Këpucët e turpit by Skender Temali

SKENDER TEMALI

Këpucët e turpit -tregime-

Shkodër, 2002

Redaktor: Nikolla Spathari Grafika: Rezarto Kulli © Të gjitha të drejtat janë të autorit

ISBN :99927-837-3-7

Enti Botues Poligrafik "Gjergj Fishta"

KËPUCËT E TURPIT

KËPUCËT E TURPIT *) Kqyr majtas. Kqyr edhe djathtas. I duket se ai që po vjen përballë e njeh. Përderisa e sheh si me vëmendje, me siguri që e njeh. Duhet ta ketë patur nxënës. Vërtetë ishte ashtu. Ai e përshëndeti. I tha mirëmëngjezi profesor. Profesor zeza ecën edhe pak. Mandej një prapa ktheu. Tash duhet të jetë më i vëmendshëm. Po edhe më i shpejtë. I afrohet magjypit që shet këpucë të përdorura dhe prap, sapo ishte bërë gati të vendoste të ndalej e t’i drejtohej që ta pyeste për këpucët me qafa e me pushin përbrenda, një tjetër përshëndetje. Dreq o punë ! Po aniçka. Do të bëjë edhe një xhiro të vogël deri tek kthesa e radios lokale e mandej patjetër që do të pyes magjypin për ato këpucë. I ka parë që dje dhe i kanë pëlqyer. “Firma Gaba, firma Gaba po gjithë qyteti po vishet me mallrat e tyre” - i kish thënë e shoqja dhe ai e dinte se nuk ishte taman-taman ashtu. Kishte plot njerëz që preferonin rroba e këpucë të kushtueshme, tepër të kushtueshme, aq sa rroga mujore e tij. Teksa po mirrte kthesen tek radioja dëgjoi që dikush e thirri. Njohu zërin e redaktorit të radios. E thërriste që nga dritarja. Ndjeu një si turbullirë. Dreq o punë, edhe ky na duhej tani! 3

SKENDER TEMALI

Polici i shërbimit e lejoi që të afrohej e të komunikonte tek dritarja. U kujtua që kishte bërë një shkrim dhe me siguri që redaktori i radios do t’i thoshte diçka për të. Mbase dhe ndonjë vërejtje. Mbase.. Po jo. Shkrimi ishte transmetuar dhe ai nuk e kishte dëgjuar nga që kishin plot një javë që dritat herë vinin e herë shkonin. E thërriti që të mirrte honorarin. Hyri në radio me shpresën se së paku diçka do të përballonte me atë honorar. - Pak, janë, profesor - i tha arkëtarja, - po më mirë se aspak. Sa për të blerë diçka tek Gaba, - desh të bënte humor ajo, kur diçka përbrenda i preku profesorit. Tek Gaba...Po ec e afrohu tek Gaba, që shet këpucë përballë radios...Se të ishte ndryshe, për një fanellë apo një triko, do të vinte e shoqja...Po këpucët duhen provuar aty, se ndryshe magjypi nuk të njeh si ka futur të hollat në xhep... Bën sikur e ka kuptuar humorin e arkëtares, hedh firmën pa e parë mirë se sa lekë ishin dhe si i ka futur ato në xhep mendon të shkojë diku në ndonjë si rrugë qorre e t’i numrojë. Po, jo, s’do ta bëjë një budallallëk të tillë e të tërheqë vëmendjen e ndonjë hajduti... Më e mirë do të jetë të presë sa të dalin ata të redaksisë për të pirë kafenë dhe ai t’u afrohet këpucëve. Në fund të fundit le ta shohin, po të mos e shohin ata që e njohin... Kështu bën. Rri si në skaj të rrugës, medemek se po lexon një artikull gazete. Dy-tre të rinj qeshen me të... “Ej, xhaxho, je duke e lexuar për së mbrapshti...!”. *) Me këtë tregim, autorit, në konkursin e 7-të Ndërkombëtar "Zërat e shpirtit, organizuar nga Shoqata e Letërsisë dhe e Arteve Vizive "Cristalide" me seri në Cartura (Padova) të Italisë, mes 462 shkrimtarëve nga Italia dhe shumë vende të botës, iu dha çmimi special i jurisë. Tregimi në italisht është përkthyer nga motra e autorit Albana Temali.

KËPUCËT E TURPIT

O Zot! Ku të futej nga turpi...Ata ikën me mendimin se ai nuk dinte të lexonte...Djersë i kullonin tek sheh me vërejte sa majtas-djathtas se mos e njohu kush...Por jo...Askush nuk e ka parë as e ka njohur...E ndofta të rinjtë që qeshën me të, këtë vit shkollor do t’i ketë studentë... Ja, vjen edhe çasti i shumëpritur...redaktorët dalin duke u fjalosur e futen me disa bashkëpunëtorë në kafenë përballë...E si për fat të tij, një “Benz” frenon me të shpejtë, përplaset me një tjetër, po pa ndonjë dëm të madh, veçse gjithë ç’qenë erdhën e u mblodhën tej mizë lisi...Kaq desh...Mori zemër dhe iu afrua togut të këpucëve... Magjypi e sheh...Është bërë edhe ai profesor në punën e tij...Prandaj dhe rrogën ia ka rritur pronari me dy mijë të reja në muaj...E kupton se karremi është hedhur... “Hë, zotni!”. Atij i ther fort në zemër! E din fort mirë se përderisa është këtu, nuk është zotni. Se zotnitë nuk blejnë këtu. Për zotnitë është një dyqan përballë universitetit, edhe një në pijacë, edhe tek firma “Fishta”... Po ky kodosh magjypi përse i flet kështu si ta ketë nën vehte? “Sa kushtojnë, këto këpucët, zo...” Nuk ia qet goja fjalën “zotni”, për magjypin...Po pa e nxjerrë mirë as fjalën e parë, magjypi e ka kuptuar mirë thelbin e gjithçkaje dhe si një artist ia ka sjellë sa çel e mbyll sytë këpucët e lakmuara... “Merri, profesor, se i ke lirë falë, vetëm pesëqind lekë...”. Magjypi nis të flasë me të madhe dhe ai e ndjen peshën e turpit. Është hera e parë që ble tek firma “Gaba”, kur e 5

SKENDER TEMALI

dinte fort mirë se ç’ishin ato rroba. Po s’kishte rrugë tjetër...E bija do të shkonte në gjimnaz dhe donte një palë këpucë...Po ato bënin sa gjysma e rrogës së tij...Pra ai dhe e shoqja do të vishen nga “Gabi”...E di fort mirë se ato këpucë i ka veshur disa herë një kolegu i tij në Vjenë, në Stokholm, pastaj i ka hedhur se ka dalë një model më i mirë... “Më lirë, pak më lirë...” - sikur i mirret goja, si rëndom nxënësit në provim, duke iu lutur magjypit që t’ia ulë pak çmimin. Magjypi e lot pjesën që i ka mbetur. Bën sikur i thotë se kaq dhe janë falas, mandej sikur don t’ia tërheqë, po profesori...Jo, duhet t’i marrë, se ndofta nesër vjen dhe i merr dikush tjetër...Tek e fundit këtë dimër e shtyn me ta...Mandej sikur i sillet rruga...Përballë shefi i katedrës...Ai dhe e shoqja mbaheshin aman o zot!...Shpesh ai vishte rroba të jashtme, sidomos nga Italia ku kishte një baxhanakun e tij...S’dinte ku ta fuste vehten...Do ta gënjente...Do t’i thoshte se po blinte një palë këpucë për të punuar në kopësht... Shefi i afrohet togut të këpucëve të firmës “Gabi” pa shikuar as majtas e as djathtas. Është i sigurt në çdo lëvizje, si çdo shef...Profesorit i kanë mbetur këpucët në duart që i dridheshin...Është i bindur se shefi nuk do ia hajë gënjeshtrën... “More, po kam parë dje një palë këpucë me qafa, me push” - thotë sakaq shefi dhe magjypi pa një e pa dy ia merr profesorit dhe ia vë në duar shefit. “Sapo i la ky zotniiiaaa - sikur u tall magjypi. - Urdhëro e merri.” Shefi, s’kishte si ta shihte profesorin. Ai, si çdo shef, shihte mallin që do blinte, këpucët. 6

KËPUCËT E TURPIT

“Aq sa më the dje?!”. “Aq. 500 lekë”. “Epo, mirë!” Shefi paguan, i merr këpucët dhe niset në punë të tij. Nesër ai do të tregojë se i kishin ardhur nga baxhanaku i tij në Itali. Shkodër, 1999

SKENDER TEMALI

ÇMIMI Jashtë ende frynte erë, shiu përplasej në xhamat e dritares dhe diku larg vetëtonte. - S’po di të pushojë, - tha dikush, ngaqë s’kish gjë tjetër më interesante për të thënë. Askush nuk i pëpëtiu dhe mbase kjo qe përgjigja më e mirë se s’kishte thënë asgjë. Në përgjithësi qe një heshtje mortore, e përligjur në raste të tilla kur në shtëpi kthehet e zonja e shtëpisë pasi ka varrosur babain, kur askush nuk mendon gjë tjetër veçse për t’ia lehtësuar disi dhëmbjen. S’qenë shumë në atë dhomë të mobiluar thjeshtë: ata të dy, pra i zoti i shtëpisë, shkrimtari L., e shoqja, Venera, dhe tre-katër çifte të tjera. Vajza e shtëpisë, Bruna, shkonte e vinte në dhomë. Mbase për moshën e saj të re e ndjente vehten disi të tepërt në atë ambient ku dikush shikonte tavanin, dikush thyente gishtërinjtë deri në bezdi e dikush tjetër shikonte si idiot mbulesën e tavolinës. - Ka qenë burrë i mirë!, - tha dikush dhe meqë edhe kjo nuk qe një e pathënë në ato ditë, nuk pat ndonjë vazhdim.

KËPUCËT E TURPIT

- Vdes ai që harrohet, - tha dhëndri i shtëpisë. Shkrimtari L. u kërkoi të falur një minutë të dilte nga dhoma. U vendos një heshtje e rëndë, e zakonshme në raste të tilla. Po si për t’u ardhur në ndihmë, ra zilja e telefonit. Receptorin e mori vajza dhe si e dëgjoi tjetrin pak, pa komunikuar, e uli atë me nervozizëm. Nuk qe rasti për të hyrë në biseda pa bereqet. Qyteti sapo kish instaluar një central modern, çereku i familjeve u bënë pajtimtarë dhe për të thyer heshtjen telefonike shekullore, bënin e ç’bënin, njoftë e pa njoftë, talleshin me njëri-tjetrin deri në mesnatë. - U tallën prap? - e pyeti lehtë xhaxhai Brunën. - Po, po kësaj radhe italisht... - Në italisht?... - Ëhëëë, madje e hiqte vehten si president i lidhjes së shkrimtarëve të Veriut… - Prit kur të bijë prap zilja e telefonit, - tha xhaxhesha. - Kush qe? – pyeti shkrimtari L. tek hynte në dhomë. - Ndonjë malok me siguri! – tha dikush me mllef! - Pa le, pa le, po kanë mësuar disa fjalë në italisht dhe na shfaqen herë si presidentë e herë si pronarë. Pika! - Ky na e hiqte vehten si president i një shoqate shkrimtarësh! – tha me një tis talljeje të lehtë Bruna. Dhe fjalët nuk ishin shuar ende kur cërr-cërri i telefonit fluturoi si zog në hapësirën e dhomës. Venera, si tip impulsiv, u ngrit nga poltroni, dëgjoi tjetrin të prezantohej si president, po s’desh të mësonte më tepër, seç i tha dha e uli sërish receptorin. - Prap, ai, presidenti? 9

SKENDER TEMALI

- Bile fliste si me politesë... - Në italisht? - e pyeti kunati. - Po, po, me një italishte të kulluar... - Mooos!...- lëshoi një si ofshamë shkrimtari L. dhe të gjithë kthyen kokën nga ai. - Ju harroni se ne kemi njerëz në Itali, mbase ndonjërit prej tyre... Nuk ia nxorri goja të thoshte “i ka ndodhur ndonjë gjë e keqe”, po ngaqë të gjithë e nënkuptuan, në fytyrat e secilit u vendos një gjendje e re, e tensionuar. Tani sikur të gjithë luteshin që telefoni të binte prap, sa më parë, që të çliroheshin nga ai ankth që i pushtoi në çast. Cërr, cëëër! Bruna nxitoi ta ngrinte receptorin. - Ah, po, po, zoti president, familja e shkrimtarit L. ...Ashtu?...Gëzohem shumë...Po, po, patjetër, ia them unë të gjitha...Po...Sigurisht...Ja, dhe numrin tuaj të telefonit e shkrova...Patjetër!... Ndjehej që kishin të bënin me një lajm të mirë, përderisa fytyra e tërë qënia e Brunës mori një dritë të re. - Babi, ke fituar çmim në Itali me tregimin ... Dhëndërri i shtëpisë, si më i potershëm, u ngrit dhe i dha dorën, pastaj me radhë të gjithë. Lajmi që erdhi përtej detit, i ngjau një rryme të ngrohtë që shkrin gjithë hejet që varen deri poshtë në këmbët e përrenjve alpinë. - Tregim? Po ti s’na ke thënë që ke dërguar gjë në Itali.... - Kur e shkrove? Tani pyetje të tilla ishin të natyrshme dhe shkrimtari L. përpiqej që secilit t’i tregonte zanafillën e dërgimit në atë konkurs të tregimit “Kambanat e heshtjes”. 10

KËPUCËT E TURPIT

- Tha ndonjë gjë tjetër? - pyeti Brunën vëllai i shkrimtarit L. dhe të gjithë e kuptuan se tani e kishte fjalën për presidentin e përtej detit. - Ah, po, presidenti tha se “Kambanat e heshtjes” kishte shkaktuar një emocion të veçantë te anëtarët e jurisë dhe se ceremonia e dorëzimit të çmimeve bëhet këtë të djelë pasdreke. Të presin. Teksa e bija artikuloi fjalitë e fundit, shkrimtarit L. iu suall dhoma. Njerëzit, orenditë, gjithçka, morën tjetër trajtë. Shpirti i tij tani i ngjante një moloje ku ankorohej vetëm anija e turpit. Bulëza djerse ia mbuluan ballin dhe sigurisht qe një gjendje shpirtërore që nuk mund të fshihej. - Po ti je mbytur në djersë? - i tha e shoqja e shqetësuar. - Epo këto janë të natyrshme, moj Flora, - ndërhyri kunata, - na mbuluan ne emocionet e jo... - Po dal pak në koridor, - tha më së fundi shkrimtari L., në vend që, fjala vjen, të thoshte po e çel dritaren sa të marr pak ajër. Po as këtë s’kish si ta bënte atë çast. Shiu vazhdonte të përplasej turrshëm në xhame dhe ca kokrra breshëri kërcenin në parvazin e gjërë të saj. “O Zot! Përse u bëra shkrimtar?” - tha me vehte dhe si për inerci dora i shkoi në xhepat bosh. Ishin më bosh se kurrë. Edhe ato pak të holla që i pat ndarë mënjanë për të përballuar disi botimin e romanit “Askushi” i shkuan në disa shpenzime të paparashikuara dhe tani...O Zot! Përse, përse kështu? Me se të shkonte në Itali, kur fare mirë dihej se së paku një pesëqind dollarësh duhej? - Hë? Të kaloi? - dëgjoi zërin e të vëllait. 11

SKENDER TEMALI

- Më duket se po. - Si të erdhi? Mbase nga emocioni? - Mbase... - Ti s’ke vizë për Itali. - E pamundur të shkoj. Edhe për mungesën e vizës. - Po mbase si fitues i një çmimi ndërkombëtar bëjnë përjashtim... - Edhe mundet... - Me sa di unë Soros-i të hap rrugë në këso raste…tha dikush tjetër, një pronar i një dyqani bulmeti, që fare mirë mund t’i thoshte shkrimtarit L. “Mos u shqetëso, babush, ti rrugullo punën e vizës, pa dollarët…”. Pyetje, përgjigje dhe jashtë ca riga shiu në xhamat e dritares duralumini. - Më duket se shiu pushoi, - tha motra e shkrimtarit L., natyrisht aq e gëzuar për të çmimin e të vëllait. - Atëhere duhet të nxitojmë, - ia priti i shoqi dhe kështu çiftet e ngritën dhe dolën.

Tani në shtëpi ishin ata të tre: shkrimtari L., Bruna dhe e shoqja. - Çfarë ke? - e pyeti ajo, pasi në sy ia lexonte shqetësimin. - Përse më pyet kur e di përgjigjen? - tha ai dhe ndjeu se nuk bëri mirë që u ngrys ashtu në sy të së bijës. - More të rregullohet puna e vizës se të tjerat do t’i ndreqim. 12

KËPUCËT E TURPIT

- Një fjalë goje, së paku duhen pesëqind dollarë. - Pesëmijë qofshin e ti do të shkosh! Në një natë tjetër do t’i thoshte “Po ti s’je e bija e Kontit të Monte Kristos”, ndërsa tani krahasime me babain e saj të vdekur nuk ishin me vend. - Tha që do të dërgojnë faks? - pyeti të bijën. - Po, - iu përgjegj Bruna, - një faks do t’ia nisin edhe konsullatës. Vonë ranë për të fjetur. “Kambanat e heshtjes” tani gjëmonin në shpirtin e tij. Planet për botimin e romanit “Askushi” i ngjanin shtratit të një lumi që i ndrrojnë drejtimin. Edhe më tej: sikur t’i jepnin vizën në konsullatë e të mirrte diku borxh sa për të vajtur në Itali, s’do mund ta ngrinte kokën për një kohë të gjatë. - Fli! - i tha e shoqja dhe shoi abazhurin e saj. - Jo! - iu përgjigj ai, - do të lexoj edhe pak. Jashtë kishte kohë që furtuna kishte pushuar, ndërsa në në detin e shpirtit të tij ajo ngrinte stërkalat e dallgëve në qiell ku klithnin ca çafka si shpirtëra të trëmbur.

Mëngjesi i ditës së nesërme gdhiu si një mrekulli. Pas natës me furtunë, ajri qe i pastër, gjithçka e tejdukshme, aq sa tani mund të kundroje kurninë e vargmaleve që e rrethonin qytetin si një amfiteatër antik. Në gjimnazin ku punonte, atë ditë nuk kishte mësim. Do të rrinte një orë në bibliotekë dhe pastaj do të shkonte të pinte një kafe tek “Mjelma” ku mblidheshin me disa shkrimtarë e gazetarë. 13

SKENDER TEMALI

- Mirë mëngjesi profesor! - sekush e përshëndeti. - Mirë mëngjesi! - ia ktheu pa e pasur fare mendjen se me kë foli. Nuk e kuptoi se si kishte kaluar me biçikletë as dy kryqëzimet e rrugëve ku vlonin makinat e motoçikletat, as librarinë “Dielli”, as kioskën ku shiste qebapë një mik i tij...Nuk kuptonte asgjë...Vehtja i dukej bosh, bosh, krejt bosh... “E hënë, e martë, e mërkurë, e enjte, e premte, e shtunë...”. Sigurisht që kishte folur me vehte, përderisa një fëmijë që po kalonte bri tij me biçikletë i tha: “Harrove të djelën, profesor!”. “Oh, po, e djela...Në të djelën ata do të mblidhen në një sallë luksoze për të ndarë çmimet e konkursit ndërkombëtar...Diku do të lihet një vend bosh edhe për të...Bosh, bosh, bosh...Kushedi si do justifikohej mosardhja...Mbase dikush dhe do mendojë se ky filan shkrimtar nga Shqipëria u nis me të tjerët me gomone…Një shkrimtar me gomone…”. Desh u përplas me një veturë të parkuar. Pranë shkollës ndrroi rrugë. Ishte krejt i turbulluar dhe në atë gjendje s’kish si të hynte në shkollë… Eci ashtu në tym, pa ditur se ku. Mandej, siç duket sytë i zunë diku emrin Kafe, u ndal, mbështeti biçikletën tek një kolonë, e kyçi dhe hyri. Ishte e para herë që shkelte në atë lokal. Që tek hyrja i pëlqeu. Ishte një gërshetim harmonik i modernes me traditën, diçka mes gurit, mermerit e drurit dhe ajo ujëvara që rridhte në mes të lokalit sikur ia lehtësoi shpirtin. - Një konjak “Skenderbeu”, - porositi. - Edhe një 14

KËPUCËT E TURPIT

ekspres. Ndezi një cigare. - Profesor, mirë se erdhe! - dëgjoi dikë që e përshëndeti. Në të vërtetë nuk hyri me shpresën për të patur dikë në tavolinë, por më tepër të ndryshonte disi atë rutinën e përditshme të rrugës së shkollës. Djaloshin e panjohur e ftoi që të ulej. - Ah, me kënaqësi, profesor, por me një kusht! Edhe pse si natyrë qe liberal, bisedat me kusht që ishin bërë si të modës, nuk i parapëlqente dhe e irritonin. Tjetri e kuptoi hapin e gabuar që hodhi dhe s’e pat për gjë që të tërhiqej. - Nuk e kisha që t’u fyej, profesor, por nga respekti dhe një borxh që kam ndaj jush... - Ndaj meje?! - pyeti më i habitur se kurrë, pasi bashkëbiseduesin nuk e njihte. Megjithatë, mbase dhe për kortezi, i hodhi një sy. - Nuk më mbani fare ndër mend, profesor? - ………………………….. Kishte kaq vite mësues dhe me një pyetje të tillë ishte përballur kushedi sa herë. Po djaloshin që kishte përpara, me ato flokë të gjatë e duart e mbushura me unaza, me një varëse të trashë ari në qafë, nuk e kujtonte. Epo ishin qindra e qindra nxënës që kishte kaluar nepër duart e tij. - Joooo! - Oh, padyshim që s’u kam lënë ndonjë kujtim të mirë...Madje ju më mbetët...Të vetmin në klasë, në vitin e tretë... - Ah, po, tani po... - u kujtua shkrimtari L., pasi gjatë 15

