgenomen aan een onderzoek van ChannelConnect. De belangstelling voor IoT is het laatste jaar wel gestegen en dat is maar goed ook. Iedere organisatie krijgt ermee te maken, is unaniem de verwachting.

Om uit te vinden wat de stand van IoT anno 2017 is, ondervroeg de redactie van ChannelConnect een groep deskundigen die dagelijks actief is met deze technologie. Een selecte groep van 22 experts werkzaam bij name fabrikanten, distributeurs en telecomoperators is gevraagd naar hun mening. Hieronder een overzicht.

Gemiddelde IoT-kennis bij Nederlandse organisaties De gemiddelde kennis over IoT binnen Nederlandse organisaties wordt door de ondervraagden niet erg hoog ingeschat.

Zo’n 55 procent zegt dat bedrijven ‘slecht op de hoogte’ zijn, terwijl 35 procent het oordeel ‘enigszins op de hoogte’ geeft.

De belangstelling voor de technologie neemt wel toe: ruim 90 procent ziet meer interesse dan een jaar geleden.

50

Welke sectoren lopen voorop met IoT? Ook vroegen we welke sectoren voorop lopen bij het gebruik van IoT. Duidelijke winnaar is Transport en Logistiek, maar de technologie is ook populair in de sectoren Landbouw en Veeteelt en Energie en Nutsbedrijven. Achterblijvers zijn Retail en Gezondheidszorg.

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Waarom zouden bedrijven IoT moeten inzetten Welke sectoren kunnen vooral baat hebben bij IoT? We vroegen de deskundigen waarom bedrijven IoT zouden moeten inzetten. Op die vraag werd vooral het besparen op operationele kosten genoemd. Ook veel gekozen antwoorden: om de bedrijfsvoering efficiënter te maken en om nieuwe businessmodellen te ontwikkelen.

‘Waarom investeren in IoT?’, wilden wij weten. De deskundigen denken dat bedrijven zich ermee kunnen onderscheiden van de concurrentie. Ook wijzen ze op kansen die het biedt voor nieuwe businessmodellen. Daarmee doelend op mogelijkheden om anders af te rekenen, bijvoorbeeld pay-per use.

Opvallend is dat de deskundigen niet vaak wijzen op het risico’s op hacks.

‘ IoT kan operationele kosten besparen’

51

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Analyse | Redactie

Wat is het percentage recente succesvolle IoT-projecten?

Voor dit falen werd een veelheid aan verklaringen gegeven, bijvoorbeeld gebrek aan schaalbaarheid en volume. Ook de hoge initiële kosten speelden een rol. Verder waren er IoTprojecten zonder duidelijke businesscase. Andere deskundigen wezen op het ontbreken van standaarden. “Producenten moeten meer in marketing steken en de apparaten makkelijker met elkaar laten praten”, aldus een van hen. Falen werd niet door alle respondenten als probleem beschouwd. ‘Fail fast, learn fast’, luidde een reactie.

‘ Sector Transport en Logistiek is een koploper in IoT’ Welke gevolgen heeft IoT? Minstens zo opvallend is het antwoord op de vraag hoe succesvol IoT-projecten zijn. Wij vroegen hoeveel procent van de recente IoT-projecten een succes waren. Een magere 36 procent werd positief beoordeeld.

52

Welke barrieres zijn er bij gebruik van IoT? We vroegen ook welke barrières er zijn om IoT te gebruiken.

Daar kwamen we opnieuw het gebrek aan kennis tegen, maar ook het ontbreken van standaarden en problemen met de beveiliging werden veel genoemd.

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

‘ Ondanks kritische noten zal IoT meer en meer worden gebruikt’

Wie zijn de belangrijkste aanjagers voor IoT? Tot slot wilden we weten wie de belangrijkste aanjagers zijn van IoT. Op de eerste plaats komen hardwareleveranciers, aldus de respondenten. Ook softwareleveranciers, netwerkoperators, system integrators en IoT-consultants kunnen een belangrijke rol spelen. Opnieuw komen we zorgen tegen over het gebrek aan know-how. “Distributeurs hebben niet de kennis in huis om multi vendor oplossingen goed in een markt te zetten”, zegt een respondent. “De vele standaarden die gebruikt worden en niet met elkaar kunnen praten zijn killing”, geeft een ander als reactie.

‘ Gebrek aan kennis is een barrière voor IoT’ Iedere organisatie krijgt met IoT te maken Ondanks de kritische noten, zijn de deskundigen het over een ding eens: IoT zal in de toekomst meer en meer gebruikt worden. Sterker nog, uiteindelijk krijgt iedere organisatie ermee te maken. Bijna 70 procent is daar sterk mee eens, de overige 30 procent is het enigszins eens.

53

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Analyse | Rashid Niamat

Verschil tussen zakelijke en consumententoepassingen

eeft IoT wet- en H regelgeving nodig?

Wie met vakgenoten praat over regelgeving rond IoT krijgt snel te horen dat er nog maar weinig is gereguleerd. Wel valt al snel de term GDPR. Dit kan zowel een vloek als zegen zijn. Is er voor het Internet of Things wel specifieke regelgeving nodig en wat is de rol van GDPR daarbij?

Het is opvallend hoeveel onderzoek er naar het IoT wordt gedaan. De lijst van publicaties, zowel door wetenschappers als overheden, begint (ook in Nederland) forse proporties aan te nemen. De verklaring hiervoor is eenvoudig. De verwachtingen rondom het IoT zijn hoog gespannen en iedereen heeft in de gaten dat het complexe materie betreft. Talloze IoT-incidenten zijn wereldnieuws

‘ Regelgeving industriële IoT is goed verankerd’ geweest, maar toch blijft het aanbod groeien. Er is dus onderzoek nodig om orde aan te brengen en, waar nodig, regels op te stellen om de veiligheid en privacy te waarborgen. In de onderzoeken valt op dat definities voor IoT goed op elkaar aansluiten, maar voor de scope geldt dat zeker niet. Voor de meesten is IoT iets dat een rol speelt binnen of rondom het huis; smart homes. Gevoed door berichten over slimme koelkasten en verlichting is dat de eerste associatie.

54

IoT in industrie Door deze focus op smart homes wordt vaak over het hoofd gezien dat IoT eigenlijk helemaal niet nieuw is. Vooral de maakindustrie gebruikt dit soort toepassingen al jaren om processen te optimaliseren op basis van data van diezelfde processen. Door het gebruik van sensoren en big data hebben fabrikanten als Daimler Benz tientallen procenten minder onderdelen nodig, terwijl de techniek onder de motorkap van auto’s steeds complexer wordt. Dat is het niveau waarop IoT al lang met veel succes wordt ingezet.

In dit voorbeeld is IoT ook goed verankerd. Er zijn vele maatregelen getroffen om processen en producten te controleren en auditten. Het IoT-deel wordt daarin direct meegenomen. Hebben die fabrikanten dan nog behoefte aan nieuwe of aanpaste wetgeving voor IoT in die omgevingen? Gesprekken met betrokkenen leren dat de reactie op die vraag overwegend terughoudend is. In principe is er met bestaande contracten, SLA’s en certificeringen al veel mogelijk. Dit geldt echter alleen voor situaties zoals productieomgevingen waar fabrikanten veel grip op hebben.

Het wil niet zeggen dat in de industriële omgevingen geen sprake is van risico’s verbonden aan IoT, sensoren, big data en analytics. Vragen als wie of wat leading is en wie het complete overzicht heeft, zijn hier wel aan de orde.

De maakindustrie is van veel toeleveranciers afhankelijk en in de keten lijkt IoT een bijzonder type schakel te zijn.

Of hiervoor nieuwe wet- en regelgeving mogelijk, laat staan nodig of wenselijk is, valt echter te betwijfelen. Vanuit de politiek wordt ook duidelijk het signaal afgegeven dat het IoT vooral als een consumentenvraagstuk wordt gezien.

IoT en consumenten De problematiek rondom het IoT bij consumenten is van een andere orde.

Een belangrijk verschil met de zakelijke markt is dat het om standaardproducten gaat die op grote schaal worden geproduceerd. De kopers hebben geen invloed op de productie en kunnen in de regel amper zicht krijgen op de gebruikte techniek en protocollen. Dat is niet uitzonderlijk, er zijn ook maar weinigen die exact weten hoe koffiemachines werken. Wat ze wel weten, is dat bij technische gebreken de leveranciers hen helpen.

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Toch gaat de vergelijking tussen een huishoudelijk IoT-device en een defecte koffiemachine niet helemaal op. Bij IoT draait het immers ook en vooral om data. Hoe kunnen burgers zien of wat daar plaatsvindt conform de productspecificaties is. Wanneer zien zij dat daar iets mis gaat? In tegenstelling tot industriële IoT-toepassingen kunnen zij niet op een periodieke audits rekenen of ervan uitgaan dat partners in hun ‘IoTketen’ aan de bel trekken bij problemen of data-lekken. De meeste partijen in die keten hebben geen zicht op de kwaliteit van de IoT-devices of hebben juist baat bij zoveel mogelijk data. Ook als dat niet conform de afspraak is.

De idee dat er specifiek wet- en regelgeving moet komen voor IoT-devices voor eindgebruikers is dan ook logisch. Het probleem daarbij is het bepalen van de eerste stap. Pleidooien uit de politiek voor verplichte keuringen gekoppeld aan een verkoopverbod zijn inhoudsloos. Ze gaan geheel voorbij aan dat er op zo’n grote en diverse wijze wordt gehandeld, dat geen keuringsautoriteit de markt kan controleren. Wellicht is dat ook de reden waarom zo vaak de inmiddels bekende GDPR als instrument

wordt aangehaald om de IoT-markt voor consumentenapparatuur te reguleren.

Toegegeven, daar zal ook het nodige van uitgaan.

ePrivacy-verordening Belangrijk is dat de Europese Unie nog meer potjes op het vuur heeft om consumenten voor ongewenste IoT-effecten te beschermen. De belangrijkste voorgenomen maatregel daarvan is de

‘ Regulering IoT gaat gebeuren’ ePrivacy-verordening. De tekst hiervan is eind oktober door het Europees Parlement aangenomen, maar die verordening zal op z’n vroegst in 2018 definitief worden aangenomen door de Europese Raad van Ministers. “Het voorstel bevat regelgeving die relevant is voor het IoT”, zegt onderzoeker Frederik Zuiderveen Borgesius van het Instituut voor Informatierecht (IViR) van de Universiteit van Amsterdam terwijl hij uitlegt waarom deze verordening in de gaten moet worden gehouden. “Bedrijven en andere

partijen moeten eindgebruikers om toestemming vragen voordat zij informatie plaatsten op appraten of die uitlezen. Die regel is van toepassing op veel ‘things’ in het IoT. Er zijn uitzonderingen op dit toestemmingsvereiste, onder meer als het plaatsen of uitlezen van informatie strikt noodzakelijk is om de appratuur te laten werken. Ook is er een uitzondering voor security updates. De toestemmingseis is overigens ook van toepassing op tracking cookies en andere tracking-technieken, zoals device fingerprints. Verder verplicht de voorgestelde ePrivacy-verordening bedrijven om signalen van Do Not Track en vergelijkbare systemen te respecteren.” Het is dus niet de vraag of IoT gereguleerd moet worden. Het gaat gewoon gebeuren. Voor eindgebruikersapparatuur is Europese Unie daarmee ook al een stuk verder dan menigeen zich realiseert.

