Международный научно - популярный журнал
ЕВРАЗИЙСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ № 5 (11), август 2014
Содержание
30
тамыз
қазақстан республикасының конституциясы күні
30 ТАМЫЗ – ҚР конституциясы күні Қазақстандағы конституциялық құрылыс: тарихы және перспективалары (4-12)
Цель евразийской интеграции – модернизация экономики (46-47)
СТРАТЕГИЯ «КАЗАХСТАН-2050»/ «ҚАЗАҚСТАН-2050» СТРАТЕГИЯСЫ Новые вершины страны (14-15)
Единое евразийское информационное пространство – необходимость и перспективы (48)
Елдің алар асулары биік (16-17)
Участники ЕАЭС готовы к расширению Таможенного союза и созданию новых зон свободной торговли (49)
На пути в 30-ку развитых стран: из чего складывается конкурентоспособность? (18-23) Дамыған 30 елдің қатарына жету жолында: бәсекеге қабілеттілік қалай қалыптасады? (24-27) ЫҚПАЛДАСТЫҚ / ИНТЕГРАЦИЯ ЕАЭО кез келген мемлекеттің қосылуы үшін ашық (28-31) В Стратегии «Казахстан-2050» четко обозначено понимание Казахстаном своего места в мире (32-35) ЕАЭС для партнеров открыт (36-39) «Қазақстан-2050» стратегиясында Қазақстанның әлемдегі өз орнын ұғынуы нақты белгіленген (40-43) Нужно неформально подходить к формированию образа ЕАЭС, создавать его визуальный и эмоциональный образ (44-45)
Учредитель журнала: Институт Евразийской интеграции Главный редактор: Кусмангалиева Ж. Председатель редакционного совета: Майлыбаев Б. Сопредседатель редакционного совета: Солозобов Ю.
Кыргызстан шагает в ЕАЭС (48)
Казахстан от свободной торговли Турции в ТС выиграет (49) Арам Сафарян: Мы рассматриваем Евразийский экономический союз как региональный мегапроект (50-51) САРАПТАМАЛЫҚ ПІКІР Александр Сидорович Дамыған елдердің отыздығына кіру – бұл ұран емес, нақты міндет (52-55) БІТІМГЕРШІЛІК БАСТАМАЛАР Мәдениеттер мен діндердің үнқатысуы мүддесінде (56-59) ЖОЛДАУ 2014 Юрий Солозобов «Мәнгілік ел» – тәуелсіз Қазақстанның нышаны (60-63) Зиябек Қабылдинов «Мәнгілік ел» – ата-бабаларымыздың арманы (64-65)
Члены редакционного совета: Олкотт М. Абдильдин Ж. Курманов З. Киянский В. Власов А. Бурханов К. Спицын А. Сыдыков Е. Редакционно-издательский отдел: Пискорская Л. Тулиндинова Ж. Омар Б. Ерданова С. Кондратенко Е.
Жабайхан Әбділдин «Мәнгілік ел» – мәнгілік жасампаздық идеясы (66-69) Шигео Катсу: Біз үшін ғылыми жобаларды өндіріске енгізу өте маңызды (70-79) РЕЙТИНГИ ООН – Казахстан: прогресс человеческого развития (80-81) ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА Таласбек Әсемқұлов Абылай ханның тұлпары (82-87) Сарайшық: Еуропа мен Азия аралығында (88-89) Бірігудің ұлттық идеясы (90-93) Астана – жүзеге асқан ұлттық арман (94-99) НАУЧНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ Екатерина Никитинская От наследия алашординцев – к Стратегии «Казахстан-2050» (100-103) Ботагоз Туреханова, Камила Баймаганова Общественное восприятие перспектив развития евразийского интеграционного проекта (104-109) ИНФОГРАФИКА (110-122)
Адрес редакции: Республика Казахстан, г. Астана, ул. Иманова 50, БЦ «Кайнар» телефон: +7 /7172/ 37-31-81 факс: +7 /7172/ 37-31-76 е-mail: eurazis.kz@gmail.com www.eurazis.kz Периодичность: 1 раз в два месяца. Тираж: 1 000 экземпляров Отпечатано в ТОО «Жасыл Орда» Подписано в печать 07.08.2014 г.
Журнал зарегистрирован в Комитете информации и архивов Министерства культуры и информации Республики Казахстан, свидетельство о постановке на учет № 13615-Ж от 15 мая 2013 г.
№ 5 (11) 3
30 тамыз қр конституциясы күні
Қазақстандағы Конституциялық құрылыс:
тарихы және перспективалары
Юрий Солозобов, саясаттанушы, РФ Ұлттық стратегия институтының халықаралық жобалар жөніндегі директоры
4
№ 5 (11)
Соңғы 20 жылда Қазақстанда тарихи уақыт серіппесі «тарихи метаболизм» процестерін сан мәрте жеделдетіп, шекті мөлшеріне дейін қысылды. Қазақстандықтардың әлі бірде-бір ұрпағы аз ғана уақыт аралығы ішінде осыншалықты қауырт және қызу оқиғаларды басынан кешпеген болар. Кеңестік жүйенің қым-қиғаш ыдырауы, көптен күткен тәуелсіздікке ие болу, жаңа мемлекеттілікті құру. Біздің елімізде соңғы ширек ғасыр ішінде болған оқиғалардың ауқымы мен маңыздылығы жүйелі және ғылыми пайымдауды қажет ететіні сөзсіз. Мемлекет құрлысының қазақстандық моделі, ұлттық тарихтың жаңа кезеңіндегі Мемлекет басшысының жеке басының рөлі, әлеуметтіксаяси процестер және де қоғамның жаңа әлеуметтік құрылымы өзінің ойшыл зерттеушісін күтіп тұрған тақырыптардың толық емес тізбесі осындай. Және осы қатарда конституциялық құрылыс алдыңғы орындардың бірін алады, ресейлік саясаттанушы, Ресей Федерациясы Ұлттық стратегия институтының халықаралық жобалар жөніндегі директоры Юрий Солозобовтың мақаласы осыған арналған.
«Біз, Қазақстан халқы...» - Қазақстан Республикасы Негізгі заңының осы Кіріспесінде Қазақстанның тарихи аумағында қуатты, гүлденген және біртұтас мемлекетті қайта түлетуге ұмтылған Даланың әртүрлі этностары көптеген ұрпақтарының тарихи ой-армандарының терең сипаты шоғырланған. Жүздеген жылдар қарапайым адамдар жаңа әділетті қоғам - құқықтанушылар кейінірек Конституцияда «құқықтық және әлеуметтік мемлекет» деп атайтын қоғам орнатуды армандады. Мемлекет дегеніміз халықаралық дәрежеде танылған аумақ пен тиімді билік институттары ғана емес екен. Ең алдымен бұл - туған жерде бірге тату-тәтті өмір сүргісі келетін, өзі және өзінің ұрпақтары үшін бақытты болашақты бірлесіп орнатқысы келетін көптеген ұлт азаматтарының ынтымақты бірлігі. Және, әлбетте, бұл егжей-тегжейлі ойластырған Конституция! « РЕВОЛЮЦИЯЛАР МЕН СІЛКІНІСТЕР БОЛМАҒАН » ЕЛ Кеңестер одағы күрт ыдырап кеткеннен кейін Солтүстік Еуразияның орасан зор аумағында кенеттен ондаған жаңа, тәуелсіз мемлекет құрылды. Олардың бәрі «аралық» посткеңестік жағдайдан заманауи үлгідегі орнықты заңды мемлекет қалыптастыруға жылдам өтуді саяси және конституциялық тұрғыдан қамтамасыз етудің қажеттілігін өткір сезіне бастады. Жиырма жыл өткеннен кейін бүкпесіз және ашық айтсақ, бұл бәрінің бірдей қолынан келе қойған жоқ! Бұрынғы Одақтың екі мемлекеті ғана – Ресей мен Қазақстан қатаң халықаралық өлшемдер бойынша ойдағыдай «бой көтерген мемлекеттер» бола алды. Бірақ посткеңестік бүкіл алақұла жағдайдың өзінде Қазақстан Республикасы экономикалық-саяси дамудың ойластырылған өзіндік стратегиялық бағытымен, бірде Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі дәл тауып айтқандай, «революциялар мен сілкіністерсіз» бағытпен оқшау көрінеді. Кеңестік атомизация мен посткеңестік аномия – бұрынғы
посткеңестік бүкіл ала-құла жағдайдың өзінде Қазақстан Республикасы экономикалық-саяси дамудың ойластырылған өзіндік стратегиялық бағытымен, бірде Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі дәл тауып айтқандай, «революциялар мен сілкіністерсіз» бағытпен оқшау көрінеді.
КСРО-ның сырт қарағанда «тәуелсіз» көптеген елінің аморфты мемлекеттігі күні бүгінге дейін зардап шегіп отырған «бас ауруы», бұл Қазақстанда батыл жойылды. Астана, тарихи өлшемдер бойынша тез, жаңа демократиялық және нарықтық негіздерде тиімді және әділетті мемлекеттік тәртіпті орнатуға қабілетті болып, Орталық Азияда жалпы жұрт таныған көшбасшыға және халықаралық аренадағы ықпалды ойыншыға айналды. Жиырма жыл бойы қатарынан біздер, Ресейлік көршілер Қазақстан Республикасының ұлт басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың осы заманғы мемлекеттің саяси жүйесінің сенімді іргетасын қалау жөніндегі ұланғайыр стратегиялық міндетті қалай жоспарлы түрде шешіп жатқанын ізгі ниетпен байқап отырмыз. Орталық Азиялық жетекші держава және Ресейдің басты стратегиялық одақтасы – Қазақстан Республикасында өзіндік «Қазақстандық даму жолы» әлдеқашан қалыптасты. Ол эволюциялық сипатта және бөтен модельдерді әлдеқандай айнытпай қайталау мен көшіріп алудан ада. Нұрсұлтан Назарбаев мәлімдегендей: «Біз бір кезде таңдап алған өзіміздің жеке, Қазақстандық даму жолымен келеміз және содан бері оны басшылыққа алудамыз. Дүни-
НҰРСҰЛТАН НАЗАРБАЕВ «Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы», деп басталатын біздің Конституциямыздағы осы сөздерде мемлекеттілігін жаңғыртып, жаңа әділетті қоғам орнатуды мұрат тұтқан сан ұрпактың тарих сабақтастығы тоғысып жатыр. Мемлекет - аумақтың тұтастығы, азаматтардың топтасқандығы, билік институттары ғана емес, біз сонымен атар ол өз бойына алдыңғы ұрпақтын өмір тәжірибесі мен жарқын болашаққа деген ізгі үмітін сіңірген Конституция деп те білеміз. Егемен Қазақстанда біршама қысқа мерзімнің ішінде екі Негізгі Заң тарих қойнауына кетті. Оның біріншісі бізге кеңестік кезеңнен еншімізге тисе, ал 1993 жылы қабылданған екіншісі, жасырары не, кешегі мен келешекті мәмілелестіруге тырысқан әрекет кана еді. Оның ғұмырының қысқа болары да бесенеден белгілі еді. Экономика мен сасаттағы, адамдардың санасындағы түбегейлі өзгерістердің тездегені сонша, жаңа Конституция қабылдау қажеттігі айдан анық болды. Осы заманғы демократияның негіздері қалана бастаған бұдан екі жүз жылдан астам уақыт бұрын заңдар мен конституцияларға өзгерістер енгізе беруді онша құптай қоймаған Т.Джефферсонның өзі: «заңдар мен адам институттары адамзат парасатының ілгерілеуімен ілесе, бірге жүріп отыруға тиіс» деп жазған еді. Жаңа Конституцияны әзірлеу үішн отандық заң ғылымының күллі қуаты іске қосылып, коғамтанудағы сабақтас салалардың білікті маандары, білгір сарапшылар жұмысқа тартылды. Сонымен бір мезгілде басқа мемлекеттердің конституциялары нысаналы түрде сараланды. Ақыры, бүкілхалықтық референдумда өзіміз бүгін бесжылдығын атап отырған Конституция қабылданды. Мен бұл жерде бүгінгі қолданылып жүрген Конституцияның қандай да бір күмән туғызбайтын заңды сипатын атап көрсетуге тиіспін. Референдум қарсаңында жоба кеңінен талқыланып, оның барысында азаматтардан 30 мыңдай ұсыныстар келіп түсті. Мен басшылық еткен арнайы құрылған сарапшылық-сабағатшылык кеңес әр ұсынысты ізерлей зерделеп, мәтінді пысықтау барысында 1100 түзету ескерілді. Азаматтардың ұсыныстарына орай Конституция жобасындағы 99 баптың 55-і елеулі өзгерістерге ұшырады. Референдумға қатысқан адамдардың 90 пайызға жуығы, ал бұл оған қатысуға құқы бар жеті миллионнан астам азамат деген сөз, жаңа Негізгі Заңымызды кабылдауды жақтады. Сайып келгенде, оның авторы күллі Қазакстан халқы деп айтуға толық негізіміз бар. Сірә, «Көптің аузы киелі» дейтін халық мақалы осыған дөп келсе керек. Халық өзінің егемен құқын пайдаланып, қабылдаған Конституция қол сұғылмас қасиетке, жоғары заңдық қана емес, руханиадамгершілік киеге ие болады, сөйтіп ол қазақстандық патриотизмді тәрбиелеудің іргетасына айналады.