SKENDER TEMALI

dhjetë viteve në atë shkollë kishte mbetur në klasë aq pak nxënës sa nuk bënin as sa gishtat e duarve të tij. - Po më bëtë një nder të madh, profesor! - Si?... - Bep Hysa, profesor! - u prezantua, ndërkohë që kamarieri kish vënë para tij një shishe uiski dhe dy gota e një ekspres për profesorin. - Ah, tashti po, të kujtoj. - Gjithçka në këtë tavolinë paguhet nga unë! - tha më së fundi i sapoardhuri.. - Oh, jo, - tha shkrimtari L., megjithëse e dinte fare mirë se uiski në lokale të tilla qe tepër i shtrenjtë, - paguaj unë. - Kjo s’është asgjë, profesor! - vazhdoi djaloshi që s’jepte as për tridhjetë vjeç, - Gjithnjë jam matur të vij e të marr në shkollë, po si të them, edhe më vinte turp, edhe mendoja se nuk do të pranoje të uleshe në një tavolinë me mua...Po ndera që më keni bërë... - Nuk po të kuptoj, - e ndërpreu shkrimtari L., duke dyshuar se mos kishte rënë në rrjetën e ndonjë gracke talljeje. - Sa e mora vesh se më kishe mbetur, mblodha ca vagabondë në lagje dhe desh dola me ta të të rrihja...Po si të them...Më vjen turp tani...Babait të njërit prej tyre ju i kishit bërë një nder dhe...ndrruam mendim...Kështu e kishim...Të nesërmen...Ç’të të them...ashtu na erdhi rasti dhe me tre prej tyre ia hipëm një gomoneje dhe zbritëm në Itali...mandej prej aty në Zvicër...Më eci mbarë në Zvicër, profesor... Tani shkrimtari L. qe kthjelluar. I kujtohej fare mirë si nxënës. Tapë fare. I shthurur në gojë. Drogaxhi. Ngacmues vajzash. 16

KËPUCËT E TURPIT

- Në Zvicër? - se si pyeti, në vend që fjala vjen ta pyeste “Me drogë, në Zvicër?”. - Tani kam këtë lokal. Sipër hotel. Kam edhe një pikë karburanti në rrugën nacionale. Shkrimtari L. ndjeu një shtërngim në zemër. Një jetë që jepte mësim në gjimnazet e qytetit dhe pasuria e vetme e tij ishte biblioteka personale. Qe aq i pasur sa s’kish për të përballuar një udhëtim jashtë shteti, s’kishte para të botonte një roman... E ndjeu vehten të mbushur në djersë, ashtu si një natë më parë kur mori vesh për fitimin e çmimit. - Profesor, nuk e ndjeni vehten mirë? “O Zot, O Zot! Po si mund ta ndjej vehten mirë, si?!”. Para tij qëndronte një fundrrinë e shoqërisë që qe bëri zotni, zotni në xhep e në prona, kurse ai...Ai e gjithë shokët e tij... “Të pabrekë ju gjeti dreka, milionerë iu gjeti darka...” - se si iu kujtua ky varg i Ali Asllanit dhe mendoi se nuk ishte gabuar kurrë kur e mbronte me zjarr këtë poet që ende përmendej shkarazi në letërsi. Përtypi disa rrokje si bëlbak, që mbase vetëdija e tij i formuloi në fjalë, por goja nuk ia nxori. Tjetri e kuptoi se në atë prezantim të tij diçka nuk shkonte, prandaj shtoi: - Edhe jam martuar, - si të donte ta bindëte profesorin e tij të dikurshëm se tani nuk ish më ai i pari, qe bërë familjar dhe kish nisur rrugë të mbarë. - Gëzohem! - tha ashtu më kot shkrimtari L. dhe mezi ç’po priste ta mbaronte kafenë, të ngrihej e të shkonte. - Profesor, në do ma kuptoni drejt, unë e kam një detyrim të madh ndaj jush... 17

SKENDER TEMALI

- Ma thatë edhe qëparë, po nuk ju kuptoj... - Fare e thjeshtë, profesor, fare e thjeshtë...Sikur unë të isha si shokët...S’di si t’ua spjegoj...Unë në klasë kam patur Kastriot Malin...Të kujtohet? - Uh, si ta harroj një nga nxënësit më të mirë...poetin e ri... - E kreu universitetin për letërsi, profesor, vjen ndonjëherë e pi kafe këtu...Madje disa herë i kam dhënë edhe borxh...Se më një rrogë mësuesi, profesor, ç’të bëjë më parë i shkreti!...Shkurt, i varfër qe, më i varfër u bë pas universitetit që kreu...Se edhe është fejuar...Po edhe libra do të blejë... Shkrimtari L. ndjeu që sërish e mbytën djersët. Ujëvara para tij i dukej se nuk rridhte ujë, po një pluhur të bardhë që quhet drogë...Qe si pahu i miellit në mulli... - Pra, sikur të më kaloje profesor, edhe unë do të isha i varfër si Kastrioti, gati si të gjithë shokët e klasës...U drobita sa në Itali e aq në Zvicër, po në fund të fundit...Jetoj, profesor, jetoj mirë...Verën e kaloj në plazhin e Velipojës, pasi atje kam ndërtuar një motel...Një hyrje e mbaj për vehte, pesë të tjerat i lëshoj për pushuesit...Si thua, profesor, a do të pranonit që t’u sponsorizoja botimin e romanit “Askushi”?... - Si? - pyeti mes një tronditjeje e befasie shkrimtari L. - E dëgjova intervistën që dhatë të mërkurën në radio, profesor...Ju folët për romanin tuaj dhe mua më çmendi titulli i tij...Se njëfarësoj, profesor, edhe unë isha askushi, po ju me drejtësinë tuaj më hapët një shteg që të bëhesha dikushi...Vërtetë ju në intervistë nuk kërkuat ndihmë financiare, po unë nga ç’thatë e kuptova mirë se e kishit të pamundur ta botonit...Tani vërtetë unë s’merrem me lexime 18

KËPUCËT E TURPIT

se kurrë s’kam arritur ta lexoj një libër deri në fund, po këtë sponsorizim do ta bëja me dëshirë...Për mua janë burrnut në hundë njëmijë dollarë... Shkrimtari L. shikoi nga ujëvara...Rridhte... U ngrit. - Profesor?! “Me 500 dollarë të dielën mund të shkonte e të qëndronte disa ditë në Itali...Me 1000 dollarë e shtypte romanin...Me të ardhurat e tij mund të përballonte edhe vëllime të tjera...”. - Edhe një shoku im tregtar sponsorizoi një spektakël, një tjetër një libër, madje mburret duke treguar se ia kanë shkruar edhe emrin aty...Po sidoqoftë, profesor, ju mund edhe të mos e shkruani emrin tim... Shkrimtari L. u ngrit nga tavolina, tundi kokën në shenjë përshëndetjeje dhe doli. Dhe eci. Vetja i dukej si sonambul. Rrugët jashtë i kryqëzoheshin, edhe pse aty kurrë nuk kishte patur kryqëzim. Ishte në udhëkryq. Nga të shkonte? Pas shpinës së tij ishte ujëvara që rridhte me stërkala... Shkodër, mars 2001-shtator 2002

SKENDER TEMALI

VRASJA E POETIT Rrugëza që të çonte në shtëpinë e Poetit rrethohej nga mure me gurë Kiri, në plasat e të cilëve trumcakët kishin bërë kaq shumë fole sa vazhdimisht kur dikush ia behte në krye të saj, ndjehej rrahja e krahëve të tyre njëherësh, sa të shkonte thellë deri në shpirt. Ajo qe e shtruar me kalldrëm, që më së shumti zbulohej në mes ku rrihte këmba, pasi anash qe mbuluar nga bari. Mbase ishte e vetmja rruginë në qytet që nuk u asfaltua, aq sa njëherë pat tërhequr edhe vëmendjen e një regjisori të Kinostudios për të xhiruar një skenë ku çuditërisht personazh qe një rilindas. Teksa xhirohej, rilindasi thoshte disa fjalë që Poeti ishte i bindur se nuk i kishte thënë kurrë. E kjo e irritonte. Edhe pse njihej si poet, askush në qytet nuk dinte të thoshte se cili ishte libri me vjersha që kishte botuar. Se, në të vërtetë, ai s’kishte dalë me libër më vehte. Hera-herës shfaqej në faqet e shtypit letrar me ndonjë cikël vjershash, shkaktonte gjithnjë diskutime me metaforat aq të goditura, mandej humbëte për muaj të tërë e s’bëhej i gjallë. Askush nuk mund të thoshte, gjithashtu saktë, se si e kishte ndërtuar jetën, larg njerëzve, në një shtëpi përdhese që s’mbahej mend 20

KËPUCËT E TURPIT

qëkur qe ndërtuar e s’kuptohej se si mund të qëndronte në këmbë, aq sa, kur qe i ati gjallë, bëri kërkesë për strehim dhe një komision shtetëror shtëpinë e pat klasifikuar me rrezik shembjeje. Po babai vdiq e ai s’çau kokën për të kërkuar atë që i jepte ligji, edhe pse tavani i ulët i shtëpisë, si i anijeve të vogla të peshkimit, pat bërë bark, muret qenë çarë si pas një tërmeti dhe lagështira i qe ngjitur mureve deri lart. Një herë desh të bënte çap të shkonte tek zyrat e strehimit, po i qe kthyer mendja: si mund ta duronte nëpunësin e strehimit me atë cigare që s’e hiqte kurrë nga buza, prepotencën e tij?! Po edhe sikur ta kapërcente veten, si mund të jetonte dot pa blirin e moçëm që në pranverë të dehte me erën e tij. Si mund të jetonte pa rrahjet e krahëve të zogjve kur ai hynte apo dilte nga rrugina, si mund të duronte përplasjet e enëve nepër apartamente në drekë e në darkë, lajmet e Radio Tiranës që ushtonin drekë për drekë e darkë për darkë. S’qe Rubinson Kruzo. Të tillë s’e donte veten kurrë! Mes njerëzve ishte. Kishte Jetën në shtypshkronjë, kishte Sandrin, korektorin e gazetës, me të cilin shpesh edhe në shtëpi e kthenin nga një gotë, Gudin në Tiranë, që shkruante një poezi krejt të veçantë nga të tjerët, po që kish frikë t’i publikonte, se e pësonte si Visari e Xhevahiri, kishte ata mijëra e mijëra bashkëqytetarë që të heshtur hypnin në urbanet e mëngjesit me bukën nën sqetull. Ishte si enigmë për shumë qytetarë. E ndjente se ç’fatkeqësi ishte për një krijues të jetonte në një qytet të vogël, ku njëshi bëhej dy e më shumë, nga kërkonin të ngriheshin nga zeroja. Po megjithatë këto, se dinin apo s’dinin të tjerët 21

SKENDER TEMALI

gjë, aq më shumë se ç’opinionin kishin për të, as që kishin më të vogël rëndësi për poetin. Bile shpërfillja që ai shfaqte ndaj njerëzve që s’kishin bërë kurrënjë hajr në jetë e që mirreshin me pësh-pëshe e punët e të tjerëve, shprehej jo vetëm në mimikë, por edhe në fjalën “zero” që përcillte për ndonjërin, sa thonin se në një pijetore të periferisë, ku kushedi se si kish hyrë, dikush ia kishte sjellë me shputë fytyrës sa e kish bërë të mos thoshte as gëk e as mëk. Po më shumë kjo për Dolf Kolën e Maks Tymin qe një shpifje, sepse nëse qe puna për goditje, atë ia kishin dhënë ata e vetëm ata me dy tri barcoleta që kishin nxjerrë ndaj tij. Po si për dreq, ato, e bënë të njohur në tërë qytetin, e ngaqë ishin me spec dhe mund të hapnin rrugë për shumë interpretime, Poeti u detyrua që në një diskutim letrar që u bë për vëllimin e parë të një inxhinieri gjeolog, ta niste diskutimin e tij me ata që zhgarravisnin barcoleta kundër tij. Kjo, si të thuash i vuri kapak çdo hamendjeje për ta bërë atë personazh të barcoletave që, siç tha në diskutimin e tij kryetari i degës së lidhjes së shkrimtarëve të qytetit, çonin ujë në mullirin e armikut. Poeti qe fillikat; nëna e kish lënë të vogël, babain e humbi në një aksident automobilistik, motra e vetme iku me një montator të hidrocentralit dhe kështu ai një ditë e pa vehten krejt të vetmuar. Shpesh herë e kishte dashur vetminë Kur ishin të gjithë tubë në shtëpi priste sa t’i zinte gjumi e të shkruante diçka që i shkrepte në mendje, por ja që tani që u bë fillikat në këtë botë, vetmia e rrethoi të tërin dhe me ditë të tëra i hiqte çdo dëshirë për të hedhur qoftë edhe një varg në letrën e bardhë. Pra tani kishte më shumë kohë të mendonte për Jetën. 22

KËPUCËT E TURPIT

Me Jetën punonte në shtypshkronjë, ajo rradhiste në linotip, ai korrektonte gazetën. Puna i lidhte, pasi çdo gjë që rradhiste Jeta, e nxirrte në tampon një mjeshtër dhe ia sillte për korrekturë Poetit. Në fakt aty askush nuk e trajtonte si të tillë, aq më shumë brigadieri, që bënte e ç’bënte dhe i rraste jo aksione të djelave, jo të ngarkonte makinat me librat e blloqet që shtypeshin, jo...gjithnjë me sebepin se ai beqar ishte, por edhe nën preteksin se shumica aty ishin gra...Nejse, ai i duronte, deri një ditë që i tha “Maskara!” dhe kjo u bë shkak të provokohej një mbledhje e stërgjatur. - Unë propozoj që të shkojë tre muaj në fermën bujqësore...Aty edhe njeh më mirë jetën, edhe... – pat propozuar brigadieri. - Unë... - Unë… - Domethënë nuk ka tjetër propozim?! - pyeti më së fundi kryetari i sindikatës. - Kam unë, - u dëgjua zëri i Jetës. - Urdhëroni, shoqja Jeta, - tha drejtori që nga presiudiumi i mbledhjes dhe, ndërsa ajo po ngrihej e skuqur në fytyrë, ai i tregoi të deleguarit se Jeta ishte mbesa e një veterani të njohur të qytetit... - Propozimi që bën brigadieri i repartit, - tha ajo duke u futur drejt e në temë, - mua më duket hakmarrës dhe aspak i drejtë... Në sallën e mbledhjeve u ndje një përpushje, disa miratonin, disa të tjerë seç thonin. - Duhet ta argumentoni atë që thoni, - ndërhyri si me të butë i deleguari, më shumë i befasuar se si mbesa e një veterani dilte kundra një tipografi me aq përvojë, siç ishte 23

SKENDER TEMALI

brigadieri i repartit të radhimit. - Po, ja, shoku i deleguar, brigadieri ynë duke shfrytëzuar postin që mba, i jep të bëjë disa punë jashtë detyrës së tij. Pastaj ai është edhe poet... - Poet? - pyeti i deleguari. - Po ju, nuk e lexoni “Dritën”? - pyeti Jeta me naivitetin e një vajze të re, të ardhur nga gjimnazi, ku leximi i librave dhe i gazetave letrare qe një lloj “gare” mes nxënësve. - Lexoj “Zërin e Popullit”, moj vajzë, po ti na argumento ato që thua... Jeta bëri një përpjekje të thoshte diçka, pastaj u ngrit një servil i brigadierit dhe Poeti ngaqë s’u durua më e tha: “Edhe ti një maskara je, si brigadieri!”. U ngrit vrikthi nga vendi, desh të thosh diçka tjetër, u frenua, mori pardesynë që e pat hedhur në shpinën e karrikes dhe doli nga salla e mbledhjes si furtunë. Nga pas dëgjonte zërin e drejtorit ta thërriste, pastaj atë të sekretarit të partisë... - Ky rebelim nuk është i rastit! - tha me një ton solemn i deleguari dhe la të kuptohej se grushti i hekurt i diktaturës së proletariatit do të shtypte cilindo që do të guxonte të ngrinte kokën. Kësisoj askujt nuk ia mbajti të ngrihej më. Nënteksti i të deleguarit qe i qartë, vendimi ndaj Poetit i prerë: “Gjashtë muaj në fermë!”.

Kushedi se si do të kishte vajtur puna e tij nëse një rrjedhë tjetër e kohës të mos pezullonte vendimin e asaj mbledhjeje... 24

KËPUCËT E TURPIT

Njerëzit pas disa ditësh dolën në demonstratë, u krijuan partitë e para dhe po frynte një erë e re. Poeti e ndjente vehten si në një tjetër jetë. Tani mund të shkruante pa çensurë. Sa ia kishte pasë drojën keqinterpretimeve të cikleve poetike të botuara, po një kritikë pozitive e një shkrimtari të njohur, iu bë mburojë për një kohë të mirë. Ndërsa tani...E kaptoi me një frymë rrugicën, nuk kujtohej mirë në derën e kishte mbyllur apo jo, u ul në tavolinë dhe mbushi disa fletë të bardha. Shkruaj e hidh në tokë, siç e kish zakon, po për fat poezitë qenë të shkurta se të qe prozë, ec e gjejua fillin. Aty në dhomë nuk qe kurrë rregull. Rregull kish veç poezia e tij. Dikur u kujtua se kishte shkruar shumë, shumë. U përpoq t’i mblidhte e t’i sistemonte poezitë. I hodhi një sy njërës fletë. Diçka kishte bërë...Ishte hera e parë që i thoshte vehtes se kishte bërë diçka, pasi gjithnjë herë të tjera thoshte se qenë veç zhgarravina poetike. Mori makinën e shkrimit dhe nisi t’i daktilografojë. Harroi se sa ishte ora dhe u befasua kur dëgjoi sirenën e trenit. Po zbardhte. Shkëputi disa fletë dhe vendosi t’i dërgojë tek gazeta lokale që herë pas here botonte cikle poetike. Kryeredaktori, një njeri kallp që ai e dyshonte edhe për spiun, ia mori ciklin duke shpërvjelë buzët, po dhe me një mendim në kokë që të mund ta vinte nën zgjedhën e diktatit të tij. Madje një ditë më parë edhe i ishte përshkuar në mendje që ta ftonte e t’i propozonte ta kishte korrespondent ose dhe redaktor të tij. Prandaj, në çast e 25

SKENDER TEMALI

qortoi veten që s’mundi të komandojë buzët. - Ciklin me vjersha do ta botoj në numrin e ardhshëm, - i tha pa i hedhur qoftë edhe një sy, - po unë do të dëshiroja që sëbashku ta thellonim bashkëpunimin. Poeti seç ndjeu kur ai me indiferencën karakteristike të një eprori, e hodhi ciklin mbi ca shkrime të bëra gati mbase për atë numur gazete. Iu duk se ashtu, pa pikë mëshire i hodhi shpirtin e tij, por edhe iu ngrit një hije dyshimi se për çfarë arsyeje, edhe pa i parë fare, t’i botonte apriori. - Mund të sjell edhe një tregim më vonë, - tha poeti, tërësisht pa vetëdije se përse po e bënte kryeredaktori atë konçesion. - Po edhe ndonjë artikull… - ndërhyri tjetri, tanimë jo me atë politesën e mëparshme. - Artikull? – pyeti poeti dhe se si iu duk, se ai që njeri që kishte përpara e çvleftësoi tërësisht. Shpeshherë i qe sjellë ndër mend ajo se çfarë i bashkonte dhe i ndante shkrimtarët nga gazetarët dhe më së fundi qe bindur se shkrimtarët e vërtetë i përkisnin përjetësisë, ndërsa gazetarë ishin të përkohshëm në rrugën e krijimtarisë, por të përkohshëm të domosdoshëm…Ky njeri sikur po kërkonte ta vdiste. - Po unë… Desh ta vazhdonte edhe më gjatë mendimi, t’i argumentonte tjetrit se ai e kish të vështirë, tepër të vështirë të zhgarraviste artikuj…Po ai që kishte përballë sikur i kish vënë një kusht për t’i botuar ciklin me vjersha, pra nëse ai do të pranonte të shkruante artikuj për të… - Duke qenë pranë meje, edhe poezi do të botosh më shumë…Se të jemi realistë, në këto ditë… Mbase desh të vazhdonte “…kush ça buthën për 26

KËPUCËT E TURPIT

poezinë…”, po e frenoi veten nga një ngritje e vrullshme e kokës së poetit. O zot! Poeti e ndjente se ky njeri donta ta shtypte… Zgjati dorën dhe e mori ciklin me vjersha…Tjetri mendoi se mos desh t’i hidhte ndonjë sy, se mos desh të shtonte a të hiqte diçka…Nga trillet e poetëve kish mësuar aq shumë, edhe pse e dinte se ky poet qe ndryshe nga të tjerët… Poeti u ngrit dhe ashtu turrshëm siç kishte hyrë, ashtu dhe u ngrit e doli. Kryeredaktori s’pat kohë as t’i thoshte ç’po bënte, pasi dera e zyrës së tij u përplas dhe një shkulm ere mori ca fletë që qenë mbi tavolinë dhe shkapërdau nepër dysheme. “Në djall të vesh me gjithë poezitë e tua!” – shau me mend dhe iu fal zotit që tjetri nuk lëshoi ndonjë nga ato sharjet e tij karakteristike sa ta çbënte në sytë e redaktorëve që punonin me dyert e zyrave të hapura. “Në djall të vesh me gjithë këtë paçavuren tënde!” – shau kësaj radhe me vete Poeti dhe doli në rrugë. “Idiot! Maskara!!” – shau dhe mësuesi plak i matematikës që po kalonte në rrugë qe i bindur se nuk e kishte me të. “S’do të botoj më kurrë nepër gazeta!” - tha me një betim solemn dhe ndërkaq i erdhi në mendje që vjershat e asaj nate, që bëheshin mbi pesëdhjetë, t’i sistemonte dhe t’i botonte në një vëllim. Mbase nga ky vendim që mori në çast, këmbët e futën në rrugën që të çonte tek shtypshkronja. Në fund të fundit edhe sikur të mos e mirrte këtë vendim, atje i duhej të shkonte. Nuk kishte ndonjë burim që të përballonte jetën dhe… 27