55

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Artificial Intelligence | redactie

Ronald Bottenberg, business entrepreneur bij Fujitsu

‘Doorbraak AI dankzij stroom IoT-data’

De wereld staat aan de vooravond van de doorbraak van Artificial Intelligence.

Business entrepreneur Ronald Bottenberg van Fujitsu is daar van overtuigd en denkt dat die ontwikkeling mede te danken is aan Internet of Things. “Onze supercomputers verwerken heel veel IoT-data om AI-systemen mee te trainen.”

Over Artificial Intelligence (AI) wordt al lang gesproken maar in de praktijk brengen, blijkt een stuk lastiger. Dat verandert echter snel vindt business entrepreneur Ronald Bottenberg van Fujitsu. “We zijn op een kantelpunt aangekomen. Daarbij speelt IoT een essentiële rol. IoT-sensoren genereren gigantische hoeveelheden data. Online data

bouwd uit neuronen die informatie verwerken. Deze neuronen ontvangen input en geven output. In de trainingsfase gaat er veel tijd zitten in het nauwkeurig afstemmen van deze neuronen.”

Anders dan traditionele computers zijn neurale netwerken niet gebouwd rond een of enkele krachtige processor(en).

“In plaats daarvan wordt voor meerde-

‘ We hebben de snelheid van neurale netwerken verdubbeld’ groeit in de vorm van tekst en beeld met petabytes per dag. Er is nu eindelijk genoeg data om AI-systemen te voeden en te trainen.”

Menselijk brein Het trainen van neurale netwerken is een van de meest uitdagende aspecten van kunstmatige intelligentie.

Fujitsu doet daar al jarenlang onderzoek naar en ontwikkelt er speciale computers voor. “Het verwerken van problemen door neurale netwerken is complex”, legt Bottenberg uit. “Het gebeurt door een probleem in kleine taakjes op te delen die allemaal tegelijk worden opgelost. Het systeem lijkt een beetje op het menselijke brein. Het is opge56

re kleinere processoren gekozen die gezamenlijk reageren op patronen die ze ontvangen van onder meer IoT-devices.

In een simpel model komen de signalen aan de ene kant binnen en worden daarna van laag naar laag doorgegeven in het netwerk. Meer complexe netwerken passen een terugkoppeling toe. Signalen worden doorgegeven tot een zekere diepte in het netwerk, waarna ze worden teruggestuurd naar eerdere lagen, aangevuld met meer informatie”, aldus de business entrepreneur.

Processorkracht Dit verklaart waarom het trainen van neurale netwerken rekenkundig zo intensief is. “Zeker als we het aan-

tal neuronen vergroten”, verduidelijkt Bottenberg. “Met die kennis in het achterhoofd kan ook het belang van al (deels) getrainde netwerken op waarde worden geschat. Een hertraining is veel makkelijker dan het eerste trainingsproces.”

Een technische uitdaging is hoe om te gaan met de extreme eisen aan processoren in dit soort complexe neurale netwerken. “Het gaat daarbij niet zozeer om pure processorkracht. Natuurlijk zijn snelle processors belangrijk, maar dat is niet het enige. Het gaat meer nog om het systeem rond de processoren dat ze snel genoeg kan voeden met input en output. Het fundament hiervoor is een uitgekiend systeemontwerp voor parallel processing.”

Fujitsu werkt al jaren aan dergelijke computers. “In 2011 bouwde we de supercomputer K”, zegt Bottenberg.

“Genoemd naar het Japanse woord ‘kei’ (京), wat de betekenis heeft van 10 tot de macht 16. De supercomputer K is gebaseerd op een gedistribueerde geheugenarchitectuur met meer dan 80.000 computernodes. Er worden allerlei problemen mee opgelost waaronder klimaatonderzoek, ramppreventie en medisch onderzoek. Supercomputer K behoort nog altijd tot de wereldtop en is op het vlak van het gelijktijdig verwerken van processen nog steeds ongeslagen.”

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Grafische chips Als het aankomt op processoren, dan is een traditionele aanpak met een centrale processing unit (CPU) volgens Bottenberg niet genoeg voor het gebruik in neurale netwerken. Veel geschikter zijn chips met parallelle processing capaciteit zoals in grafische chips (GPU’s).

‘ AI bevindt zich in een ronduit spannende fase’

Tienduizend keer

Bedrijven als Nvidia ontwikkelingen dergelijke chips. Door parallelle processen kan het algoritme van een neuraal netwerk worden versneld. “Helaas werkt dat maar tot een bepaald punt”, aldus Bottenberg. “De bottleneck is de www.fujitsu.com/nl

snelheid waarmee informatie tussen de losse chips beweegt. Daar hebben we een aantal slimme ingrepen op bedacht werken om deze beperking heen.

Door de efficiëntie van het geheugen van elke GPU te verbeteren en algoritmes te gebruiken gaan berekeningen in neurale netwerken efficiënter. Dit heeft de snelheid van neurale netwerken verdubbeld.”

In sommige neurale netwerken is het optimaliseren van hard- en software niet genoeg. “In zo’n geval kiezen we ervoor om processen direct door de hardware te laten uitvoeren zonder software-laag”, aldus Bottenberg. “Er is dan geen vertaling nodig, waardoor de hardware een signaal extreem snel kan verwerken. De uitdaging is dat de hardware wel herconfigureerbaar moet zijn.

Dat is waar de Field Programmable Gate Arrays om de hoek komen kijken.

info@ts.fujitsu.com

0346 598 111

We hebben veel kennis over het maken van chips in deze hardware class.

Recent onderzoek toonde aan dat de chips bepaalde problemen tienduizend keer sneller oplossen dan conventionele computers.”

Om te zorgen dat de snelheden voldoen aan de eisen die AI stelt, blijft Fujitsu zoeken naar mogelijkheden om de hardware te verbeteren. “Elke aanpassing maakt verschil. Een goed ontworpen systeem kan een belangrijk verschil maken. AI bevindt zich in een ronduit spannende fase”, zegt Bottenberg tot besluit. “Fujitsu levert daar een actieve bijdrage aan. Onze ervaring met dergelijke systemen is de sleutel naar een volgende generatie AI.”

@fujitsu_nl 57

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Analyse | Dirkjan van Ittersum

Overzicht van branches en marktcijfers van het Internet of Things

IoT speelt een rol in elke sector

Noem een branche en IoT kan er een rol in spelen. Toch lopen bepaalde sectoren voor op andere. Zo omarmde de land- en tuinbouw de technologie al in een vroeg stadium. Andere sectoren zijn juist minder vooruitstrevend. Een overzicht van branches en marktcijfers.

De verwachtingen van het IoT zijn hooggespannen, dat wordt snel duidelijk wie de onderzoeken naar deze technologie erop naslaat. We moeten sommige onderzoeken met een korreltje zout nemen, blijkt als we het archief erop naslaan. De afgelopen jaren zijn er veel voorspellingen gedaan en die zaten er af en toe, zacht uitgedrukt, behoorlijk naast. Cisco bijvoorbeeld schreef in een rapport in 2011 dat er in 2015 zo’n 25 miljard en in 2020 50 miljard verbonden devices zouden zijn. Inmiddels is het duidelijk dat het iets minder snel gaat.

‘ Land- en tuinbouw is pionier op gebied IoT’ Verbonden devices De nieuwste rapporten spreken van tussen de 20 en 30 miljard IoT-devices in 2020. Onderzoeksbureau Gartner is in haar meest recente rapport aan de voorzichtige kant. Het bureau berekende dat er dit jaar wereldwijd 8,4 miljard verbonden devices zijn. Dat aantal zal in 2020 oplopen tot 20,4 miljard. De bijbehorende uitgaven komen uit op 2 biljoen (!) dollar. Daarbij gaat het niet alleen om de kosten voor de apparaten zelf, maar ook de gekoppelde diensten. Vooral in China, NoordAmerika en Europa wordt aan IoT geld 58

uitgegeven of 67 procent van de totale markt. Opvallend is dat de consumentenmarkt voor een groot deel van de IoT-markt verantwoordelijk is. Maar liefst 63 procent van alle IoT-applicaties betreft consumententoepassingen Dit segment is goed voor 5,2 miljard apparaten in 2017. Het gaat hierbij vaak om smart-tv’s en automotive. Bedrijven kopen vooral veel slimme elektriciteitsmeters en beveiligingscamera’s.

Omslagpunt Voorlopig worden er meer IoT-devices aan verticale markten verkocht dan in industrie-brede oplossingen wordt geïnvesteerd. Vanaf 2018 is er een omslagpunt. Dan zullen de breed toepasbare

IoT-oplossingen de overhand krijgen. Zo heeft Gartner voor de zakelijke markt hoge verwachtingen van slimme LEDverlichting, verwarmings- en koelsystemen en beveiliging. De markt wordt in de komende jaren vooral aangejaagd door de komst van voordelige connectiviteit in combinatie met massaal geproduceerde goedkope devices.

Hoewel consumenten meer IoT-apparaten kopen, trekken bedrijven er meer geld voor uit. Dit jaar investeren bedrijven rond de 964 miljard dollar in IoT-devices. Bij consumenten ligt dat bedrag op zo’n 725 miljard dollar. In 2020 is dat voor beide segmenten een kleine 1,5 miljard dollar.