№ 5 (11) 5
30 тамыз қр конституциясы күні
ежүзілік практиканы зерделей және талдай келіп, біз эволюциялық жолды таңдап алдық. Біз демократияны тездетіп енгізуге, әсіресе сырттан енгізуге қарсымыз. Біз ешкімді қайталауға тырыспаймыз, елімізге және халқымызға керек нәрсені істеудеміз. Және бізде бұл іске асуда.». 1-бап 1. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. 2. Республика қызметінің түбегейлі принциптері: қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық, бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму, қазақстандық патриотизм, мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен, оның ішінде республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс беру арқылы шешу. Конституция – Қазақстанның өркені мен өрлеуінің негізі «Егемен Қазақстан», 2000 ж. 30 тамыз
6
№ 5 (11)
ҚАЗАҚСТАН КОНСТИТУЦИЯСЫН ҚАБЫЛДАУ ТАРИХЫ – ЕЛ ТАРИХЫНЫҢ ҚЫСҚАША КУРСЫ Қазақстан Конституциясын қабылдау және реформалау тарихында елдің жаңа саяси тарихының басты кезеңдері айнадағыдай көрінді. Бұл түсінікті де, өйткені алдын ала белгіленген және терең ойластырылған конституциялық реформалар «сайлау алдындағы саяси жарнаманың» солқылдақ мақсаттары үшін, «шымылдықты демократия» дейтін режимді нығайту үшін істелмейді – осы жүйелік реформалардың бәрі бір ғана нәрсені білдіреді: Қазақстан тәуелсіздіктің алғашқы
күндерінен-ақ өзін ұзақ мерзімді даму мақсаттары бар шаңырақ көтерген мемлекет ретінде сезінді. Қазақстан Республикасының қысқа және нақты Конституциясының өзі сияқты Астана ұсынып отырған саяси транзит моделі көптеген посткеңестік елдер үшін әлдеқашан үлгіге айналды деп батыл айтуға болады. Елдің тәуелсіздігі 1991 жылғы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» ҚР Заңынан басталған болатын. Онда осы заң елдің жаңа Конституциясын әзірлеу үшін негіз болатыны айрықша айтылды. Осыдан кейін іле-шала жас тәуелсіз елде жаңа саяси жүйені қалыптастыру процесі кідіріссіз басталып кетті. Бірінші маңызды сәтті атап өтейік: Қазақстанда барлық басты стратегиялық шешімдер мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев бастамашылығымен жасалды және оның тікелей қатысуымен жүзеге асырылды. Халықаралық тақырыпта жазатын саясаттанушыларда «Қа-
зақстандық транзит» деген жалпы атауға ие болған «жоғарыдан жасалатын реформалардың» осы сәтті моделі күшті жоғарғы билікпен сипатталады және демократияның және адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын құрметтеудің жалпы жұрт таныған қағидаттарына негізделген. Қазақстандық мемлекеттілік қалыптасуының бірінші, ең қиын кезеңінде табиғи және қисынды қадам толық биліктің және өзгертуші мемлекеттік күш-қуаттың бір басты институтта шоғырлануы болды. Ол заңды түрде 1990 жылғы сәуір айында белгіленген президенттік институты болды. Нұрсұлтан Назарбаев одақтас республикалар басшыларының арасында түбегейлі өзгерістердің ауыр кезеңінде жеке дара жоғарғы басшы қызметінің шешуші рөлін бірінші болып түсінгенін айрықша атап көрсетемін. Қазақстан мен оның Ұлт көшбасшысы КСРО-ның басқа республикаларынан бұрын Президент лауазымын белгілеп, тарихи кемеңгерлік танытты. Менің ойымша, бұл арада алдыңғы қатарлы дүниежүзілік демократияның оң тәжірибесін Нұрсұлтан Әбішұлының терең білуі шешуші роль атқарды. Өздеріңіз ойлап қараңыздаршы, Генерал де Голль Франция үшін республикалық мемлекеттің, оның пікірінше, мінсіз жобасын былай суреттейді: «менің көзқарасым бойынша, мемлекетте Басшы, яғни ұлт одан мемлекеттің негізіне жауапты адамды және өз тағдырының кепілін көре алатындай басшы болуы қажет». Сірә, «тарихи тағдырдың» екі Кепілінің ұқсастығына байланысты шығар, шетелдік БАҚ-тарда ықпалды президент Нұрсұлтан Назарбаевты міне көптеген жылдардан бері құрметпен «Еуразиялық де Голль» деп атайды... Бүгінде Қазақстан Республикасындағы президенттік билік өзінің тарихи міндетін тамаша орындады деп сеніммен айтуға болады. Жиырма жыл бойы президенттік институты Қазақстан мемлекеттілігінің өзекті элементі және конституциялық реформаның дәйекті тізбегін қоса
алғанда, оның дамуының барлық түйінді нүктелерінде жүйелік реформалардың сенімді тірегі болды. Қазақстанда президенттік институты бұрынғы, кеңестік мемлекеттік институттар келмеске кетіп, күл-талқан болып жатқан жағдайда жаңа мемлекеттілік құруғы негіз болған билік өзегіне айналды. Оның беріктігі көп жағдайда, тіпті шешуші дәрежеде деуге болады, егемен Қазақстанның қалыптасуының табысты болуын қамтамасыз етті. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ РЕФОРМАНЫҢ АЛҒАШҚЫ ҚАДАМДАРЫ Сонау, 1992 жылғы сәуірде Президент Нұрсұлтан Назарбаев «Елдің саяси және экономикалық дамуының 2005 жылға дейінгі стратегиясын» паш етті. Ұлт көшбасшысы тәуелсіздіктің алғашқы қадамдарынан-ақ, саяси даму тұжырымдамасы алдын-ала айқындалып қойғанын Қазақстан халқына айқын аңғартты: ел заманауи демократиялық мемлекет құрудың сара жолымен жүретін болады. Көп кешікпей отыздан астам адамнан тұратын жұмыс тобының алдына жас республика конституциясының алғашқы жобасының негізін әзірлеу жөнінде нақты міндет қойылды. Қазақстан Республикасы конституциялық дамуының бастапқы кезеңі 1993 жылға 28 қаңтарда Жоғарғы Кеңестің тәуелсіз Қазақстанның бірінші Конституциясын қабылдауымен аяқталды. Ол заманауи мемлекеттік тетік пен құқықтық жүйе үшін негіз қалады; тиімді нарықтық экономиканың іргетасын тұрғызды; адам құқықтары мен бостандықтары, экономикалық бәсекелестік пен саяси флюрализм тұңғыш рет қамтамасыз етіле бастады. Атап айтқанда, номиналды халық депутаттары кеңестерінің орнына бес жылға сайланатын бір палаталы Жоғары Кеңес құрылды, ол республиканың бірден-бір заң шығаратын және ең жоғары өкілдік органы ретінде айқындалды.
1993 жылдың қаңтарында Нұрсұлтан Назарбаевтың табанды бастамашылық жасаумен қабылданған тәуелсіз Қазақстанның бірінші конституциясы саяси мәмілелік сипатта болды. Алайда бұл мәміле өтпелі кезең үшін іс жүзінде қажет болды. Осындай «уақытша конституция» түбегейлі реформалар жағдайында өткір әлеуметтікэкономикалық және саяси міндеттерді шұғыл шешуге бағытталды. Сол кезде бүкіл халық сайлап, үлкен билікке ие болған Президент өкілетті Парламентпен «есептесуге» мәжбүр болды. Саяси «қос биліктің» тұрақсыздық туғызуы мүмкін екені, сондықтан ұзаққа созылмайтыны түсінікті нәрсе. Мәселе мынада – сол кезде көбінесе кеңестік-партиялық номенклатурадан шыққандардан құралған бірінші Жоғары Кеңес Нұрсұлтан Назарбаевтың көптеген жаңашылдық ұсыныстарын қабылдаудан іс жүзінде бас тартты. Мәселен, Қазақстанда алуан түрлі мүдделердің өкілдігі қамтамасыз етілетін және мүшелері заң шығару қызметіне толық жұмыла алатын кәсіби екі палаталы Парламент әлдеқайда ерте пайда болуы мүмкін еді. Сол жылдары Жоғары Кеңестің мүшелері өздерінің бас-ты міндеті ел игілігін көздейтін реформаларды емес, сонау кеңес дәуірінен қалған тікелей билік жүргізуді ақырын ғана сақтап қалу деп ойлайтын сияқты болып көрінді. Ал онымен бірге өздері үшін үйреншікті артықшылықтар мен басқаруды сақтап қалуды көздеді. Бірінші Конституцияны қабылдау Жоғары Кеңестің өзін-өзі таратуына әкеп соққаны белгілі және де бұл елдің басты заңын жаңадан әзірлеу мүмкіндігін берді. Өзгеріп жатқан уақыт талаптарына және халықтың тікелей билік еркіне шын мәнінде сәйкес келетін Конституция қажет болды. 1. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖАҢА КОНСТИТУЦИЯСЫН БҮКІЛ ХАЛЫҚ ЖАЗДЫ 1995 жылғы 30 тамыз барлық тарих оқулықтарына Қазақстан Республикасының қазіргі Конституци-
№ 5 (11) 7
30 тамыз қр конституциясы күні
ясын қабылдау күні ретінде енді. Алайда Негізгі Заңның осы нұсқасының мүлдем өзге тарихы болды. Президенттің жеке тапсырмасы бойынша Алматыға жақын маңдағы «Алатау» санаторийінде толық құпиялық жағдайында 12 адамнан тұратын топ жұмыс істей бастады. Аса көрнекті ғалымдар, жоғары оқу орындарының ректорлары, заң ғылымдарының докторлары дүние жүзінің әртүрлі елдерінің Конституцияларын зерделеуге көп күн өткізді. Жұмыс тобына сырттай қысым жасамау үшін Президент Негізгі заңды әзірлеушілерге кіммен болмасын қарым-қатынас жасауға үзілді-кесілді тыйым салды. Мемлекет басшысының өзі ұдайы олармен бірге жұмыс істеді: «Қазақстан жолы» кітабында Нұрсұлтан Назарбаев ең аз дегенде дүние жүзінің жиырма конституциясын тікелей зерделегенін айтады. Мен үшін бұл факт Нұрсұлтан Әбішұлының өз Отанының тағдырына деген тарихи мүдделілігінің және оған тікелей қатысуының өлшеусіз екенінің барынша жарқын айғағы. Ал, сіздер әлем президенттерінің ішінде оқып-зерделеу былай тұрсын, шетелдік жиырма конституцияны парақтап шыққан тағы кімді білесіздер!?.. Дүниежүзі елдерінің конституцияларынан жақсы атаулының бәрін алу және бұл орайда олардың қателіктеріне ұрынбау – Қазақстан Республикасы Негізгі заңының жаңа нұсқасын жасау жөніндегі жұмыс тобының басты міндеті осындай болды. Бірақ билік органдары арасындағы қатынастар бөлігінде 1995 жылғы Конституцияның мазмұнына бәрінен бұрын 1958 жылғы сәтті француз Конституциясының ықпалы айтарлықтай елеулі болды. Конституцияда ақыр аяғында кәсіби екі палаталы Парламент құру белгіленді, ол 1993 жылдың Конституциясында жоба күйінде ғана қалып қойған болатын. Посткеңестік кеңістіктің көптеген мемлекеттері кейіннен саяси жүйе құруда сынақтан өткен қазақстандық тәжірибені пайдаланып, бір кезде, 90-жылдардың ортасында нағыз «конституциялық бетбұрыс»
8
№ 5 (11)
30 тамыз қр конституциясы күні
«Қазақстан жолы» кітабында Нұрсұлтан Назарбаев ең аз дегенде дүние жүзінің жиырма конституциясын тікелей зерделегенін айтады. Ал, сіздер әлем президенттерінің ішінде оқып-зерделеу былай тұрсын, шетелдік жиырма конституцияны парақтап шыққан тағы кімді білесіздер!?..