SKENDER TEMALI

- Mirëmëngjesi, zoti… Qe një zë i njohur, tepër i njohur për të, pa lëng jete, një zë që me vite e me vite sikur e kish gërryer që në kockë. Brigadieri. Që përpiqej t’i buzëqeshte. Se si iu suallën në kujtesë sa e sa episode të pakëndshme me të…Mandej sytë e Jetës…mandej prap ai… E pa me neveri e përbuzje të përzier bashkë. - Duhet të shkosh pak nga llogaria… O zot! Po ç’donte ky njeri prap me të, ç’lidhje kishte? Ç’mund të bënte në llogari? Përse? Mos kish mbetur në ndonjë boredero pa hedhur firmë…Shpesh harronte dhe ia sillnin borderonë më vonë…Apo mos kish kurdisur ai ndonjë gjë?… Nuk e ktheu kokën nga ai fare. Llogaritarja qe një grua e fisme. E rreptë në hesape, po me botë e shpirt. Madje edhe admiruese e letërsisë, diçka e veçantë tek njerëzit me maje të mprehtë kalemi. - Oh, sa mirë! – e shprehu haptasi gëzimin tek e pa poetin në prag të derës së zyrës së saj të vogël. – Vetëm ti kishe mbetur pa e marrë rrogën e këtij pesëmbëdhjetë ditëshi… - Po unë?… - Do të thuash se nuk ke punuar…Po këtu veç tetë punëtorë punojnë…Linotipistja, dy faqosës, dy makinistë…Rrogat i marrin dyzet e tre… Koha qe kthyer përmbys. Gjithçka përmbys. Përmbys edhe… - Jo!, - mërmëriti, - Jo! Jo! – tha me një vendosmëri që shprehej hapur. – Nuk mundem, zonja… Ajo desh t’i bënte sqarimin përkatës, po ai… 28

KËPUCËT E TURPIT

- Jeta! Para saj kishte ardhur Jeta. Mbase dikush i kish thënë se kish ardhur ai dhe… - Erdhe për rrogën? – pyeti ajo, pasi para llogaritares ai nuk do të kish tjetër punë. - Jo, erdha për ty! Llogaritarja çakërriti sytë. Diçka kish kuptuar që atëhere kur Jeta iu vu në krah në mbledhjen e kolektivit, po gjithçka erdh duke u shuar pasi Poeti rrallë e më rrallë shkelte në shtypshkronjë. Kurse tani… - Nuk e di, po sikur të më rradhisësh në linotip librin me vjersha. Jeta u çel. As rudina nuk çel më bukur. Fytyra i mori një dritë, taman si rudina kur puthet me rrezet e diellit, kur laureshat zgjohen nga agu i ditës dhe sikur krahu i një pulëbardhe çek dallgët që lozin ëmbël me bregun. Mbase e kish ëndërruar një ditë të tillë, mbase shpresonte se edhe ajo vjersha që i kish kushtuar asaj…Ai nuk ia kish thënë, po pasi ia kish lexuar një nate gazete, e kish kuptuar fare mirë se ç’zjarr shpërthente në shpirtin e tij, se në çdo varg zemra e tij rrahte për të e vetëm për të. Gjithçka u bë në një natë. Rradhitja, faqosja, shtypi. Gjithçka pasi drejtori i shtypshkronjës u tha natën e mirë. Lanë gjithçka kishin në dorë dhe… Ai e shihte Jetën, e kundronte gjatë kur kalonte sa nga makina e shtypit, tek palosja e fashikujve…e shihte në ninëza të syve se kopertina s’donte të ishte ashtu, bardh e zi, po…E ç’rëndësi kishte…Edhe jeta ish bardh e zi…Gjithë ngjyrat e tjera buronin nga e bardha dhe e zeza, ose nuk ekzistonin veçse në subkoshiencën e secilit…Po, po, veç bardh e 29

SKENDER TEMALI

zi…dashuri dhe urrejtje…lart e poshtë…Po kishte dhe mes…Jo mes nuk kishte…Nëse s’do të kishte dy segmente, lart e poshtë, mes s’do të kishte kurrë… Qe ulur diku mes balunjve të letrës dhe meditonte ashtu më kot, ndërsa shokët e tij të punës po bënin diçka që nuk e kishin bërë kurrë…Si të qenë trakte…Në ilegalitet të plotë…Po sikur…S’kishte më sikur… Pa tej nga dritarja…Një fasho drite erdh e ra diku mbi një shpatull mali dhe qyteti edhe pak e do të zgjohej… Qe vëllimi i parë i tij…Po a kish arritur të përfshinte në të gjithçka më të mirë që kishte krijuar?…I dukej se ishte nxituar…Se mund të përfshinte edhe…Jo, më mirë që kish përfshirë veç ato të natës së mëparshme…Edhe titulli “Nata e fundit” i dukej se i përgjigjej një shpirti të trazuar… Kur ra rrezja e diellit, ai po flinte. Jeta dhe punëtorët punonin pa bërë zë. Vetëm kur dikush padashje përmbysi një kovë, ai hapi sytë dhe … Tani nuk u besonte as syve të tij…Librat i kishin paketuar…Dhe, nga që kishin shtypur disa kopertina më shumë, çdo pakoja i ngjitën dhe një kopertinë. Kudo spikaste emri i tij, kudo spikaste “Nata e fundit”. - Përse më le të flija, Jeta? - S’kishte më punë për ty! - Po tani? - Si tani? - Çdo të bësh me ta? - Me librat? - Po, pra! - Po ja, t’i çoj nepër libraritë e qytetit. Po edhe në Tiranë do të çoj. 30

KËPUCËT E TURPIT

Mbi pako, kishin mbetur disa libra. U kujtua për diçka. Mori stilolapsën që lihej varur tek korekturat dhe u hodhi nga një autograf të gjithëve sa qenë aty. Edhe Jetës. Ua dhuroi me nga një dedikim dashamirës. Ç’mund të bënte më shumë?! Një kopje të librit vendosi t’ia çojë një shkrimtari që ia e respektonte aq shumë në Tiranë. Ia dinte adresën dhe do ia niste menjëherë. Të tjerëve? S’do të furej duke ua dhuruar siç bënin disa shkrimtarucë, që nga kryetari i komitetit e deri tek drejtori, për të cilët ai vinte bast se s’kishin lexuar kurrë një libër me vjersha deri në fund.

Ndërsa me dy pako nën sqetull po shkonte në librarinë e qëndrore, mendonte se atë natë kishte bërë punën më të mirë që mund të bënte. Po mbase tek çmimi ishte nxituar pak. Mund ta bënte edhe më lirë, mos ta linte aq sa ç’shiteshin librat me poezi…Po, jo, jo…normal ishte… - Mirëmëngjesi! Dikush e përshëndeti, po ai, ia ktheu përshëndetjen pa e ditur se kujt. Librari e priti mirë, po ngriti supet. - Me vjersha? - Pse? Çfarë nuk shkon? - Si të të them…a e sheh se ç’bëhet… - tha librari, tek i tregoi rradhën që po formohej nga disa qytetarë për të blerë gazetat, që priteshin nga minuta në minutë të vinin nga Tirana. - Vërtetë? Kujt i bie në mend për poezitë e mia?… 31

SKENDER TEMALI

- Po as të Kadaresë, as të Agollit, as të Uitmanit…Kam ditë që s’shes asnjë libër…Po, sidoqoftë, unë po ta marr…Kuptohet…Duke shkelur rregullat… Nga që të njoh… Poetit diçka i vloi përbrenda. Dhe mbase ishte hera e parë që s’rebelohej si gjithnjë. Ato libra që kishte sjellë për t’ia shitur i dukeshin si fëmijët e tij… Ia ktheu shpinën librarit. Nuk kujtohej mirë nëse e falënderoi apo jo. Po me pakon tjetër të librave mori rrugën nga libraria tjetër, nga tjetra, nga tjetra…Mirë kishte bërë që e nxorri me tirazh të vogël…Se, ndryshe do të turpërohej krejt…

Një javë. Dy. As shkruante, as kishte frymëzim qoftë dhe për një rresht të vetëm. Mendonte për Jetën, mendonte për librin. Po një ditë s’mundi të durojë më. Qoftë edhe një urim për librin! Kuptohej se nga shkrimtarët e artistët, askush nuk e kishte lexuar. Po mbase edhe dikush e kishte lexuar dhe nuk e kishte pëlqyer?…Po si ta mirrte vesh? Nisi të futej në radhë me qytetarët tek libraritë ku shiteshin gazetat. Që andej shihte në vetrinë, në raftet brënda…Nuk lëvizte asgjë. Po aq libra sa dhe një ditë më parë…Dilte nga radha me kujdes se mos e pikaste librari…Shkonte tek libraria tjetër, tek tjetra…O Zot, vetëm një kopje dallonte se mungonte nga tufa dhjetëshe e pakos së librave në librarinë e bulevardit…Sidoqoftë diçka paska lëvizur… 32

KËPUCËT E TURPIT

Shtypshkronja po organizohej dhe puna po niste. Se, si rrotativa e ditëve të vitit, ashtu sillej edhe rrotativa e shtypit. S’e tërhiqte më asgjë aty. Dhe nëse shkonte, këtë e bënte për Jeten. - S’je mirë? - Jo, pse? - Dukesh shumë i ngrysur. - Mbase! Po gjithë ky shi që po bie! - Po ti më ke thënë se të pëlqen shiu! - Kur bie me stuhi, jo kështu. - Oh! Jo me stuhi, unë ta kam thënë se sa herë bie kështu na vërshon në apartament… E pa Jeten. Ishte si një lirikë eseniniane. Herë i dukej si një rrëkezë që zbriste nga një majëmali e i futej thellë në shpirt, herë si një dallgë që e përfshinte të tërin dhe ai mbytej brënda. S’kishte se ç’e zgjaste më. Duhej t’ia thonte se e donte… Dreq, o punë! Mbase edhe në këtë moment kulmor të jetës së tij, ai nuk ishte i sinqertë. A mund t’i binte në gjunjë e t’i thoshte se e donte atë dhe vetëm atë? Po si do ta braktiste kaq shpejt poezinë së cilës para pak vitesh i kishte thënë të njëjtat fjalë?… Që ishte romantik, këtë e pranonte, po kjo që sillte në mendje s’i ndante, po i bashkonte të dyja, Jetën dhe poezinë… - Jeta… Ajo e pa se ai u drodh dhe mbase diçka të rëndësishme kishte për t’i thënë. Po ndërkaq u spraps. Në repartin e 33

SKENDER TEMALI

radhimit ishim vetëm, po ajo njohu çape-çupet e lehta të ish-brigadierit. Mandej u shfaq fytyra e tij katrore. Nga që nuk desh të përshëndetej me të, uli kokën mbi korrekturë. Dikur ish-i doli në repartin tjetër. Po Poeti nuk e kapte më at kumt lumturie që iu shfaq. - Jeta, s’më ke pyetur fare për librin? - Pse? – tha ajo me naivitetin e një njeriu që s’ka haber fare se çdo të thotë të të përqeshin nga raftet e librarive librat e tu. - S’është shitur asnjë…më duket se vetëm një… - Vetëm një? Po si është e mundur? - Blejnë gazeta politike…Janë dalldisur fare… - Për këtë je i ngrysur? - Edhe për këtë. - Pse? Edhe për çfarë tjetër? - Se mbase ti refuzon dashurinë që kam për ty… O Zot! Atë, më të vështirën, thyerjen e akullit, shprehjen e dashurisë, që ai e kish thurur e stërthurur me qindra herë në mendje, ia kish thënë mbase në mënyrë kaq prozaike, sa i dukej si gjëja më e shpifur për një njeri të letrave. Dhe s’kishte se si të ishte ndryshe, përderisa edhe ajo u shtang, s’gjet fjalë, po me duart e saj i zuri të tijat dhe ai ndjeu dridhjen e tyre. Kaq. Mandej, në muzgun e asaj dite, ata dolën sëbashku dhe ajo, për herë të parë, e përqafuar, hyri në rrugicën e shtëpisë së tij e përshëndetur nga krahët e qindra zogjve që ende s’kishin rënë të flinin. 34

KËPUCËT E TURPIT

Shtëpia, ku kish munguar prej kaq muajsh dora e një femre, asaj iu duk se shtëpizë kukullash. Mbase ai…Nuk mund ta bënte një gjë të tillë, të kish futur të tjera femra në shtëpinë e tij të vetmuar…mbase ajo ish e vetmja kukull që hynte aty. - Për çfarë mendon? – e pyeti ai pasi e puthi gjatë në buzë. - Se unë jam e para vajzë që hyj në këtë shtëpi… - Je e bindur? - Po. - Të dua, Jeta! Të dua shumë! - Po këtë e thonë të gjithë, dreqi ta hajë, ti je poet, mund të thuash diçka më të bukur! - Nuk di! - Mendoje! – u tall ajo dhe atij iu duk më lozanjare se kurrë. E puthi. E puthi fort. Fjalët u flinin në shpirt. Qe trazuar veç qielli i tyre. Jeta qe e bindur në dashurinë e tij, se një ditë…Kishte gjetur rastin gjatë një bisede t’ja thoshte së ëmës. E kish më shumë se nënë, edhe shoqe. Nuk mund t’ja fshihte aq gjatë. E tek fliste, e pa që e ëma dridhej. - Nënë! - Kam frikë, Jeta, kem frikë se mos të gënjen…Thonë se këta njerëzit e artit e të letërsisë e dredhin sa me një sa me një tjetër, se zanati i tyre… - S’është prej atij brumi, nënë… - Kush i njeh sot njerëzit, moj bijë… - Kam pesë vite që punojmë sëbashku e ti e di se sa vajza e nuse punojnë në shtypshkronjë…S’e flet askush një 35

SKENDER TEMALI

fjalë të keqe për të… - Po ti më pate treguar se e dënuan njëherë…Në fisin tonë… Ishte e bindur se nëna do niste të përmendte bëmat e luftës të gjyshit, biografitë… - Nënë… - Shikoji vetë, Jeta, po ne të vetme kemi mbetur, se mos na braktisin dhe njerëzit tanë… - Po kush i shikon më këto punë, moj nënë… - E di se kë ka në shtëpi?… - Askënd, nënë, veç një motër të martuar në Kukës… …Biseduan deri vonë…E me ç’i tha Jeta, nëna u thye…E kishte ëndërruar një djalë, po Zoti nuk ia kishte falë…Po sikur…Ai edhe mund të hynte dhëndër në shtëpinë e tyre, kishte thënë e ëma në një çast…

Atë mëngjes Jeta doli nga shtëpia më heret se në ditët e tjera. Niste vonë radhitjen e gazetës, kështuqë kish mundësi të psoniste diçka në dyqane dhe mandej të shkonte edhe tek libraria qëndrore. Nga kursimet e saj mori disa të holla dhe… Gazetat e ardhura nga Tirana qenë shitur dhe tanimë shihej vetëm librari që lexonte, me siguri, “RD”-në. - Mirë mëngjesi! - Mirë mëngjesi! - Të lutem më jep librin “Nata e fundit” të… - “Natën e fundit”?…Ah, po!… - Dua ta marr gjithë pakon… 36

KËPUCËT E TURPIT

- Gjithë pakon? - Kemi një aktivitet dhe do ta dhurojmë… Nuk e kuptoi se përse gënjeu…Po nuk dinte se si ta motivonte blerjen e një pakoje me 20 libra…Nejse…Ajo që kishte bërë nuk ç’bëhej më… Pagoi të hollat, librat i futi në trastë dhe doli. Kishte ditë që e shihte Poetin të shqetësuar, tepër të shqetësuar. As puthjet e saj, as fjalët e ëmbla që i thoshte nuk ia kthenin fytyrën e tij gjithë ekspresivitet. I dukej se ai jetonte mes një makthi që e kish pushtuar të tërin. “Nata e fundit” e tij në të gjitha libraritë nuk ecte fare. Tek-tuk qe shitur ndonjë kopje e vetme dhe aq. E atëhere vendosi. Do të blinte tek libraria qëndrore një pako njëzetëshe, dhjetë tek libraria në bulevard, dhjetë tek kioska e sapohapur që më së shumti shiste gazeta. Dhe ato libra do t’i çonte në shtëpi të saj, të fshihte nën shtrat të saj që të mos ia shihte as e ëma dhe…Ishte e bindur se do të vinte një ditë që ai libër do të lëshonte atë dritë që ia kishin zënë ditët e errëta që kalonte Shqipëria.

Atë ditë Poeti do të vinte në shtëpi të saj. Më së fundi nëna kishte pranuar që ai të vinte e ta njihte. Mbase shpejt dhe mund ta shpallnin fejesën. Jeta vajti tek pasqyra, rregulloi asht flokët dhe për herë të parë se si i erdhi në mendje një pyetje “A do të kombinoj me të?”. Gjithnjë të tjerët i thonin se ajo ishte mjaft simpatike, ndërsa ai…Sytë i kishte në ballë, ai qe një djalë normal, me shtat afërsisht sa ajo, po seç kish diçka të veçantë 37

SKENDER TEMALI

që të bënte për vete. Mjaftonte pesë minuta bisedë dhe e kuptoje se ai nuk ishte si të tjerët. E këtë veçanësi s’ja jepte aksenti disi i veçantë, asht ndërtimi plot figura i frazës, po një brohori e brendshme që e shoqëronte të tërin, që nga bisedat më të rëndomta që mund të bëheshin e deri tek ato me karakter filozofik. Duke punuar e shoqëruar me të prej kaq vitesh, Jeta e kuptonte se sa shumë kishte fituar prej tij. Tashmë ata edhe me një vështrim i flisnin njëri-tjetrit, sikur shpirti u kish ndërtuar një kod të veçantë, përmes të cilit veç ata të dy mund të mirreshin vesh. E donte, e donte çdo ditë e më shumë; mezi ç’priste të vinte mëngjesi të dilte në punë në shtypshkronjë që të takoheshin, mezi ç’priste të vinte pasdrekja, sa të binte muzgu e të shkonte pranë shtëpisë së tij, ku ai dilte ta priste dhe, ashtu të përqafuar hynin në rruginën e shtëpisë së tij nën përplasjet e krahëve të zogjve të pagjumë. Tani ajo qëndronte pas perdes dhe priste të shfaqej në krye të rrugës, me atë vrullin e tij karakteristik në të ecur, sa i dukej se gjithnjë ai linte një shkulm ere pas…E ëndërroi se nesër kur të ecte përkrah tij do ta kishte vështirë ta ndiqte në hap…Po ç’mendonte kështu?! Më së fundi ai u shfaq, ashtu i turrshëm. Ecte e dukej se dikush e ndiqte nga pas. Në fakt nga pas dukej se e ndiqnin disa vetëtima. Në sup ndjeu dorën e nënës. - Ai, është Jeta? Ajo u drodh. - Ai. - Kështu qënka koxha djalë! Jetës i qeshi nuri, se e ëma, edhe pse nënë, e kish një diçka që ia kish pikasur prej kohësh: njeriu, ose i pëlqente 38

KËPUCËT E TURPIT

që në fillim, ose…s’kish zot t’ja kthente mendjen që ta donte. Trokiti. Derën e hapi Jeta. Mandej përpara i doli dhe e ëma… Si të gjitha pritjet e këtij lloji, kanë një si ngërç në fillim. Mbase ai edhe më shumë ndjeu peshën e pauzave që krijoheshin, pasi ishte në shtëpi të huaj, para një gruaje të thinjur që nesër do të bëhej vjehrra e tij. Jeta e dalloi që ai kish diçka që e bënte të fluturonte, po nuk e kuptoi se përse i dukej ndryshe, krejt ndryshe nga ditët e tjera. Gjithçka tek ai rrezatonte triumf. Mbase edhe nga që nëna e Jetës dukej e kënaqur prej tij. Edhe Jeta që endej nepër dhomë sa me karamele, aq me llokume, nuk e kish gëzimin e tij. Si shkëmbyen disa fjalë e pyetje të pritshme, nëna e Jetës doli nga dhoma, kinse kish një punë për të bërë. Jeta qe e bindur se fluturonte nga gëzimi i pritjes i nënës së saj e cila, dukej hapur që kishte mbetur e kënaqur nga prezantimi me të. - Jeta, kam një lajm shumë të gëzuar! - Vërtetë? - Libri në libraritë ka ecur shumë mirë! E pabesueshme! Dhe tani e ndjej se bëra gabim që të thashë ta bënim me atë tirazh të vogël! Jetës në brendësi të krahërorit diçka iu thye. O Zot, po përse, përse e kishte hedhur atë hap? Përse ta niste jetën me gënjeshtrën? Jo, nuk kishte përse ta linte më të jetonte atë ekstazë, që e kish ngritur ajo me atë budallallëkun e saj…Po gjithçka e kish bërë për të, që t’ia hiqte atë qiell të ngrysur nga balli. - Jeta, nuk ta thosha, po në shpirt isha i shkatërruar, 39