Geïnstalleerde IoT-devices (in miljoenen aantallen) Jaar

2016 2017 2018 2020

Consument Zakelijk: industrie-breed Zakelijk: verticale markten Totaal

3.963 5.244 7.036 12.863 1.102 1.501 2.132 4.381 1.316 1.635 2.027 3.171 6.381 8.380 11.196 20.415

Bron: Gartner, januari 2017

IoT-uitgaven per categorie (miljoenen dollars) Jaar Consument Zakelijk: industrie-breed Zakelijk: verticale markten Totaal

2016 2017 2018 2020

532.515 725.696 985.348 1.494.466 212.069 280.059 372.989 567.659 634.921 683.817 736.543 863.662 1.379.505 1.689.572 2.094.881 2.925.787 Bron: Gartner, januari 2017

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Ook onderzoeksbureau IDC doet regelmatig onderzoek naar IoT-uitgaven. In haar meest recente rapport Worldwide Semiannual Internet of Things Spending Guide staat dat er dit jaar vooral in slimme fabricage, 105 miljard dollar, vrachtbewaking, 50 miljard dollar, en beheer

‘ Consumentenmarkt beheerst IoT-markt’ van productiemiddelen, 45 miljard dollar wordt geïnvesteerd. Investeringen in het elektriciteit-, gas- en waternetwerken, smart grids, zijn eveneens substantieel met 56 miljard dollar, net als het bedrag voor slimme gebouwen, 40 miljard dollar. De onderzoekers verwachten verder

Bron: Vodafone

dat uitgaven aan smart home-technologie de komende jaren fors zullen stijgen. Dat geldt ook voor slimme oplossingen op luchthavens, voor het opladen van elektrische auto’s en voor in-store marketing.

Industrial Internet of Things (IIoT)

Sectoren

Enige tijd bestond er een onderscheid tussen het Industrial Internet of Things en het Consumer Internet of Things. Het laatste jaar wordt dit onderscheid steeds minder gemaakt.

Er zijn veel raakvlakken tussen industriële oplossingen en die voor consumenten. Bovendien is er binnen de industrie en voor consumenten, een grote verscheidenheid aan IoT-oplossingen, waardoor het toch al containerbegrippen waren.

In welke sectoren gebruiken bedrijven het IoT? De meest recente cijfers komen van telecomoperator Vodafone dat in haar jaarlijkse IoT Barometer een actueel overzicht geeft. Het blijkt dat energiebedrijven & nutsvoorzieningen, gezondheidszorg en retail de meeste connected devices gebruiken. In de grafiek staat hoeveel IoT-devices er in gebruik zijn in de diverse sectoren.

Gezondheidszorg

Het gebruik van IoT in de gezondheidszorg groeide volgens het onderzoek van Vodafone in een jaar tijd van 24 naar 27 procent. Organisaties die al langer IoT gebruiken, schalen op. Van deze organisaties gebruikt 44 procent nu meer dan 1.000 IoT-devices, tegen 22 procent een jaar geleden. Van de respondenten geeft 80 procent aan dat IoT aan andere nieuwe technologieën als AI en analytics wordt gekoppeld. Door medische organisaties wordt IoT vooral gebruikt om efficiënter te werken. In het Vodafone-onderzoek staat een voorbeeld uit Nieuw-Zeeland waar dankzij IoT bekend is welke ambulances in de buurt zijn en of een ziekenhuizen plek hebben.

Nog voordat de patiënten arriveren, ontvangen ziekenhuizen alle medische informatie.

59

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Analyse | Dirkjan van Ittersum

Bron: IoT Analytics

Energie & nutsbedrijven De energiesector en nutsbedrijven hebben IoT vroeg omarmd. In 2013 was al 13 procent ermee bezig. Vandaag de dag ligt dat percentage op zo’n 35 procent.

Organisaties die al langer IoT gebruiken, zijn er vaak op grote schaal ermee bezig. In meer dan de helft, 53 procent, van de gevallen hebben zij meer dan 1.000 verbonden devices. De groei houdt sterk verband met regulering. In veel landen worden slimme meters geïnstalleerd, waardoor de groei van IoT sterk toeneemt.

Retail In een jaar tijd steeg het gebruik van IoT in retail met zes procent. De ervaringen met IoT zijn positief, aldus de respondenten in het Vodafone-onderzoek.

Maar liefst 91 procent staat positiever tegenover de potentiële mogelijkheden dan een jaar geleden. Zelfs 98 procent zegt dat IoT-investeringen op zijn minst enige winst opleveren. 53 procent meldt een significante bijdrage aan de omzet.

60

De mogelijkheden van IoT in retail zijn groot. Zo gebruikt 63 procent IoT om bestaande processen te automatiseren of te verbeteren.

In robotarmen zitten sensoren die aangeven wanneer er onderhoud nodig is, nog voordat een arm stuk gaat. Dat scheelt onderbrekingen in de productie.

‘ IoT meer in verticale markten’

Smart cities

Onderzoek van het Duitse IoT Analytics laat zien in welke sectoren er vooral sprake is van IoT-projecten. De eerste drie plaatsen zijn voor connected industries, smart cities en smart energy.

Industrie

Er zijn vele industriële toepassingen voor IoT. Het maakt efficiëntere bedrijfsprocessen mogelijk en geeft inzicht, zoals voor het beheren van voorraden of het meten van zaken als temperatuur, luchtvochtigheid en vervuiling.

Steeds meer steden zien de voordelen van IoT. Dankzij sensoren is bekend hoe druk het is, of er sprake is van luchtvervuiling en of vuilnisbakken vol zijn. Cisco voorspelde vorig jaar dat een slimme stad in 2020 200 miljoen GB aan data genereert. De meeste data houdt verband met publieke veiligheid. Dat zorgt voor een schrikbarende 50 PetaByte (1.000 TB) per dag.

Land- en tuinbouw De land- en tuinbouwsector heeft het IoT vroeg omarmd. Er zijn veel voorbeelden van succesvolle IoT-implementaties.

In plaats van oornummers krijgen biggen nu chips en kan hun ontwikkeling nauwgezet worden gevolgd. Landbouwbedrijven gebruiken sensoren in de grond voor bemestingsadvies op maat via een app.

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Transport en logistiek In deze sector is IoT eveneens allang geen onbekende term meer. Iedereen kent de track & tracenummers van de grote pakketbezorgers. Dat is mogelijk dankzij IoT, waardoor altijd bekend is waar pakketjes zich bevinden. Ook steeds meer karren en pallets krijgen ingebouwde trackers.

‘ Einde aan volop verlichte kantoorvloeren’ Connected car Een aansprekend voorbeeld van IoT is de connected car met ongetwijfeld als bekendste voorbeeld Tesla. De auto met zelfrijdende eigenschappen is een wonder van techniek, alleen mogelijk dankzij IoT. Zelfs hardware-problemen kunnen via Over The Air (OTA)-updates worden

opgelost. Zo konden batterijen onder bepaalde omstandigheden vlam vatten.

Iedere andere fabrikant zou de getroffen auto’s terughalen naar de garage, maar Tesla handelde het af met een automatische software update.

Connected buildings Door gebouwen van sensoren te voorzien, wordt wonen of werken prettiger, voordeliger en duurzamer, zoals door verwarming en verlichting op aanwezigheidssensoren aan te sluiten. Dit maakt in een klap een einde aan verlaten en volop verlichte kantoorvloeren. Goed voor de energierekening. Maar dankzij IoT is ook bekend wanneer ruimtes de hele dag niet worden gebruikt.

Daar hoeven ‘s ochtends vroeg dus geen schoonmakers meer aan de slag. Natuurlijk behoort toegangsbeheer ook tot de mogelijkheden van IoT.

Smart Retail Door IoT in hun winkels te gebruiken, krijgen winkeliers veel informatie over hoe klanten tot hun aankoop komen. Het

brengt de ‘customer journey’ in kaart.

Consumenten kunnen dankzij beacons, hyperlocal content als gepersonaliseerde aanbiedingen op hun smartphones krijgen. Privacy is hier wel een issue, want consumenten moeten hiermee akkoord gaan.

Smart Supply Chain Door de data van alle onderdelen in de supply chain te verzamelen, kan de bevoorradingsketen een stuk efficiënter.

Onder meer door een beter gebruik van de beschikbare laadruimte. Slimme bevoorrading kan ervoor zorgen dat vracht met dezelfde bestemming wordt gebundeld, waardoor er minder transportbewegingen nodig zijn. Ook kan bevoorrading verder worden geautomatiseerd, onder andere vriesvakken in supermarkten die signaleren dat de vraag naar ingevroren kip groter is dan normaal. Zo kan er extra voorraad worden bijbesteld. Of bestellingen juist worden geannuleerd bij achterblijvende vraag.

Bron: Cisco 61

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Connectivity | Dirkjan van Ittersum

Carolien Nijhuis, managing director IoT van KPN

‘Markt voor IoT wordt volwassen’

KPN heeft afgelopen jaren fors geïnvesteerd in IoT en gaat er nog meer op inzetten. Niet alleen om zelf klanten zo goed mogelijk te bedienen, maar ook om de IoT-markt als geheel een boost te geven. “We zitten op een kantelpunt: de markt wordt volwassen.”

Dat Nederland één van de koplopers is als het gaat om IoT is mede te danken aan KPN. Het bedrijf investeerde afgelopen jaren fors in de technologie.

“We waren wereldwijd het eerste land met een landelijk dekkend LoRa-netwerk”, zegt managing director Internet of Things Carolien Nijhuis. “Daarmee kunnen we een deel van de markt aanspreken waarvoor de huidige M2Mnetwerken minder passend zijn. LoRa is in staat om met een lange batterijduur kleine databestandjes over grotere afstanden te versturen.”

‘ LTE-M past precies tussen LoRa en M2M’ Vanaf eind dit jaar voegt KPN daar LTEM aan toe. Deze IoT-netwerktechnologie kan iets meer berichten in een hogere frequentie versturen dan LoRa. “LTE-M past precies tussen LoRa en M2M. Hiermee vullen we het hele netwerkspectrum volledig in, waardoor we een oplossing hebben voor alle use cases.”

Proofs of concept “Om klanten beter te bedienen, zijn we enkele jaren geleden gestart met de IoT Academy”, vertelt Nijhuis. “Een plek waar organisaties de mogelijkheden van 62

IoT kunnen ontdekken. We helpen ze bij het bouwen van concrete oplossingen, maar ook bij het opstellen van een businesscase. Dat heeft klanten geholpen om de kennis te vergroten, maar wij hebben er ook van geleerd waar klanten mee worstelen om IoT in hun bedrijfsvoering toe te passen.”

Samen met klanten is met meer dan honderd IoT-vraagstukken ervaring opgedaan en proofs of concept ontwikkeld. “Dat gaf ons inzicht in welke belemmeringen bedrijven ervaren, en ook waarom bedrijven niet sneller de enorme potentie van IoT zien. Schaalbaarheid en beheersbaarheid bleken vaak een uitdaging. Ook het vinden van goede en passende IT om data te vertalen naar zinnige informatie is niet altijd vanzelfsprekend, bijvoorbeeld voor optimalisatie van bedrijfsprocessen. Daarvoor wordt vaak een IoT-platform gebruikt, maar dat moet gekoppeld kunnen worden aan bestaande bedrijfsomgevingen zoals Salesforce of Azure. Je wilt niet dat een medewerker naar een apart dashboard moet.”

weg geholpen met een eerste use case.