жасағаны үшін Нұрсұлтан Назарбаевқа күні бүгінге дейін ризашылығын білдіретінін айта кеткен жөн. Президент пен жұмыс тобы конституцияның бастапқы мәтінін түпкілікті тұжырымдап, жазып шыққаннан кейін ол дереу БАҚ-та жарияланды – сөйтіп, жұмысқа іс жүзінде бүкіл ел қосылды! Нәтижесінде, Конституция жобасын талқылауға 3 млн. 345 мыңнан астам қазақстандық қатысып, 32 мыңға жуық ұсыныс пен ескертпе енгізгені есептеп шығарылды. Соның нәтижесінде жобаның 98-бабының 55-і өзгерді. Бұл Қазақстанда ғана емес, сонымен бірге дүниежүзілік конституциялық практикадағы тікелей демократияның ғажайып жетістігі. «Қазақстан жолы: Тәуелсіздік хроникасы» сериалын түсіру барысында фильмнің жүргізушісі ретінде маған сол кезеңнің мұрағат құжаттарын көзбен көруге тура келді – күн сайын қандай үлкен-үлкен қаптардың келгені бүкіл түсірушілер тобын таң қалдырмай қоймады. Мен қарапайым тілмен, бірақ елінің және өз отбасыларының болашағы жайында барынша бүкпесіз және ыстық қамқорлықпен жазылған Қазақстанның барлық түкпірінен келген қарапайым аза-
маттардың хаттарын қолыма ұстау бақытына бөлендім. Сөйтіп, 1995 жылғы 30 тамызда Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясын қабылдау бойынша бүкіл халықтық референдум болды. Референдумға сайлаушылардың 90%-дан астамы қатысты. Жаңа Конституцияның қабылдануы үшін олардың 89% дауыс берді. Бұл шын мәнінде бүкіл халықтық жеңіс және Нұрсұлтан Назарбаевтың зор саяси табысы болды. Өйткені бүкіл халықтың жаңа Негізгі заңды бірауыздан қолдауы Президент Н.Ә.Назарбаевтың стратегиялық дұрыс бағыт таңдап алғанының айқын дәлеліне айналды. Өткен он жылдықтар мен алдағы оқиғалар осы тезисті тек қана растады. НҰРСҰЛТАН НАЗАРБАЕВ ҚР КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЛЫСЫНЫҢ СӘУЛЕТШІСІ Көріп отырғанымыздай, Қазақстанның Тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев әуел бастанақ тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің бастауында тұрды. Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың қазір де Қазақстанның саяси және сот жүйесінің толық құқылы сәулетшісі, нарықтық экономиканы қалыптастырудың, сондай-ақ елде демократияның қарышты қарқынмен дамуының тұрақты бастамашысы болып табылатыны даусыз. Сондықтан ресейлік және шетелдік бұқаралық ақпарат құралдарында Қазақстанның Тұңғыш президентін әрдайым аты аңызға айналған «Бесінші республиканың негізін қалаушы» француз президенті Шарль де Голльмен ғана емес, сонымен бірге «Сингапур кереметінің» авторы Ли Куань Юмен және тіпті «бүкіл түріктердің атасы» Мұстафа Ататүрікпен салыстырады. Бітімі бөлек осы саясатшылар қатарының ортақ анықтауышы жоғарыда аталған барлық тарихи қайраткерлердің ғұламалық ауқымы болып табылады. Бірақ, ең бастысы – бұл «негіз қалаушы әкелердің» айрықша тарихи үлесі, ал кейде жаңа мемлекеттіліктің тікелей жеке-дара құрылтайшыларының
еңбегі. Өйткені қазіргі заманғы тарихта табысты тәуелсіз мемлекеттің қалыптасуы – бұл стандарттық ережеден гөрі бақытты ерекшелік. Міне сондықтан да осындай мемлекеттік туындының әрбір сәтін сарапшылар мұқият зерттеуге тиіс, сондай-ақ зейінсіз замандастар көбінесе жете бағаламаған тиісті құқықтық және тарихи бағасын алуға тиіс. Шарль де Голльдің тұрақты кеңесшісі атақты «Бесінші республиканың сәулетшісі» Мишель Дебре Республика Президентінің рөлін мемлекеттік ғимараттың тіреулерін тиянақтауға арналған оның «күмбезін бекітушімен» салыстырды. Республика Президенті «хризантемалар көрмесін ашуға ғана жарайтын конституциялық мүгедек» (бұл «Төртінші республиканың» экс-президенті, белгілі философ Р. Пуанкаренің пікірі) сияқты номиналды тұлғадан ендігі жерде нағыз мемлекет басшысына айналды. Ол – Конституцияның сақтаушысы, Республиканың кепілі және ең бастысы, «жария биліктің қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз ететін» бас төрешіге айналады. Қарқынды өзгеріп тұратын дүниеде жас тәуелсіз республиканың алдында күн сайын дерлік осы заманның сынақ-тегеуріндері тұрды, Қазақстанның болашағы оған дұрыс жауап қайтаруға тікелей байланысты еді. Тиісті жеделдікті қамтамасыз ету, түбегейлі батыл шешім қабылдау және оны іске асыру үлкен ұжымның қолынан үнемі келе бермейді. Сондықтан бұл арада өзін сайлаған халықтың жақсы қасиеттерін өз бойына жинақтаған бір адам керек. Осы сөздің толық мағынасында – Ұлт көшбасшысы керек. Әлі орныға қоймаған Қазақстанның саяси жүйесі жағдайында Президенттік институт пен Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей өзі Конституция мен мемлекеттік егемендіктің бірден-бір кепілі болды. Оның үстіне, екі мәрте: 1993 жылғы желтоқсан - 1994 жылғы наурыз аралығындағы және 1995 жылғы наурыз - 1996 жылғы қаңтар аралағындағы ұзақ уақыт ішінде бүкіл заң шығару және атқа-
рушы билік Қазақстан Республикасында уақытша оның Президентінің қолында шоғырланды. Ресей және бұрынғы КСРО-ның кейбір басқа республикалары посткеңестік қос биліктен және толып жатқан конституциялық дағдарыстардан туындаған ауыр сәттерді көп күш жұмсап, әзер жеңгенін ерекше атап өту керек. Бұл арада 1993 жылы отқа оранған Ресей Парламентін еске алсақ та жеткілікті... Алайда, Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен Тәуелсіз Қазақстан жаңа саяси жүйеге барынша қиналмай, сірә, ең бейбіт жолмен келді. Егемен Қазақстанның жаңа тарихында ең көп заң шығару 1995 жылғы наурыздан бастап желтоқсанға дейінгі парламентаралық бос кезеңге келгенін атап көрсетуге болады. Бірақ сол кезде көптеген және негізгі «заң күші бар Президент Жарлықтарын» немесе «Конституциялық заң» қабылдау түрінде елдің құқықтық және саяси қаңқасы тұрғызылды. Бұл орайда Қазақстан Республикасы Президенті Жарлықтарының нысанында қабылданған аса маңызды Конституциялық заңдарды еске алсақ та жеткілікті. Олардың ішінде «Республикалық референдум туралы»; «Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы»; «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы»; «Қазақстан Республикасының мемлекеттік нышандары туралы»; «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы»; «Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы» және тағы басқалар бар. Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуының осы кезеңінде Нұрсұлтан Назарбаевтың негізгі функциясы қазақстандық қоғам мен мемлекеттің құрыштай берік конституциялық негіздерін құру болғанын айтсақ артық болмайды. Оның ішінде мемлекеттіліктің қазақстандық моделінің өзіндік ерекшелігін айқындау сияқты аса маңызды ерекшеліктер, сондай-ақ өзінше бір «мемлекеттік және конституциялық константалар» сипаттама-
ларын айқындайтын ұзақ мерзімді институциялық белгілеу бар. Басқару нысаны, биліктерді бөлу, елдің ұлттық-мемлекеттік және аумақтық құрылысы, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының жүйесі, жалпы мемлекеттік саясаттың бағыты мен мазмұны сияқты сипаттамалар да осыған кірді. Дүниежүзінің көптеген елдерінің басшылығы Қазақстан Президентінің тарихи және конституциялық жетістігін лайықты бағалады. Түркияның экс-президенті Сүлеймен Демирел осыған байланысты былай деді: «Елдің қалыптасуының осынау қиын-қыстау кезеңінде құрметті Нұрсұлтан Назарбаев аса зор үлес қосты. Мемлекет құру оңай шаруа емес. Ал осындай қысқа мерзімде, ішкі сілкіністер мен ұлтаралық жанжалдарсыз Қазақстан сияқты үлкен мемлекетті құру бұл шынында да құрметтеу мен сүйсінуге лайық». Нұрсұлтан Назарбаевтың жасампаздық істеріне берілген осындай жоғары бағаға дүние жүзінің көптеген басшылары, оның ішінде Ресей Президенті Владимир Путин де қосылады. Бүгінгі таңда Нұрсұлтан Назарбаевты Қазақстан Республикасының Тұңғыш президенті деп атайды. «Тұңғыш» деген қазақ сөзі жай ғана «бірінші» деген сөзден гөрі кең ұғымды білдіреді. Бұл - ұзақ күткен және азаппен жеткен «тұңғыш». Іс жүзінде Қазақстанның Тұңғыш Президенті халық егемендігінің жарқын көрінісі болып табылады. Өзінің тарихи еңбегінің арқасында Нұрсұлтан Назарбаев қазіргі Қазақстанның шын мәніндегі негізін қалаушы ретінде Қазақстан қоғамының ең жоғары құрметіне ие болды. Енді Нұрсұлтан Әбішұлы – Конституциялық тұрғыда танылған Ұлт көшбасшысы немесе жай ғана айтсақ, Елбасы. 2. СУПЕР -ПРЕЗИДЕНТТІКТЕН ПРЕЗИДЕНТТІК-ПАРЛАМЕНТТІК РЕСПУБЛИКАҒА ДЕЙІН Посткеңестік елдердің көпшілігіне тән ерекшелік - барлық билік тармағының «таққа отырғызыл-
№ 5 (11) 9
30 тамыз қр конституциясы күні
Қазақстанда жүргізіліп жатқан Конституциялық реформаларды орын алып отырған саяси эволюцияның ауқымы бойынша француздың Бесінші республикасының қалыптасуымен ғана салыстыруға болады.
маған» монарх сияқты, Президентке келіп түйісуі. Осындай жағдайда мемлекет басшысының жеке басының қасиеттері, оның саяси еркі мен тарихи көрегендігі айрықша маңызды көрсеткіштерге айналады, дүниежүзілік деңгейдегі саясаткер – Нұрсұлтан Назарбаев осындай қасиеттерге толық ие. Алайда, сарапшылардың көпшілігінің пікірінше, өтпелі посткеңестік жағдайдың орнына келетін ұзақ мерзімді конституциялық модель оның шеңберінде билік пен басқаруды бөлу қағидаты жүзеге асырылған кезде ғана орнықты болмақ. Яғни, президенттік биліктің басымдық қасиеттерін сақтай отырып, үкіметтің парламент алдындағы жауапкершілігінің тетіктері қамтамасыз етілетін болады. Билік өкілеттіктерін қайта бөлудің нақ осындай салмақты көзқарасы қазіргі Қазақстанда 2007 жылы іске асырылды. Бұл орайда Қазақстан Президентінде өте маңызды функция – жоғарғы төрелік міндеті сақталады. Яғни, Мемлекет басшысы басты тарихи сәттерде шешуші сөз айту құқығын иеленеді. «Солай бола тұра, бұл – билік институтының,
10
№ 5 (11)
президенттік институттың әлсіреуіне ешбір жағдайда әкеп соқпауға тиіс. Тежемелік пен тепе-теңдік жүйесін сақтап қалу үшін үкіметті қалыптастыруға Президенттің де, парламенттің де ықпалын сақтайтын шаралар ойластыру керек. Бұл елде биліктің әлсіреуін болдырмау үшін қажет», - деп ерекше атап өтті Нұрсұлтан Назарбаев. Осы қағидаттың аса қажеттілігі мен негізділігін түсіну үшін, мәселен, Украинадағы немесе Қырғызстандағы билік тармақтарының әлі тыйылмай келе жатқан жанжалына көз жүгірту жеткілікті... 2007 жылғы 18 мамырда Қазақстан Республикасы Парламенті палаталарының бірлескен отырысында депутаттар Президент Нұрсұлтан Назарбаев ұсынған Конституцияға нақ осындай түзетулер үшін дауыс берді. Негізгі Заңдағы бұл өзгерістер өкілдік биліктің рөлін елеулі түрде, орталықта да, жергілікті жерлерде де күшейтуді көздеді. Атап айтқанда, «бірқатар функцияларды Президенттен Парламентке беру жолымен» Парламенттің өкілеттігін кеңейту көзделді. Оның ішінде Конституциялық
кеңесті, Орталық сайлау комиссиясын, Республикалық бюджеттің атқарылуы жөніндегі есеп комитетін қалыптастыру сияқты елеулі өзгерістер болды. Сонымен бірге, саяси партиялардың, қоғамдық бірлестіктердің және Қазақстан халқы ассамблеясының маңызы арта түсті, сот жүйесі жетілдірілді, республикада өлім жазасы іс жүзінде жойылды, ал болашақ президенттік басқару мерзімі жеті жылдан бес жылға қысқарды. Іс жүзінде Қазақстан Мәжіліс алдында жауап беретін Үкіметке ие болып, жеңіске жеткен саяси партиялар Премьер-министрдің келісілген кандидатурасын ұсына алады. Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың Парламентке жаңа өкілеттіктерді өз еркімен беруі – алысты болжайтын және тарихи маңызды қадам. Іс жүзінде Қазақстан саяси транзиттің ең сенімді түрлерінің бірін: мемлекеттілік қалыптасуының алғашқы кезеңдерінде соншалық қажет президенттік республиканы президенттік-парламенттік республикаға өзгертуді таңдады. Асыра сілтемеу үшін сол кездегі ҚР Парламенті Сенаты Басшысының 2007 жылғы Сенат тыңдаула-
рындағы сөйлеген сөзін келтірейін: «Ендігі жерде Жоғарғы палатаға «заң сақтаушы билік» дейтін функция жүктеледі, яғни ол Мәжілістің өкілеттіктері мерзімінен бұрын тоқтатылуына байланысты ол уақытша болмаған кезеңде бүкіл Парламенттің функцияларын орындайтын болады», - деп айрықша атап көрсетті Қасым-Жомарт Тоқаев. Қазақстанда жүргізіліп жатқан Конституциялық реформаларды орын алып отырған саяси эволюцияның ауқымы бойынша француздың Бесінші республикасының қалыптасуымен ғана салыстыруға болады. Оған да негіз етіп, парламенттік басқару элементтерімен ұштасқан «таққа отырғызылмаған немесе республикалық монарх» идеясы алынған болатын. Айтпақшы, «еуразиялық де Голльмен» жоғарыда келтірілген салыстыру тағы бір нәрсеге: шектеусіз қайта сайлау мүмкіндігіне байланысты Қазақстан Президенті өмір бойғы билеушіге айналуы мүмкін екеніне байланысты қауіптенудің негізсіздігіне айғақ болады. Меніңше, генерал де Голль де, президент Назарбаев та «билікті қайткен күнде сақтап қалуға»
құштарлықты емес, шын мәніндегі «Ұлт көсемінің» аса көрнекті қасиеттерін толық дәрежесінде танытты. Өздеріңіз ойлап қараңыздаршы, қысқа тарихи мерзімде Нұрсұлтан Назарбаев тым кедей кеңестік Қазақтан Республикасының орнына жаңа саяси жаңартылған және экономикалық гүлденген Қазақстан құрды. Дүниежүзінің барынша ықтимал жарылыс қаупі бар өңірлерінің бірі – Орталық Азияда тұрақтылық пен гүлденуің жеке кепіліне айналды. 3. ҚР КОНСТИТУЦИЯСЫНЫҢ ЫҚТИМАЛ ДАМУ ЖОЛДАРЫ Сонымен, Қазақстанда жиырма жылға жуық уақыт бойы дерлік елдің саяси конституциялық жүйесін реформалау жөніндегі стратегиялық шаралардың ойластырылған тізбегі іске асырылуда. Іс басындағы күшті Президент болып табылатын Нұрсұлтан Назарбаев өз елінің саяси жүйесін алдағы ондаған жылдар бойы асықпай жаңғыртуды жүргізе алады. Осыдан екі жыл бұрын Республика Тәуелсіздігінің 19 жылдығына арналған салтанатты жиналыста Нұрсұлтан Назарбаев дамыған мемлекет құруға 40-50 жыл қажет екенін атап өткен еді. Бүгінде Қазақстан гүлденуге апаратын тарихи жолының бірінші жартысын – қалыптасқан мемлекет кезеңін тамаша жүріп өтті, ал алда дамыған мемлекет орнатудың бұрынғыдан да ірі міндеті тұр. Жуырда Қазақстан халқына жаңа Президенттік Жолдауда жаңа ұзақ мерзімді мақсат – «2050 жылға қарай мықты мемлекеттің, дамыған
экономиканың және жалпыға ортақ еңбектің негізінде берекелі қоғам құру» міндеті қойылды. Іс жүзінде ҚР Тұңғыш Президенті өз елінің саяси табы мен азаматтық қоғамына алдағы отыз жылда Қазақстанның орнықты дамуының «Жаңа бағытын» ашық ұсынады. Осындай үлкен уақыт шеңберінің саясаткер Н.Назарбаевқа тікелей қажет емес екені, есесіне олар ҚР-ның тарихи тұрақтылығы мен өзінің сәттілігін дәлелдеп те қойған «Назарбаев бағытының» саяси сабақтастығы үшін ауадай қажет екені түсінікті. Бейнелеп айтқанда, өзінің таяудағы Жолдауымен Қазақстан Президенті жаңа «Қазақстан-2050» кең көлемді конституциялық жобасын бүкілхалықтық талқылауға ұсынды. Мынадай қисынды сұрақ туады: «Саяси қайраткерлердің екі-үш болашақ ұрпағы үшін жаңа шектерді және саяси консенсустың өлшемдерін белгілеу үшін ҚР Конституциясына өзгерістер енгізу мерзімі жетті ме?». Ең нақты мысалды алайық – Еуразиялық Одақтың құрылуы 2015 жылдың өзінде-ақ ҚР егемендігіне нұқсан келтірмей, одақтық және ұлттық өкілеттіктерді айқын конституциялық бөлуді қажет етеді. «Қазақстан өзінің бүкіл тарихында тұңғыш рет тәуелсіздік алды, халқымыз өзінің тарихында тұңғыш рет бостандықты және бостандық дәмін, тәуелсіздік дәмін сезінді және осы тәуелсіздікті біз ешкімге де бір мысқал да бермек емеспіз, егер әлдеқандай бірлестіктер еліміздің тәуелсіздігін, біздің конституциямызды кемсітетін болса, біз бұл ұйымнан дереу кетеміз, одан шығамыз. Әңгіме таза экономикалық интеграция жайында болып отыр», - деп, ашық мәлімдеді Қазақстан Президенті таяуда Астанада өткен ХІ Еуразиялық медиа-форумда. Яғни осы маңызды проблеманы шешетін уақыт жеткені айдан анық. Менің ойымша, бұл қызметті айрықша құжат әзірлеумен және қабылдаумен ұштастыру керек – мұны ЕАО Конституциялық актісі форматындағы құжат деуге болады. Онда интеграциялық бірлестіктің негізгі
№ 5 (11) 11
30 тамыз қр конституциясы күні
мақсаттары мен міндеттері, оны дамытудың негізгі кезеңдері мен олар іске асырылатын мерзімдер, қажет интеграциялық басқару органдары нақты және бүкпесіз белгіленуге және ақыр аяғында ЕАО-ның жұмыс тілі белгіленуге тиіс. Сонда «еуразиялық үштіктің» ішінде кейде туындап қалатын көптеген ойдан шығарылған лингвистикалық, саяси, экономикалық және өзге де даулар бірден жойылады. Міне, тағы бір сәт – Қазақстанда демократиялық жүйенің одан әрі дамуы, партиялық ұйымдар мен қоғамдық рөлінің күшеюі және әсіресе мәслихаттар форматында жергілікті сайланбалы өзін-өзі басқарудың қызу дамуы. Осының бәрі олардың жаңа кеңейтілген өкілеттіктері қағаз жүзіндегі ізгі ниеттер ғана болып қалмай, берік негізге сүйену үшін тиісті дәрежеде конституциялық-құқықтық ресімдеуді қажет етеді. Ұлтаралық келісімнің күшеюі және жаңа қазақстандық патриотизмнің қалыптасуы сияқты Қазақстандағы тағы бір маңызды жаңалықты алайық. Президент Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқы ассамблеясының (ҚХА) мерекелік сессиясында «Қазақстан-2050» Стратегиясында жаңа патриотизмнің негізі ретінде халықтың саяси бірлігі алынғанын ерекше атап өтті. Елбасы сөзінің негізгі тақырыбы «Қазақстан-2050 стратегиясы: бір халық, бір ел, бір тағдыр» тіркесі болды. Мемлекет басшысы сондай-ақ ҚХА-ның рөлін күшейту қажеттігі жайында және «біздің жалпы ұлттық бірлігімізді нығайту жөніндегі жұмысты одан әрі жалғастырудың» маңыздылығы жайында айтты. Нұрсұлтан Назарбаевтың осы ұсыныстарының бәрі ұзақ мерзімді сипатта және демек, конституциялық шеңберде өз көрінісін табуы әбден мүмкін. Түптеп келгенде ашығын айтайық, Негізгі Заңда бекітілген Президенттің конституциялық билігінің қазіргі кең көлемді ауқымын тәуелсіз Қазақстанның шын мәніндегі негізін қалаушысы ретінде Нұрсұлтан Назарбаевтың та-
12
№ 5 (11)
Республиканың конституциялық немесе демократиялық мемлекеттік құрылысына қарсы бағытталған қызмет туралы Елбасы үшін ақпарат жинайтын Конституцияны қорғау жөніндегі тиімді ведомство құруға да болады.