SKENDER TEMALI

vazhdoi ai të gjallërohej, - kur çdo ditë që përshkohesha para librarisë e shihja librat e mij që më dukej se më përqeshnin. Diku tej vetëtoi e bubulloi, pastaj një rrëbesh shiu erdh e u përplas në dritare. Po të gjitha këto shkarkesa natyrore në shpirtin e tij përthyheshin në shkarkesa gëzimi e triumfi të vërtetë. Vetë kjo gjendje e tij, takimi me Jetën e të ëmën dhe pritja e ngrohtë që ajo i bëri, ia ngritën peshë shpirtin dhe tani donte ta mirrte në krahë Jetën e tij, ta sillte në atë dhomë të thjeshtë apartamenti, ta mbyste me të puthura…Por ishte i bindur se nga çasti në çast mund të hynte në dhomë e ëma dhe… Shiu përplasej prap vrullshëm në dritare. - E mrekullueshme! – tha ai dhe sytë nuk i hiqte nga dritarja. - Çfarë?! - Të isha në shtëpinë time do ta çilja dritaren! E ku ka si furtuna! Shpirti i tij tani qe furtuna vetë. Ajo e pa se si u kreshpërua, se si çdo fjalë kish një nuancë të veçantë. Ishte kështu apo ashtu i dukej asaj? U ndje çape-çupja e së ëmës, një e kollitur e lehtë tek dera e dhomës dhe pastaj u shfaq portreti i saj. - Po bëhet hataja jashtë, - tha ajo pa arritur të fshihte dot një lloj shqetësimi. “Po shtëpia jonë në gjitha këtë hata?! – desh ta pyeste Jeta atë, po se si iu duk ky bashkëpronësim i menjëhershëm”. - Ndoshta nuk e beson, Jeta, po në furtuna të tilla shtëpia ime i ngjet një barke të vogël që dallgët e hepojnë sa andej-këndej…Një mrekulli!… Jashtë dëgjoheshin zëra njerëzish, ca si klithje. 40

KËPUCËT E TURPIT

- Ije, Ije! E dinte se kështu e thërrisnin nënën e Jetës. - Ngrini moj rrobat se do t’u hyjë uji i rrugës… Jeta qe skuqur e tëra. Edhe nëna e saj. - Kaq shpejt?! – se si e kapi ai përnjëherësh shqetësimin e tyre dhe duke u kujtuar për gjithçka i kish thënë Jeta kur qyteti mbytej nga ujërat e shiut. - S’ka gjë që e mba këtë shi! – tha plot turp Ija. - Në të dyja dhomat?! – se si pyeti ai. - Në të dyja! - Po eja, Jeta, të ngrejmë frigoriferin… - Jo, jo, - ndërhyri e zonja e shtëpisë, - e ngrë unë me Jetën. - Po shiko moj nënë ti nga dhoma tjetër, se këto këtu i ngremë sëbashku me Jetën. Ijes iu duk se diçka ia mbushi krahërorin. Mbase fjala nënë që ai e thirri. Ndërkohë me Jetën ngritën mbi tavolinën e mesit frigoriferin, më pas mbështillën tapetin, ndërsa Ija e gjeti me vend të shkonte nga dhoma e gjumit, të ngrinte ndonjë plaçkë që ishte mbi dysheme, pasi sa herë qe bërë hataja, uji futej jo më shumë se një pëllëmbë. Dollapin e rrobave e kishin ngritur që pas vërshimit të parë, kështu që s’kish ndonjë punë kushedi për të bërë. Poeti punonte e fluturonte…Nga dhoma tjetër ndjeheshin ca lëvizje që bënte e ëma e Jetës, po ai nuk e gjente me vend të dilte përtej e ta ndihmonte…E puthi Jetën, ashtu shpejt. - I marrë! – i tha ajo duke i bërë me shenj që ishte e ëma përtej, edhe pse do të dëshironte që mes atyre shkreptimave ta pushtonte të tërin. Ndërkohë uji zu të shëtiste i lirë mbi pllakat e dhomës së pritjes së pritjes, që në gjuhën shqiptare kishte fjalën 41

SKENDER TEMALI

sinonimike kuzhinë. - S’keni provuar ta zini derën e hyrjes me diçka! - Po se nga buis, as ne nuk e kuptojmë. Mbase nuk ka izolim të mirë… Ai e puthi prap, po ndërkohë Jeta u largua se u ndjenë çapat dhe e kollura e lehtë e nënës së saj, sinjali se po vinte… - Po këto që gjeta nën shtratin tënd, moj Jeta, ç’i ke? – pyeti ajo tek sillte një pako me libra. Edhe bombë të kish sjellë në duar e zonja e shtëpisë, nuk mund t’i kish çartë në fytyrë Jetën dhe Poetin. Shpërthimi i saj qe i menjëhershëm. Nëna e Jetës mbante në duar një pako me libra të tij, që i pat fshehur nën shtratin e saj. Jeta mbuloi fytyrën me duar dhe shpërtheu në të qara. Ai u nguros, mandej ngriti kokën si kreshtë mali e tha: - Përse e kë bërë këtë, Jeta, përse? Ijes i ra pakoja nga dora, librat u shpërndanë dhe zunë të plluskonin mbi ujë. Duart e saj dridheshin. - Përse më vrave, Jeta? Ajo qante e dridhej si purteka. - Unë po iki, - tha ai pas një pauze të gjatë, edhe me dhimbje, edhe me një lloj inati. – Natën e mirë! “Po së paku të të japim një çadër?!” – desh të thoshte e ëma e Jetës, e bindur se për gjithçka kish ndodhur fajtore duhej të ishte e bija, pasi ajo qante e qante me dënesë. Shiu vazhdonte të përplasej në xhamat e dritares, vetëtonte e bubullonte. “Nata e fundit” qe përhapur nepër dhomë si një pasqyrë e thyer. 2002 42

KËPUCËT E TURPIT

NATA PA FUND... Kur babai i tij vinte xurxull, Mondi trëmbej aq shumë sa shpesh, me t’ia dëgjuar hapat në shkallë dhe të trokiturën e tij nervoze në derë, vidhej e shkonte në dhomën e gjumit. Dikur ia kishte duruar shuplakat në fytyrë dhe ndonjë të mbështyrë, po tani vehten po e ndjente të rritur, kishte ëndërrat e tij...kishte edhe Suzin, për të cilën zemra i rrihte përherë e më fort.. Ashtu ndodhi edhe asaj nate... S’kish mbaruar së ngrëni as gjysmën e supës kur ndjeu hapat e tij, dikë që përshëndeste në shkallë dhe pa pritur të trokiturën në derë, doli nga kuzhina dhe ashtu shpejt e shpejt u çvesh dhe hyri në shtrat. U ndje bubullima e tij, një e sharje pa hyrë mirë për gruan e tij, Dafinën, e cila e duronte, dhe pastaj një këngë jevgjitësh, strofat e së cilës i përsëriste deri në neveri: Luti, moj, Luti moj, Luti moj, Qaj për mua, qaj për mua e derdh lotë, Luti moj, Luti moj, Luti moj, Je princesh’ e princeshave në botë...

SKENDER TEMALI

Sa herë që i ati vinte i bërë ashtu, sa të të vinte turp t’i thoje baba, veç urrejtjes e neverisë, ndjente edhe një keqardhje, edhe një ndjenjë mëshire, një dhëmbsuri që nuk e kuptonte se nga ç’guvë e shpirtit i gufonte. Me gruan e tij, Dafinën, ai kishte do kohë të mira që sillej si tiran, me Tean e Mondin si t’i kish asgjë: as donte t’ia dinte fare. Bota e tij, familja e tij, gjithçka, tani kish përfunduar në një gotë, të cilën shkonte dhe e pinte ku tregtohej më lirë, në disa klube të qelbura anës së Bunës, me jevgjitë e qytetarë të zvjerdhur. Atje sigurisht që përfundonte edhe ndonjë orkestër e vogël popullore, pasi sa herë vinte në shtëpi i bërë tapë, i ngulej ndonjë strofë kënge si kjo e Lutit që e bëlbëzonte vetmevedi kushedi sa herë. Kjo ishte një nga 365 netët e vitit, që përsëritej herë në një formë e herë në një tjetër, kur për Mondin... Ajo ditë për Mondin ishte e papërsëritshme, një ditë që kishte sjellë një pranverë mes acarit të janarit dhe jetës së tij...Ditëlindja e Suzit qe shndrruar në ditëlindje të ëndërrave për jetën...As e kishte menduar se kjo ditë do të kishte veç një emër, Suzi. Pa nga ora. Ishte nëntë. Që në drekë atë orë e shihte vazhdimisht, vazhdimisht. Duke e përqëndruar syrin në fushën e saj, vinte e shfaqej fytyra e ëmbël e Suzit, por ... edhe një dhëmbje herë-herë... - Mondi, ku është, jashtë!? - pyeti ai të shoqen. - Ka rënë të flërë, - iu përgjigj Dafina, e bindur se kështu ai do vinte të fashitej, derisa të binte në shtrat. - Po Tea?! - Ka vajtur te teze Lumi! 44

KËPUCËT E TURPIT

- Nuk më pëlqen as yte motër, as i shoqi!... Dafina, si gjithmonë në raste të tilla, nuk i përgjigjej dhe ai sikur mirrte zemër: - Epo s’ka si të pëlqejë një familje që s’ka një shishe raki në shtëpi...Shkon për vizitë...më nxjerrin liker! Pika likerit! Luti moj, Luti moj... - Mos klith aq fort! - mori dikur zemër Dafina. - Mbase djali flë dhe po e trëmb! Dafina e pa që ai u step për një moment. Qeskat rreth syve i ishin fryrë, mbi vetull kish një të nxirë, mbase nga ndonjë grusht i marrë mejhaneve, dhe flokët e shpushpurishur. Në dhomë Mondi as që kishte gjumë. Mendonte se babai pasi të bënte banjo do të plandosej në shtratin dopjo dhe kush i duronte gërrhitjet e tij... Ndjeu se po i shkonin lotë...Po s’desh ta japë vehten...Megjithatë nuk ishte më i vogël, sa të mos e kuptonte se familja e tyre po gremisej poshtë e më poshtë. Patën një apartament me dy e një kuzhinë afër qendrës së qytetit, babai e shiti, sigurisht i bërë tapë, për një kafshatë bukë...Gjoja për t’i shlyer borxhet që i kishte një miku...Mirë që e kapi atë punë daja i tij se do të katandisej apartamenti rrush e kumbulla në një gotë mejhaneve. Blenë një dhomë e një kuzhinë...Prandaj tani ishin të detyruar të flinin në një dhomë, burrë e grua dhe Mondi, ndërsa Tea flinte në kuzhinë...Tean Mondi e kishte motër nga nëna, ndërsa ai...vajzën e gruas...Kështuqë Tea flinte në kuzhinë... 45

SKENDER TEMALI

Kishte kohë që babai i tij qe zënë me pronarin e një magazine veglash auto dhe ai, pa ia zgjatur, e flaku në rrugë. Njëherë u betua se do ta vriste, po pastaj siç duket hoqi dorë ngaqë u gjet një shok fëminie i tij që e futi në punë në një bilardo. Aty edhe i dilte diçka, pasi ia mori dorën dhe u mbante bastet disa karambolistëve, të cilët kur fitonin, ia falnin ndonjë mijëshe...Po edhe këtu s’e pati të gjatë...Dikush i vodhi disa lojë, nuk ia përtoi dhe iu sul me stekë në kokë, po ai ashtu i fashuar u kthye me shokët e tij dhe...i dhanë një të rrahur sa e bënë për shkals...Më pas...Hyr në një lokal e dil në një tjetër...derisa përfundoi në mejhanat e periferisë. Tani që andej nuk shkulej më...se ku gjente që pinte Dafina nuk e kuptonte e as donte t’ia dinte...I kish vënë kryq njëherë e mirë dhe tani ai i ngjante bujtësit në një hotel... Bashkëjetonte me të vetëm për hir të fëmijëve e të farefisit, por edhe ngaqë s’kish ku ta përplaste kokën po ta ndante... Luti moj, Luti moj, Luti... - Moj, po sikur je ngjallur ca...Mos?...Si të ta them...se mos je gjë me barrë? - dëgjoi Mondi zërin e tij ashtu rrokje rrokje e me pauza dhe se si i erdhi. - Pika ty! - dëgjoi Mondi zërin e nënës, të lehtë, fare lehtë. - Mos prrallos më, se mund të mos e ketë zënë gjumi Mondin! - Edhe këtë kemi mangut! Për Mondin, në raste të tilla, këto biseda ishin ku e ku me ato që bënte në dhomë kur shtrihej në shtrat. Seç i kërcente damari kur shtrihej, mbase i kujtohej se në shtrat duhej të ishte edhe bashkëshortja...pra gruaja e tij...po ajo gjente gjithmonë forca e arsye të mos i bindej, sa një herë i 46

KËPUCËT E TURPIT

kishte thënë se kurrë nuk do të pranonte më të lindte me të tjetër fëmijë, dhe e përkthyer në mendjen e një adoleshenti të parrahur me gjëra të tilla vinte se nëna e tij me babain nuk do ta bënte me atë punë...pas së cilës lind një fëmijë...Dhe se si Mondi ndjeu se nëna e tij ishte e mirë...ashtu siç e kishte ai në zemrën e tij... - Jo, po thashë, se sikur je fryrë ca...E di si thotë Nuzoja?...Nuzoja...moj...ai që i bie gërnetës në pijetore...Se burrit të ligësht i shëndoshet gruaja...Hi-hi-hiii...Ti e kupton, apo jo?.... - Lahu një herë tek lavamani, se të vjen era peshk! - Peshk!?...E ç’peshk!?...Unë kisha një gotë...Peshk nuk kisha!...M’i hidhte një jevg kokat e bishtat e gjuhcave...Ai i hidhte...unë i mblidhja dhe...nuk është turp kur t’i hedh tjetri...turp është të vjedhësh...I mblidhja...Mblidhja dhe bythçet e cigareve...se s’kisha të blija as me fishek...nga ato që bëjnë 15 lekë... - Po për raki, kishe lekë? - Idiote! Idiote e shekullit! Po Sula ka defter, moj idiote!...Unë pi, ai shkruan...Mandej Zoti e bën mirë!… Nga ajo që dëgjoi nga goja e të atit, u trondit thellë. S’kishte se ku të vente më poshtë...të hante mbeturinat...Të pinte veresie një gotë...një gotë që ashtu në gjendjen që ishte ai shkruhej edhe dy... Futi kokën nën jastëk dhe nuk donte më ta dëgjonte. Veç i dhimbsej e ëma, i dhimbsej në pafundësi...Se si në këtë ças sërish i erdhi parasysh Suzi...Suzi, me ata sy të mëdhenj, i dilte parasysh në çdo sekondë...Po se si i dukej herë-herë se i largohej...Se nuk do të mund të lidheshin kurrë...Vërtetë Mondi qe asi i klasës, po kishte dhe gjëra të tjera kjo jetë...Ai 47

SKENDER TEMALI

shpesh shkonte edhe me një gotë çaj në shkollë...Suzin e sillte i ati me një “Bens” të zi...Diskove ku shokët e klasës shkonin gati çdo javë, u shmangej me sa mundej, se atje duhej të shpenzonte dhe ai ndonjë lekë që i binte në dorë, e ato i ruante për ndonjë libër apo ndonjë kasetë me këngë... Nëna, Dafina, pasi i kish vdekur burri i parë në një aksident automobilistik, qe lidhur me babain e tij, Tushin... Fotografitë e rinisë së saj i kish parë, mund ta krahasoje me artistet e filmave të kohës së para njëzet viteve...Po qe me Tean...dhe duhej të falte...Ta mirrte bashkëshortin pa shkollë e pa zanat, me një rrogë të vogël në kombinat...për babain i kishin folur jo keq...Pastaj nga paraqitja qe burrë i pashëm, si pa grua në moshën 40 vjeç disi i mbajtur...Duhej të falte... Të gjitha këto nëna ia tregonte sa herë Mondi linte librin e vinte nga dhoma e gjumit ku mësonte, në kuzhinë. Luti moj, Luti moj... Edhe ashtu, me kokën nën jastëk, kur babai e ngrinte zërin, dëgjohej humbur kënga e tij monotone. Nuk kishte se si të mos e mendonte se Suzi do ta mirrte vesh se babai i tij zvarritej mejhaneve, se një ditë do ta shihte rrugëve duke bërë teta, me erën e mejhaneve të pista të periferisë...dhe sigurisht që gjithçka do të mirrte fund. Suzin për herë të parë e kishte puthur sot, një herë, njëqind herë...Për 16 vjetor ajo s’kish ndërmend të shkonte në disko, kur kish një salon modern në shtëpi dhe ku ishe i sigurt se nuk të vinte ndonjë vagabond nga jashtë e ta prishte gëzimin. Ajo vetë i tha të vinte më përpara shokëve, se kishte 48

KËPUCËT E TURPIT

një surprizë për t’i bërë. - Po mund të vish andej nga njëmbëdhjeta...Edhe të më ndihmosh ndonjë gjë... T’i thoshte nënës se shoqja e tij më e ngushtë e klasës kishte ditlindjen, se si i vinte, nga që edhe ai ishte 16 vjeç...I dukej se nëna do e përkthente “e dashura ime ka ditëlindjen”...Nuk bleu libra atë muaj, dymijëshet që i fali daja i ruajti dhe me ato të holla mendoi dhe i bleu Suzit një orë...Nga ato që preferonin vajzat...me fushë të zezë...pak të madhe...Kjo do të ishte dhurata për ditëlindjen...Ashtu bëri. Shkoi një orë para shokëve. Fiks në njëmbëdhjetë... Me frikë i ra ziles tek porta, i bindur se pas saj do të shfaqej dikush nga të familjes së Suzit...Por ishte ajo... “Të gjithë kanë ikur dhe shtëpia është e jona!”. Suzi qe rregulluar e bërë yll...Se si, me sytë e mendjes, e imagjinoi se ç’mund të bënte ajo më shumë kur do të bëhej nuse?!... E ashtu, mes një gëzimi që e kishte pushtuar të tërën, ajo iu var në qafë...dhe...Nuk e kujtonte mirë...Nëse e puthi ajo e para apo ai...Pastaj...Suzi u pendua që nuk i kishte thënë të vinte dy orë përpara...Nuk ngopeshin duke u puthur...Magjia e asaj puthjeje e bëri të harronte gjithçka...Nuk i bënin përshtypje as shandanët e magjishëm në koridore, as llampat nga ato të shtrenjtat që ndriçonin tërë shtëpinë, as qilimat, as mermerët me damarë të kuq, as tabllotë e portretet nepër mure...as skami i shtëpisë së tij...As babai i tij duke mbledhur bythçet e cigareve...Tani gjithçka e kish emrin dashuri, që ai po e shijonte për herë të parë... - Shkojmë nga dhoma ime? Ashtu, krahaqafë e duke u puthur u ngjitën në katin e 49

SKENDER TEMALI

dytë. Bëri të mrekulluarin kur hyri në kuvlinë e saj, gjithë postera artistësh e relikesh të vyera. - Po motra, ku flë? - se si e pyeti ai duke parë vetëm një shtrat tek në qoshen e dhomës. - Oh, po ajo ka dhomën e saj!... Çdo dhomë ka edhe banjon e vet. E shtriu mbi shtrat dhe e puthi. Erë e saj po e dehte të tërin. - Kjo ishte surpriza?! - se si e kishte pyetur ai, më tepër duke patur parasysh dhomën dhe kënaqësinë që po ia jepte pa kufi. - Ah! Jo vetëm kjo! - tha ajo duke u shkëputur dhe erdhi me një kuti në dorë. - Kam menduar që për ditlindjen time të të bëj një dhuratë...Të kam vërejtur se ti më pyet shpesh për orën gjatë mësimit...Nuk e di nëse të pëlqen, por dje ma dërgoi daja nga Parisi... Ndjeu një si heshtë t’i përshkonte krahërorin dhe me rropamë të gremisej gjithë ai mal gëzimi. Dhurata, ora që ai kish menduar për Suzin, se si erdhi e humbi...humbi...si kokrra e rërës në shkretëtirë... Se si iu kujtua kjo dhe krahasimi që bëri iu duk se i shkonte për shtat edhe babait të tij. Edhe ai kish humbur në këtë shoqëri njerëzore si rëra në shkretëtirë. Luti moj, Luti moj... - Po ti boll, he burrë, se lë namë! Vare këtë xhaketë në banjo se ka rrezik të na sjellësh ndonjë morr!... Bër një banjo, ndrresat i ke pas derës! Mondi s’kishte më gjumë. Futi edhe njëherë kokën 50

KËPUCËT E TURPIT

nën jastëk dhe nuk donte ta besonte tronditjen e thellë që kishte pësuar atë drekë. Ora që i fali Suzi e vuri në një provë të tillë që s’arrinte ta kapërcente dot. - Çfarë ke?! - e kishte pyetur Suzi. - Hiç! - Si, hiç? - Hiç, pra! - Jo, ti diçka ke! - Duhet të dal pak! Ajo kishte hapur sytë e çuditur sa s’ka. - Si të dalësh? Po unë dua të të puth, apo?... - Suzi, më kupto, unë duhet të dal! - Nuk të lë, sikur të përmbyset! Mondit i silleshin si shtjella mendime...përfytyronte shoqet e shokët me dhurata...kurse ai...tani ora që mbante në xhep, e futur në një kuti aq të bukur...sigurisht që kishte mbetur...ishte një orë e kohës po ku e ku me atë që i kishte dhuruar Suzi!...S’mund t’i dhuronte edhe ai orë...Do të ishte diçka qesharake...Duhej të shkonte nga puna e mamasë...se mund t’i bënte diçka...apo të shkonte nga daja...daja, duke e ditur se po rritej me baba formalisht të gjallë, sa herë e takonte i falte nga një 200 lekësh, madje njëherë i kishte falur 1000 lekë dhe Mondi e pat ndjerë vehten aq të fuqishëm...Të gjente diku ndonjë lek e t’i blinte një dhuratë tjetër... - Ja, më dhuro një puthje dhe...të tjerat s’kanë asnjë vlerë për mua, Mondi! - Suzi, shpirti im!... Ia mbylli gojën me një të puthur të zjarrtë. - E ç’më duhet mua më tepër se kaq, Mondi - tha ajo në ekstazë... 51

SKENDER TEMALI

Me inteligjencën e saj e kishte nxjerrë nga një siklet i jashtëzakonshëm!... Mondi nuk mund të gjente rast më të mirë të dilte nga ajo gjëndje. Nxorri nga xhepi i xhinsave kutinë me orën. Ajo e mori. E pa. - As ora ime, as ora jote s’kanë më vlerë tani, Mondi! tha ajo me një ndjenjë fluturake. - Se edhe unë, edhe ti tashti s’do të kemi më rrahjet e orës, po rrahjet e zemrës së njëritjetrit...Ja, vëre kokën këtu... Ia afroi kokën nën sisën e majtë dhe ai ndjeu se atë çast për ata të dy binin gjithë orët e botës dhe rrihnin gjithë zemrat e të dashuruarve...