Later kunnen ze opschalen naar andere use cases.”

Een van de eerste klanten van KPN Things is het containerbedrijf Van Happen Containers. “Het bedrijf wilde containers tracken en tracen, want er raakt er soms één zoek”, legt Nijhuis uit.

“Naast diefstalpreventie gaat het om het optimaliseren van de planning. De efficiency kan omhoog als je weet of een klant de container heeft teruggebracht.

Ook kan het bedrijf toe naar een ander business-model, namelijk pay per use in plaats van een vast bedrag per maand.”

KPN Things Om klanten te helpen bij het omarmen van IoT introduceerde KPN deze zomer een eigen IoT-platform met de naam KPN Things. “Het is een totaaloplossing waarmee klanten gemakkelijk aan de slag kunnen. We noemen het ‘startklaar en schaalbaar’. Klanten worden op

Carolien Nijhuis

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

‘ IoT ontstijgt fase proof of concept’

Containerbedrijf Van Happen is één van de eerste klanten van KPN Things.

Nijhuis ziet nog meer mogelijkheden voor het bedrijf. “Je kunt bijvoorbeeld het schoonmaken van containers optimaliseren. Nu hebben schoonmakers hun vaste rondjes, maar met vulgraadsensoren kun je meer efficiency bereiken in de logistieke planning.”

Samenwerking Volgens Nijhuis hebben bedrijven drie redenen om te starten met IoT. “Efficiency, klanttevredenheid en nieuwe businessmodellen. De meeste vraag komt vanuit de sector transport en logistiek. Daar draait het vooral om efficiency, al spelen klanttevredenheid en nieuwe businesscases er ook een rol.

Verder vormen de Utilities een belangrijke sector. Niet alleen netbeheerders, maar ook waterschappen, waar predictive maintenance kansen biedt.”

Nijhuis noemt ook smart cities en de agrarische sector. “Op het gebied van landbouw onderzoeken we mogelijkheden met onder meer de Universiteit van Wageningen. We zoeken graag de samenwerking, want alleen de sector zelf weet welke problemen er zijn. Denk aan sensoren die robuust genoeg zijn om op het land te staan.”

Behalve het denken in verticale markten ziet Nijhuis ook kansen in horizontale use cases. “Asset management is een goed voorbeeld. Dat speelt een rol in de sectoren transport en logistiek en

smart industrie, maar ook in de zorg.

In ziekenhuizen zwerft vaak dure mobiele apparatuur rond. Als je die connected maakt, kan je de bedrijfsvoering verbeteren.”

Data verrijken Volgens Nijhuis is de markt voor IoT de laatste tijd in rap tempo volwassen aan het worden. “We zijn de proof of concept-fase aan het ontstijgen. We zitten op een kantelpunt: met klanten praten we nu veel meer over de businesscase.

Wat levert een oplossing daadwerkelijk op? Aan de andere kant blijft het een markt in ontwikkeling. Het is nog niet zo dat een bepaalde sensor door tientallen partijen worden geleverd, het is soms nog een zoektocht.”

De komende tijd wil KPN doorgaan met het ontwikkelen van KPN Things. “We willen data nog meer verrijken. Nu koppelen we data uit de fysieke wereld met de digitale wereld, maar die kan nog rijker worden door data uit het bedrijf te verbinden. Dat kan ook data zijn van partijen waarmee je samenwerkt.

Daarom willen we KPN Things verbinden met onze Data Services Hub waarmee bedrijven data uitwisselen. Dataaggregatie en analytics zullen de komende tijd steeds belangrijker worden.”

Partnerkanaal Nu wordt KPN Things nog geleverd als totaaloplossing, maar Nijhuis wil ook

onderdelen van het platform aanbieden. “We gaan toe naar een modulair systeem. Sommige bedrijven hebben slechts behoefte aan een deel van onze oplossing. De rest hebben ze zelf al op orde. Daarom gaan we modulaire digitale services op het gebied van IoT ter beschikking stellen via API’s.”

KPN verkoopt zijn IoT-oplossingen zowel rechtstreeks als via partnerkanalen. “We hebben een team specialisten, maar we willen nadrukkelijk ook verkopen via partners variërend van resellers tot solution providers. Door onderdelen van onze dienstverlening los en digitaal beschikbaar te maken, kunnen solution providers hiermee oplossingen op maat ontwikkelen voor klanten.”

IoT groeit hard KPN heeft inmiddels meer dan 3,1 miljoen IoT-aansluitingen gerealiseerd. De groei versnelt: afgelopen jaar is het aantal aansluitingen met een miljoen gegroeid.

Nijhuis: “Veel corporates zijn ermee bezig maar ook large enterprises. IoT is van waarde voor de volledige markt, maar bij kleinere bedrijven zal het zich nog meer ontwikkelen. Daar is behoefte aan eenvoudig te implementeren oplossingen. KPN Things biedt ook daar veel mogelijkheden.”

63

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

IoT Cases | Redactie

Slimme landbouw met Fieldmate Soort:

smart farming

Sector:

landbouw

Eindklant:

Agrariërs

Betrokken partijen: Appsforagri/smartfarm, The IoT Company, Aerea Sigfox Fieldmate is een slimme SmartFarm sensor die eenvoudig op het land wordt geplaatst en actuele informatie over het gewas en bodem levert. De sensoren helpen bij het beter plannen en uitvoeren van werkzaamheden zoals gewasbescherming, bemesting en irrigatie. Uniek is dat Fieldmate voorspellingen kan geven over de ziektedruk van het gewas.

Info: www.smartfarm.nl/fieldmate

Aggregaten in de gaten houden Soort:

smart cars

Sector:

Transport/Verhuur

Eindklant:

Verhuurbedrijven

Betrokken partijen: Abrid, The IoT Company, Aerea Sigfox De smart fuel indicator wordt toegepast door Abird dat onder andere aggregaten inclusief brandstof verhuurt. Met de smart fuel indicator krijgen verhuurbedrijven realtime inzicht in de locatie van het verhuurde apparaat en ook in het brandstofverbruik. Met deze devices kan brandstof dus in principe niet meer opraken. Ook wordt direct inzichtelijk wanneer de huurder de aggregaten buiten de verhuurtermijn gebruikt.

Info: http://www.abird.nl/services

Smart waste management Soort:

smart city

Sector:

Overheid en logistiek

Eindklant:

Gemeenten

Betrokken partijen: Vconsyst, The IoT Company, Aerea Sigfox Vconsyst heeft in diverse grote gemeentes de IoT-oplossing Chiplock Sensor IOT geïmplementeerd. De zijn vulgraad sensoren in ondergrondse vuilcontainers die de vulgraad van een container via het netwerk van Sigfox doorsturen naar het IT-beheerplatform van Vconsyst. Van daaruit zijn efficiënte inzamelroutes mogelijk op basis van een dynamische routeplanning. Dit bespaart tijd, kosten en milieubelasting.

Info: https://vconsyst.com/nl 64

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

IoT Cases | Redactie

Fiets met ingebouwde SIM-kaart Soort:

track & trace

Sector:

Transport

Eindklant:

Vanmoof

Betrokken partijen: Vodafone Vanmoof is een succesvol leverancier van fietsen. Jaarlijks gaan er zo’n 100.000 exemplaren over de toonbank. De nieuwste innovatie is een fiets met een SIM-kaart ingebouwd in het frame. Ook zit er een GPS-ontvanger in. Bij diefstal kan de fiets snel opgespoord worden. Daarvoor wordt M2M-technologie van Vodafone gebruikt.

Met deze oplossing wil Vanmoof met name stadsbewoners overhalen nieuwe fietsen te kopen in plaats van oude ‘barrels’. Via een website kan de gestolen fiets snel worden getraceerd. De technologie werkt nu alleen nog op elektrische fietsen, maar moet in de toekomst ook op reguliere fietsen werken

Info: www.vanmoof.com

Slimme opslag en transport waarborgen kwaliteit van vaccins Soort:

asset management

Sector:

Zorg

Eindklant:

Kinderen in Afrika

Betrokken partijen: KPN B Medical Systems is gespecialiseerd in apparatuur voor de koelketen waarmee vaccins veilig kunnen worden opgeslagen en getransporteerd. Met KPN’s IoT-connectiviteit ontwikkelde B Medical Systems een logger die wereldwijde realtime monitoring van de conditie van vaccins in koelsystemen mogelijk maakt.

Dankzij de slimme logger kan B Medical Systems veilig vaccins vervoeren naar internationale bestemmingen, waardoor de kwaliteit van zorg en leven wereldwijd verbetert.

Info: www.kpn.com/zakelijk

Slim asset management in afvalverwerkende industrie Soort:

asset management

Sector:

Maakindustrie

Eindklant: Bedrijven en burgers Betrokken partijen: KPN, Van Happen Containers Van Happen Containers verhuurt containers, verzorgt transport en transformeert van een sterke afvalinzamelaar naar een circulaire leverancier van grondstoffen.

Van Happen wil haar positie als groenste afvalverwerker uitbouwen. Het excelleren in de beheersing van assets en afvalstromen is daarbij essentieel. Dankzij de inzet van de integrale IoT-totaaloplossing KPN Things kunnen steeds meer bedrijfsassets op een economisch rendabele manier realtime worden gevolgd en gemonitord. De slimme assetbase van Van Happen leidt tot (kosten)efficiënte en transparante diensten voor organisatie, partners en klanten.

Info: www.kpn.com/zakelijk 65

Werken met Big Data is een makkie voor uw klanten

Want u heeft toegang tot de snelweg voor Big Data analytics Intel Inside®. New Possibilities Outside.

Het verzamelen, verwerken, analyseren en visualiseren van een almaar toenemende hoeveelheid informatie is een enorme uitdaging voor veel bedrijven en organisaties.

Deze eindgebruikers missen het gereedschap om de gigantische data volumes en benodigde snelheid te verwerken die Big Data vraagt. Uw klanten niet.

Met Fujitsu Integrated System PRIMEFLEX bent u degene die: ■ Eindgebruikers snel waarde kan laten zien vanuit Big Data projecten ■ Toegang kan geven tot krachtige, intuïtieve en real-time analytics ■ Rekenkracht kan leveren waarmee business opportunities zijn te voorspellen Wees een held voor uw klanten. Bezoek: bcis.global.fujitsu.com/big-data-and-analytics

Powered by Intel® Xeon® processor.