рихи рөлінің қайталанбайтын сипаты ғана түсіндіреді. Болашақта бірде-бір басқа Президент Елбасы сияқты жариялылықтың осындай жоғары дәрежесіне ие бола алмайды. Сөйтіп, ҚР Конституциясын болашақта «күйін келтіру» барысында президенттік билік пен атқарушылық билікті Қазақстанның Тұңғыш Президентінің тарихи белгіленген функцияларынан одан әрі ара-жігін ажыратуды қамтамасыз ету керек. Бұл үшін, менің ойымша, Конституциялық Кеңестің өкілеттігін кеңейту (Францияның мысалы бойынша), яғни кандидаттарға вето қолдану, барлық деңгейде сайлау өткізілуін қадағалау, сондай-ақ олардың қорытындысын анықтау құқығына ие болу керек. Республиканың конституциялық немесе демократиялық мемлекеттік құрылысына қарсы бағытталған қызмет туралы Елбасы үшін ақпарат жинайтын Конституцияны қорғау жөніндегі тиімді ведомство құруға да болады (Австрияның немесе ГФР-ның мысалы бойынша). Оның өкілеттіктері арасында – барлық деңгейдегі шенеуніктерді Конституцияға қарсы негіздер – мемлекетке қарсы қызмет, елге нұқсан келтіру, сыбайлас жемқорлық байланыстар бойынша қызметтен шеттету құқығы бар. Алайда, осы бір шетін мәселені Қазақстан халқының өзі шешуі керек. ҚР Президенті өзінің басқаруы
кезінде ең басты істі атқарды: Қазақстанның жауапты саяси элитасын тәрбиеледі. Өткен он жыл ішінде конституциялық билікті дамыту тақырыбы бойынша өзінің білікті пікірін қазірдің өзінде тұжырымдай алатын жаңа саяси тап өсіп жетілді. Бұл мақала – белгілі бір дәрежеде «ЕвразИС» журналының беттерінде Қазақстан Республикасының Конституциясын ықтимал жетілдіру тақырыбы бойынша терең саяси пікірталас өткізуге шақырған үндеу. Игорь Рогов пен Виктор Малиновский сияқты Қазақстан Республикасының Конституциялық кеңесіндегі кәсіби біліктілігі жоғары құқықтанушылардың бағалауын есту қызғылықты болар еді. Қазақстан Президенті Әкімшілігі Басшысының орынбасары білгір саясаттанушы және заңгер Бағлан Майлыбаевтың көзқарасын білу керек. Кезінде ол «Қазақстан Республикасы президенттік институтының қалыптасуы және эволюциясы» атты өте қызғылықты монография жазды, ол еңбектің қазір де көкейкестілігі жоғалған жоқ. Президент жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның төрағасы Қуаныш Сұлтанов немесе Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Төрағасының орынбасары Сергей Дьяченко сияқты тәжірибелі саясаткерлердің маңызды пікірін оқып-білу, сондай-ақ басқа да саясаттанушылардың түсініктемелерін білу қажет. Алайда біздің журналымыз үшін Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың өзінен сұхбат алу, оның ішінде Қазақстан Республикасы Конституциясын дамытудың қызғылықты тақырыбы және саяси транзиттің ықтимал нұсқалары бойынша сұхбат алу нағыз олжа болар еді. Түптеп келгенде, біздің «ЕвразИС» журналы еуразиялық кеңістіктің ең көкейкесті проблемалары бойынша бүкпесіз және ашық саяси диалог жүргізу мақсаттары үшін құрылды. Осынау ізгілікті және жауапты миссия бүкіл Қазақстан саясаткерлері арасында лайықты қолдау табады деп үміттенемін.
стратегия «казахстан-2050»
Г
Новые вершины
страны
По оценкам международных экспертов, в ближайшие два-три года мировая экономика будет расти в среднем на три процента в год, причем будущее в глобальном масштабе зависит именно от развивающихся экономик. К такому выводу пришли представители международной группы экспертов Института экономических стратегий Российской академии наук, представившие в Астане коллективную монографию «Казахстан-2050 – к новым высотам».
14
№ 5 (11)
руппа ученых из Великобритании, Германии, США, Швейцарии и России ежегодно разрабатывает глобальный рейтинг интегральной мощи 100 стран мира, выпуская его на русском, английском и китайском языках. Это связано с тем, что, по словам генерального директора Института экономических стратегий Российской Академии наук профессора Александра Агеева, большая часть мировых рейтингов опирается только на определенные критерии экономических показателей, которые необходимо изучать целостно. По мнению авторов монографии, наиболее авторитетными составителями национальных рейтингов являются Всемирный экономический форум, Всемирный банк, Международный институт развития менеджмента в городе Лозанна (IMD). Причем наша страна демонстрирует хорошие показатели. Президент международной лиги стратегического управления оценки и учета, соучредитель авторского коллектива Робин Мэтьюз считает, что сегодня благодаря политике Президента РК Казахстан демонстрирует высокие экономические показатели. При этом он привел данные исследований, которые свидетельствуют, что идеи и цели Нурсултана Назарбаева стали общенациональными ценностями всего народа. Они прочно укоренились в общественном сознании и стали основой казахстанского образа жизни. Соучредитель авторского коллектива считает, что в связи с тем, что Стратегия «Казахстан-2030» была реализована досрочно, Казахстан имеет все шансы достичь главной цели Стратегии «Казахстан-2050» – войти в топ-30 лидирующих стран мира также досрочно. В этих прогнозах наиболее важное влияние оказали три фактора. Первый фактор – это экономическая политика государства, в частности политика распределения доходов от продажи природных
ресурсов (один из примеров – это созданный Национальный фонд). Второй фактор – это высокая цена на нефть, которая, как подчеркнул Робин Мэтьюз, сохраняется на протяжении десятилетия. И третий ключевой фактор – это политическая стабильность в стране, которая и определяет большую вероятность того, что экономика Казахстана и в дальнейшем будет развиваться быстрыми темпами. По мнению Александра Агеева, к 2025 году в Глобальном рейтинге интеграционной мощи наша страна может подняться сразу на 10 позиций и занять 24-е место (против 34-го по итогам 2013 года). - В Послании Президента РК Нурсултана Назарбаева поставлена цель войти в число 30 наиболее конкурентоспособных стран мира. Есть разные рейтинговые системы, и надо их учитывать. Наиболее важный здесь рейтинг Всемирного банка и Глобальный рейтинг интегральной мощи. На сегодняшний день по интегральной мощи Казахстан занимает 34-е место в мире. Мы говорим о фундаментальных рейтингах, их в мире не более пяти. 34-е место складывается из комбинации мест по девяти факторам, включая экономический статус страны, здесь очень большое значение имеют энергоресурсы и диверсификация экономики, население, статус культуры и религии, развитие культуры и образования, внешнее политическое позиционирование, вооруженные силы и система управления: государственного, корпоративного, гражданского общества и так далее, – сообщил российский профессор. Эксперты подчеркивают, что Казахстан добился значительных успехов в экономическом развитии, состоялся как стабильное, суверенное государство. Результаты 22 лет развития страны под лидер-
ством Нурсултана Назарбаева – это полномасштабные реформы во всех сферах жизни общества. По словам профессора из Великобритании, уже сегодня Казахстан демонстрирует высокие экономические показатели. Достигнут международный уровень в сферах медицины, образования и науки, реализуются справедливая социальная политика и целый ряд международных миротворческих проектов. За последние годы Казахстан демонстрирует позитивную динамику по ключевым показателям различных мировых рейтингов. Особенно высоко эксперты оценили инициативы Казахстана по укреплению международного диалога: Съезд лидеров мировых и традиционных религий, Астанинский экономический форум, форумы Minex, KAZENERGY, Евразийский медиафорум и др. - Как вы знаете, у глобализации есть и позитивные, и негативные стороны. Одна из позитивных сторон – это взрывной рост мировой экономики и соответствующая смена властных позиций. Сейчас США и Европа уже не являются лидерами, лидерство потихоньку переходит к развивающимся странам. Например, такой, как ваша. Будущее зависит от развивающихся экономик, таких как экономика Казахстана», – поделился своим мнением Робин Мэтьюз. Результатом внедрения казахстанских инициатив стало повышение доверия со стороны международных инвесторов. Благодаря проведенным реформам за все годы независимости инвесторы влили в Казахстан более 160 миллиардов долларов США. По оценкам экспертов, это доверие в будущем будет только расти. Ботагоз Омар
№ 5 (11) 15
«ҚазаҚстан-2050» стратегиясы
Елдің алар
асулары биік
Халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша, таяудағы екі-үш жылда әлемдік экономика орта есепен алғанда жылына 3 пайыз өсетін болады, әрі жаһандық ауқымда алғанда болашағымыз дамушы экономикаға байланысты болмақ. Астанада «Казахстан-2050 – к новым высотам» атты ұжымдық монографияны таныстырған Ресей Ғылым академиясының Экономикалық стратегия институты халықаралық сарапшылар тобының өкілдері осындай қорытындыға келді.
Ұ
лыбритания, Германия, АҚШ, Швейцария және Ресейдің ғалымдар тобы жыл сайын әлемнің 100 елінің интегралдық қуатының рейтингін әзірлеп, оны орыс, ағылшын және қытай тілдерінде басып шығарады. Ресей Ғылым академиясы экономикалық стратегия институтының бас директоры, профессор Александр Агеевтың айтуынша, бұл әлемдік рейтингтердің басым бөлігі экономикалық көрсеткіштердің белгілі бір өлшемдеріне сүйенетініне байланысты, оларды тұтастай зерделеу қажет. Монография авторларының пікірінше, ұлттық рейтингтерді жасайтындардың неғұрлым беделділері - Дүниежүзілік экономикалық форум, Дүниежүзілік банк, Лозанна қаласындағы Халықаралық менеджменттің даму институты (IMD). Бұл орайда біздің еліміз жақсы көрсеткіштер көрсетіп келеді. Бағалау мен есепті стратегиялық басқару халықаралық лигасының Президенті, авторлық ұжымның бірлескен құрылтайшысы Робин Мэтьюздің пікірінше, бүгінде ҚР Президенті саясатының арқасында
16
№ 5 (11)
Сарапшылар Қазақстанның экономикалық дамуда елеулі табыстарға жеткенін, тұрақты, егемен ел ретінде орныққанын атап көрсетеді. Елдің Нұрсұлтан Назарбаевтың көшбасшылығымен 22 жыл ішіндегі даму нәтижелері – бұл қоғам өмірінің барлық саласындағы ауқымды реформалар.