...Kishin ardhur shokët...Gjithçka qe fantastike...Kishte nevojë ta harronte atë jetë mizerje që bënte në shtëpi...Kur Suzi fiku qirinjtë, e thirri që ta ndihmonte...Pastaj vallëzoi me të...Për shokët e shoqet e klasës nuk kishte më pikëpyetje...Mondit edhe ia kishin zili, edhe e dinin se ai e meritonte një mjelmë të tillë si Suzi... Mandej erdhi ndarja...një puthje tek dera në gjysëm errësirën e një feneri...dhe pas gjithë atij pallati ëndërrash një rrugë me gropa, një apartament me një hyrje 1+1, një baba i bërë tapë.. Asi i klasës... - Ik, po të them! Hiqi duart! - dëgjoi ai të kundërshtonte nënën e tij dhe kuptoi se mbase i ati po vinte dorë mbi të! - Të betohem, është hera e fundit! Nuk pi më! - Hiqi duart, po të them se lëshova kujën! Kështu thua 52

KËPUCËT E TURPIT

për natë! - Të betohem! Për kokën e Mondit! - Ti për natë betohesh! Përnatë!... Mondi dëgjonte copra dialogjesh, ndjente përpjekjen që bënte e ëma t’i shpëtonte kurtheve të tij, mbase edhe duarve... - Mos, po të them, po zgjojmë Mondin... - Tea s’qënka këtu...Kemi divanin ... Mondit diçka i dogji në krahëror...Ndjente edhe rrahjet e zemrës...Ora e Suzit nuk ndjehej... Kërciti pak dera e banjos...Dëgjohej uji i dushit...Ngaqë pas tij ndjehej mirë, i ati nuk kundërshtonte të futej në banjo...Edhe me shpresën se ashtu, i larë, mund të arrinte diçka me të shoqen... Mondi e rrasi edhe më shumë kokën nën jastëk. Ndjeu hapat e tij duke iu afruar derës, pastaj sustën e shtratit që kërciti nën peshën e trupit të tij. - Dafina! - Plaç! - dëgjoi nënën ta shante dhe ato lëvizjet e fundit që bënte nepër kuzhinë, me shpresë se i shoqi do të flinte sa të vinte kokën nën jastëk. Kështu për dy-tre minuta, derisa çape-çupi i saj iu afrua derës gjysëm të hapur të dhomës së gjumit dhe, sigurisht, duke menduar se Mondi tani kishte fjetur, në errësirë, u çvesh dhe hyri në shtrat. Por e priste gracka...Me sytë e mendjes Mondi e shihte se babai e kishte mbërthyer të ëmën. - Nuk don ëëë? Rakinë thua hiqe, cigaret thua hiqi...Po tash...Tash ç’duhet të bëj? Të shkoj me jevget e lagjes?... E shoqja nuk i ktheu përgjigje. - Po mund të marr Sidan, moj, a e kupton se çdo të 53

SKENDER TEMALI

ndodhë pastaj? - Do të zgjoj Mondin! - ……………………. - Moos!...I çmendur!… Tani Mondit nuk i dilte parasysh as Suzi, askush. Nuk mund të bënte asnjë lëvizje, që t’i jipte së ëmës të kuptonte se ishte zgjuar. Padyshim zemra nuk i rrihte. Ishte gurosë i tëri. - Mos më prek, po të them! - Po unë dua, jam burri yt! - Po zgjon Mondin, mos! Njëherë Mondi desh të ngrihej, t’i vinte në ndihmë së ëmës...Po për çfarë?...A kishte të drejtë ta bënte një veprim të tillë? - Mizerje! - Do ta marr frymën, po hiqi! - O Zot!...Mos klith se po zgjon djalin!... Pastaj ai ndjeu një ofshamë, një të dytë...një të tretë... Në fund të fundit s’ishte kalama. Sa kishte lexuar e dëgjuar, një akt i tillë ishte normal mes bashkëshortëve...Edhe pse ai po kalonte përmes dhunës... Nga dihamat e së ëmës e kuptoi se ajo nuk mundi t’i durojë mbërthimeve e epshit të tij...dhe më së fundi shpërthimin e saj: - Kafshë! - Jo po, Nuzoja ka të drejtë, se ndryshe...të shëndoshet gruaja!... Kishte kaq vjet që flinte në një dhomë me ta dhe asnjëherë...Ishte e parë herë që ndjente ofshamën e tyre... pastaj orgazmën...Kështu ishte ndjerë edhe ai me Suzin...Në 54

KËPUCËT E TURPIT

fillim qe dridhur si fije bari nga puthja e saj...Pastaj qe ndezur i tëri...Jo vetëm e kish puthur në buzë, po edhe në gjoks...mandej i pat hapur pak sytjenat dhe për herë të parë pa një palë thithka që i shkaktuan një drithërimë në tërë trupin...Ai i kishte hyrë Suzit në mes të shalëve dhe teksa e fërkonte e thithte gjuhën e saj...ndjeu që poshtë qe lagur...Mbase edhe ajo ndjeu po atë kënaqësi si ai...As mendonte të shkonte më tej..I dukej se të shtrinte dorën poshtë do të shkelte në një fushë me mina, shpërthimi i të cilave mund të ishte fatal...Një e shtyrë dore, një përbuzje nga ana e saj dhe pastaj perendonte gjithçka... Nëna u ngrit dhe doli nga dhoma. Dëgjoi derën e banjos që kërciti...Ardhjen e saj...duhmën e rakisë nga të gërhiturat e të atit... Mondi ishte i sigurt se edhe nëna do të flinte. Pak nga puna që bënte si pjatalarëse në një kuzhinë, pak nga streset, sigurisht që do ta zinte gjumi. Ndërsa ai...O Zot! A kishte se si?...Suzi të mos ishte për të?... Se nga jeta që bënte ai, ishte një kontinent larg saj...Dhe sa duhej të ecte që ta arrinte? Ç’fliste kështu? Ai mund të ecte shumë shpejt, po edhe të tjerët nuk ngelin në vend. Kur ti mendon se ke bërë dy hapa përpara, ata bëjnë tre, pesë, dhjetë dhe kështu distanca vjen e rritet, rritet...Ecja jote kurrë s’do të thotë ngecja e të tjerëve... Ndofta qepallat po i rëndonin...Ndofta Suzi po i largohej edhe më shumë...Kështu, si ajo, kishte sakrifikuar edhe nëna e tij...Do ta ndjente vehten një jetë inferior...Dhe ç’kuptim kish pastaj ajo jetë mes shandanëve, tabllove, mermerëve me damarë të kuq?... Nuk e dinte se... 55

SKENDER TEMALI

Iu kujtua ora e saj. Nënës ende nuk ia kishte treguar dhuratën që i kishte bërë Suzi...Nuk e dinte nëse duhej ta hiqte nga dora kur flinte apo edhe mund ta mbante?...Ishte ora e parë e mirë që vinte në dorë...Ishte kujtimi i saj...Tiktaku i saj... E hoqi. Donte të ndjente vetëm rrahjet e zemrës së tij.

Shkodër, prill 2001.

KËPUCËT E TURPIT

VDEKJA NËN DRITËN E HËNËS Askush nuk na kishte parë kur hymë në rrugicën e shtruar me kalldrëm, në fund të së cilës ishte një derë që hapej rrallë e më rrallë, nga ato dyert e moçme që kishin mbetur qëkur, me një reze kaba e pafta hekuri të ndryshkura nga motet. Muri rrethues i rrugicës qe veshur i gjithi me shermashek. Tek hyje në atë rrugë, ku veç asfaltit s’kish ndryshuar asgjë, të dukej se po hyje në shekullin e kaluar. E pra, nga ato që kisha mundur të lexoj nëpër analet e qytetit e kujtimet e familjeve të vjetra, kjo rrugicë s’kish patur lidhje me ndonjë ngjarje historike të vjetër apo të re. Ndofta edhe nga kjo rruga s’kish marrë ndonjë emër të ndonjë njeriu të shquar apo date të shënuar e vazhdonte të quhej rruga Sulej, nga llagapi i familjes që mbyllte me shtëpinë e saj rreshtin e shtëpive dykatshe e me çardak. Ndjeva supin e Mondës të më cekte lehtë dhe flladin e flokëve të saj. - S’paska asnjë dritë. - Të thashë, s’na sheh askush. - Edhe të na shohin, punë e madhe! - tha ajo si djaloç. 57

SKENDER TEMALI

- Një ditë kanë për të na parë. - Të jesh e sigurt se kështu ka për të ndodhur - ia prita unë. - Po sonte veç hënës s’na sheh askush. Në shtëpi s’ka asnjë njeri. Të gjithë kanë shkuar në një dasëm në Leskovik e duan dy ditë për të ardhur. Ajo u mbështet më shumë në supin tim dhe unë sërish po e ndjenja se ajo jo vetëm tani kërkonte mbështetje. Për fat askush nuk pëpëtinte në rrugë. Televizioni jepte një transmetim nga Eurovizioni dhe i gjithë qyteti po e ndiqte. E shtyva me sup derën e rëndë, e cila kuiti lehtë. - Seç kam frikë - tha ajo dhe erdh e u struk tek unë. I lëshova një të puthur. Po në vend që të më përgjigjej si gjithnjë, u drodh lehtë. - Çfarë ke, Monda? - Nuk e di, - tha ajo. - Po më tremb heshtja. Ndofta Është më mirë të ikim. - Si të ikim? - Seç kam një parandjenjë të keqe. - Ti gjithnjë ke frikë. Kështu më pate thënë edhe kur qëndruam disa orë në oborrin e muzeut, po s’na ndodhi asgjë... Sa e kishim ëndërruar me Mondën që të ishim vetëm, që të kalonim një natë sëbashku. Dhe tani që erdhi rasti ajo kishte dëshirë të largohej. - Jo, nuk është se kam frikë, por... E putha, e putha gjithë afsh. - Seç paska një lloj misteri kjo shtëpi, - vazhdoi ajo. Edhe Leksi kur na fliste për të, se si e paraftyroja... Unë, edhe pse kushedi sa herë kisha hyrë në shtëpinë 58

KËPUCËT E TURPIT

e shokut tim, Leksit, përsëri ia hodha një sy shtëpisë, teksa ndjeja rrahjet e zemrës së Mondës në gjoksin tim. Mani i madh, si një çinar, ngrihej hijerëndë përmbi çatinë e shtëpisë me çardak, lëshonte freskinë e tij mbi pus e rrasën e rrobave, ndërsa disa zogj ende nuk kishin rënë të flinin e këndonin. Më pas, si për të shtuar misterin, u ndje zëri i një kukuvajke që kushedi se në ç’guvë të manit të stërmoçëm ishte fshehur. - Kam frikë - tha prapë Monda. - Atëherë po kthehemi. - Më mirë, kthehemi, - tha sërish dhe sikur u lehtësua. Më dha një të puthur si për të më bindur se gjithçka kishte ajo ma kishte dhënë dhe nata e sotme në këtë shtëpi s’do të shtonte asgjë më shumë se sa kënaqësisë së çastit. - Mirë - iu përgjigja, - Kthehemi. Ajo më puthi sërish në buzë dhe kurmi i trupit tim erdh e u bë fllad. Sa herë putheshim e ndjenja se si para meje çelte pranvera e një çetine, majat e maleve fillonin e shkrinin dëborën dhe përrenjtë e shpirtit vinin e mbushnin detin e madh të dashurisë. E doja me shpirt Mondën, kishim gati një vit që ishim bërë një, po, si të thuash, ngaqë qyteti ishte i vogël dhe unë prisja të fejoja motrën, nuk mund të bënim atë hap që të gjithë të mirrnin vesh se ne, më në fund ishim fejuar, edhe pse pjesa dërmuese e të rinjve e dinte një gjë të tillë. Monda atë vit shkollor pat ardhur si mësuese provizore në shkollën ku unë jepja mësim dhe që ditën e parë unë e kuptova se shpejt do të isha shok me rojën e konviktit të vajzave të pedagogjikes ku ajo flinte me një mësuese tjetër. Teksa po dilnim, ndjemë të afroheshim hapa. Monda u drodh sërish. 59

SKENDER TEMALI

- Është dikush - tha ajo aq lehtë sa unë mezi e dëgjova. - Kushedi. Ndofta është Dulla - thashë unë për një fqinj të Leksit që zakonisht mbyllte lokalet. Monda u ngjesh edhe më shumë pas meje. Ndërkohë afroheshin çape-çupet, sikur dikush ecte me pape ngaqë s’donte t’i dëgjoheshin hapat. - Kam frikë - u dëgjua një zë femre që dridhej pas derës dhe unë e Monda sakaq shtangëm. - Mos kij frikë, jam njëmijë përqind i bindur se në shtëpi s’është askush. Isha plot 24 vjeç, as një vit që kisha kryer të lartën, pra pak a shumë kisha një përvojë, isha hasur në jetë me shumë vështërsi e pengesa, kisha provuar edhe të rrëzohesha e të ngrihesha, po asnjëherë nuk e kisha ndjerë zemrën të më therte ashtu. Ishte një diçka përvëluese, një si lloj flake që përfshinte gjithçka dhe unë, njeriu, para tyre e ndjenja vehten si fije kashte. Ai zë ishte zëri i babait tim. E struka edhe më shumë Mondën në gjoks. - Po sikur të vijë dikush? - u dëgjua prapë zëri i femrës pas derës. - E dëgjova një kolegun tim dje tek bisedonte me Leksin. Ata kanë shkuar të gjithë në Leskovik në një dasëm. Atij i kanë lënë t’i kujdeset për pulat dhe për lulet. Hynë. Taman ashtu siç kishim hyrë dhe unë e Monda. Të krrusur mbi njëri-tjetrin apo... - Duken si në moshë - më pëshpëriti Monda dhe mua m’u duk se një heshtë më shpoi tej e përtej në kraharor. - Eja! - Ai e tërhoqi pas vehtes dhe ne ndjemë afshin e puthjes. E ndërkohë zemra e Mondës hidhej si e zogut në kraharorin tim. 60

KËPUCËT E TURPIT

Diku, sërish nga guva e manit të moçëm ia dha kukuvajka. - Kam frikë - tha sërish ajo që kishte ardhur me tim atë dhe mua, atë ças m’u duk se ashtu nuk ia bënte kukuvajka, po ndofta nëna ime e shndrruar në kukuvajkë. - Kush mund të jetë? - mezi dëgjova Mondën. - Nuk e di - e gënjeva. - Ç’ke? - dëgjova sërish Mondën. - Ti je bërë akull! Ai e kishte pushtuar të tërën dhe ne arrinim të shihnim mirë tashmë jo dy, por një siluetë. - Kam një jetë që e pres këtë ças, një jetë pa dashuri, një jetë që jetoj me shikimin tënd, ... - Fajtore nuk jam unë, ti me kohë e kishe kuptuar se unë të doja. - Po asokohe s’e mposhtja dot qytetin. Ty të pat ndarë i fejuari. Ai pat folur për ty, sikur shkoje me një tjetër...Pastaj familja juaj u internua në jug dhe... - Gjithnjë do të gjëndet diçka për t’u ndarë...ashtu siç gjendet diçka për t’u bashkuar... Çdo fjalë e çiftit që kishim përpara shndrrohej në vare që më godiste pa mëshirë. Në atë përpëlitje të tij unë ndjenja një rroposje të thellë, se si binin para meje shpate malesh e zinin bat lumenj dashurie, ishte ajo dashuri që më kish ushqyer mua me vite. Ish ajo aparanecë që kish ushqyer gjithë fisin tonë, sa nënën dhe babain i sillnin të gjithë si çift model. - Çdo ditë, çdo minutë, çdo sekondë ka qenë para meje fytyra jote. Për mua s’ka ekzistuar askush para teje. “Ku-ku, ku-ku” - ia dha sërish kukuvajka. - Askush, askush, as gruaja, as djali, as vajza - tha ai 61

SKENDER TEMALI

më me vendosmëri dhe unë e ndjeva se si ai njeri që ish babai im po largohej prej meje si deti në zbaticë. - E tmerrshme - bëlbëzoi Monda dhe sërish u afrua tek gjoksi im. - Edhe atëherë kur bëja dashuri me time shoqe, unë të përfytyroja ty, krijoja fytyrën tënde, sytë e tu të kaltër. Edhe fëmijët të ngjasin ty. I kanë sytë e kaltër. Ato fjalë sikur ma çanë gjoksin dhe ma nxorrën zemrën që hidhej e hidhej pa nda. Më dukej se edhe sytë, edhe sytë e kaltër, nuk ishin të mijtë, i përkisnin dikujt tjetër. Tani ajo ishte dhënë e tëra në krahët e tij. Babai po e zvishte aty tek rrasa e teshave dhe unë mbylla sytë. Nuk munda të shoh më. - Ti duhet ta njohësh - ma ktheu Monda. Çifti tek lugu i teshave tani jetonte ekstazën. - Ti po më çmend, ti po më çmend, - dëgjohej zëri i asaj që kish sytë e kaltër! Nuk e kuptoja nëse isha në ëndërr apo në zhgjëndërr, nuk e kuptoja veten nëse kisha ekzistuar ndonjëherë, mbase isha i vetmi njeri në botë që s’kisha baba, që isha krijuar nga një nënë që përgjërohej pas atij që i thoshte burrë, që i kishte falur rininë e bukurinë, që i rrinte si qëngji manar para e prapa, që e e nxirrte përditë si dhëndërr, që i kish falur dy fëmijë që në jetë s’e kishin turpëruar. Ndërsa tashti... - Do të rrijmë gjithë natën, gjithë natën. Edhe nesër, edhe pasnesër. Pastaj do të gjej një vend tjetër të sigurt. Ndjeva një pikë loti mbi faqe. - Ç’ke, Monda? Po ti, përse qan?! - Më dhimbset e shoqja! Më dhimbset shumë!...Më dhimbset edhe djali e vajza e saj... 62

KËPUCËT E TURPIT

E putha lehtë, teksa ndjeva se edhe im atë u shkëput ngë buzët përvëluese të asaj që nuk e shihja. - Kam një jetë që e pres këtë ças, një jetë që jetoj një rol që s’e ka luajtur askush në botë, as Aleksandër Moisiu e Lorenc Oliveri. Të atij që nuk është. - Ti kështu më shkruaje edhe në letrat që më dërgoje. - Të gjithë nuk janë, shpirt. Të gjithë bëjnë sikur janë. - Ti vetëm filozofon. - Jo gjithmonë - tha ai dhe nga aty ku strukeshim me Mondën pamë atë skenë që unë si bir s’doja ta shihja kurrë. - Sonte, gjithë natën, gjithë natën do të rrijmë këtu nën dritën e hënës. “Ku-ku, ku-ku” - u dëgjua sërish zëri i kukuvajkës. - Kë qan? - se si pyeti Monda. Dhe unë pa u menduar fare se dikush po na dëgjonte e po nxitonte të hidhte përsipër lakuriqsisë teshat e hedhura mbi rrasë, thashë: - Qan ata që nuk janë, Monda! Dhe ashtu, si të kisha frikë kukuvajkën, të strukur në gjoks mora Mondën dhe pa i fshehur hapat kaluam prakun e derës. Ktheva kokën edhe njëherë nga prapa. Ata nuk ishin më. Nga zgavra e manit të stërlashtë kukuvajka këndonte ku-ku, ku-ku.