Sluit u als partner vandaag nog aan bij het SELECT Partner Program en laat uw onderneming groeien met Fujitsu.

becomeourpartner.ts.fujitsu.com/nl

Ultrabook, Celeron, Celeron Inside, Core Inside, Intel, Intel Logo, Intel Atom, Intel Atom Inside, Intel Core, Intel Inside, Intel Inside Logo, Intel vPro, Itanium, Itanium Inside, Pentium, Pentium Inside, vPro Inside, Xeon, Xeon Phi, and Xeon Inside are trademarks of Intel Corporation in the U.S. and/or other countries.

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

IoT Cases | Redactie

Sky Sports kan met Mondicon altijd en overal sportevenementen uitzenden Soort:

smart camera, smart broadcasting

Sector:

Broadcasting, sport

Eindklant:

Sky Sports

Betrokken partijen: Mondicon Sky Sports is in Engeland marktleider in sportgerelateerde tv-programma’s zoals de Premier League, Champions League en Formule 1. Voor Sky Sports is het altijd en overal live kunnen uitzenden van groot belang. Helaas is niet overal betrouwbaar internet met voldoende capaciteit om de beelden live te verzenden zoals vanuit/af helikopters of rijdende motoren tijdens de Tour de France of uiteenlopende locaties zoals Azerbeidzjan en Kazachstan voor de Champions League. Mondicon leverde een oplossing waarmee Sky live-beelden altijd en overal kan verzenden. De camera’s worden aangesloten op geavanceerde 4G-internetrouters, soms achterop de camera of in de rugzak van een cameraman. De Mondicon SIM-kaarten in de router maken verbinding met meerdere mobiele netwerken zodat Sky niet afhankelijk is van één provider en worden gebundeld tot een grote dataverbinding die de televisiebeelden live kan verzenden. De oplossing is voor Sky flexibeler en betaalbaarder dan satelliet-broadcasting.

Info: www.mondicon.com

Met Wanderwatch altijd verbonden met spelend kind Soort:

smartwatch

Sector:

Wearables

Eindklant:

Ouders

Betrokken partijen: Wanderwatch, CheerIoT (onderdeel Mondicon) WanderWatch is een smartwatch voor ouders met buiten spelende kinderen met in de basis apps op de WanderWatch en een app op de smartphone van de ouders. WanderWatch is in Nederland bedacht en ontwikkeld en laat ouders communiceren met hun kind via chat en ze kunnen via de app op hun smartphone precies zien waar hun kind is. Ze kunnen zelfs een geografisch gebied aangeven waarbinnen hun kind mag spelen. Mocht het echt nodig zijn, dan kan het kind de paniekknop indrukken en de ouders oproepen. CheerIoT heeft een netwerkonafhankelijke SIM-kaart voor WanderWatch geleverd die altijd proactief het best beschikbare mobiele netwerk zoekt. Dankzij deze SIM-kaart blijven kinderen met een WanderWatch dus altijd en overal verbonden met de smartphone app van de ouders. Mocht het mobiele bereik wegvallen dan zal de CheerIoT-SIMkaart automatisch switchen naar een mobiel netwerk dat wel beschikbaar is op die locatie. De eerste WanderWatches liggen voor de feestdagen in alle Intertoyswinkels en hebben standaard een CheerIoT-SIM.

Info: www.cheeriot.com | www.mondicon.com

67

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

IoT Cases | Redactie

Slimme Festivals Soort:

smart evenementen en festivals

Sector:

Evenementenbranche, Energiesector

Eindklant: Into the Great Wide Open Festival/Welcome to the Village Festival Betrokken partijen: Watt-Now, F&L Powerrental, Innofest, Loratec Het precies meten van stroomverbruik op festivals is ingewikkeld omdat festivals geen stroommeters hebben. Daarom betalen cateraars en standhouders een vast tarief voor hun standplaats inclusief elektra. Dit systeem draagt er echter niet aan bij dat zij kiezen voor duurzame oplossingen, zoals LED-verlichting, die zo min mogelijk stroom verbruiken. Samen met partners Watt-Now en F&L heeft Loratec het afgelopen festivalseizoen op onder andere Into the Great Wide Open en Welcome to the Village gewerkt aan stroomkasten van F&L uitgerust zijn met stroommeters. De data van deze stroommeters is met LoRa-nodes van Loratec via het LoRa-netwerk doorgestuurd naar de backend waar Watt-Now op basis van deze data een overzicht van het verbruikte stroomverbruik per cateraar in kaart bracht en dit afrekende met elke cateraar. Een beloning voor duurzaamheid door een lagere rekening.

Info: www.innofest.co

Sensortechnologie in het Slingeland Ziekenhuis Soort:

smart sensing

Sector:

Zorg

Eindklant:

Slingeland Ziekenhuis

Betrokken partijen: NORISK IT, Fujitsu Digitale co-creatie is de nieuwe standaard voor innovatie geworden en Fujitsu omarmt dit concept door kennis, ideeën en middelen te bundelen met klanten.

Eén van de meest tot de verbeelding sprekende voorbeelden van co-creatie is volgens algemeen directeur Bas de Reus van Fujitsu Nederland het project Sensing Clinic in het Slingeland Ziekenhuis in Doetinchem. Het ziekenhuis en Fujitsu hebben samen slimme pleisters ontwikkeld die de vitale functies van de patiënt realtime en 24x7 meten. De data wordt anoniem opgeslagen en geanalyseerd om betere zorg te kunnen bieden. “Artsen en verpleegkundigen houden zo meer tijd over voor de patiënt zelf en de patiënt wordt niet langer gestoord voor routinematige metingen”, aldus algemeen directeur Chrit van Ewijk van het Slingeland Ziekenhuis. “Vitale functies van patiënten worden meerdere keren per dag gemeten, maar buiten die momenten moesten we het doen met onze klinische blik. Dankzij deze oplossing kunnen we betere resultaten voor de patiënt garanderen, behandelingstijden verkorten en onze personeelsbezetting effectiever plannen.”

Info: www.smartfarm.nl/fieldmate

69

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

IoT Cases | Redactie

Slimme afvalbakken voor waste management Soort:

smart city & smart logistics

Sector:

Overheid, Afvalverwerkingsindustrie

Eindklant:

Gemeente Winterswijk

Betrokken partijen: Grijsen Park & Straatdesign, Loratec, IM The Solution en Nowark Rengelink Loratec heeft met partners een systeem ontwikkeld dat met sensoren de ‘vulgraad’ van afvalbakken meet en zo afvalinzameling efficiënter maakt en ophaalroutes optimaliseert. Deze data wordt via communicatienetwerk LoRa doorgestuurd naar een backend waarna de afvalinzamelingsdienst via een userinterface kan zien welke bakken vol of bijna vol zijn en dan actie kan ondernemen door deze afvalbakken te legen. De keuze voor het LoRa-netwerk is bewust gemaakt omdat dit in eigen beheer kan worden opgezet van een ‘private network’ en waarmee gemeenten of steden een netwerk in eigen beheer kunnen managen. Het scheelt dus maandelijkse kosten en de initiële investeringen in dit netwerk worden gespreid over uiteenlopende toepassingen. Aan de hand hiervan wordt een kostenbesparing gerealiseerd omdat enkel de volle afvalbakken worden geledigd. Bovendien levert het systeem een bijdrage aan een schoner leef- en woonomgeving.

Info: www.loratec.nl/smart-city

Sensoren in wegdek voor strooiwagens Soort:

smart traffic

Sector:

Transport

Eindklant:

BAM Infra

Betrokken partijen: T-Mobile, Nowi, gemeente Amsterdam, Havenbedrijf Amsterdam Bij koud weer volgt eerst een visuele inspectie voordat er wordt gestrooid.

Door het gebruik van IoT behoort dat tot het verleden. Via een sensor in het asfalt krijgen de verantwoordelijke diensten automatisch bericht als het glad is. De slimme sensoren laden zichzelf op met ongebruikte energie uit de gsm- en 4G-netwerken. Deze slimme innovatie komt van de Nederlandse sensorontwikkelaar Nowi. Het gaat om een pilot van BAM Infra dat zo onderstreept dat duurzaamheid en innovatie centraal staan binnen het bedrijf. Dankzij de sensoren wordt er alleen gestrooid waar dat nodig is.

Daardoor wordt er minder zout gebruikt en dat is goed voor het milieu. Bij het project wordt de energiezuinige NB-IoT-technologie gebruikt om gegevens door te sturen. De sensoren worden in het bestaande wegdek aangebracht.

Info: www.nowi-energy.com

70

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

IoT Cases | Redactie

Amsterdam Arena wil het slimste stadion worden Soort:

smart stadion

Sector:

Sport en ontspanning

Eindklant:

Amsterdam Arena

Betrokken partijen: KPN, Eaton, Huawei, Microsoft, gemeente Amsterdam In de Amsterdam Arena wordt volop geëxperimenteerd met slimme technologieën.

Het Amsterdam ArenA Innovation Center speelt daarin een centrale rol. Het is een soort proeftuin voor nieuwe ideeën. Zo moet dankzij IoT een parkeerplaats zoeken tot het verleden behoren. Ook helpt IoT bij het vinden van de juiste zitplaats zonder opstoppingen. Toegang via gezichtsherkenning moet mogelijk worden, net als intelligente verlichting voor crowd control. De Amsterdam Arena wordt verbouwd voor 50 miljoen euro voor het EK 2020, een uitgelezen moment om dit soort innovaties te introduceren.

Info: www.amsterdaminnovationarena.com

Monitoren van apparatuur op Schiphol Soort:

track & trace

Sector:

Transport

Eindklant:

Schiphol

Betrokken partijen: KLM, Undagrid Bagagekarren en vliegtuigtrappen op Schiphol zijn traceerbaar dankzij IoT. De technologie wordt ontwikkeld door de Nederlandse startup Undagrid. Het bedrijf heeft onlangs een financiële injectie gekregen van het Mainport Innovation Fund (MIF) waar onder meer KLM, Schiphol, Rabobank en TU Delft aan deelnemen.

Undagrid heeft plannen om de komende tijd internationaal te groeien om de technologie aan meer bedrijven en organisaties te leveren. De track & traceoplossing zorgt ervoor dat objecten zonder zelfstandige motor of aansluiting op een stroomnetwerk makkelijk traceerbaar worden op energiezuinige wijze.