Қазақстан жоғары экономикалық көрсеткіштерге жетіп келеді. Бұл ретте ол Нұрсұлтан Назарбаевтың идеялары мен мақсаттары бүкіл ха-
лықтың жалпыұлттық құндылықтарына айналғанын көрсететін зерттеу деректерін келтірді. Олар қоғамдық санада берік орнығып, қазақстандық өмір салтының негізіне айналды. Авторлық ұжымның бірлескен құрылтайшысы, «Қазақстан-2030» Стратегиясы мерзімінен бұрын іске асырылуына байланысты, Қазақстан осы Стратегияның басты мақсаты – әлемнің алдыңғы қатарлы 30 елінің қатарына кіру мақсатына да мерзімінен бұрын жетеді деп есептейді. Бұл болжамдарда үш фактор неғұрлым маңызды ықпал етті. Бірінші фактор – мемлекеттің экономикалық саясаты, атап айтқанда, табиғи ресурстарды сатудан түскен кірісті бөлу саясаты (оның бір мысалы – Ұлттық қордың құрылуы), екінші фактор – мұнай бағасының жоғары болуы, Робин Мэтьюздің атап айтуынша, бұл ондаған жыл бойы сақталып келеді және үшінші шешуші фактор – елдегі саяси тұрақтылық, бұл Қазақстан экономикасының алдағы уақытта да қарқынды даму мүмкіндігін айқындайды.
Александр Агеевтің пікірінше, 2025 жылға қарай Интегралдық қуаттың ғаламдық рейтингінде біздің еліміз бірден 10 позицияға жоғары көтеріліп, 24-орын алуы мүмкін (2013 жылы 34-орында болды). - ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Жолдауында әлемнің бәсекеге қабілетті 30 елінің қатарына кіру мақсаты қойылды. Әр түрлі рейтингтік жүйе бар, сондықтан оларды ескеру қажет. Бұл ретте Дүниежүзілік банктің рейтингі мен Интегралдық қуаттың ғаламдық рейтингі неғұрлым маңызды. Бүгінде интегралдық қуаты бойынша Қазақстан әлемде 34-орын алады. Біз іргелі рейтингтер туралы айтып отырмыз, әлемде олардың саны бестен аспайды. 34-орын тоғыз фактор бойынша жинақталып түзіледі, олардың ішінде елдің экономикалық мәртебесі, мұнда энергия ресурстары мен экономиканы әртараптандырудың маңызы зор, халық, мәдениет пен діннің мәртебесі, мәдениет пен білімнің дамуы, ішкі саяси жағдай, қарулы күштер және басқару жүйесі: мемлекеттік, корпорациялық, азаматтық қоғам және т.б. бар, - деді ресейлік профессор.
Сарапшылар Қазақстанның экономикалық дамуда елеулі табыстарға жеткенін, тұрақты егемен ел ретінде орныққанын атап көрсетеді. Елдің Нұрсұлтан Назарбаевтың көшбасшылығымен 22 жыл ішіндегі даму нәтижелері – бұл қоғам өмірінің барлық саласындағы ауқымды реформалар. Ұлыбритания профессорының айтуынша, Қазақстан бүгіннің өзінде жоғары экономикалық көрсеткіштерге жетті. Медицина, білім және ғылым саласында халықаралық деңгейге қол жетті, әділетті әлеуметтік саясат жүргізілуде және бірқатар халықаралық бейбітшілік сүйгіш жобалар іске асырылуда. Соңғы жылдар ішінде Қазақстан әлемдік әр түрлі рейтингтердің шешуші көрсеткіштері бойынша оңды қарқын көрсетіп келеді. Сарапшылар Қазақстанның халықаралық үнқатысуды нығайту жөніндегі бастамаларын аса жоғары бағалады, олардың арасында Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезі, Астана экономикалық форумы, Minex, KAZENERGY форумдары, Еуразиялық медиафорум бар. Қазақстанның
Елбасы – интеграция мәселесіндегі шешуші бастамалардың авторы. Бұл орайда Еуразиялық интеграция мен Кеден одағын құру мәселесін айтсақ та жеткілікті. - Жаһанданудың жағымды жағы және теріс қырлары бар екенін сіздер жақсы білесіздер. Жағымды жағы – әлемдік экономиканың қарқынды өсуі және билік позицияларының тиісінше ауысуы. Қазір АҚШ пен Еуропа көшбасшы емес, көшбасшылық дамушы елдерге біртіндеп ауысып келеді. Мәселен, сіздердің елдеріңіз сияқты елге. Болашағымыз Қазақстан экономикасы сияқты дамушы экономикаға байланысты, - деп, Робин Мэтьюз өз пікірін білдірді. Қазақстандық бастамаларды енгізудің нәтижесі халықаралық инвесторлар тарапынан сенімнің артуы болып табылады. Жүргізілген реформалардың арқасында тәуелсіздік жылдарында инвесторлар Қазақстан экономикасына 160 миллиард АҚШ долларынан астам инвестиция құйды. Сарапшылардың бағалауы бойынша, болашақта бұл сенім тек қана арта беретін болады. Айсұлу Тимурова
№ 5 (11) 17
стратегия «казахстан-2050»
На пути в 30-ку развитых стран:
из чего складывается конкурентоспособность?
За годы независимости наша страна улучшила свои позиции в самых авторитетных мировых рейтингах. Так, в отчете Всемирного экономического форума мы смогли переместиться со 109 строчки ( в начале 90-х) на 50, повышаются позиции Казахстана в рейтингах Всемирного банка и Heritage Foundation. А сегодня в Послании народу Казахстана Главой государства поставлена новая планка – занять 30-ю строчку в этих престижных мировых «соревнованиях». Чем выше позиция страны, тем больше шансов в том числе заполучить мировых инвесторов. 18
№ 5 (11)
Давос и опрос Отчет о глобальной конкурентоспособности является ежегодным докладом Всемирного экономического форума (ВЭФ). Его история начинается еще с далекого 1979 года. С 2004 года Отчет ранжирует страны на основе Глобального индекса конкурентоспособности (ГИК). Индекс конкурентоспособности оценивает способность стран обеспечить высокий уровень благосостояния своих граждан. Позиции государств по этому показателю зависят от того, насколько эффективно страна использует ресурсы, которыми располагает. При этом для поддержания уровня жизни в условиях свободного рынка, как правило, необходимо постоянное повышение производительности труда и качества товаров и услуг. ВЭФ – это швейцарская неправительственная организация, наиболее известная организацией ежегодных встреч в Давосе. На встречи, которые первое время назывались симпозиумами, традиционно приглашались акулы мирового бизнеса, видные мыслители и журналисты. Затем, когда форум поднялся на высокий уровень, его участниками стали и политические лидеры. В 1987 году ВЭФ и получил свое нынешнее название – Всемирный экономический форум (прежде он назывался Европейский форум менеджмента), а его логотип, который включает в себя название World Economic Forum, выражает идею открытого мира и показывает стремление организации объединить мир (разомкнутая окружность как бы соединяет три буквы «о»). Предметом обсуждения ВЭФ являются наиболее острые мировые проблемы, включая здравоохранение и охрану окружающей среды. Членами ВЭФ являются около 1 000 крупных компаний и организаций из разных стран мира, а его штаб-квартира расположена в пригороде Женевы – Колонье. Главное мероприятие ВЭФ – ежегодные встречи, которые проводятся традиционно на всемирно известном горнолыжном курорте
Информационная система «Государственная база данных «Е-лицензирование» создана для автоматизации процессов лицензирования, разрешительных документов и обеспечения эффективного, прозрачного механизма информационного взаимодействия между государственными органами – лицензиарами и бизнессообществом страны.
Давос в конце января – начале февраля (за исключением сессии в Нью-Йорке в 2002 году, проведенной в знак солидарности с США после терактов 11 сентября 2001 года). По традиции здесь, в неформальной обстановке, обсуждаются ключевые вопросы современности, перспективы экономического развития, укрепления стабильности и мира, положение в «горячих точках». Причем ВЭФ – это не только трибуна для дискуссий. Он периодически публикует итоги экономических и политических исследований. Так, с 1979 года специалисты ВЭФ составляют ежегодный доклад «Глобальная конкурентоспособность», в котором оценивают более чем 100 стран мира по двум главным пока-
зателям – индексу потенциального роста и индексу конкурентоспособности. В последнее время ВЭФ стал выпускать дополнительные рейтинги отдельных регионов и секторов экономики. - Есть признанные рейтинги, по которым все страны мира сверяют свое развитие. Шесть лет назад я поставил общенациональную задачу – войти в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира, – напомнил Глава государства Нурсултан Назарбаев в своем Послании народу страны «Стратегия «Казахстан-2050: новый политический курс состоявшегося государства». И если в 2012 году мы занимали в этом рейтинге 50 позицию из 148 стран, то в этом году Казахстан улучшил свои показатели на 1 пункт. Итак, эксперты ВЭФ пришли к выводу, что нашей страной взят правильный курс по повышению конкурентоспособности. Всего за один год развивающийся Казахстан смог подняться на 21 строчку, а годом позже – еще на одну. Для сравнения, в 2011 году мы занимали лишь 72-е место. Отметим при этом, что Казахстан опережает некоторые страны ЕАЭС и СНГ (Россию, Азербайджан, Украину, Кыргызстан, Грузию, Молдову и др.), Европы (Грецию, Словакию, Италию, Болгарию, Сербию и др.), Ближнего Востока (Израиль, Кувейт и др.). Бизнес – с легкостью Наряду с этим большим авторитетом пользуется также рейтинг «Ведение бизнеса» (Doing Business). Это глобальный проект Всемирного банка и Международной финансовой корпорации (IFC), запущенный в 2003 году. Он предполагает анализ деятельности предпринимателей в 189 странах мира. В настоящее время этот рейтинг включает 11 направлений, влияющих на жизнедеятельность бизнеса: создание предприятий, получение разрешений на строительство, подключение к системе энергоснабжения, регистрация собственности,
№ 5 (11) 19
стратегия «казахстан-2050»
стратегия «казахстан-2050»
Казахстан к 2050 году должен находиться в тридцатке самых развитых государств мира. Среди развивающихся стран конкуренция за место в этом клубе будет ожесточенной. Нация должна быть готова к глобальному экономическому противоборству, ясно осознавая, что место под солнцем гарантировано лишь сильнейшим.
получение кредитов, защита прав инвесторов, налогообложение, осуществление внешнеторговой деятельности, обеспечение выполнения договоров, решение проблем неплатежеспособности предприятий и наем рабочей силы. Совокупный рейтинг благоприятности условий для ведения бизнеса основывается на десяти компонентах. Он не учитывает 11-го пункта, касающегося показателей найма рабочей силы. Таким образом, улучшение позиций нашей страны в этом рейтинге зависит от множества вышеперечисленных факторов. В Послании Президента Республики Казахстан народу Казахстана «Страте-
20
№ 5 (11)
гия вхождения Казахстана в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира» от 1 марта 2006 года Нурсултан Назарбаев перечислил меры, которые нужно предпринять на всех уровнях государственного управления для улучшения показателей в мировых рейтингах. С этого времени позиции Казахстана стремительно устремились вверх в рейтинге «Doing Business». Если в 2007 году наша страна при подсчете рейтинга страны по всем 11-ти индикаторам занимала в общей сложности 80-е место, в 2008 – 70-е, 2009 – 63-е, в 2010 – 59-е, то в 2011 году по итогам рейтинга благоприятности деловой среды мы заняли 47-ю позицию.
Как сообщил на пресс-конференции министр экономики и бюджетного планирования Республики Казахстан Ерболат Досаев, по итогам мониторинга конкурентоспособности, проведенного на основе шести мировых рейтингов и национальных индикаторов конкурентоспособности, Казахстан постепенно улучшает свои позиции. Так, если в ГИК мы улучшили свои показатели на один пункт, то по результатам рейтинга Всемирного Банка Doing Business Казахстан занял 50 место, улучшив свои позиции на 3 пункта. - Улучшение позиций Казахстана в рейтинге произошло за счет сокращения времени регистрации компаний в Центрах обслужива-
ния населения, а также благодаря внедрению ускоренной процедуры регистрации собственности. Также Казахстан вошел в 20-ку лидеров по регистрации собственности и уровню налогообложения, – отметил Ерболат Досаев. Кроме того, улучшение позиций Казахстана на 1 пункт – 67 место из 185 стран – произошло и в Индексе экономической свободы Heritage Foundation. Основную роль в улучшении сыграли показатели «Свобода предпринимательства» (54 место, улучшение на 11 позиций), «Монетарная свобода» (113 место, улучшение на 15 позиций) и «Свобода инвестиций» (132 место, улучшение на 8 позиций).
Правительством на постоянной основе проводится мониторинг и анализ конкурентоспособности по пяти основным факторам – «Макроэкономика», «Институты», «Бизнес», «Технологии и инновации», «Человеческое развитие». По каждому из факторов созданы рабочие подгруппы, которые вырабатывают рекомендации по дальнейшему улучшению позиций в мировых рейтингах. Продолжение казахстанского пути Президент Казахстана призвал управленцев всех ветвей власти не останавливаться на достигнутом и продолжать работу по ключевым
направлениям, от которых в конечном итоге зависит комфорт ведения бизнеса на территории нашей страны. - Куда мы идем? Казахстан к 2050 году должен находиться в тридцатке самых развитых государств мира. Среди развивающихся стран конкуренция за место в этом клубе будет ожесточенной. Нация должна быть готова к глобальному экономическому противоборству, ясно осознавая, что место под солнцем гарантировано лишь сильнейшим, – призвал Нурсултан Назарбаев в Послании «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства». В первую очередь все без исключения управленческие решения должны приниматься с точки зрения экономической целесообразности и долгосрочных интересов. Не менее важная роль отводится правильной кадровой политике. - Использование управленческих кадров с обширным международным опытом и знаниями даст двойной эффект: мы не только модернизируем менеджмент нашего производства, но и обучим наши отечественные кадры. Это – новая для нас практика, – призвал Нурсултан Назарбаев.
№ 5 (11) 21
стратегия «казахстан-2050»
стратегия «казахстан-2050»
Учитывая, что в развитых странах именно предпринимательство является движущей силой экономики, Президент поручил к 2030 году нарастить долю малого и среднего бизнеса не менее чем вдвое.