SKENDER TEMALI

DJALI ME SHENJË Qyteti L. është qyteti i një mijë e një çudirave. Aty mund të mësosh ngjarje nga më të pabesueshmet. Mjafton të rrish për disa ditë e të pish kafe tek veranda e lokalit të Kolë Çinarit dhe si në paradë të kalojnë personazhe të ndryshme të jetës në provincë. Kështu para këmbëve teje mund të bëjnë xhiro disa heresh po të njëjtat fytyra, me të njëjtat veshje e mënyrë të ecuri, që të japin një përshëndetje ose një shenjë sado të vogël mirësjelljeje e afiniteti. Kjo mund të ketë një vlerë diçka më të madhe nëse dikush vjen nga një qytet tjetër, mbase edhe nga kryeqyteti, kur ke një paraqitje deri diku intelektuale dhe shoqërohesh në tavolinë nga ndonjë njeri me emër. Po jo të gjithë të ardhurit mund të jenë të interesuar të gërmojnë në këto ngjarje të njerëzve me të cilët nuk i lidh asgjë. Se domosdo, kush vjen rishtas në një qytet, kërkon më parë të orientohet me ato gjëra karakteristike që e bëjnë të mos harrojë rrugën e hotelit e të postës dhe do të ishte turp që në një qytet të tillë të vogël, në vend të hyje në rrugën që të çonte tek hotel “Teuta”, të ecje rrugës së Nizamëve, rrugë që dje të çonte savanave të fafund e sot s’të çonte asgjëkundi. 64

KËPUCËT E TURPIT

Gjithsesi, ngaqë qyteti bënte një jetë të vakët kulturore e artistike, të merreshe me diçka që s’të përkiste ishte bërë si zanat. Kështu të gjithë këtu e dinin se Lola, e bija e biletashitësit të kinemasë kishte rënë në dashuri me djalin e shefit të policisë, se po kërkohej të mësohej e vërteta se si kishte arritur të mbetej me barrë pas pesëmbëdhjetë vjet martese Duda, shitësja e bukës, pra nëse e kish me të shoqin, për të cilin flitej prej kohësh se ish dudum apo me një furnitor të bukës, me të cilin shpesh kyçej në dyqan se nuk po i dilnin hesapet. Nëse kish ndonjë ndryshim në raportet mes drejtorit të gjimnazit dhe shefit të arsimit, raporte që ishin acaruar së tepërmi pasi drejtori në lëndën e tij të fizikës, i kishte vënë një shtatë vajzës së vetme të shefit. Se sa për raportet mes Xhodës e Kel Shpiragut nuk diskutonte askush; ata ishin të lidhur përjetë me njëri-tjetrin dhe nuk e bënte asnjëri atë hap e të fejohej, pasi ishin të bindur se do të jepeshin pas grave e fëmijëve dhe do të humbnin shoqërinë e tyre. Ndryshe qëndronte puna tek Flora me Bertin, që për qytetin qenë burrë e grua po që nuk bashkëjetonin, pasi nëna e Bertit e kish lënë me be që e bija e Fran karrocierit do të hynte nuse vetëm pasi të dilte nga shtëpia arkivoli i saj. Ajo sa e sa herë e kishte shprehur se as mund ta imagjinonte se si mund të fuste në derë vajzën e Franit që shkonte me karrocë derë më derë e pastronte gjirizet e shtëpive private. Aniçka se ishte e bindur se nën tingujt e pianofortes së saj, Berti dhe ajo mund të ishin diku në fund të rrugicës duke u puthur, po miqësi me Franin nuk lidhte sa të ishte gjallë. Sigurisht që ngjarje të tilla në një qytet si L., kanë një efekt të veçantë. Të gjitha këto unë i mësova sa piva një kafe me Gjonin, 65

SKENDER TEMALI

një bashkëpunëtor i gazetës sonë. Tashti kisha fiksuar edhe fytyrat e disave. Berti kishte një shenjë të zezë në faqe e s’ngatrrohej me të tjerët, kurse furnitori i bukës s’kish ndonjë gjë të veçantë në dukje, pasi të fshehur edhe mund të kishte, përderisa Duda ngatrrohej aq keq në numrimin e bukëve. Kurse Xhoda me Kelin shëtisnin pa shoqërinë e të tjerëve deri në të ngrysur dhe kur të tjerët vinin e mbylleshin nëpër shtëpi, ata zinin tavolinën e tyre tek restoranti i Kolë Çinarit, në po atë tavolinë ku pinin prej pesëmbëdhjetë vitesh. Ishte hera e parë që vija në atë qytet dhe si gazetar , mund të dëgjoja njëqind ngjarje, i bindur se nesër, pasnesër, ku di unë se kur, njëra prej tyre kishte për të më hyrë në punë. Shefi i redaksisë sime, sidomos ne gazetarëve të rinj, na porosiste që të thithnim çdo ngjarje, pasi, siç shprehej ai, gazetari në jetë i ngjet një magneti. Me Gjonin, bashkëpunëtorin, nga kafeja kaluam në restorant dhe aty ai më kish bërë një surprizë të këndshme: se nga kish psonisur një krap dhe na e vuri përpara. Gjoni ia thoshte ëmbël rakisë, pinte javash e jo si nga anët tona me fund, kishte qejf të dëgjonte, po edhe të tregonte ngjarje e histori të ndryshme dhe i ngjante një kronike që nuk kishte fund. Në ato pak orë që kishim sëbashku, ashtu siç ia nxorrëm skeletin peshkut, dhe ai ia nxorri skeletin qytetit të tij. Ndofta nga rruga e gjatë nga Tirana, ndofta dhe nga avujt e rakisë e ngrohtësia e lokalit po më vinte gjumë. - Je lodhur - më tha. - Jo, - i them - po se si më erdhi. Ndërkohë u çel dera e restorantit dhe hynë Flora me Bertin. Zunë tavolinën e tyre ndanë dritares. Në mes të 66

KËPUCËT E TURPIT

tavolinës ishte një tufë me karafila. - Zonja Bovari është e apasionuar pas luleve - më tha ai i bindur se duhej të më kishin bërë përshtypje karafilat. I sjell ditë për ditë Berti. Se si më shkuan sytë nga ata. Berti, po dhe Flora, plot xhentilencë, më bënë një përshëndetje. Flora duhej të kishte qënë e bukur, shumë e bukur. Edhe pse tani, siç më tha Gjoni, po i afrohej të dyzetave, ruante një freski për t’ia patur zili edhe një tridhjetëvjeçare. Sytë e saj kishin një gjallëri të veçantë. Ndërsa Berti ishte trup sportisti, një njeri për të cilin e gjithë bota kish veç një emër, Flora. Mbase në prezantimin e parë që çdo kush i bënte atij dhe Florës lidhur me historinë banale të kundërshtimit të nënës së tij, ai ndjehej ngushtë, po ishte i bindur se më pas, çdo kush, i jepte të drejtë deri në atë masë që quhet njerëzore. - Sa vjet ka kjo histori? - se si pyeta ynë Gjonin. - Ndofta njëzet e sa vjet. Berti ka qënë mësues fizkulture në gjimnaz, Flora nxënëse në shkollën ekonomike. Ishin njohur në një spartakiadë. Aty dhe i kishin dhënë fjalën njëri-tjetrit. Po Berti gjithnjë ka pritur. E priti sa kreu maturën, pastaj shkoi tek e ëma. Si njeri me ndjenja të holla, e ëma ose zonja Bovari, siç e thërrisnin të gjithë, i kërkoi të birit nëse kish ndonjë fotografi të saj dhe me ta parë Florën, sa s’u çmënd nga gëzimi. Sytë e saj gjithë jetë e dritë, vetulla e quku që i krijohej në të dy faqet, i jepnin një nur të rrallë. Po kur e mori vesh se vajza e kujt qe, erdh e u ngrys si deti në furtunë. E ndjeu vehten si një piano e çakorduar. Dhe bëri atë betimin e saj se sa të ishte gjallë, krushqi me Franin nuk do të lidhte kurrë. 67

SKENDER TEMALI

Si Berti dhe Flora ishin të rinj dhe as i kushtuan ndonjë vëmendje të veçantë këtij kundërshtimi të egër. Jetonin me puthjet që i jepnin njëri-tjetrit në mbrëmje, shpesh edhe nën strehën e shtëpisë së Bertit, shpesh edhe nën tingujt e Apasionatës që rridhnin si ujëvarë përmes gishtërinjve e shpirtit të nënës së Bertit. Besonin se një shpirt i ndjeshëm si ajo një ditë do të thyhej para dashurisë së pashterrshme të tyre, se do ua hapte derën e shpirtit. Po ja që zonja Bovari, nga natyra grua e vendosur, jetonte me shpirtin e saj artistik përmes Bethovenit, Listit e Shtrausit dhe s’kish ndërmend të shoqëronte si krushkë qoftë as me ndonjë etyd muzike funebre karrocën e Franit, babait të Florës. Ndofta Berti nuk kish dashur edhe të lëndonte zëmrën e nënës së tij e të bënte atë që bënin shumë të rinj: ta sillte në shtëpi Florën e ta bënte fakt të kryer. Jo vetëm për formimin e tij, por më shumë ngaqë e ëma prej vitesh vuante nga zemra dhe gjithnjë ai bënte kujdes që të mos i shkaktonte tronditje të forta. Kështu si pa u ndjerë kaluan disa vite, tashmë Berti e Flora nuk i fshiheshin syve të qytetit si dikur, derisa një ditë për Florën thanë se kishte shkuar në një kurs specializimi në Tiranë dhe për disa muaj askush nuk e pa. Berti mungonte të shtunave e të djelave në qytet dhe të gjithë e dinin se shkonte në Tiranë për të takuar Florën, po përse Flora nuk vinte në shtëpi të saj këtë nuk e mori vesh askush. Një grua, Sosja, për nga natyra tepër biramele e llafazane, tha se i ati e kish përzënë nga shtëpia dhe i kish vënë kusht ose të martohej me Bertin, ose të mos i shkelte më prakun, një tjetër se ish parë të dilte nga materniteti i Tiranës, një tjetër se kish një sëmundje që donin t’ja fshihnin qytetit....po gjithsesi 68

KËPUCËT E TURPIT

të gjitha ishin thashetheme dhe ngaqë kishte disa, asnjëra nuk zuri... Kështu deri një ditë që ajo me Bertin u pa në rrugët e qytetit, edhe më e bukur se më parë, me një fytyrë edhe më femërore e me një nur drite e bardhësie që edhe plak të ishe të bënte të ri. Zonja Bovari nuk u thye as atëhere kur vdiq babai i Florës, Frani, edhe pse një bisedë të tillë, ashtu nga vehtja, ia pat hapur një mbrëmje në shtëpi miku më i afërt i familjes, Rrok Kola. - Zonja Ema, - i tha ai si gjithnjë, në emrin e saj të vërtetë - a ndofta ka ardhur koha që ju të dilni jashtë vehtes e të pranoni një diçka që deri dje e keni kundërshtuar... Ajo e pat nuhatur se ku donte të dilte, e megjithatë tha: - Nuk po të kuptoj kësaj here, zotni Rrok. Rroku ishte djali i një tregtari të vjetër, që në të ri, edhe ai ashtu si Zonja Ema, kishte parë botë me sy e mbi të gjitha Vjena, kryeqyteti i zotërinjve të Evropës, e kish bërë rob qëkur. Ngaqë ish sakat, me një dorë, pas tjetrën e kish lënë pas një vagoni në një minierë kur bënte vitet e burgut, pra, ngaqë nuk merrej me asnjë punë tjetër veç me lexime, kishte plot kohë të vinte e të bisedonte me zonjën Bovari e të dëgjonte mbrëmje për mbrëmje pjesë klasike që ia bënin shpirtin të ri. Kështu zonja Bovari besonte se tek Rroku kish një mik e shok, me të cilin e lidhte jo vetëm shkalla shoqërore e tyre, së cilës ajo i jepte rëndësinë kryesore, por edhe mendimet e përbashkëta për shumë gjëra. - Kanë kaluar kaq vjet, zonja Ema dhe vitet bëjnë të tyren. Berti i ka kaluar të tridhjetat. Ajo po se po... 69

SKENDER TEMALI

Zonja Bovari nuk e priste një goditje të tillë prej Rrokut. Nga një xhep i vogël i trikos që mbante veshur, nxori një kuti dhe ashtu shpejt, futi një trinitrin nën gjuhë. Rroku, që ia dinte mirë shqetësimet e zemrës, erdh e u zverdh aq shumë, saqë tani zonja Bovari, ndjeu tjetër shqetësim se mos zotni Rroku po i mbetej aty. - Merre edhe ti një, zotni Rrok... Tjetri, si fëmijë, e futi një trinitrin nën gjuhë, i bindur se edhe ai kish nevojë. E shikoi zonjën në sy dhe ashtu, me vështirësi, i tha: - Më fal, zonja Ema... Zonja, që rrallë e më rrallë provonte tallaze të tilla, s’gjet hë për hë fjalë t’i kthente përgjigje, po ashtu ngadalë u drejtua nga pianoja, hapi kapakun e saj dhe nisi t’i bjerë “Sonatës së hënës”… Dikush hyri me vrull në restorant dhe unë përnjëherësh bëra lidhjen. Ai ishte Rrok Kola, njeriu me një dorë. Ndofta Gjoni desh të thosh se ish një nga rastësitë më të bukura apo nga çuditë e qytetit, kur ai, pa shikuar fare nga të tjerët e pa thënë qoftë dhe një mirëmbrëma, u drejtua nga tavolina e Bertit dhe e Florës, diçka pëshpëriti me nxitim dhe Berti u ngrit fare pa mirësjellje, diçka i tha shpejt së dashurës së tij dhe doli nga restoranti si furtunë. Pas tij po me nxitim doli dhe Flora, ndërsa Rrok Kola, për vetë moshën që kishte, eci më javash duke u mbushur thellë me frymë. - Mbase është sëmurë, zonja Bovari - tha Gjoni. - Mbase...- përsërita unë. Kamarieri kishte nisur pastrimin dhe kjo do të thoshte se edhe ne duhet të nxitonim. - Këtu të gjitha lokalet mbyllin në orën 9 - sqaroi Gjoni. 70

KËPUCËT E TURPIT

- Po ti po pate qejf, nuk ka problem, qëndrojmë sa të duash. Në të vërtetë e ndjeja nevojën të shtrihesha në shtrat. Rrugës, tek shkonim për në hotel, u pa të përshkohej me shpejtësi autoambulanca e vetme e qytetit dhe të mirrte teposhtë rrugës së Nizamëve, ku e kishte shtëpinë zonja Bovari. Të nesërmen zonja Bovari vdiq. Këtë lajm e mora vesh menjëherë sapo zbrita në hollin e hotelit. Kafenë e mëngjezit e piva me Gjonin. Tashti kuptohej qartë se të gjithë sa ishin aty bisedonin rreth zonjës Bavari, hamendësonin për të e pianon e saj, për të cilën thuhej se i përkiste shekullit të kaluar, se po të çohej në Vienë, për tingullin e saj të magjishëm e mobiljen e rrallë që kishte, siç thosh me zë të lartë një xhezbandist i shtëpisë së kulturës, pronari i saj të sillte një fabrikë. Po sigurisht që ky mendim i tij do të hidhej poshtë energjikisht nga dy veteranë, që i bënë të qartë se shteti ynë nuk kish nevojë për fabrika të shteteve kapitaliste, pasi si ato e më të mira do t’i ngrinim me forcat tona. Këtë sigurisht ata e bënin edhe para meje, pasi ardhja e çdo gazetari të organeve qëndrore, në qytet përcillej jo me indiferencë që nga zyrat e deri tek çdo njeri që kish lidhje me pushtetin. Ndofta ajo për të cilën më kish folur Gjoni mbrëmë rreth Bertit e Florës, rreth zonjës Bovari e Rrok Kolës, më kish futur në një mendim të thellë, sa që po skicoja idenë mbase dhe të një reportazhi. Po më pas këtë mendim e rrëzova, pasi shefi s’donte “proçka të tilla” që i shkonin për shtat gazetave të tjera, e jo një gazete serioze siç ish e jona. Po gjithsesi doja të mësoja diçka më shumë, dhe fill pas 71

SKENDER TEMALI

kafesë, se si i thashë vrulltas Gjonit: - T’i shkojmë për ngushëllim? Gjoni më tregoi se kishte ardhur me një mendim të tillë, pasi që mbrëmë, me atë përshëndetje të ngrohtë që na kishin dhënë Berti e Flora në xhiro e më pas në restorant, sikur e kishim një obligim të tillë. Shtëpia ish si vilë, me një arkitekturë krejt të veçantë, e ndërtuar para çlirimit. Po mbi të gjitha sytë të mbesnin tek lulet e oborrit. Pianoja dhe lulet ishin pasioni i jetës së zonjës Bovari. Në dhomën e pritjes qëndronte Berti me Florën dhe dy gra të tjera, sigurisht të Rrok Kolës, pasi siç më tha rrugës Gjoni, zonja Bovari nuk kish asnjë të afërm në këtë qytet dhe mbase do të vinin më vonë disa kushërinj nga Tirana. T’u them të vërtetën, tek shkoja në shtëpinë e zonjës Bovari, më kishte shkëndijuar një mendim se dikush ishte gëzuar nga vdekja e saj dhe ky njeri, sigurisht që do të ishte Flora. Se nuk ishte shaka të të ikte rinia rrugëve, të bëheshe dyzetvjeçe e të mos thërriste kush grua e nënë. Po në ato pak minuta që qëndrova aty, pësova çgënjim. Florës i shkonin lotë tek fliste Berti e sa herë përmendej emri i zonjës Bovari. - Ndofta të mos isha unë në këtë mes, do të jetonte edhe më gjatë - tha ajo dhe i rodhën përsëri lotët. Berti e shikoi me admirim, pasi ia njihte mirë shpirtin dhe ishte i bindur se ajo kurrë nuk e bënte diçka po s’ia thoshte shpirti. Dikush na tregoi se poshtë jastëkut të fjetjes, kishin gjetur fotografinë e parë të Florës, që i biri, Berti i pat sjellë për ta njohur. 72

KËPUCËT E TURPIT

Kështu atë ditë e të nesërmen, zonja Bovari ishte kryefjalë e çdo bisede. Mbase mund të ketë qenë edhe më tepër, po unë nuk e mora vesh, pasi po të nesërmen kreva shërbimin dhe u ktheva në Tiranë. Pas tri vitesh, shkoja përsëri me shërbim në qytetin L. Dhe domosdo sa hypa në autobuzin e linjës, se si më erdhi parasysh Berti me Florën e ajo që s’e kisha parë kurrë, zonja Bovari. Me siguri, mendoja, tani çifti do të ishte bërë me fëmijë e, shumë të ngjarë kishte nëse kishte lindur vajzë që t’i kishin vënë emrin e gjyshes së tyre, Emës. Dita ishte e bukur, si çdo ditë pranvere. Nepër fusha punohej, po mua, si gjithnjë kur nisesha me shërbime nga gazeta, puna e ditës nuk më interesonte gjithaq, atë le ta vilte shefi nga ATSH-ja e korrespondentët vullnetarë: në lenten time optike vihej shpirti i njerëzve të thjeshtë, edhe pse e ndjenja se në një gazetë nuk mund të thuheshin të gjitha. Zakonisht ato që qëmtoja aty-këtu e nuk mund të thuheshin në gazetë, i hidhja në tregimet që shkruaja mbrëmjeve në dhomën time të konviktit të qytetit të studentëve. Kështu, e dija se diku më kishte mbetur një tregim i papërfunduar që ashtu, si rrallë herë, pa e përfunduar ia kisha vënë titullin “Zonja Bovari”. Ndofta ishte kjo arësyeja që sa mora autobuzin e linjës më erdhën parasysh personazhet realë, po dhe ata imagjinarë, që kisha krijuar rreth tyre. Shoferi, sa e mori vesh se isha gazetar, bëri të pamundurën të më ulte në vendet e para. E ndofta që të më krijonte edhe një soj “komoditeti” në udhëtim, vendin tjetër 73

SKENDER TEMALI

në sediljen dyshe nuk e zuri, sa krijoi habi tek pasagjerët, pasi kërkesa kishte. Pasi dolëm nga Tirana, aty nga Vora, dikush i doli përpara dhe ai ndaloi. Hypi një djalë i ri me një shenjë në faqen e djathtë. Se si, sa e pashë, po përnjëheresh më erdhi në mendje Berti i zonjës Bovari, me atë shenjë karakteristike që e bëje të mos e harroje për një kohë shumë e shumë të gjatë. - A u lodhe, shok? - më pyeti ai me një lloj naiviteti që të bindëte se kishe të bëje me një njeri që dilte jo shpesh nga shtëpia e tij e mirrte rrugë të gjata. - Nga qyteti L. je? - e pyeta. - Jo, - më tha ai - por po shkoj në L. se ashtu e kam një punë. E shikova me vëmendje dhe sërish m’u kujtua Berti i zonjës Bovari. Se si më dukej se ky djalë i ngjiste aq shumë. - Po ty, - më pyeti ai, - nga të kemi? - Jam nga Tirana - iu gjegja. - Mësues jeni? - më pyeti sërish djaloshi - dhe shikoi një libër që sapo kisha hapur. - Për mësues kam kryer universitetin, po punoj gazetar. - Njëherë kanë shkruar edhe për mua - shtoi ai dhe ofshani lehtë. - Ndofta e keni lexuar edhe ju, “Djaloshi me shenjë”. Vërtetë m’u kujtua ai shkrim dhe një farë diskutimi që ngjalli në redaksinë tonë, edhe pse u pat botuar tek “Puna”. Shefi i redaksisë ishte i prerë, se nuk duhej të shfrytëzoheshin cenet e njerëzve as në tituj e as në shkrime, kurse Ilua, një proshef, ilustroi se nuk do të ishte serioze që 74

KËPUCËT E TURPIT

të vihej një titull i tillë “Topalli që realizon normat” ose “Qorri që sheh nga e ardhmja”. - Ke njeri në L.? - e pyes. Djali sikur u turbullua, po pas një çasti e mori vehten. - Si të them, po shkoj ashtu, për një punë. Është hera e parë dhe nuk njoh asnjeri. - Atëhere do të zësh hotel? - e pyes sërish, i bindur se kështu do të bënte, pasi autobuzi i linjës kthehej në Tiranë të nesërmen në mëngjez. - Po, po, - m’u përgjigj. - Po mbase do të qëndroj edhe ndonjë ditë tjetër. Autobuzi më së fundi e la rrugën fushore dhe nisi të uturonte. - Ke prindër? - e pyes. - Po - u përgjigj prerë. - Kam nënën dhe babain. - Punojnë, sigurisht - pyeta e pohova unë, i bindur duke parë moshën e re të djaloshit. - Ah, jo - tha ai e sërish ofshani pak. - Janë në pension. Më pas biseda jonë rrodhi më lirshëm për shumë probleme të ditës, të sportit e më pak të jetës kulturore e artistike. Djali jetonte në një fshat, sapo kishte kryer ushtrinë në një brigadë tankiste dhe tani punonte si ndihmës traktorist. Ishte më se logjike që të dy t’i drejtoheshim hotel “Teutës”, që unë tani e njihja mirë dhe të zija një dhomë sëbashku me djalin me shenjë. - Si quhesh? - e pyeta. - Flober - m’u përgjigj ai dhe unë shtanga. - Flober Hasani. - Po ti? 75