Info: www.undagrid.com/logistics

Tesla slim opladen dankzij oplossing Sogeti Soort:

smart car

Sector:

Energie

Eindklant: Eneco Betrokken partijen: Sogeti IT-ontwikkelaar Sogeti heeft energiebedrijf Eneco geholpen bij het ontwikkelen van een webapplicatie waarmee eigenaren van een Tesla hun auto op het meest gunstige moment kunnen opladen. De applicatie past de laadsnelheid aan op basis van de meest actuele stroomprijzen. Als de prijs van duurzame stroom het laagst is, wordt de auto het snelst opgeladen. De IT-dienstverlener gebruikt hiervoor Microsoft Azure-technologie. De Tesla is gekoppeld aan internet. De auto levert realtime informatie aan de Eneco SlimLaden applicatie. Die informatie wordt gebruikt om het laadgedrag van de auto aan te sturen.

Info: www.sogeti.nl 71

UITERST VEILIG BESTANDEN DELEN EN SYNCHRONISEREN O N B E PE R K TE S TOR AGE

HYBRID/SER VER C LIENT

F L E XI BEL E L I CEN SI N G

REBR ANDING OPTIES

BE S T VA LUE F OR M ON E Y

100% C HANNEL

REGIS TR EER JE VANDA AG ALS N I EUW E PA R T N ER, E N K R IJG 5 G R AT IS N FR LICEN TIE S * * Gedurende 6 maanden, telkens verlengbaar met 6 extra maanden, mits wederverkoop van 15 licenties

N MD - SA L E S @U NIFIE DPOS T. COM +32 233 68 86

WWW.NOMADESK.COM

GRATIS

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Dataverbindingen | Redactie

Spencer Hinzen, EMEA Director Business Development Ruckus Wireless

‘Niet filosoferen, maar doorpakken’ Veel stadsbesturen hebben IoT hoog op de agenda om steden en publieke diensten innovatiever te maken en verbeteren. “Het is een nieuwe kijk op hoe steden in elkaar zitten en kunnen worden bestuurd”, zegt Spencer Hinzen van netwerkspecialist Ruckus Wireless, onderdeel van Brocade.

“Vraag bestuurders van honderd steden en je krijgt honderd verschillende antwoorden”, antwoordt EMEA Director Business Development Spencer Hinzen van Ruckus Wireless op de definitie van een smart city. De netwerkspecialist was al met smart city-concepten bezig voordat het onderwerp bij stadsbestuurders op tafel lag. “Smart cities zijn nu in de mode maar de term is natuurlijk veel meer dan een buzzwoord of prestigeproject. Het is een nieuwe kijk op hoe steden in elkaar zitten en bestuurd kunnen worden. Hoe verbetert innovatieve technologie publieke diensten voor meer veiligheid, economie, infrastructuur, milieu en toerisme. De vooruitzichten zijn prachtig.”

Visie ontwikkelen Wanneer steden het smart city-concept willen inzetten, moeten ze beginnen met een visie. “Waar wil je in 2025 staan met de stad? Hoe willen steden hun bewoners, bedrijven en bezoekers over vijf tot tien jaar van dienst zijn? Vervolgens is de regelgeving belangrijk. Deze legt de basis voor het gebruik van technologie en de samenwerking tussen alle mogelijke partijen. Verder is het natuurlijk ook een technologische kwestie. Zorg voor een goede digitale infrastructuur voor interne en externe partijen en maak de connectiviteit mogelijk tussen alle partijen en apparaten. En besteedt aandacht aan de veiligheid van de infrastructuur tegen hackers en voor het beschermen van privacygegevens.”

‘ Denk groot, maar begin klein’ Digitaal landschap

Spencer Hinzen

www.ruckus.nl

De basis van het concept is een digitaal landschap van applicaties, IoT-apparaten en data dat aan elkaar wordt gesmeed door een integraal en overkoepelend draadloos en bedraad netwerk. Hinzen adviseert stadsbestuurders niet alleen te filosoferen, maar ook om door te pakken. “Denk groot, maar begin klein. Start onder meer met een applicatie voor een deelgebied, zoals par-

keerbeheer. Met slimme IoT-apparaten kun je daar, in efficiency, kostenbesparing en gemak voor de burgers, veel winst behalen. Binnen deze investeringen zit dan al een gedeelte die toekomstige toepassingen en externe partijen kunnen gebruiken. Als je het financiële model daar flexibel op inricht, kun je snel stappen zetten.”

Koplopers Ruckus Wireless is als leverancier van netwerkverbindingen al lang betrokken bij initiatieven om locaties en gemeenschappen met elkaar te verbinden. “Wij hebben veel ervaring met slimme concepten voor verbonden IoT-netwerken.

We zitten dan ook geregeld aan tafel met de bestuurders van wereldsteden om smart cities concreet te maken.

Er zijn prachtige cases van wat nu al mogelijk is en welk perspectief er ligt.

Amsterdam hoort met steden als Barcelona en Kaapstad bij de koplopers.”

Over hoe smart cities er over 20 tot 50 jaar uitzien, heeft Spencer Hinzen geen idee. “Rijden er alleen nog zelfsturende auto’s navigerend dankzij het IoTnetwerk? Wordt alles door een centraal platform geregisseerd, inclusief de bewegingsvrijheid van de burgers? Filosoferen is mogelijk, maar voor bestuurders is dat nu niet interessant. Belangrijk is dat steden beginnen bij de basisbehoeften van burgers, bedrijven en bezoekers.

Stadsbestuurders moet daar hun energie op richten en aan de slag gaan.” @ruckuswireless 73

Connecting the world with the power of technology™.

Samen zijn wij de toekomst de baas.

Wij zijn er om klanten te helpen technologie in het 21e eeuwse leven te integreren en oplossingen te leveren die de wereld nodig heeft om te verbinden, te groeien en zich verder te ontwikkelen.

Met alles van de nieuwste endpoint en advanced solutions tot en met gespecialiseerde producten en services, helpen wij oplossingen te ontwikkelen die inspelen op de behoeften van uw klanten. Gecombineerd met onze expertise, inzichten en uitvoering van wereldklasse en met als doel dat u uw bedrijfsresultaten kunt maximaliseren.

Call to action Ame est prepero eos doluptatem.

www.techdata.nl Tolnasingel 2 - 2411 PV BODEGRAVEN - 088 133 40 00

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Digitaal toezicht | Pim Hilferink

Edwin Roobol en Edwin Beerentemfel van AXIS Communications:

‘Security-by-design maakt IoT veiliger’ AXIS Communications is een pionier ‘avant la lettre’ op het gebied van IoT. De digitale IP-bewakingscamera’s zijn een van de eerste voorbeelden van praktische IoT-devices. “IoT-systemen moeten makkelijk in bestaande systemen kunnen worden geïntegreerd”, aldus Edwin Roobol.

“Over IoT wordt heel veel gehyped en geschreven, maar wat wij als belangrijke kernvoorwaarden zien is, in de eerste plaats, dat IoT-devices gemakkelijk in bestaande systemen van klanten moeten kunnen worden geïntegreerd”, zegt regional director Middle Europe Edwin Roobol van AXIS Communications. “Ten tweede vinden we een breed toepassingsgebied belangrijk. We doen niet alleen meer aan camera’s, maar we helpen het IT-kanaal ook met intercomsystemen, audiosystemen en radardetectiesystemen die relatief naadloos in bestaande IT-systemen integreren.

Het aantal gekoppelde devices zal in de toekomst alleen maar gigantisch veel groter worden.”

IoT en security “Waar we veel over nadenken, is hoe resellers na de eenmalige installatie van die IoT-devices daarvoor diensten kunnen ontwikkelen waaruit terugkerende inkomsten kunnen worden gegenereerd”, gaat Roobol verder. “Wij onder-

steunen onze channelpartners dan ook actief als het gaat om het delen van kennis en expertise.”

“Als we het over data hebben is er de laatste tijd natuurlijk ook veel te doen rondom cybersecurity,” vult manager business development Edwin Beerentemfel van AXIS Communications aan.

“Security staat bij ons al sinds 1996 op de agenda, zowel binnen de organisatie als voor onze producten. Die opgebouwde kennis komt ons van pas nu eindgebruikers steeds vaker toegang op afstand tot hun IoT-devices willen. We onderscheiden ons door gestandaardiseerde en veilige oplossingen te leveren zodat IP-camera’s voor hackers geen eenvoudige prooi worden. De uitdaging is dat je de openheid en gebruiksvriendelijkheid behoudt, maar tegelijk wel de boel veilig houdt. We hebben daarvoor een secure remote access-oplossing ontwikkeld die standaard in ons product Companion is ingebouwd. Zo hoeven onze channelpartners en klanten zich geen zorgen over de veiligheid te maken.”

het nu is. Op dit moment zijn die dingen wel mogelijk, maar dan is het allemaal handmatig, waardoor je de veiligheid en vertrouwelijkheid ondermijnt.”

“De tools die we onze resellers geven, zijn bedoeld om de systemen veilig te krijgen en te houden. Cybersecurity is tenslotte geen product, het is een proces. Zowel bij de system integrators of de resellers tijdens het installatieproces, als bij eindgebruikers om de

‘ Veiligheid zit in al onze producten’ systemen veilig te houden. Bij grote organisaties is er tegenwoordig voldoende ‘security awareness’, maar bij veel mkb-bedrijven is daar nog wel een weg te gaan. ‘Security by design’ zorgt ervoor dat systemen altijd veilig worden opgeleverd”, zo besluit Roobol.

Security by design

Edwin Beerentemfel

www.axis.com/nl

“Veiligheid speelt overigens niet alleen een rol bij camera’s, maar ook bij de toegangscontrole- of audiosystemen die wij leveren. We hebben daarvoor nieuwe tools ontwikkeld waarmee onze resellers het patchmanagement kunnen automatiseren en de devices van certificaten kunnen voorzien voor identificatie op het netwerk en het verkeer tussen de devices en de serversystemen te versleutelen. Dit gaat het een stuk makkelijker en veiliger maken, dan dat info@axis.com

010 750 4600

Edwin Roobol

@Axis_NL 75

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Energy en automation | Pim Hilferink

Datacenter lifecycle consultant Loek Wilden van Schneider Electric

‘Binnen IoT voltrekt zich een revolutie’

Internet of Things omvat een breed spectrum via internet verbonden devices.

Schneider Electric is niet zozeer gefocust op het ‘internetdeel’ maar vooral op de ‘things’ en het beheren van grote groepen daarvan. ”Hiervoor hebben we partners in de waardeketen absoluut nodig”, zegt Loek Wilden.

De specialist in datacenterinfrastructuren heeft enkele maanden geleden binnen de klantsegmenten die het bedrijf bedient onder de naam EcoStruxure een groot aantal specifieke oplossingen onder een paraplu samengebracht.