В стране будет продолжен курс модернизации макроэкономической политики государства. Дефицит госбюджета будет сокращен до максимально возможного минимума. - Необходимо наращивать резервы на черный день, обеспечив их сохранность в долгосрочной перспективе, – отметил Президент. Что касается фискальной политики, то для объектов налогообложения, занятых в области производства и новых технологий, она будет упрощена. Сейчас эта работа началась. Кстати, по индикатору налогообложения среди стран СНГ в рейтинге Всемирного банка в 2010 году Казахстан занял первое место. Ни для кого не секрет, что после принятия нового Налогового кодекса, в результате которого произошло сокращение числа налоговой отчетности, сокращение ставок корпоративного подоходного налога и налога на добавленную стоимость, налоговый климат нашей страны заметно улучшился. Общее количество форм налоговой отчетности по сравнению с 2008 годом уменьшилось на 40 процентов. Нурсултан Назарбаев считает, что с 2020 года в Казахстане должна быть внедрена практика налогового кредитования. Она преследует цель стимулирования инвестиционной активности предпринимателей. - Новая налоговая политика должна иметь социальную направленность. Для этого необходимо, начиная с 2015 года, разработать комплекс стимулирующих мер, в том числе предусматривающих практику освобождения от налогов
22
№ 5 (11)
компаний и граждан, вкладывающих средства в образование и медицинское страхование себя, своей семьи, сотрудников, – подчеркнул Глава государства. Долг сокращается В рейтинге Всемирного экономического форума (ВЭФ) особое внимание уделено уровню внешнего долга государств, по которым ведется рейтинг. Поэтому теперь этому вопросу будет уделено особое внимание. Дефицит бюджета относительно ВВП предстоит снизить с 2,1 процента в 2013 году до 1,5 процента в 2015 году. - Государственный долг должен оставаться на умеренном уровне. Это принципиальная задача, потому что только так мы можем обеспечивать стабильность нашего бюджета и национальную безопасность в условиях мировой нестабильности, – подчеркнул Президент. Кроме того, учитывая, что в развитых странах именно предпринимательство является движущей силой экономики, Президент поручил к 2030 году нарастить долю малого и среднего бизнеса не менее чем вдвое. - Во-первых, мы должны создать условия, чтобы человек смог попробовать себя в бизнесе, стать полноценным участником проводимых в стране экономических преобразований, а не ждать, что государство решит за него все проблемы, – заявил Глава государства. Из года в год такая работа ведется, благодаря чему нашей стране и удалось улучшить свои показатели в мировых рейтингах. К примеру,
в 2009 году в нашей стране насчитывалось более одной тысячи различных разрешений, в том числе 504 лицензии и 500 других видов разрешительных процедур по сертификации, аккредитации, аттестации и различным согласованиям. Почти 35 процентов, или 348 разрешительных процедур, на законодательном уровне были отменены. А до этого была проведена работа по сокращению сроков рассмотрения заявлений при получении разрешений на строительство почти в 3 раза (с 211 до 81 дня), а сроки рассмотрения технических условий на подключение к источникам инженерного и коммунального обеспечения сокращены почти в 4 раза (с 30 до 8 дней).
Корректировки были внесены и в Правила экспертизы проектной документации на строительство, в результате количество процедур было сокращено на 5, а продолжительность экспертизы была уменьшена на 116 дней. Из года в год ведется и работа по сокращению лицензируемых видов деятельности и уменьшению документооборота по имеющимся лицензиям. В этом направлении число бумажных документов ежегодно сокращается на десять миллионов. Сегодня казахстанцам для получения 92 видов лицензий не придется предоставлять 425 разных документов (то есть сокращение на 35 процентов от прежнего количества).
Аналогичную работу провели по автоматизации и оптимизации 80 разрешительных документов. Для получения этих разрешений теперь не нужно предоставлять 255 оригиналов и копий документов, а это почти половина из того, что требовалось до принятия мер правительства, направленных на снижение бумажной рутины. После оптимизации процессов оказания 31 социально значимой госуслуги из перечня документов, которые нужно предоставлять для их получения, исключили 145, или 96 процентов от общего количества, а это ежегодно 42,2 миллиона документов в бумажном виде. К примеру, если регистрация ИП занимала в среднем три дня, и
для этого нужно предоставить пять видов документов, то после оптимизации и автоматизации открыть ИП можно в течение одного дня без предоставления каких-либо документов в бумажном виде. Немалую роль в увеличении доли малого и среднего бизнеса играет реализация Госпрограммы форсированного индустриально-инновационного развития РК (ГП ФИИР) на 2010–2014 годы. В 2015 году начинается вторая пятилетка ГП ФИИР. По ее итогам доля несырьевого экспорта в общем объеме экспорта должна увеличиться в два раза к 2025 году и в три раза к 2040 году. Ботагоз Омар
№ 5 (11) 23
«ҚазаҚстан-2050» стратегиясы
«ҚазаҚстан-2050» стратегиясы
Дамыған 30 елдің қатарына жету жолында:
бәсекеге қабілеттілік қалай қалыптасады?
Біздің еліміз тәуелсіздік жылдарының ішінде ең беделді деген әлемдік рейтингтерде өз позициясын көтере білді. Мәселен, Дүниежүзілік Экономикалық форумның есебінде 90-шы жылдардың басындағы 109-орыннан биылғы жылдың қорытындылары бойынша 50-орынға көтерілдік. Сол сияқты Қазақстанның позициясы Дүниежүзілік Банк пен Heritage Foundation рейтингтерінде де жақсарып келеді. Енді міне ҚР Президентінің Жолдауында мемлекеттің алдына жаңа міндет – ең беделді деген әлемдік «жарыстарда» 30-орынға көтерілу міндеті қойылды. Елдің позициясы жоғары болған сайын, оған әлемдік инвесторларды тарту мүмкіндіктері де көп болады.
Давос және сауалнама Жаһандық бәсекеге қабілеттілік туралы есеп Дүниежүзілік экономикалық форумның (ДЭФ) жыл сайынғы баяндамасы болып табылады. Оның тарихы сонау 1979 жылдан басталады. 2004 жылдан бастап Есепте елдер «Бәсекеге қабілеттіліктің жаһандық индексі» (БЖИ) негізінде бөлінеді. Бәсекеге қабілеттілік индексінде елдердің өз азаматтары әл-ауқатының жоғары деңгейін қамтамасыз ету қабілеті бағаланады. Мемлекеттердің осы көрсеткіш бойынша позициялары елдің өзінде бар ресурстарды қаншалықты тиімді пайдаланатындығына байланысты. Бұл ретте еркін нарық жағдайында өмір сүру деңгейін ұстап тұру үшін, әдетте, еңбек өнімділігін және тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің сапасын тұрақты түрде арттырып отыру қажет.
24
№ 5 (11)
ДЭФ – Давостағы жыл сайынғы кездесулердегі неғұрлым белгілі швейцариялық үкіметтік емес ұйым. Бастапқы кезде симпозиумдар деп аталған кездесулерге дәстүрлі түрде әлемдік бизнестің алпауыттары, көрнекті ойшылдар мен журналистер шақырылды. Содан соң, форум жоғары деңгейге көтерілген кезде саяси көшбасшылар да оның қатысушыларына айналды. 1987 жылы ДЭФ өзінің қазіргі – Дүниежүзілік экономикалық форум атауын алды (бұрын ол Еуропа менеджмент форумы деп аталған болатын), ал оның World Economic Forum атауын қамтитын логотипі ашық әлем идеясын білдіреді және ұйымның әлемді біріктіруге деген ұмтылысын көрсетеді (жазылып тұрған шеңбер үш «о» әрпін біріктіріп тұрған сияқты). ДЭФ талқылауларының нысанасы - денсаулық сақтау мен қоршаған ортаны қорғауды қоса
алғанда, әлемдік барынша өткір проблемалар. Әлемнің әр түрлі елдерінен шыққан 1000-ға жуық ірі компания мен ұйым ДЭФ мүшесі болып табылады, ал оның штаб-пәтері Женеваның маңындағы Колоньеде орналасқан. ДЭФ басты іс-шарасы әлемге әйгілі Давос тау шаңғысы курортында қаңтардың аяғы – ақпанның басы аралығында дәстүрлі түрде өткізілетін жыл сайынғы кездесулер болып табылады (2001 жылғы 11 қыркүйектегі терактілерден кейін АҚШ-пен ынтымақтастық белгісі ретінде 2002 жылы өткізілген Нью-Йорктегі сессияны қоспағанда). Осы жерде дәстүр бойынша биресми жағдайда қазіргі заманның түйінді мәселелері, экономикалық даму перспективалары, тұрақтылықты және бейбітшылыкті нығайту, соғыс ошақтарындағы жағдайлар талқыланады.
Әрі ДЭФ – пікірталастарға арналған мінбер ғана емес. Ол экономикалық және саяси зерттеулердің қорытындыларын мезгіл-мезгіл жариялап отырады. Айталық, 1979 жылдан бастап ДЭФ мамандары «Жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты жыл сайынғы баяндамасын дайындайды, онда әлемнің 100-ден астам елі екі басты көрсеткіш – әлеуетті өсу индексі және бәсекеге қабілеттілік индексі бойынша бағаланады. Соңғы кезде ДЭФ жекелеген өңірлер мен экономика секторларының қосымша рейтингтерін жариялады. - Әлемнің барлық елдері өз дамуын салыстыратын мойындалған рейтингтер бар. Осыдан алты жыл бұрын мен алдымызға әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына кіру жөнінде жалпыұлттық міндет қойдым, - деп еске салды Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Қазақстан-2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты ел халқына Жолдауында. Егер біз 2012 жылы осы рейтингте 148 елдің ішінен 50-позицияны иеленсек, онда осы жылы Қазақстан өз көрсеткіштерін 1 пунктке жақсартты. Сөйтіп, ДЭФ сарапшылары біздің еліміз бәсекеге қабілеттілікті арттыру бойынша дұрыс бағыт алды деген қорытындыға келді. Дамушы Қазақстан бір жылдың ішінде 21 жол, ал бір жылдан кейін тағы 1 жол жоғары көтеріле алды. Салыстыратын болсақ, 2011 жылы 72-орында болған едік. Бұл ретте Қазақстанның ЕАЭО және ТМД-ның (Ресей, Әзірбайжан, Украина, Қырғызстан, Грузия, Молдова және т.б.), Еуропаның (Греция, Словакия, Италия, Болгария, Сербия және т.б.), Таяу Шығыстың (Израиль, Кувейт және т.б.) кейбір елдерінен озық тұрғанын атап айту қажет. Бизнес жүргізу жеңілдейді Сонымен қатар «Бизнесті жүргізу» рейтингі де (Doing Business) үлкен беделге ие. Бұл Дүниежүзілік Банк пен Халықаралық қаржы кор-
Сол уақыттан бері «Doing Business» рейтингіндегі Қазақстанның позициясы жедел жоғары көтерілді. Егер 2007 жылы барлық 11 индикатор бойынша елдің рейтингін есептеу кезінде біздің еліміз жалпы қорытындысында – 80-орынды, 2008 жылы – 70-ші, 2009 жылы – 63-ші, 2010 жылы 59-орынды алса, 2011 жылы іскерлік ортаның қолайлылығы рейтингінің қорытындылары бойынша біз 47-позицияны иелендік.
порациясының (ІҒС) 2003 жылы іске қосылған жаһандық жобасы. Онда әлемнің 189 еліндегі кәсіпкерлердің қызметіне талдау жасалады. Қазіргі кезде рейтинг бизнестің күнделікті қызметіне әсер ететін мынадай 11 бағытты қамтиды: кәсіпорындарды құру, құрылыс салуға рұқсат алу, энергиямен жабдықтау жүйесіне қосылу, меншікті тіркеу, кредит алу, инвесторлардың құқықтарын қорғау, салық салу, сыртқы сауда қызметін жүзеге асыру, шарттардың орындалуын қамтамасыз ету, кәсіпорындардың төлем қабілетсіздігі проблемаларын шешу және жұмысшы күшін жалдау. Бизнесті жүргізуге арналған шарттар қолайлылығының жиынтық рейтингі он құрамдас бөлікке негізделеді. Онда жұмыс күшін жалдау көрсеткіштеріне қатысты 11-тармақ есепке алынбайды. Осылайша, біздің еліміздің осы рейтингтегі позициясын жақсарту жоғарыда санамаланған көптеген факторларға байланысты болады. Қазақстан Республикасы Прези-
дентінің «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында Нұрсұлтан Назарбаев әлемдік рейтингтердегі өз көрсеткіштерін жақсарту үшін мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінде қабылдануы қажет шараларды атап көрсетті. Сол уақыттан бері «Doing Business» рейтингіндегі Қазақстанның позициясы жедел жоғары көтерілді. Егер 2007 жылы барлық 11 индикатор бойынша елдің рейтингін есептеу кезінде біздің еліміз жалпы қорытындысында – 80-орынды, 2008 жылы – 70-ші, 2009 жылы – 63-ші, 2010 жылы 59-орынды алса, 2011 жылы іскерлік ортаның қолайлылығы рейтингінің қорытындылары бойынша біз 47-позицияны иелендік. Баспасөз конференциясында экономика және бюджеттік жоспарлау министрі Ерболат Досаев хабарлағандай, бәсекеге қабілеттіліктің алты әлемдік рейтингі мен ұлттық индикаторларының негізінде жүргізілген бәсекеге қабілеттілік мониторингінің қорытындылары бойынша Қазақстан өз позицияларын біртіндеп жақсартып келеді. Мәселен, егер Біз БЖИ-дағы өз көрсеткіштерімізді бір пунктке жақсартсақ, онда Дүниежүзілік Банктің Doing Business рейтингінің нәтижелері бойынша Қазақстан өз позицияларын 3 пунктке жақсартып, 50-орын алды. - Қазақстанның рейтингтегі позицияларының жақсаруы компанияларды Халыққа қызмет көрсету орталықтарында тіркеу уақытының қысқаруы есебінен, сондай-ақ меншікті тіркеудің жеделдетілген рәсімдерін енгізудің арқасында болды. Қазақстан меншікті тіркеу және салық салу деңгейі бойынша да көшбасшылардың 20-лығына енді, – деп атап көрсетті Ерболат Досаев. Бұдан басқа, Қазақстанның позициясын 1 пунктке жақсарту – 185 елдің ішінен 67-орын алу – Heritage Foundation экономикалық еркіндік индексінде де болды. Жақсартудағы негізгі рөлді «Кәсіпкерлік еркіндігі» (54-орын, 11 позицияға жақсару),
№ 5 (11) 25
«ҚазаҚстан-2050» стратегиясы
«Монетарлық еркіндік» (113-орын, 15 позицияға жақсару) және «Инвестициялар еркіндігі» (132-орын, 8 позицияға жақсару) көрсеткіштері атқарды. Үкімет бәсекеге қабілеттілікті мониторингілеу мен талдауды мынадай бес негізгі фактор бойынша тұрақты негізде жүргізеді – «Макроэкономика», «Институттар», «Бизнес», «Технологиялар және инновациялар», «Адам дамуы». Осы факторлардың әрқайсысы бойынша кіші жұмыс топтары құрылды, олар әлемдік рейтингтердегі позицияларды одан әрі жақсарту бойынша ұсынымдар әзірлейді. Қазақстандық жолды жалғастыру Қазақстан Президенті биліктің барлық тармақтарының басшыларын қол жеткен жетістіктермен тоқтап қалмауға және түптеп кел-
26
№ 5 (11)
Дүниежүзілік экономикалық форумның (ДЭФ) рейтингінде мемлекеттің сыртқы борышының деңгейіне ерекше назар аударылған, рейтинг сол бойынша жүргізіледі. Сондықтан енді осы мәселеге ерекше назар аударылады. Бюджеттің ІЖӨ-ге қатысты тапшылығын 2013 жылғы 2,1 пайыздан 2015 жылы 1,5 пайызға дейін азайту міндеті тұр.