SKENDER TEMALI

- Fatos Kruja - iu përgjigja dhe, ashtu me mirësjellje i dhashë dorën. Dhoma në hotel ishte e mirë, ndofta ishte po ajo dhomë që kisha bujtur edhe tri vite më parë. Zakonisht, kudo që shkoja me shërbim, nuk preferoja të flija në dhoma teke, nuk e di sepse, ndofta se asokohe dhomat teke kushtonin sa dyfishi i asaj që mirrja nga shërbimi apo sepse, si për inatin tim, kur shkoja nepër rrethe, binte shi e shpesh kyçesha me ditë të tëra në dhomë. Ngaqë nuk e duroja vetminë, preferoja të flija vetë i dytë. - Në cilin shtrat do të flesh? - e pyes. - Tek dritarja - tha ai dhe la një pako që mbante në dorë mbi komodinë. Ngaqë udhëtimi për në L. zgjat jo pak, e ndjeja të domosdoshme të haja sa më parë drekën. - Flober - i them. - Do hash drekë? - Po - më përgjigjet dhe si një qëngj manar m’u vu nga pas. Restoranti, ose lokali që s’di sepse mbante emrin e Kolë Çinarit, ish po ai, me po ato mbulesa aty-këtu të ndotura, me atë bojë muri dhe ato piktura. Siç dukej, nga që ai rrallë e më rrallë kish hyrë në restorante, preferoi të hante ato gjellë që porosita unë. - Flober, ke një emër tepër interesant - i thashë. - Siç duket prindërit e kanë për shpirt Gustav Floberin e “Zonjës Buvari” - shtova unë, i bindur se dikush i inamoruar pas shkrimtarit të madh francez ia kishte ngjitur atij për emër mbiemrin e tij. - Ah, jo Fatos, - tha ai dhe sikur ra në mendime. Shumë njerëz ma kanë thënë një gjë të tillë. Po as nëna e as 76

KËPUCËT E TURPIT

babai nuk lexojnë fare. Janë njerëz të thjeshtë, kooperativistë. - Po atëherë? - se si ngulmova unë, edhe pse e dija se po dilja jashtë vehtes. - Gëzuar! - më uroi ai dhe ndërkaq e ngriti me fund gotën e birrës. Intuita e gazetarit sikur më fliste se diçka nuk shkonte, se ai djalë e kishte një hall që i mbështillej si lëmsh në gjoks. E shikoja sa për të mos i rënë në sy dhe herë më dukej si burrë i pjekur e herë si fëmijë. E kuptova se nuk desh të më përgjigjej dhe nuk e ngacmova më. Djali hëngri me nxitim dhe më tha se do të shkonte të takonte në SMT një shokun e tij ushtar, e ashtu në këmbë, tek banaku, pagoi kamarierin dhe u largua. Ndërkohë që ai doli, ia bëhu bashkëpunëtori i gazetës, Gjoni. Ai tashmë e kish marrë vehten, e kishin bërë shef seksioni të bujqësisë, bridhte me maqinë dhe shpesh e më shpesh takoheshim në Tiranë. - Të më falësh, që u vonova pak - tha ai, - po më kërkoi kryetari i komitetit dhe s’kisha si t’ia bëja. Nisëm të bashkëbisedonim. Gjoni tashti kishte fituar një hije prej zyrtari, vend e pa vend në bisedë përmendte krerët e rrethit dhe ngjarjeve të qytetit sikur u kish vënë një kryq. Kjo ishte një shenjë emancipimi, po nga ana tjetër shihja dhe një bjerrje pas shifrave e shokëve Iks e Ypsilon. Dikush e përshëndeti dhe ai ia ktheu përgjigjen. Po ndërkohë sytë i mbetën tek tavolina ndanë dritares. - E paskan zënë Berti me Florën sonte - tha ai dhe më tregoi se tani kur Berti sillte lule në tavolinë, të gjithë e kuptonin se ata do të hanin aty darkën. 77

SKENDER TEMALI

- Jetojnë si ditën e parë të dashurisë - shtoi Gjoni. Megjithë përpjekjet që bënë edhe tek gjinekologët e Tiranës, mbetën pa fëmijë - tha ai, i bindur se unë e mbaja mend atë ngjarje si dhe zonjën Bovari. - Po më vjen keq... - Gjithë qytetit i vjen keq - plotësoi ai. - Po si të thuash nuk bëhen dy të mira bashkë. Berti tani është tranier i ekipit të futbollit dhe kanë një gjendje ekonomike si pak kush. Thuhet se zonja Bovari ka pasuri edhe në Vjenë. Të dy ishim në një mendje se atyre, Bertit e Florës, u mungonte pasuria më e madhe: fëmija. Miliona i kishte ofruar një antikuar gjerman për pianon, shtëpia, qëkur kish hyrë Flora në shtëpi, ish rinuar e askush që hynte e dilte nuk besonte se kish një të dytë në L., kopështin ia kishin dhënë për gjysëm një frutikulturisti në zë dhe tani ai dukej se një kopësht botanik, ndërsa rruga që nga porta e jashtme, deri tek shkallët e shtëpisë, si gjithnjë, ruante traditën e zonjës Bovari dhe ishte e mbuluar nga lulet gjithfaresh. Aq sa, kur qyteti kishte ndonjë pritje personalitetesh të larta, këtu vinin dhe i merrnin lulet e freskëta. Ndërkohë në lokal hynë Xhoda me Kelin dhe ashtu, si pa u ndjerë, zunë tavolinën e tyre dhe vazhduan bisedën që sigurisht kishin lënë përgjysëm. Pas tyre, në restorant hyri Berti. Ndofta edhe jashtë natyrës së tij, pa përshëndetur si zakonisht, i hodhi një sy lokalit dhe pastaj u drejtua nga tavolina jonë. Më dha dorën si një të njohuri të hershëm. Po dukej se kish një shqetësim - Kërkova një djalë me një shenjë në faqe dhe më thanë se ishte në shoqërinë tuaj... - Aha, Floberin - ndërhyra unë. - Po ai s’ka pak që 78

KËPUCËT E TURPIT

hëngri dhe shkoi të takonte një shokun e tij në SMT, me të cilin kishte qenë ushtar. Sa unë përmenda emrin e Floberit, fytyra sikur i mori një trajtë tjetër. - Po sidoqoftë ai ka zënë një dhomë me mua dhe... - Jo, jo, - më ndërpreu me një nxitim disi të paspjegueshëm, - do ta gjej vetë - tha dhe, si më dha dorën, doli me nxitim. - Bëhet fjalë për një futbollist që do të vijë të luaj me ekipin tonë të futbollit - më sqaroi Gjoni. Dhe ç’koincidencë! Një futbollist në ekipin e tij me emrin Flober! Në ekipin e djalit të zonjës Bovari. Nuk e dij, po tek unë ajo ngjarje po vinte e mirrte një trajtë tjetër. Nga ato pak orë udhëtimi me Floberin, isha i bindur se nuk bëhej fjalë për ndonjë futbollist. Gjoni më kërkoi leje të largohej. Tani, si shef bujqësie, nuk kish gjithaq kohë të lirë si më përpara dhe këtë unë e kuptoja. Porosita një kafe dhe ashtu më kot meditoja. Më erdhi parasysh Floberi, më pas Berti dhe Flora e diku zonja Bovari. Më vinte në kujtesë ajo ikja e beftë e Florës në një “kurs” disamujor në Tiranë, mosardhja e saj në L., thathethemnaja e përhapur rreth tyre se dikush e kishte parë të dilte nga materniteti i Tiranës në një natë me shi. E ashtu si për të vrarë kohën, në letrën me llogarinë që që kishte lënë kamarieri, shkrova: Flober, Berti, Flora. Se si më krijonin një lidhje tingujsh të përbashkët. Ishte në modë në ato kohë që prindërit, me gërmat nga të dy emrat, krijonin emra që ua ngjisnin fëmijëve të tyre. Herë herë edhe të bukur. Herë të përçudnuar. 79

SKENDER TEMALI

Shkrova sërish: Flober, Berti, Flora. Pastaj e ndrrova rendin: Flora, Berti. I ndava në rrokje. Flo-ra, Ber-ti. Bëra bashkimin e dy rrokjeve të para dhe ndjeva se isha pranë një realiteti tronditës. Flo-ber, Flober. Edhe pse shkova në dhomë i bindur se nga lodhja e rrugës do të bëja një sy gjumë, gjumi nuk po më zinte. Se si kisha një bindje se mes Floberit, Bertit dhe Florës kishte një lidhje dhe, ndoshta, ndodheshim para një ngjarjeje që do të trondiste vërtetë gjithë qytetin. Në imagjinatën time, krijoja skenën e takimit të Floberit me prindërit e tij të vërtetë, tërmetin që do të shkaktonte tek të dy pleqtë pensionistë, që me siguri e kishin birësuar Floberin para shumë e shumë vitesh. E kisha zakon që, kur shtrihesha në hotele për të bërë një sy gjumë, dhomën nuk e mbyllja me çelës, edhe pse e dija se në qytete të vogla nuk të vidhte kush. Pastaj, ç’të më vidhte mua, bllokun e shënimeve? Kështu sigurisht kisha vepruar edhe atë ditë, i bindur se Floberi do të kthehej në dhomë pas takimit me shokun për të shlodhur disi trupin. Ai kishte ardhur në atë kohë kur gjumi më kish rënduar qepallat, kishte hyrë aq lehtë sa nuk e kisha ndjerë, e ndoshta ashtu do të kisha qëndruar edhe dy orë të mira, sikur një e qarë me dënesë të mos më zgjonte. - Flober! - i them, - çfarë ke kështu? Po ai qante me aq ngashërimë, sa nuk më përgjigjej dot. - Mbaje veten, - i them. - Ti tashti je burrë dhe duhet ta përballosh. 80

KËPUCËT E TURPIT

Nga fjalët e mia ai u step. - Nuk mundem, ti as e merr me mend se çfarë më ka ndodhur, - shtoi ai me naivitetin e një djali të sinqertë. - Që kur u nisa për të ardhur këtu e parandjeva se kështu do të ngjiste...Ndofta nuk duhej të kisha ardhur...Po edhe të mos vija...Është tepër e rëndë... I zgjata një cigare dhe ai e ndezi. - Sot takova nënën dhe babain e vërtetë! - tha ai me një ndenjë solemniteti që e kapërcente moshën e tij. - Florën dhe Bertin - plotësova unë. Floberi mbeti shtang. - Si?! Ti e ditke?!... Ai tashti i ngjante një ushtari të shpartalluar. - Shikoje, - më tha dhe nxorri një letër. - Babai dhe nëna më dërguan një letër. - Fill pasi kishin lexuar atë artikullin “Djaloshi me shenjë”. Emri, mosha dhe shënja në faqe përkonin plotësisht. Po nuk vinin dot në qytezën ku banoj. Nëna ishte e sëmurë, ndërsa shënja e babait, Bertit, si e imja në faqe mund të krijonin probleme për prindërit dhe të zgjonin kureshtjen e qytezës. E thitha cigaren. Edhe Floberi. - Nëna, Flora, sa s’u çmend nga gëzimi. Më puthte, më përkëdhelte, si të isha fëmijë kopështi. Qante. Qanin të dy sëbashku. Më treguan se kurrë nuk më kishin braktisur. Kurrë. Se vinin të më shinin një herë në muaj deri në moshën një vjeç...deri atë ditë kur drejtoresha e bofetrofit u tha se nuk jetoja më...Nuk e kuptoj se si është bërë një gjë e tillë, po ja që ka ndodhur. - Vërtetë? 81

SKENDER TEMALI

- Tani edhe mund ta besoj se gjithçka është e kurdisur…Babai ka patur një nip me pozitë dhe ndofta ai... Floberi fliste dhe unë e ndjeja se ngjarja e asaj dite atë sikur e kish pjekur dhe e kish burrëruar. - Ndofta jam ende i ri për ta përballuar një histori të tillë, - tha ai. - Jo, Flober, jo, ti e ke përballuar atë si burrat. Betejën e parë e ke fituar... - E di, - më ndërpreu ai. - E di se dalin edhe telashe të tjera dhe ti do të pyesësh: po tani ç’do të bësh? Do të jetosh këtu, në këtë vilë të rrallë me ata që më kanë bërë kokën, mes njëmijë të mirave, apo do të shkosh në fshat, të jetosh me dy pleq që e shkrinë jetën për mua?... - Ndofta këtë do të thoja edhe unë... Floberi ngriti kokën dhe më shikoi drejt e në sy: - Erdha të të takoj, se të mos vija do të ndjehesha ngushtë po të të takoja një ditë. Erdha të të them se sonte unë do të flë me Florën dhe Bertin...Pra, ti do të flësh vetëm...Babai po më pret në hollin e hotelit... - Mbase takohemi nesër tek linja e autobuzit, - tha duke mbyllur derën. Pas tyre dola edhe unë. U enda nëpër rrugët e atij qyteti të vogël, i bindur se të gjithë diskutonin për ngjarjen mrekulli të djalit me shenjë. Nuk e dij, po se si këmbët më çuan nga rruga e Nizamëve, pranë shtëpisë së zonjës Bovari. Pashë të dilte që andej zotni Rrokun. Ndofta duke u endur kështu nepër rrugët e pakta të qytetit, ora kish shkuar për të ngrënë darkë dhe këmbët më çuan drejt restorantit. Ngjarja e pazakontë kish mbushur 82

KËPUCËT E TURPIT

tavolinat si rrallë herë dhe s’kish qoftë edhe një vend për t’u ulur. Bosh ish vetëm tavolina me lule e Bertit dhe e Florës. Eca drejt saj dhe u ula. Të gjithë kthyen kokën nga unë dhe ngaqë e dinin që nuk isha vendas, askush nuk tha një fjalë. Lulet qenë të freskëta dhe kundërmonin. Mbase shpejt do të vinin dhe Flora, Berti e Floberi për të darkuar. Sigurisht që do të vinin, përderisa Berti kishte sjellë lulet…

SKENDER TEMALI

GJURMËT Punoja mësues në një fshat malor. Njerëzit ishin të mirë dhe unë shpejt u mësova me ta. Ndofta natyra e asaj zone, me pak tokë buke e shumë ashpërsi jete, u kish dhuruar një të mirë që s’e kishin të tjerët : vajzat e gratë i kishin shumë të bukura e sojnike dhe, në të kundërt, djemtë... njiheshin si e punëtorë e mjeshtër të mirë, por pak si mistrecë. Kjo ish një karakteristikë krejt e veçantë për atë zonë malore, ku mistrecllëku, servilizmi e mos gjetja tjetrit në ditë të vështirë binin ndesh me plot tipare të mrekullueshme të fshatrave të tjera të malësisë. Bash për këtë grave u dëgjohej e u peshonte fjala më shumë. Një dukuri e tillë, po dhe plot të tjera, më bënë përshtypje dhe do të tërhiqnin vëmendjen e studimeve të mia. Ndofta diçka do i shtonte këtij ekuilibri Frani, idioti i fshatit, për të cilin se si, shkarazi, dëgjova që ditën e parë që u paraqita në shkollën malore të Degës. Një ditë, tek bëja mësim, në derë të klasës u shfaq Frani. Ishin ditët e para që jepja mësim në atë shkollë dhe ngaqë ende s’ish larguar zagushia e gushtit, dyert e klasave i mbanim të hapura. Ishte lis i vërtetë. Djalë më të bukur jo vetëm nuk kisha parë në atë zonë, po shtati i tij, syri e balli 84

KËPUCËT E TURPIT

një pëllëmbë, si ballë mendimtari, të bënin për vehte sa e shihje. Frani zuri gjithë derën dhe në klasë përnjëherësh u ndje një trazim. Ngaqë në fshat në orë të mësimit mund të bisedoje shtruar me këdo që vinte, madje të ndizje edhe një cigare, iu drejtova edhe unë djaloshit. Po sa bëra disa hapa, u befasova. Frani nisi të recitojë disa vargje të Mjedës, po me një afsh të tillë që të pushtonte. Pastaj vazhdoj me “Fjalët e qiririt” të Naimit, “Lulkuqen” e Asdrenit dhe një poezi për xixillonjën. Po teksa recitonte, një shkumë e lehtë erdh e iu ravijëzua në anë të buzës së poshtme. E ndërkaq nga xhepi i pantallonave nxori një palë llastiqe. Diçka nisa të kuptoj. - Mësues, Frani asht i marrë - dëgjova lehtë njërin prej fëmijëve që ishte në bangën e parë. - Zotni mësues, a don me të ba një palë llastiqe. I baj me dru thane. Edhe drejtorit të shkollës ia kam ba dy llastiqe për djemtë e tij - tha ndërkaq Frani. - Po unë djalin e kam fare të vogël - iu përgjegja. - Edhe ma mirë, edhe ma mirë zotni mësues se kam një dru llastiku bash për të... Ndërkaq Frani bëri disa hapa dhe iu afrua katedrës. Fëmijët nuk pëpëtinin. - Mësues Gjoni më ka nxjerrë jashtë nga klasa, zotni mësues, se unë i kam lakmue të motrën - tha Frani me naivitet. Nëqoftëse deri atëhere kisha qëndruar në pozicion mbrojtjeje, pritjeje, tani nuk duhej të qëndroja e të bëja sehir. Gjoni ishte një kolegu im dhe për vetë moshën e nxënësve, një temë e tillë që mund të trajtonte më gjatë Frani ishte e 85

SKENDER TEMALI

parakohëshme për ta në klasë, edhe pse në ambiente familjare vetë zona kishte një zakon të e s’e kish fort për gjë të bisedonte mbarë e prapë edhe në sy të të vegjëlve. Nejse. Duhej të dilja nga ai shteg. - A ban me t’i pa pak llastiqet, Fran? - e pyeta unë. Sa përmenda llastiqet, Frani sikur mori jetë. Harroi Gjonin e motrën e tij, fytyra i mori një shkëlqim të tillë që e bëri edhe shumë më të bukur se ç’ishte. - T’i kam falë, mësues - tha me një bujari që të bënte për vehte. - T’i kam falë dhe sonte jena kah të presim tu shpia. - T’u rritë ndera, Fran, po sot unë do të zbres në qytet. - Bukë e krypë e zemër e llastiqet që të dhashë fjalën. - Po ti m’i fale një palë. - Ke ndonjë vlla a kushri. - Mirë, ashtu e bëjmë. - Ti për Krisht je msuesi ma i mirë i shkollës. - Mësues, Frani përmendi Krishtin - dëgjova prap nxënësin e bangës së parë. - Falmeshndet nga shpia, Fran - ndërhyra unë. - Mirë pra, mësues, po shkoj. Po shkoj me gjetë drunin e thanës. Tha kështu e doli. Sa doli u dëgjua një zë: - Me leje mësues, Gjergji ka ba shurrën në të mathme. Pasi i dhashë leje Gjergjit të shkonte në shtëpi, ndoqa me sy shtatin e Franit që po jepej në shpatin e malit përballë shkollës. - Ban tri orë me shkue te lajthishta, mësues - më tha sërish nxënësi i bangës së parë. Burrat e tjerë e bajnë për pesë orë. Askush s’mund t’ja kalojë Franit. 86

KËPUCËT E TURPIT

Kjo qe njohja ime me Franin. Vetkuptohet se të nesërmen, Frani më kishte pritë me llastiqet e reja. Ishin me të vërtetë të bukura. Gjoni sa e pa vuri buzën në gaz dhe me regjistrin në dorë hyri në një klasë. E kuptova se diçka donte të më thoshte, po prania e Franit e shqetësonte. Nejse, dikur e gjeti rastin të më thoshte se Frani të bëhej rodhe sa ishte e zorshme ta shqisje. Kështu, dashje pa dashje, unë u miqësova me Franin. Shpesh më takonte. Aq sa po më vinte edhe në një pozitë të vështirë. Herë më sillte një mollë e herë një ftua, herë një shishe birre me raki të mbyllur me bokël misri, herë dy a tri kokrra vezë që i nxirrte nga xhepat si nga furriku, pasi gjithnjë kur fuste dorën, nxirrte edhe fije kashte. - Mos ke droje mësues se i vjedh kund - thoshte Frani - se kemi njëqind pula tu shpia, se vetëm pula na lë me mbajtë këshilli.

Kështu, me një ditë në tjetrën, erdhi dimri e në fshat ra dëbora e parë. Ajo, nën dritën e mëngjezit, të lbyrte sytë. Kurrë në jetën time nuk kisha parë gjë më të bukur. Rrugët ishin të virgjëra, ngaqë atë ditë, siç dukej, askush nuk do të dilte në punë. Se ku të punoje! Bora e kalonte gjurin. Oxhaqet e shtëpive, aty-këtu, kishin nisur të tymonin dhe nga stallat ndjeshin bagëtitë, të cilave sigurisht u ishte vonuar orari i ushqimit. Në xhamin e dhomës kishin mbetur disa kristale bore. Hukata në xham dhe nga avulli ato u shkrinë e u rrëzuan 87

SKENDER TEMALI

në parvaz. Hukata përsëri. Po ndërsa po bëja këtë lojë, shoh në rrugë një njeri. Ishte i mbuluar nga një barrë dru e s’dallohej dot se kush ishte. Dhoma ish ftohur dhe ndjeva domosdoshmërinë të hidhja batanien krahëve. Ashtu, duke mërdhitur, ndeza një cigare dhe po mendoja se si do të shtynim pa dru, pasi një ditë më parë, sa ishin dëgjuar që malet përcillnin gjamët e dëborës, kryetari i këshillit kishte thënë se nuk ishte në gjëndje të furnizonte me dru vetëm furrat e bukës e kopështin e fëmijëve e ne, mësuesit të bënim vetë derman. Gjithsesi, tek mendoja kështu, njeriu me barrën e druve ishte afruar dhe unë tashti dallova Franin. Ndërkaq Frani kishte rrëshqitur rrëzë malit dhe më ishte larguar nga sytë. Sigurisht tek doktori e mbajti çapin mendova sërish. Doktor Plava ishte i vetmi kuadër që kishte familjen aty dhe malsorët, ngaqë ai nuk kursehej për ta, ia jepnin një dorë dhe e mbanin si veshka në mes të dhjamit. Ndjeva derën e shtëpisë ku flija. - O mësues, o mësues, çohu prej gjumit, bre burrë, se na ka mlu bora. Se si ndjeva një afsh në krahëror. Njoha zërin e Franit. Ashtu me batanien krahëve dola dhe i çela derën. Ai rrëzoi dëborën që e kishte mbluar të tërin, përplasi njëherë këmbët në dysheme dhe zgjidhi si mjeshtër i vërtetë litarin me të cilin kishte lidhur barrën e druve në shpinë. - Thashë po ta bi këtë barrë dru, mësues. Pula me rritë e dru me pre në pyll na lë këshilli. Nuk e ndjeva aspak të ftohtin që të priste si brisk. Se si erdh e m’u ngjit një afsh i ngrohtë e më rrëmbeu tërë 88

KËPUCËT E TURPIT

trupin. - Ta paça borxh, Fran! Po ndofta më mirë t’ja çoje doktorit, se ka grua e fëmijë. - E ka stivën e druve deri në tavan të koridorit, bre mësues. - E tash hajde në dhomë të pjek një kafe, - e ftova unë. - E nxjerrsh me nder e me erz, zotni mësues, po kafen nuk e pi se të nxin dhambët. Tash qillon njiherë tjetër. - Po ti hyn bre burrë se ke ba tanë kte rrugë - u përpoqa dhe unë t’i përgjigjesha pak në të folurën e zonës. - Ndejsh me të mira, mësues, po unë sot jam kah dal për mullizeza. E në raftë në leqe ndonjë, pasha qiell e dhè, të parën tash ta bi ty. E humbi nepër borë. E ndoqa me sy derisa nuk e dallova më. Ai iku e unë shikoja gjurmët e tija.