“EcoStruxure kent een drie-laagse opzet”, zegt datacenter lifestyle consultant Loek Wilden van Schneider Electric.

“Aan de onderkant zijn het de verbon-

‘ Vraag naar edge-datacenters gaat toenemen’ den producten, de ‘things’ van klein tot groot. In de middenlaag die we Edge Control noemen, gaat het over persoonlijk beheer van de verbonden ‘things’.

Helemaal bovenop zit de laag voor apps, analytics en services. Op dit niveau helpen wij eindgebruikers met het beheren of analyseren van grote hoeveelheden data. We doen dit voor vier van onze marktsegmenten; gebouwen, datacenters, de energiesector en binnen de industriële sector voor machines en fabrieken.”

Rol channelpartners “In de IoT-omgeving is er een heel belangrijke rol voor channelpartners weg76

gelegd. Wij leveren een zeer uitgebreid assortiment aan producten, hardware en services, maar we stellen die zelf niet allemaal samen. Zo leveren we in de IT-markt onder meer diverse modellen UPS’en, racks en koeling, maar stand alone hebben bedrijven daar niets aan.

Voor een systeem hebben zij nog allerlei andere zaken nodig, zoals onder meer servers en bekabeling, Daar hebben we partners voor nodig. Voor productiemachines hebben we de machinebouwer nodig om alle sensoren die nodig zijn voor beheer, besturing en onderhoud, in de machines te monteren. Zo hebben we op diverse punten in de waardeketen partners nodig, ook op het gebied van apps, op de bovenlaag. Wij werken in Azure van Microsoft en daar kunnen we onder andere data ontsluiten en onze app-frameworks vrijgeven aan onze softwarepartners om daarmee mooie apps te ontwikkelen. Op veel plekken zit dus waardevermeerdering door samenwerking met partners en ontstaat specialisatie binnen bepaalde verticale markten.”

Segmentatie en specialisatie De datacenterspecialist zelf heeft haar markt gesegmenteerd en de verkooporganisatie daarop aangepast. “Accountmanagers verkopen nu niet langer UPS’en, maar zij verkopen het hele portfolio van Schneider Electric in onder meer de ziekenhuismarkt. Hier-

door krijgen zij een bredere en diepere kennis van deze vertical en kunnen zo de verkoop van onze producten en diensten maximaliseren. Dat doen channelpartners ook steeds vaker en daarom ontwikkelen we op het gebied van support steeds meer ‘hapklare brokken’ die nauw aansluiten op de diverse specialismen”, aldus Wilden.

IIoT en Industry 4.0 “IIoT en Industry 4.0 kunnen niet zonder slimme sensoren en daarin heeft zich een revolutie voltrokken”, gaat hij verder.

“Vroeger waren sensoren nog vrij dom, maar tegenwoordig moeten ze allemaal kunnen communiceren. Het aantal toepassingen is legio en vanuit de industrie wordt heel veel over IoT ‘gezonden’. De acceptatie door de markt verloopt echter een stuk trager. Daarbij speelt de levensduur van de bestaande machines en systemen een rol, de afschrijving daarvan gaat over jaren. We zitten nu in een overgangsfase, maar in de komende jaren gaat de brede adoptie van IoT realiteit worden. Ik raad dus iedereen die nu nog niet bezig is met IoT en de bijbehorende verdienmodellen aan om zich snel in het onderwerp te gaan inlezen.”

Op het gebied van datacenters ziet de specialist van Schneider Electric nog geen fundamentele veranderingen. “Je zult wel een bepaalde shift zien in waar de data vandaan komen, dat zal meer

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Loek Wilden

van buiten komen. Maar voor het netwerk buiten, waar de groeiende datastroom vandaan komt, liggen zeker de nodige uitdagingen om ervoor te zorgen

‘ Op veel plekken ontstaan kleine connectie-hubs’ dat al die sensoren snel en betrouwbaar verbonden worden. Daardoor ontstaan op veel meer plekken kleine ‘connectie-hubs’, waar een voorselectie plaatsvindt van bepaalde data die door moet naar het centrale netwerk en wat lokaal kan worden verwerkt. Dat is echt nodig om het netwerk te ontlasten, want zoals het internet nu verbonden is, is het niet in staat om de verwachte 40 miljard devices te handelen. Ik zie de vraag naar ‘edge datacenters’, kleine all-in-one datacenters in een compacte behuizing, in de toekomst dan ook flink toenemen.”

www.schneider-electric.com

Meest duurzame kantoor ter wereld in Amsterdam Het bouwen van een duurzaam kantoorgebouw dat meer energie produceert dan het verbruikt, lijkt een gewaagde onderneming. Maar aan de Amsterdamse Zuidas staat het kantoor ‘The Edge’ waarin IoT-connectiviteit is toegepast om comfort en energie-efficiency te realiseren met gebruikmaking van Schneider EcoStruxure Building. Binnen het kantoor met het ‘zero energy’-concept zorgt de IoT-connectiviteit voor maximaliseren van het omgevingscomfort en energie-efficiency.

IT-infrastructuur, controlesystemen en ExoStruxure Power Monitoring Expert software. Binnen het gebouw wordt de enkelvoudige IP-backbone gevormd door het SmartStruxure-gebouwmanagementsysteem (BMS) dat in realtime toegang tot kritische gebouwgegevens voorziet. Deze open en interoperationele oplossing stelt de beheerders van het kantoor in staat stelt om alle data vanuit de gebouwsensoren en IT-systemen te monitoren, te meten en te beheren op het gebied van doorbelasting van kosten, medewerkerscomfort en welbevinden.

Oplossing Schneider Electric

Resultaten

De inzet van EcoStruxure voor efficiency en duurzaamheid binnen het kantoorgebouw bestaat uit: • Apps, Analytics & Services: EcoStruxure Power Monitoring Expert, eerder bekend onder de naam Power Monitoring Expert; • Edge Control: EcoStruxure Building Operation, eerder bekend als StruxureWare Building Operation; • Connected Products: stroomdistributie en sensoren.

Gebouw The Edge gebruikt een groot aantal van de geïntegreerde facility management- en energie-oplossingen van Schneider Electric, waaronder een verdeelsysteem voor elektriciteit,

The Edge is het meest duurzame kantoorgebouw ter wereld met een BREEAM-NL rating van 98,36 procent.

Als ‘net zero energy’-gebouw produceert het gebouw 102 procent van zijn eigen energiebehoefte. Sinds de opening heeft nog geen enkele medewerker geklaagd over een gebrek op het punt van gebouwcomfort. Van de ondervraagde medewerkers geeft 72 procent aan de invloed die ze met hun smartphone app op hun werkomgeving hebben fijn te vinden. Het ‘state-of-the-art’ ‘gebouw draagt zo bij aan de aantrekkingskracht van jong talent voor de daar gevestigde bedrijven.

info@schneider-electric.com

023 512 4124

@schneiderelec.nl 77

WOW! DA’S PAS HANDIG...

Onze dossier websites zijn vernieuwd, check channelconnect.nl en je vindt alle informatie nog sneller!

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

Connectivity | Michiel van Blommestein

Arend Karssies, regional director Benelux, South Africa & Other EMEA bij NETGEAR

‘ Betrouwbare connectiviteit leveren aan iedereen’ Met Internet of Things is het aantal verbindingen wereldwijd explosief gestegen.

Dat heeft zijn gevolgen voor het lokale netwerk, vooral omdat machines meer nauwkeurigheid eisen in de onderlinge communicatie. Leveranciers als NETGEAR spelen daar dan ook op in. “We maken connectiviteit betaalbaar voor nieuwe groepen”, aldus Arend Karssies.

Tenenkrommend, zo noemt regional director Benelux, South Africa & Other EMEA van NETGEAR hadden Arend Karssies het gebruik van traditionele Wifi-extenders bij mkb-bedrijven.

Volgens hem waren die apparaten ooit nuttig wanneer access point nét iets te zwak is en de ruimte nét iets te groot.

“Maar de snelheid keldert, net als de betrouwbaarheid. Het is onze taak juist om betrouwbare connectiviteit te leveren aan iedereen.”

‘ 4G failover is sterk in opmars’ Door de opkomst van Internet of Things is dat belangrijker geworden dan ooit.

“Ik las ergens dat er wordt geschat dat er meer apparaten met het internet worden verbonden dan dat er mensen zijn op de wereld”, zegt Karssies. “Hoe snel dat zal gaan, durf ik niet te zeggen.

Zeker in de Westerse wereld zie je dat apparaten moeten praten met het internet, dat steden onderling met elkaar worden verbonden en gebouwen binnen steden. Van koelkasten tot slimme parkeermeters, overal zie je dat ze goede connectiviteit moeten hebben. Als de connectiviteit van de stoplichten in een stad wegvalt, is dat een grote ramp.

Binnen bedrijven is dat niet anders.” www.netgear.nl

Mesh en 10 Gbps Volgens hem zijn er voor mkb-bedrijven twee dingen van groot belang. Om te beginnen moet het netwerk zelf sneller en robuuster zijn dan voorheen om IoT goed te kunnen ondersteunen. “We spelen in op de noodzaak op het overal hebben van Wifi, van realtime inzicht in de connectiviteit”, zegt Karssies over het portfolio van NETGEAR. “Het is onze taak om betrouwbare connectiviteit te leveren aan iedereen. We maken bepaalde connectiviteit betaalbaar voor nieuwe groepen, zoals onder meer aan mesh networking voor consumenten, en snelheden van 10 Gbps voor kleine bedrijven. Nederlandse mkb-bedrijven wil niet met ICT bezig zijn, maar weten wel dat het van cruciaal belang is.”

Ook ziet Karssies dat IoT een enorme impuls heeft gegeven aan de opmars van op 4G gebaseerde mobiele verbindingen. “We hebben het vaak over glasvezel of kabel, maar steeds meer bedrijven kiezen voor een 4G-failover”, zegt hij. “Het is dan een soort backup voor het geval dat de kabel is gebroken of iets dergelijks. Maar het kan ook gaan om connectiviteit onderweg of op een plaats waar nog geen connectiviteit is.” Dat gaat volgens Karssies verder dan alleen ‘harde’ IoT. “We hebben een ingebouwde 4G-modem en ingebouwde storage in onze Arlo Go-camera’s.

Die kan helemaal op zichzelf opere-

nl.sales@netgear.com

0182 587 000

ren, want alles is in die kleine camera’s ingebouwd.”

Standaardisatie Het tweede belangrijke aspect is de standaardisatie. “In het verleden zijn er veel protocollen ontstaan en weer verdwenen. Door onder meer smart office-oplossingen kan dat niet meer.