генде, біздің еліміздің аумағында бизнес жүргізу қолайлы болатын негізгі бағыттар бойынша жұмысты жалғастыруға шақырды. - Біз қайда бара жатырмыз? Қазақстан 2050 жылға қарай әлемнің ең дамыған отыз елінің қатарында болуға тиіс. Дамушы елдер арасында осы клубтағы орынға бәсекелестік қатал болмақ. Күн астындағы орын тек ең мықтыларға арналғанын нақты сезіне отырып, ұлтымыз жаһандық экономикалық тайталасқа дайын болуға тиіс, – деді Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында. Бірінші кезекте, барлық басқарушылық шешімдер экономикалық тиімділік және ұзақ мерзімді мүдделер тұрғысынан қабылдануға тиіс. Дұрыс жүргізілетін кадр саясатына маңызды рөл бөлінеді.
- Кең көлемді халықаралық тәжірибесі бар әрі білімді басқару кадрларын пайдалану екі бірдей нәтиже береді: біз өндірісіміздің менеджментін жаңғыртумен қатар, өзіміздің отандық кадрларымызды үйретеміз. Бұл – біз үшін жаңа тәжірибе, – деді Нұрсұлтан Назарбаев. Елде мемлекеттің макроэкономикалық саясатын жаңғырту бағыты жалғастырылатын болады. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығы барынша мүмкін болатын ең аз шамаға дейін қысқартылады. - Резервтердің ұзақ мерзімде сақталуын қамтамасыз ете отырып, оларды «қиын-қыстау» күнге деп жинау қажет, - деп атап көрсетті Президент. Фискалдық саясатқа келетін болсақ, өндіріс және жаңа технологиялар саласында жұмыс істейтін салық салу объектілері үшін ол қысқартылатын болады. Қазір бұл жұмыс басталып та кетті. Айтпақшы, Дүниежүзілік Банктің рейтингінде салық салу индикаторы бойынша Қазақстан 2010 жылы ТМД елдерінің арасында бірінші орын алды. Нәтижесінде салық есептілігі санының қысқаруы, корпоративтік табыс салығы мен қосылған құн салығы ставкаларының қысқаруы жүргізілген жаңа Салық кодексі қабылданғаннан кейін біздің еліміздің салық ахуалының айтарлықтай жақсарғаны ешкімге құпия емес. Салық есептілігі нысандарының жалпы саны 2008 жылмен салыстырғанда 40 пайызға азайды. Нұрсұлтан Назарбаев 2020 жылдан бастап Қазақстанда салықтық кредит беру практикасы енгізілуге тиіс деп есептейді. Ол кәсіпкерлердің инвестициялық белсенділігін ынталандыруды мақсат етеді. - Жаңа салық саясаты әлеуметтік бағыт алуға тиіс. Бұл үшін 2015 жылдан бастап ынталандыру шаралары кешенін, соның ішінде білім беруге, өзін, өз отбасын, қызметкерлерін медициналық сақтандыруға қаражат салатын азаматтар мен компанияларды салықтан босату практикасын көздейтін ынталандыру кешенін әзірлеу қажет, - деп атап көрсетті Мемлекет басшысы.
Борыш азаюда Дүниежүзілік экономикалық форумның (ДЭФ) рейтингінде мемлекеттің сыртқы борышының деңгейіне ерекше назар аударылған, рейтинг сол бойынша жүргізіледі. Сондықтан енді осы мәселеге ерекше назар аударылады. Бюджеттің ІЖӨ-ге қатысты тапшылығын 2013 жылғы 2,1 пайыздан 2015 жылы 1,5 пайызға дейін азайту міндеті тұр. - Мемлекеттік қарыз аз мөлшерлі деңгейде қалуға тиіс. Бұл қағидатты міндет, өйткені, біз әлемдік тұрақсыздық жағдайында бюджетіміздің тұрақтылығын және ұлттық қауіпсіздігімізді тек осылай ғана қамтамасыз ете аламыз, - деп атап көрсетті Президент. Бұдан басқа, дамушы елдерде экономиканың қозғаушы күші нақ осы кәсіпкерлік болып табылатындығын ескере отырып, Президент 2030 жылға қарай шағын және орта бизнестің үлесін кемінде екі есе арттыруға тапсырма берді. - Біріншіден, біз адамға ол үшін мемлекет барлық проблемаларын шешіп беруін күтпей, өзін бизнесте сынап көруге, елде жасалып жатқан экономикалық өзгерістерге толыққанды қатысушыға айналуына жағдай туғызуымыз керек, - деп мәлімдеді Мемлекет басшысы. Әр жыл сайын осындай жұмыс жүргізіледі, соның арқасында біздің еліміз әлемдік рейтингтердегі өз көрсеткіштерін жақсартуға қол жеткізді. Мысалы, 2009 жылы біздің елімізде бір мыңнан астам әртүрлі рұқсат, оның ішінде 504 лицензия және сертификаттау, аккредиттеу, аттестаттау және әртүрлі келісулер бойынша рұқсат ету рәсімдерінің басқа да 500 түрі болды. Рұқсат ету рәсімдерінің 35 пайызға жуығы немесе 348-і заңнамалық деңгейде жойылды. Ал бұған дейін құрылыс салуға рұқсат алу кезінде өтінішті қарау мерзімін 3 есеге жуық (211ден 81 күнге дейін) қысқарту, ал инженерлік және коммуналдық қамтамасыз ету көздеріне қосылуға арналған техникалық шарттарды қарау мерзімін 4 есеге жуық (30-дан 8 күнге дейін) қысқарту бойынша жұмыс жүргізілді.
Құрылыс салуға арналған жобалық құжаттамаға сараптама жасау қағидаларына түзетулер енгізілді, соның нәтижесінде рәсімдердің саны 5-ке дейін қысқарды, ал сараптама жүргізудің ұзақтығы 116 күнге азайды. Жыл өткен сайын қызметтің лицензияланатын түрлерін қысқарту және қолда бар лицензиялар бойынша құжат айналымын азайту бойынша да жұмыс жүргізілуде. Осы бағыттағы қағаз құжаттардың саны жыл сайын он миллионға қысқарады. Бүгінгі таңда қазақстандықтарға лицензияның 92 түрін алу үшін әртүрлі 425 құжат ұсынудың қажеттілігі жоқ (яғни бұрынғы санының 35 пайызы қысқарды). 80 рұқсат ету құжатын автоматтандыру және оңтайландыру бойынша осындай жұмыс жүргізілді. Осы рұқсаттарды алу үшін енді құжаттардың 255 түпнұсқасы мен көшірмелерін ұсыну қажет емес, ал аталған сан қағазбастылықты азайтуға бағытталған үкімет шаралары қабылданғанға дейін талап етіліп келген құжаттардың жартысы ғана. Әлеуметтік маңызы бар 31 мемлекеттік қызметті көрсету процестері оңтайландырылғаннан кейін, оларды алу үшін ұсынылуға тиіс құжаттардың тізбесінен 145-і немесе жалпы санының 96 пайызы алып тасталды, ал бұл жыл сайынғы қағаз түріндегі 42,2 миллион құжат деген сөз. Мысалы, егер ЖК тіркеу орта есеппен үш күнді алса, ол үшін құжаттардың бес түрін ұсыну қажет болса, оңтайландыру мен автоматтандырудан кейін ЖК-ны бір күннің ішінде қағаз түріндегі қандай да бір құжатты тапсырмастан ашуға болады. Шағын және орта бизнестің үлесін ұлғайтуда ҚР үдемелі индустриялық-инновациялық дамытудың 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының (ҮИИДМБ) іске асырылуы аз рөл атқармайды. 2015 жылы ҮИИДМБ-ның екінші бесжылдығы басталады. Оның қорытындылары бойынша экспорттың жалпы көлеміндегі шикізаттық емес экспорттың үлесі 2025 жылға қарай екі – есе және 2040 жылға қарай үш есе ұлғаюға тиіс.
№ 5 (11) 27
ЫҚПАЛДАСТЫҚ
ЕАЭО кез келген мемлекеттің
қосылуы үшін ашық
Ресей, Қазақстан және Беларусь Еуразиялық экономикалық одақ құру туралы тарихи шартқа қол қойды, бұл Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың еуразиялық бастамасының қисынды жалғасына айналды. Енді ЕАЭО халықаралық аренада қандай рөл атқаратын болады, оның ЕО-мен қарым-қатынасы қалай қалыптаспақ және экономикалық интеграцияның тиімділігі неде – Еуразиялық экономикалық комиссияның Интеграцияны дамыту департаменті директорының орынбасары Сергей Шухно осы сұрақтардың жауабы төңірегінде бізбен ой бөлісті. 28
№ 5 (11)
ЕАЭО-ны құру әлемде қуатты экономикалық орталықтың пайда болғанын білдіреді. Сіздің ойыңызша, ЕАЭО мен ЕО-ның қарым-қатынасы қалайша қалыптасатын болады? Біздің экономикалық интеграциямыздың ауқымы туралы сұрақтың жауабы Еуразиялық экономикалық одақ туралы шарттың бірінші бабында берілген – Қазақстан Президенті өз сөзінде осыған ерекше мән берді. Оған сәйкес тараптар Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) құрады, оның шеңберінде тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің, капитал мен жұмыс күшінің қозғалыс еркіндігі, экономика салаларында үйлестірілген, келісілген немесе бірыңғай саясат жүргізу қамтамасыз етіледі. Одақ өңірлік экономикалық интеграцияның халықаралық құқықтық субъектілікке ие халықаралық ұйымы болып табылады. Осылайша, әлемде жаңадан аса қуатты, 170 млн. адамнан астам халқы бар орталық, ерекше атап айтайын – экономикалық орталық пайда болды. Біз Еуропа одағымен көршіміз, сауда жөніндегі әріптестерміз, біз түптеп келгенде, бір жаһандық сын-тегеуріндер мен қауіп-қатерлерді бастан кешіріп отырмыз. Осы жерде интеграциялардың интеграциясы идеясын іске асырып, Лиссабоннан Владивостокқа дейінгі
аумақта біртұтас еуразиялық экономикалық кеңістік құру – біздің ортақ мүддеміздегі мәселе. Бұл, менің ойымша, біздің ЕО-мен ықтимал экономикалық ынтымақтастығымыз бен өзара іс-қимылымыздың ауқымын айқындайды. ЕАЭО Еуропа одағының оң, сондай-ақ теріс тәжірибесін ескере отырып құрылды, бірақ Еуразиялық одақ құру жөніндегі жұмыстың қарқыны мүлдем өзгеше сипатта болды. Еуропа 50 жылда өткен жолды біз бес жылда өттік. Біздің одақтың басқару органдарындағы қызметшілер саны ЕОның құрылымдарына қарағанда біршама аз, сондықтан да біздегі шешім қабылдау тетігі неғұрлым икемді болып табылады, яғни шешім тез қабылданады. Оның үстіне бізде мәселелерді қарау мен шешімдер қабылдау кезінде біздің одаққа мүше барлық елдердің дауыстары абсолютті түрде тең. Бізде консенсус қағидатына баса мән беріледі. Ал ЕО-да қандай да бір мәселелерді талқылаған кезде әртүрлі елдер әртүрлі дауыс санына ие. Мұндай жағдайда барлық дәлелдер естілмей қалуы мүмкін. ЕО секілді ЕАЭО да толыққанды халықаралық ұйым болып табылады. Біз халықаралық қатынастарға толықтай қатыса аламыз және біздің ЕО-мен ынтымақтастығымыз бен өзара іс-қимылымызға тосқауыл болар қандай да бір ұйымдастырушылық-құқықтық немесе формальды кедергілер жоқ. Бізде барлығы әріптестердің ерік-жігері мен ынта-тілегіне байланысты, ал ЕАЭО-ны құрған тараптарда мұндай ынта-жігер бар. Мұны «үштік» мемлекеттерінің – Беларусьтің, Қазақстан мен Ресейдің көшбасшылары бірнеше рет мәлімдеді.