SKENDER TEMALI

PORTRETI Në zyrën e këshillit të lagjes dikush bënte poterë e tash e parë fyente kryetarin e lagjes. Ali Vuka aty pas derës u mblodh krryspull e s’donte t’u zinte besë veshëve për çfarë po dëgjonte atë pasdreke gushti. Shokun Murat e njihte prej vitesh dhe kur në zgjedhjet e fundit e mori vesh se ai doli kryetar, u gëzua sa s’ka. Ishte i bindur se nëse ai nuk do i jepte shtëpi, edhe në varr do të përcillej nga bodrumi i shtëpisë së Tafilëve ku sa herë vononte autoboti i komunales, shpërthente gropa e gjirizit të vc-së dhe një si lëng i zi, i qelbët, buiste nën dërrasat e kalbura të dyshemesë. Doli ashtu siç ia pat ndjerë zemra. Kryetari as një muaj ç’se hipi në atë karrike dhe i erdh në shtëpi vet’ i tretë. Lulevila përmbi avllinë e murit rrethues ngjante me një kreshtë dallge deti, gjithë myshk erëmirë. Gati çdo pasdreke, ai me të shoqen e vajzën dilnin e rrinin nën avlli, po ç’e do, vinte mbrëmja e duhej të kyçeshin prap në kaçorren e tyre ku të vinte për të vjellë. Pra kryetari i lagjes, si ta dinte se si mendonte Ali Vuka, ia kishte behur tek dera. E kthjellët i kujtohej se tek po hynin në oborr, plaka e Tafilëve gjuajti me papuçe një nipin e saj të vogël që po përmirrte mbi disa karafila e 90

KËPUCËT E TURPIT

jasmina, të mbjella në disa safa të vogla teneqeje. Këshilltarët e lagjes qeshën me vogëlushin që përpiqej të mos turpërohej para tyre e të fuste çuçin brenda dhe erdhën e u mbushën me frymë nga era e mirë e luleve gjithfaresh. Si patën hyrë brenda në odën ku jetonte Aliu, dikush nga të komisionit teshtiti tri herë me radhë. Një tjetri, që diçka shkruante në bllok, i rrëshqiti një fjalë e tha “Mizerje”. Një tjetër... Ali Vuka atë natë sikur nuk i ndjente të 55 vitet mbi shpinë. E ndjente vehten të ri e sikur i erdhi një fuqi e madhe. O zot, do të bëhej me shtëpi. E këtë bindje sikur ia forconin një fjalë që u ra në tokë atyre të komisionit të shtëpive, një lëvizje e një shenjë që i bënin njëri tjetrit. Po përsëri e krruste frika e dyshimi. Se mos dikush i fuste stërkëmbcen. Ndërkohë besimi që kishte tek kryetari i lagjes ia kthente forcen si në përralla. Tash e ndjente vehten të ri e tash e ndjente plak Ali Vuka. “ Eh, si asht njeriu mendonte - edhe luan, edhe lepur”. Dhe kish të drejtë. Mbarë e mrapsht bisedohej. E çfarë nuk përflitej. Se për një hyrje një dhomë e një kuzhinë jepej aq e kaq, se për dy me një edhe më shumë. Po ç’të jepte ai, morrat ? Kryetari i mëparshëm i lagjes, që thahej në tym si saragë, për tri vjet në atë karrike erdh e u bë si thiu në thark. Nepër mbledhje e në pritje me popullin, grinte me gojë që aman o zot, më marksist se Marksi, kurse në shtëpi, në të ngrysur, por shpesh edhe ditën për diell, i hynte edhe lopa me viç. Shkurt ai diti të milte si rrallë kush, derisa një ditë, tek e nuhaste se po i dilte tymi, hapi fjalë se ishte keq me zemër dhe si pa u ndjerë erdh e ia la stafetën Murat Salës, 91

SKENDER TEMALI

zëvendësit të tij. Po gojët e hallkut e birat e gardhit, siç thotë populli, nuk mbylleshin. Thuhej se zëre se ishte prap kryetari-derr, sepse Murati vetë s’e nxirrte dot një qime nga qulli, kish qënë e ish vegël e kryetarit të mëparshëm. Nejse, Ali Vukës këto nuk i interesonin aspak. Ai kishte vite me shpresa. Vite që ia jepnin e ia hanin fjalën. Që loznin me të si macja me miun. I thanë të dorëzonte raportat e së shoqes. I çoi. I përsëriti prap, se vite kaluan. E ndërsa muajt e vitet kalonin aty në dhomën-burg, i dukej se edhe e bija po fishkej si ajo lulja që sa buis i jep vehtes përpjetë me vrull në kërkim të rrezeve të diellit e kur ato ia pengojnë, ul kokën e pranon vyshkjen. Lulet vyshken, njerëzit vdesin. Mendoi kështu dhe u drodh. E ndjeu sëmbimin në zemër edhe tani që e mendoi, tek sëbashku me gruan e tij të sëmurë po prisnin aty në stolat e këshillit të lagjes e ku vazhdonin të dëgjonin sharjet pa fund të qytetarit. E aty ai bënte çudë se si një njeri normal mund të lejohej të shante kështu kryetarin e lagjes. Se në kishte njeri për të shprazë gjithë dufin që mbante përbrenda, ky ishte ai, Ali Vuka. Një jetë punëtor, një jetë në atë dhomë, kur të tjerët merrnin hyrje të reja, zgjëroheshin, ndanin djemtë e ku të dinte ai. Po Ali Vuka as ish ndjerë i gjallë. Ai për vehte s’kishte sharë kurrë, me pushtetin s’kish ndonjë të keqe: punë i kish dhënë, gruan prej vitesh ia mbante me raport mjeksor në shtëpi, vajzës, tani që po kryente tetëvjeçaren, ia kishin premtuar se do i jepnin një bursë për infermjere. Tani edhe për shtëpi diçka po lëvizte e po t’i bëhej kjo, s’donte tjetër Ali Vuka. E sa për atë se për të marrë një hyrje të re duhej aq e kaq - proçka! As kafe s’i 92

KËPUCËT E TURPIT

pat pirë komisioni kur i erdh në shtëpi, as kush nuk ia hodhi ndonjë fjalë për t’ia lyer rrotën qerres. Bile një ditë përflitej se do i jepej shtëpia tek pallati mu në qendër të qytetit. Po gjithçka endej rreth shtëpisë së ardhëshme, herë i dukej krejt normale, e zakonshme, po dhe herë e jashtëzakonshme. “E në fund të fundit - i pat thënë një herë së shoqes, unë e meritoj. Një jetë që s’i kam nxjerrë shqetësime as partisë e as pushtetit. Në votime kam shkuar, në aksionet e punës vullnetare po se po. Përse të mos i jepej një hyrje? Kush ishte më keq se ai në lagje e kush kishte gojë për te folë për të?”. “Më dëgjo mua, Ali - e këshillonte një ditë një shok i tij i punës, - shtërngoju e bëja një bakshish kryetarit. Kështu bëjnë që të gjithë...”. Po Ali Vuka nuk u dha. Veç një natë, andej nga fundprilli, tek rrihte krapi në liqen, e bëri gjumin haram, ia mori fuzhnjen një shoku dhe arriti të therë një krap nja katër pëllëmbë të mira. Me siklet të madh e me frikë në zemër, ndaj të ngrysur, ia çoi atë në shtëpi kryetarit të lagjes. E shoqja e kryetarit bëri sikur nuk e njohu Ali Vukën. Kjo sikur e ngurosi Aliun. S’dinte si t’i thoshte, fjalët sikur ia zinte ngërçi, i ngecnin në grykë. Po ajo pa fjalë, urtë e butë, i futi gishtin si çengel telit që Aliu ia pat përshkuar krapit tek flegrat kuq si gjaku dhe pa i thënë të lumshin duart e pa e ftuar për një kafe, tundi kokën lehtë në shenjë falnderimi dhe përpak ia përplasi derën turinjve. Të madh e pat Ali Vuka tundimin kur i trokiti në derë të shtëpisë kryetarit të lagjes me atë alamet krapi, por më të madh kur u largua nga shtëpia e tij. “O zot, mendonte, po sikur kryetar Murati të mos ia pranonte së shoqes? Po 93

SKENDER TEMALI

sikur...?”. Natyrisht që asgjë s’kishte ndodhur përderisa Ali Vuka atë ças priste para derës së zyrës së këshillit që t’i jepej fleta e bllokimit për hyrjen e re. Pra, që do të mirrte shtëpi, kjo ishte qind për qind e sigurt. Emri në krye të listës, përmendja nga kryetar Murati në takimin me të gjithë ata që kishin bërë lutje për apartament, kishin bërë që burrë e grua të flinin në një krah. Po kjo thirrje në këshillin e lagjes veçan prej të tjerëve, sikur i dogji pak Ali Vukës. Gati ditë për ditë shkonin ta shikonin hyrjen e re ku bojaxhinjtë po i jepnin dorën e fundit. Ja kuzhina, ja aneksi. Ja dhe dhoma e gjumit. Kati i tretë. I lakmueshëm. Në verë arrin edhe uji. Në mënyrë të veçantë vajza e vetme e Ali Vukës sa s’po çmëndej nga gëzimi. Kishte njëmijë arësye. Po në mënyrë të veçantë edhe ajo mund të priste e të përcillte shoqet e saj. E jo si deri sot kur as për ditlindje nuk kish qënë në gjëndje t’i thërriste qoftë edhe njëherë. Aq sa edhe shoqen më të ngushtë, Verën, e pat gënjyer duke i thënë se ditlindjen e kishte në korrik, kur ishin pushimet e verës e nxënësit nuk i mblidhte më zilja... Veç ta shihje ato ditë që prisnin t’ua dorëzonin çelësat e hyrjes së re. Punonte me të ëmen. Deri vonë. Gufonin perdet.U shtërnguan dhe blenë një palë të reja. Edhe koltrinat. Një divan ua kishte premtuar t’ua dhuronte xhaxhai, që ishte në gjëndje më të mirë ekonomike se ata. Nja tri panorama i preu tek “Ylli” dhe një komshi po ua bënte kornizat. Vërtetë një dhomë e një kuzhinë, po me ku ishin, u dukej si ëndërr. Sa herë shkonin të shikonin hyrjen apo të bënin ndonjë matje, vajza sa s’vallzonte. E tash, si ta shihte për herë të 94

KËPUCËT E TURPIT

parë, e bija Ali Vukës po i dukej edhe më e rritur, edhe më e çelur, taman si lulja kur nga hija e nxjerrin në diell. Në atë dhomë të errët ku s’kish qeshur njëherë, tash endej si një flutur. Ajo që ish aq e heshtur, tani hynte si pa rradhë në bisedë edhe me rrobaqepësen, edhe me bojaxhinjtë. Po edhe Aliut ato ditë sikur i ishte zgjidhur gjuha e këtë ai e shihte mirë pa ia thënë kush. Ai që bënte tetë orë punë pa thënë njëherë jo e që fliste sa ç’fliste memeci, qëkur i dhanë fletëbllokimin për hyrje mu në mes të qytetit, tash e parë falenderonte partinë e pushtetin vend e pa vend, aq sa ndonjëri nga të lagjes vinte buzën në gaz nën mustak e bënte tutje, duke e lënë Ali Vukën si kukuth. Po tash që e thirrën në këshill, veçan të tjerëve, sikur i dogji, po s’donte të ndillte keq. Pardje që u bart me sharabajkën që i dha drejtori, plaka e shtëpisë së Tafilëve i fali një vazo me viola që sapo kishin çelur dhe e bija kishte thënë që do ta vendosnin në dritaren e dhomës, pasi ajo kishte një parvaz të gjërë. Plaka e porositi tri herë që ta vendosnin në dritë. Ali Vuka për herë të parë i shihte gruan e vajzën në shtëpi. Gjithnjë në dhomën-burg ku jetuan, ato i kishte parë në gjysëm errësirë. Gjithnjë në dritë-hije. Kurse sot... Pasi të zinin vend gjërat, do të shkonte të mirrte edhe nënën në fshat. Le t’i çelte edhe ajo njëherë sytë! Do ia nxirrte karrike bri dritares së kuzhinës e të shihte edhe ajo njëherë qytet me sy. Gjithçka i sillej ndër mend Ali Vukës tani që rrinte e priste të hynte në zyrën e kryetarit të këshillit të lagjes. Më së fundi, në zyrë potera kishte mbaruar dhe ai njohu zërin e kryetarit të lagjes që thosh “Hajde tash, zëre 95

SKENDER TEMALI

se nuk dëgjova gjë, ndize një...”. Ali Vuka kish tundur kokën. Nuk donte të besonte përsëri që kryetari të shahej mbarë e mbrapsh e urtë e butë t’ia krihte tjetrit bishtin. Me gruan një natë më parë e kishin biseduar. Gjë s’u kish kërkuar kryetari për hyrjen, po pa gjë s’duhej lënë. Se në fund të fundit nesër vajza kryente shkollën e duhej bursa. Pastaj edhe njerëzit sikur të ishin një: të gjithë habiteshin se si Ali Vuka, një copë punëtor e aq, arriti të fusë në dorë atë hyrje, as në katin e parë e as në të pestin, ku zakonisht plaseshin më të lodhurit e jevgjitët, po në të tretin. E si pa, as me një kafè! Aliu u ngrit në këmbë. Në dhomën ku prisnin qytetarët, hyri sekretari i partisë së lagjes, Doda. - Mirëmbrëma, shoku Ali! - Mirëmbrëma, shoku Dodë! - Ke kohë që ke ardhur? - Jo, nja një çerek ore. - Epo, mirë... Doda hyri pa trokitur në zyrën ku priste kryetari, teksa Aliu pyeste vehten se nga e dinte Doda se e kishte thirrur kryetari. Nejse, s’kishte pse t’i fuste vehtes miza. Dodën e kryetarin gjithnjë i shihte bashkë edhe pse Doda ishte pensionist. Sa hyri Doda, ai që bënte poterë tek kryetari doli. Dera e zyrës mbeti e pa mbyllur dhe Aliu u ngrit në këmbë, në pritje që ta ftonin të hynte brenda. Në të vërtetë nuk e kishin thirrur sëbashku me gruan, po më mirë të ishin të dy. Përse e kishin thirrur? - Kush u vendos të çohet tek Ali Vuka? - ndjeu lehtë zërin e kryetarit që pyeste sekretarin e partisë, Dodën. 96

KËPUCËT E TURPIT

- Do të çojnë shoqen L... Ali Vuka u drodh. U drodh e pa të shoqen në dritë të syrit. Po nuk ndjeu tronditje. “S’di gjë e gjora-tha me vehtekot, kot fare që e mora”. Ali Vuka me hallet e tij. Edhe një javë e vinte 1 Maji. Tashmë çdo kush e dinte se për çdo 1 Maj në qytet vinte nga një anëtar i byrosë politike apo ministër. Mirrte pjesë në miting dhe shkonte për vizitë në familje të punëtorëve bashkë me sekretarin e parë të partisë. Edhe tek një shofer i ndërmarrjes së tyre njëherë kishte shkuar për vizitë ministri i brendshëm. Mburrej me të shofer ngrata derisa ministri doli armik. Po kjo shoqja L... çfarë ishte? - pyeti vehten Ali Vuka dhe sytë i ngriti në ballë të hyrjes, ku ishin të rreshtuar të gjithë portretet e anëtarëve të byrosë politike. Ishte e vetmja femër. Shumë e zonja duhej të ishte. Sigurisht që do ia sillnin për vizitë në shtëpinë e re ditën e festës së punëtorëve. - Hajde, shoku Ali Vuka, hajde! Aliu shtrydhte kasketën në dorë. Doda po e shikonte me një sy të ëmbël. - Hyre në shtëpi, shoku Ali? - e pyeti ai. - Siurdhëron, shoku Dodë. - Shtëpi e mirë, besoj? - Isha keq, shoku Dodë. Më duket si në ëndërr. Vërtetë një dhomë e një kuzhinë, po në atë bodrum qëndruam shumë vjet, në errësirë. Doda e Murati u panë sy në sy. - Kur kemi dritën e partisë, shoku Ali, kemi gjithçka... - Ashtu është, shoku Dodë, ashtu, asaj ia kemi borxh edhe jetën. 97

SKENDER TEMALI

Doda përtheu gishtërinjtë. Zakonisht burrat i thyejnë ata nepër morte. Aliu edhe po mirrte, edhe s’po mirrte vesh se çfarë po ndodhte e se për çfarë e kishin thirrur. Në fund të fundit tash kish gojë t’i thoshte kujtdo bujrum. Qoftë edhe ministre. - Ti e di shoku Ali se po afron 1 Maji. Si nuk e dinte Aliu? Edhe sikur ta harronte ai, Radio Tirana atë punë bënte që në mëngjez. Madje edhe shtëpitë e reja në prag të 1 Majit ua dhanë. Aliu tundi kokën. - Jemi mbledhur mbrëmë në organizatën e partisë të lagjes. Të gjithë njëzëri thanë se ti Ali Vuka je yni. - Ashtu është shoku Dodë, ashtu. - Dhe si lagje në qendër të qytetit, ne na takonin për festë dy anëtarë të byrosë politike, i madhi fare dhe shoku F... Aliut zemra sikur i pushoi. Shoku Dodë përmendte edhe të madhin fare. Po a mund ta priste ai...Po jo, shoku Dodë nuk e tha taman ashtu... - Pra shoku F... të takoi ty, si yni që je, si punëtor i ndershëm... Ali Vuka për herë të parë pas kaq vitesh ia kapi dorën së shoqes. Dora e së shoqes dridhej. Epo hallin më të madh ajo e kishte, si zonjë shtëpie. Se për pritje - përcjellje çdo burrë që i thotë vehtes burrë e kalon lumin në këmbë, mendoi Aliu. E me siguri që sot më kanë thirrur që edhe të më lajmërojnë, po ndofta këta të partisë të ndihmojnë edhe me ndonjë gjë... - Pra, shokun… ne unanimisht e vendosëm tek ti. Dhe ai portret, dy me tre, do të qëndrojë aty në çdo festë e në çdo 98

KËPUCËT E TURPIT

gëzim, në çdo konferencë që do të mbahet e në çdo përvjetor...Këtë nder që të bëhet.. “O Zot, ç’po i dëgjonin veshët…Një portret sa një odë shtëpi…prej atyre që kishte parë në krejt në qendër të qytetit…”. Në fillim nuk ia përfshiu truri, po më pas, iu duk se një heshtë i çau krahërorin tej e përtej. Balli i hyrjes së tij që rrihte nga sheshi kishte vetëm një dritare…Po sikur…O Zot, po sikur t’ia zinin dritaren me portretin e shokut F…? Me gruan dolën nga zyra si të shushatur. Këmbët i çonin nga shtëpia. Ndofta dje do u bënin përshtypje flamuj e banderola që po viheshin në vende të dukshme nga punëtorët e dekorit të qytetit, ndërsa sot?... Atë dikush e përshëndeti. Ngriti kokën e vuri buzën në gaz që t’ia kthente përshëndetjen, po buzëqeshja i ngriu në buzë. Tej, dritarja e vetme e kuzhinës, ishte zënë nga portreti i stërmadh i një ministri. Një diçka si një lëmsh erdh e iu mblodh në gjoks. O zot! Ata i kishin dhënë shtëpinë, po i kishin marrë dritën. Ata ishin tallë me të. E tashti më shumë se kurrë po e kuptonte përse i ra atij në sqep ajo hyrje në qendër të qytetit. Sikur nuk e besonte. Nisi të ecë me nxitim aq sa e shoqja mbeti prapa. I ngjiti shkallët e pallatit dy e nga dy. Derën e hyrjes e gjeti të çelur dhe vajzën duke qarë, në gjysëm errësirën që kishte krijuar portreti. Bëri disa hapa drejt dritares së hapur, drejt portretit. E shihte nga pas. Njeriu në portret i buzëqeshte… Në burg ishte në bodrumin e Tafilëve, në burg mbeti. 99

SKENDER TEMALI

Edhe prangat, të arta sikur të jenë, pranga janë. - Baba, erdhën ata të dekorit dhe një i lagjes e vendosën portretin...Baba na e zunë dritën e diellit... Diçka iu mblodh në grykë, po ajo që ndjeu në grykë, më përpara i ishte mbledhur në shpirt. “Phu!” - mbështyvi drejt portretit. Mandej e mori në gjoks kokën e së bijës. Për hir të saj s’mund të bënte më shumë. E qau sëbashku me të.

100