Alles moet met elkaar kunnen praten.”

NETGEAR houdt zich aan open standaarden, dus er is volgens Karssies gewoon interoperabiliteit met andere merken. “Maar dat is natuurlijk wel op eigen risico”, lacht hij.

Arend Karssies

@netgear_benelux 79

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Afdrukoplossingen | Pim Hilferink

Tim Leenders, marketingmanager Benelux OKI Systems

‘ Resellers moeten nog veel missiewerk verrichten’ De Japanse printerfabrikant OKI zit net als veel bedrijven in een transformatie.

Zo krijgen multifunctionele printers steeds vaker te maken met het Internet of Things. “We zijn al jaren bezig onze ‘domme’ appraten te upgraden”, zegt Tim Leenders.

“Moderne printers kunnen, gezien de ingebouwde intelligentie, opslagmogelijkheden en security-aspecten, tegenwoordig best wel als IoT-devices worden beschouwd”, zegt marketing manager Benelux Tim Leenders van OKI Systems. “Wij zijn al een aantal jaar bezig de van oorsprong ‘domme’ apparaten te upgraden. Dat doen we onder

80

andere met de toegenomen netwerkcapaciteit, maar het belangrijkste is dat we onze smart printers en Multi Functional Printers (MFP’s) veel meer positioneren als ‘document hubs’ die met de infrastructuur van bedrijven zijn verbonden. Voor de eindgebruikers doen we dat op een zo eenvoudig mogelijke manier. Onze devices passen zich aan

de bestaande infrastructuur aan en niet andersom. Dat doen we via ons open Smart Extendable-platform. Vergelijk het met Android smartphones die in de basis bellen en sms’en maar met apps kunnen worden uitgebreid tot een veelzijdig apparaat. Datzelfde geldt voor onze machines die toegevoegde waarde bieden door koppelingen naar andere

i nte rn e t o f th i ngs d ossi e r 2 017 | channe lco nnec t

devices, de cloud en applicaties zoals workflow en document retrieval.

Channelpartners kunnen aanvullende specifieke software ontwikkelen met de meegeleverde SDK en mooie oplossingen ontwikkelen met de honderden wereldwijd beschikbare koppelingen.”

Geen Wifi “In de markten waar wij actief zijn, is brede netwerkfunctionaliteit vanzelfsprekend een must. Wifi-functionaliteit daarentegen is niet zo belangrijk.

De printers moeten wel draadloos kunnen worden aangestuurd vanaf iPads of mobiele telefoons, maar de printers zelf hoeven helemaal niet op een Wifi-netwerk aangesloten zijn. Sterker nog, dat adviseren we ook helemaal niet omdat het vaak relatief instabiele en trage netwerken zijn en dat komt de functionaliteit van de printers of MFP’s helemaal niet ten goede. We hebben een optionele Wifi-module voor klanten die dat per se willen. Maar Wifi is niet noodzakelijk voor AirPrint en CloudPrint”, aldus Leenders.

‘ Me-too-producten laten we over aan anderen’ Volgens Leenders is het veel belangrijker dat organisaties, vooral in het mkb, hun digitale werkstromen naar een hoger niveau tillen. “Voor velen is dat nog een ver-van-mijn-bed show.

Uit onderzoek blijkt dat 89 procent van de bedrijven wil veranderen, maar niet weet hoe. Aan ons en onze resellers de schone taak om ze bij de hand te nemen en functionele oplossingen te bieden die zij echt nodig hebben, zoals digitale archivering. Veel bedrijven slaan documenten op als pdf, maar hebben nog geen volledig doorzoekbaar systeem.

Daar proberen we met laagdrempelige OCR-oplossingen, zoals die in onze Sendys Explorer Suite, het verschil te maken en klanten de meerwaarde van het digitaliseren van processen en volledige connectiviteit te laten zien.” www.oki.nl

Andere klantgesprekken Wanneer resellers eenmaal zover zijn, dan veranderen volgens Leenders ook de gesprekken. “Het gaat dan niet langer over de prijs per tik die elders lager zou zijn, maar over de besparingen en productiviteitswinst die worden gerealiseerd. Toch moeten resellers nog vaak missiewerk verrichten om klanten, zeker in het zuinige Nederland, te overtuigen van de besparingen op termijn tegenover de investeringen nu. Het is zeker wel een uitdaging om daar de juiste balans in te vinden. Met oplossingen als Sendys Explorer, waarvoor steeds meer belangstelling is, voeren we klantgesprekken vooral over de benefits en de meerwaarde van een oplossing, waarbij de prijsdiscussie naar de achtergrond gaat. Dat is zowel voor onze resellers als onze eigen organisatie ook noodzaak omdat we ons niet kunnen en willen laten meeslepen in een prijzenoorlog die we op termijn niet zullen winnen. Onze kracht zit in het leveren van oerdegelijke en technologisch geavanceerde machines die door onze resellers kunnen worden gefinetuned naar de wensen van de klanten.”

Veranderend reseller-kanaal Die ontwikkeling betekent dat er veel gaat veranderen in het kanaal, geeft Leenders aan. “Onze resellers zorgen voor een lokale of regionale aanwezigheid en zorgen voor de overdracht van kennis. Veel leveranciers hebben dat niet en daar moeten we gebruik van maken. Dat betekent ook dat bepaalde partijen zullen afvallen en dat er nieuwe worden aangeschakeld. We zijn eigenlijk een stuk kritischer geworden en we

optimaal inzetten bij een selecte groep partners die dat ook echt verdienen.

De laatste jaren richten we ons op die marktsegmenten waar we echt kansrijk kunnen zijn. Zoals het mkb van 10 tot 50 werkplekken. Daar zit onze ‘sweetspot’.

Veel collega’s beperken hun benadering van dit segment tot producten en diensten. Voor ons ligt daar juist de kans om met deskundig advies en de juiste tooling echt naast onze resellers en hun klanten te staan.”

Back to basics Aan de andere kant van het spectrum gaat OKI volgens Leenders weer ‘back to basics’. “Natuurlijk ontwikkelen we een steeds uitgebreider oplossingenportfolio maar we moeten niet vergeten waar we vandaan komen, namelijk het bouwen van heel goede en betrouwbare printers. Daar hangt een prijskaartje aan en dat betekent dat we niet de strijd moeten aangaan met low-end producten”, aldus Leenders.

“We kiezen liever niches, zoals de grafische markt voor industrial printing waarin we het momenteel verschrikkelijk goed doen. “In die branche zijn onze producten een productiemiddel waarmee klanten geld verdienen. Daar gaat het bij aanschaf niet over de laatste euro’s, maar over de bijzondere eigenschappen het productieproces ondersteunen, zoals transferprinting, white toner-oplossingen of neon printing.

We zijn met onze A3 single-function 4of 5-kleurenprinters de nummer 1 in Europa. Daar kunnen wij samen met onze resellers mooie marges op maken, net als in de markten voor de nog

‘ Onze devices reageren op klanteninfrastructuur’ sturen veel meer op businessresultaten en progressie. Zowel in onze eigen organisatie, waarbinnen we meer profiteren van een steeds nauwere samenwerking met de collega’s in de rest van Europa, als in ons reseller-kanaal. We willen onze tijd en financiële ondersteuning

info@oki.nl

023 556 3740

steeds bestaande matrixprinters, labelprinters en wide-format machines die gestaag steeds meer tractie krijgen in de markt. Kortom, resellers moeten bij OKI zijn voor onderscheidende producten en diensten. De ‘me too’-producten laten we graag aan anderen over.” @okisystemsnl 81

i nternet of things dossie r 201 7 | chan n e lco n n ec t

Agenda | IoT-evenementen 2017-2018

IoT-evenementen december 2017 5-12 5-12 5-12 7-12 14-12

6-12 6-12 6-12 7-12 14-12

IoT Networks Event IoTConnectivity IoT & Device Security Voorlichtingsbijeenkomst AVG VNO-NCW IoT Forum

San Jose Londen München Den Haag St Petersburg

Verenigde Staten Verenigd Koninkrijk Duitsland Nederland Rusland

2-1 3-1 26-2 1-3 6-3 7-3 8-3 10-3 14-3 15-3 14-3 15-3 19-3 21-3 21-3 21-3 27-3 28-3 28-3 29-3 16-4 20-4 18-4 20-4 18-4 19-4 25-4 26-4 14-5 17-5 4-6 8-6 6-6 6-6 11-6 15-6 12-6 14-6

WCASET Mobile World Congress 2018 19th Annual Logistics CIO Forum ICCSCT 2018 Infosecurity.be Data & Cloud Expo InfoSec World 2018 Smart IoT London 2018 IoTBuild Living in the Internet of Things RSA Conference 2018 ASIS Europe IoT Tech Expo Global 2018 7th Smart to Future Cities Internet of Things World Forum IoT Week Internet Of Things Convention CeBIT Internet of Things World Forum Europe

Goa Barcelona Amsterdam Hong Kong Brussel Brussel Florida Londen San Francisco Londen San Francisco Den Haag Londen Londen Santa Clara Bilbao Antwerpen Hannover Londen

India Spanje Nederland S.A.R. Hong Kong België België Verenigde Staten Verenigd Koninkrijk Verenigde Staten Verenigd Koninkrijk Verenigde Staten Nederland Verenigd Koninkrijk Verenigd Koninkrijk Verenigde Staten Spanje België Duitsland Verenigd Koninkrijk

8-9 1 23-9 16-10 23-10

IoT in Oil & Gas 2018 Industry of Things World IoT Solutions World Congress Broadband World Forum

Houston Berlijn Barcelona Berlijn

Verenigde Staten Duitsland Spanje Duitsland

Voorjaar 2018

Najaar 2018

82

19-9 25-9 18-10 25-10

Staat je evenement niet in het overzicht, stuur een mail naar info@channelconnect.nl

Kaspersky for Business

Maximum Profit, Minimum Risk Partners van Kaspersky Lab bieden de meest geteste en bekroonde beveiliging ter wereld: van fysieke en mobiele infrastructuren tot gevirtualiseerde omgevingen. Het uitgebreide portfolio van Kaspersky Lab kan on premise of vanuit de cloud worden geleverd. Met behulp van de eenvoudige multi-tenancy functionaliteiten en de lichte maar toch krachtige tools kun je de beveiligingsoplossingen van al je klanten vanaf ÊÊn console implementeren en beheren, zonder dat daar extra hardware voor nodig is. www.kaspersky.nl/partners Š 2017 Kaspersky Lab AO. All rights reserved. Registered trademarks and service marks are the property of their respective owners.

WE LOVE SELFIE

WE

PHOTO

Ontdek hem op www.asus.com