Итальяндық Il Giornale басылымы таяуда ғана жаңа Еуразиялық одақ «қазіргі кезде құлдырап бара жатқанын байқауға болатын, саяси және экономикалық жағынан сәтсіз жоба – Еуроодақтың орнын басып, халықаралық аренадағы жаңа нақты күшке» айналуы мүмкін деген болжам айтты. Мұндай болжамдар шындыққа қаншалықты жақын? Менің ойымша, мен сіздің сұрағыңызға ішінара жауап беріп кеттім. Біз жаһандық әлемдегі ЕО-ның орнын ешқашан да баса алмаймыз. Өйткені, біздің интеграциямыздың аясына: ортақ сыртқы саясат, қорғаныс және ішкі қауіпсіздік секілді экономикалық емес мәселелер қамтылмаған. Біз ЕО-дағы әріптестеріміз секілді ортақ парламент пен есеп палатасын құрмаймыз. Бұл ретте біз басқа мемлекеттердің біздің интеграциялық жобамызға қатысуын қолдау тұрғысынан қандай да бір мақсатты үгіт немесе насихат жүргізіп отырған жоқпыз. Бұл әрбір мемлекеттің егемендік таңдауы деп есептейміз. Олар дербес түрде бизнесті, сарапшылық қоғамдастықты, халықты тарта отырып, Одаққа мүшеліктен болатын әсерлерге терең, жан-жақты, түгел қамтитын талдау жүргізеді және соның негізінде Одаққа қосылу форматында шешім қабылдайды. Тек содан кейін ғана процеске Еуразиялық экономикалық комиссия араласады, ол тараптармен – ЕАЭО құрылтайшыларымен бірлесіп жұмыс істейді. Шет мемлекеттер тарапынан ЕАЭО-мен ынтымақтасуға деген қызығушылық бар және ол өте үлкен. Қазіргі кезде Еуразиялық экономикалық комиссия Еуропалық еркін сауда қауымдастығымен, Вьетнаммен, Жаңа Зеландиямен еркін сауда аймақтарын құру жөніндегі келіссөздерге қатысуда. Басқа елдерден де еркін сауда орталықтарын құру туралы бірнеше ондаған өтініш берілгені белгілі. Жақында Үндістанмен еркін сауда бойынша бірлескен зерттеу тобының жұмысын бастау туралы шешім қабылданды. Израильмен
№ 5 (11) 29
ЫҚПАЛДАСТЫҚ
еркін сауда аймағы туралы келісім жасасу мүмкіндігін және оның мақсатқа лайықтығын зерттеу бойынша бірлескен зерттеу тобының жұмысы жүргізіліп жатыр. Осының барлығы мейлінше преспективалы жұмыс бағыттары болып табылады, олардың нәтижесінде аса кең ортақ экономикалық кеңістік пайда болуы мүмкін және бұл нақты жаһандық экономиканың туындауына жеткізуі ықтимал. Менің тағы да ерекше атап өткім келетіні – біз ЕО-ны өз проблемалары мен табыстары бар тірі интеграциялық организм ретінде қабылдаймыз. Біз оны өңірлік интеграцияның неғұрлым табысты мысалы ретінде қарастырамыз әрі онымен ынтымақтасуға және адал бәсекелестікке ынталы болып отырмыз. Армения Президенті Серж Саргсян шартқа қол қою салтанатында республиканың Еуразиялық экономикалық одаққа қосылу мерзімін 15 маусымға дейін деп белгілеуді өтінген болатын. Қырғызстан осы жылдың соңына дейін Еуразиялық экономикалық одаққа қосыламыз деп есептейді. ЕАЭО-ға мүмкіндігінше тезірек қосылуға деген мұндай ыстық ықылас неге байланысты болып отыр? Мұнда ЕАЭО-ға тезірек қосылу туралы ыстық ықыластан гөрі, аталған елдердің қосылуға дайындық дәрежесі туралы айту қажет. Қырғызстанның еуразиялық интеграциялық жобаға қосылуы жөніндегі жұмыс сонау 2011 жылы, Қырғыз Республикасы Кеден одағының және Бірыңғай экономикалық кеңістіктің мүшесі болуға тілек білдірген кезден басталған болатын. Арнайы жұмыс тобы құрылды. 2014 жылғы 29 сәуірде Беларусь, Қазақстан, Ресей және Қырғызстан басшылары Қырғызстанның Кеден одағына қосылуы жөніндегі «жол картасын» бекітті және бірлескен мәлімдемеге қол қойды, онда Қырғызстанның ЕАЭО-ға толыққанды мүше болуға деген ұмтылысын қолдады. Қырғызстанның ағымдағы жылдың соңына дейін ЕАЭО-ға қосылуының қаншалықты нақты мүмкін болуы Қырғызстанның өзіне
30
№ 5 (11)
ЫҚПАЛДАСТЫҚ
ЕАЭО-ны құрудың шетелдік бизнес үшін де көптеген жағымды тұстары бар. Үш елдің одаққа бірігуі ортақ инвестициялық климатты жақсартуға, бизнес жүргізудің неғұрлым қолайлы жағдайларын қамтамасыз етуге ықпал етті. Үш елдегі іскерлік климат жақсару үстінде.
байланысты. Алдымен Еуразиялық одақ қалыптастыру шарттарында БЭК-ке қосылу жөніндегі «жол картасын» дайындап, іске асыру, содан кейін Қырғызстанның ЕАЭО туралы шартқа қосылуы туралы шартты қабылдау кезеңіне көшуі қажет болар. Менің білуімше, олар қазір осы жолдың соңғы кезеңіне жеткен сияқты. Арменияға қатысты алатын болсақ – мұнда да жұмыс жүргізіліп жатыр, алайда армян экономикасының өзіндік ерекшелігіне орай қосылу жолын мейлінше қысқа мерзімде өтуге мүмкіндік бар. 2013 жылғы 3 қыркүйекте Армения Республикасының Президенті Серж Саргсян осы елдің КО мен БЭК-ке қосылу және ЕАЭО-ға толыққанды мүше болу ниеті туралы мәлімдеді. 2013 жылғы 24 желтоқсанда Беларусь, Қазақстан, Ресей және Армения басшылары Арменияның КО мен БЭК-ке қосылуы жөніндегі «жол картасын» бекітті. Армяндық әріптестер «Жол картасында» көзделген, қосылу кезіне дейін іске асырылуы қажетті барлық іс-шараларды адам қызығарлықтай деңгейде жылдам өткізді, яғни бұл бойынша процесс жүріп жатыр. 2014 жылғы 29 мамырда Астанада өткен Жоғары Еуразиялық Экономикалық кеңестің отырысында президенттер Еуразиялық экономикалық комиссияға 2014 жылғы 1 шілдеге
дейін Армения Республикасының ЕАЭО туралы шартқа қосылуы туралы шартты қол қоюға дайындауды тапсырды. Барлық тараптардың үйлесімді әрі белсенді жұмысының арқасында қазіргі кезде осы шарт жобасы дайындықтың аяқталу сатысында тұр. Шартқа қол қою алдында тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің, капитал мен жұмыс күшінің қозғалыс еркіндігіне байланысты барлық мәселелерді түгелдей шешуге қол жеткізілді ме? Сіздің өзіңіз байқағандай, шарт жобасын дайындау кезінде тараптардың келіссөздері және олардың ұстанымдарын келісу оңай болған жоқ. Бұл біздің одағымызда тараптардың ешқайсысында үстем жағдайдың және қандай да бір шешімді белден басып өткізіп жіберу мүмкіндігінің жоқтығын тағы да бір рет айғақтайды. Керісінше, Еуразиялық экономикалық одақ туралы шарт секілді мазмұнды құжаттың мәтіні сиқырлы таяқшаның сермеуімен аяқ асты жарық көре қалса, сол таңқаларлық жағдай болар еді. Бізде ЕАЭО-ға құрылтайшы елдердің әрбірінің пікірі мен мүддесін ескеру бойынша жанкешті жұмыс жүргізілді. Біз өте маңызды және өршіл міндетті – әдетте кедергілерсіз және шектеулерсіз жұмыс істейтін одақ құру міндетін шештік. Құрылтайшы елдер мүдделерінің барынша толық теңгерімін сақтау үшін бірқатар ынтымақтастық бағыттары бойынша өтпелі кезеңдер белгіленді: бұл дәрілік заттардың, медициналық бұйымдардың, мұнай және газдың бірыңғай нарықтарының жұмыс істеуі, сондай-ақ қаржы нарығы. Егер ЕАЭО-ның перспективалары туралы айтатын болсақ, таяу болашақта одаққа тағы кім кіруі мүмкін? Болашақта ол өзінің құрамы жөнінен ТМД-ны қайталауы мүмкін бе? Мұнда «үштік» мемлекеттерінің және біздің бірлестігімізге қосылғалы жатқан армян және қырғыз әріптестеріміздің интеграцияда сандық көрсеткіштерге емес, сапалық көрсеткіштерге басымдық беруге деген принциптік ұмтылысын түсінген маңызды. ЕАЭО – халықаралық эко-
номикалық интеграция ұйымы. Экономикалық өсу және интеграциялық жобаға әрбір қатысушының интеграциядан нақты дивидендтер алуы - біз үшін ЕАЭО-ға мүшелер санынан гөрі маңыздырақ мәселе. Еуразиялық интеграцияны дамыту жөніндегі одан арғы жұмыс тәсілдерін әзірлеген кезде, айтып өткенімдей, біз еуропалық әріптестердің тәжірибесін аса ден қойып зерттеп, еуропалық интеграциялық бірлестікті құрудың қандай да бір сатысында саяси пайымдар экономикалық пайымдарға қарағанда үстем болғанына жіті назар аудардық. ЕАЭО-да мұндай мәселе қойылып отырған жоқ. Сонымен бірге ЕАЭО оның мақсаттары мен қағидаттарын бөлісетін кез келген елдің кіруі үшін ашық. Мүдделі мемлекеттер кіруге кандидат немесе байқаушы мәртебесін ала алады. Мұның барлығы ЕАЭО туралы шартта егжей-тегжейлі жазылған. ЕАЭО-мен ынтымақтастықты дамытуға ТМД-ға қатысушы мемлекеттер ғана емес, басқа елдер де мүдделі болып отырғанына тағы бір рет назар аударғым келеді. Мен бұл туралы жоғарыда айтып өттім. Ал ТМД-ға қатысушы мемлекеттерге қатысты айтатын болсақ, әрине, бұл елдер – біздің жақын көршілеріміз. Бізді ортақ тарихымыз, мәдениетіміз, тіліміз, халық шаруашылығы бойынша қарым-қатынасымыз байланыстырып тұр. ЕАЭО-ға қосылуға қызығушылық бар болған жағдайда, біздің сарапшыларымыз мұндай қадамның ЕАЭО-ға қатысушылар үшін де, кіруге кандидат ел үшін де экономикалық жағынан орынды боларына есептеу жүргізуге тиіс, ол бойынша тиісті жұмыс тобы құрылып, ол кіру үшін қажетті іс-әрекеттер бағдарламасын – «жол картасын» дайындайды. Сарапшылар еуразиялық интеграциялық процестердің нәтижелерін қалай бағалап отыр? ЕАЭО-ны құру азаматтар мен бизнес үшін қаншалықты тиімді болады? Интеграцияның артықшылықтары туралы айтқан кезде мен оларды әрбір құрылтайшы ел үшін жалпы макроэкономикалық, жеке экономикалық әсерлерге және бизнес пен аза-
маттар үшін әсерлерге бөлер едім. Мәселе мынада, еуразиялық интеграциялық жоба әлемдік экономикадағы мейлінше қиын жағдай кезінде дамып отыр, қазіргі таңда әлемдік экономиканың даму қарқыны жоғары емес. Бұл жағдайларда шекараларды өзара ашу сауданы дамытуды ынталандыруға, өндірістік қуаттар жүктемесін арттыруға мүмкіндік берді, соның нәтижесінде жаһандық экономикалық дағдарыстың ең өткір кезеңінде Беларусьтағы, Қазақстан мен Ресейдегі жұмыссыздық деңгейін төмендетуге ықпал етті. Жалпы алғанда, соңғы төрт жылда үш елдің арасындағы өзара тауар айналымы екі еседей өсіп, 64 млрд. доллардан асты. Бұл ретте Беларусь пен Қазақстан арасындағы тауар айналымы ішкі кедергілерді алып тастау есебінен озыңқы қарқынмен – екі еседен астам өсті. Сарапшылар өзара сауда құрылымының жақсарғанын да атап өтуде, онда қайта өңделу дәрежесі жоғары тауарлардың үлесі артып отыр. Интеграцияның артықшылықтары туралы айтқанда, сарапшылар атап өткендей, Одақ құрудың 10 жылдағы жиынтық әсері әрбір ел үшін ІЖӨ-нің 17-ден 20%-ға дейінгі қосымша өсімін құрауы мүмкін екенін атап өту қажет. Оның сомасы 700 млрд. долларға жуық болады. Дегенмен шарттың басты жетістігі – бұл ортақ нарықтарды (энергетикалық, қаржы, фармацевтикалық, көлік және т.с.с.) құру. Осы нарықтардың жұмысын жолға қою үшін одаққа қатысушылар келесі бірнеше жыл бойы нормативтік құқықтық базамен барынша тығыз жұмыс істеуге тиіс болады. Яғни, біздің шартымыз – алдағы көптеген жылдар бойғы ынтымақтастықтың жолашары. Бірінші болып дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың ортақ нарығы құрылады, ол 2016 жылдан бастап жұмыс істей бастайды. Еуразиялық экономикалық одаққа мүше елдердің азаматтары үшін интеграция ЕАЭО-ның кез келген елінде кедергісіз жұмысқа орналасу мүмкіндігін береді. Бұл ретте мұндай жұмыскердің барлық әлеуметтік кепілдіктері жұмыс ор-
нын беретін елдің азаматтарында бар кепілдіктерге баламалы болады. Сонымен қатар Ресейдің, Беларусь пен Қазақстанның аумағында барлық дипломдар олардың расталуы жөніндегі қосымша рәсімдерсіз танылатын болады (мұнда педагогика және медицина жөніндегі дипломдарда ғана ерекшелік болады). Өз бизнесімен айналысқысы келетіндер үшін ЕАЭО-ға мүше кез келген мемлекетте кәсіпорнын тіркетуге және нарықта ешқандай шектеусіз қызметтерін ұсынуға немесе өз тауарын өндіріп, оны өткізуге мүмкіндік туады. Бәсекелестік дамытылады. Адам Қазақстанның, Беларусь пен Ресейдің азаматы болуы мүмкін, бірақ бизнесті жүргізу мақсаттары үшін оның маңызы жоқ. Ол өзіне салық салу, лицензиялау, жұмыс күшін тарту рәсімдері тұрғысынан тиімді болатын жерде өз кәсіпорнын немесе өндірісін ұйымдастыра алады. Бұл фактор, әсіресе, шағын және орта бизнес үшін маңызды мәнге ие. ЕАЭО-ны құрудың шетелдік бизнес үшін де көптеген жағымды тұстары бар. Үш елдің одаққа бірігуі ортақ инвестициялық климатты жақсартуға, бизнес жүргізудің неғұрлым қолайлы жағдайларын қамтамасыз етуге ықпал етті. Үш елдегі іскерлік климат жақсару үстінде. Мұны, мысалы, Doing Business іскерлік белсенділік рейтингі белгілеп отыр, ол Кеден одағына мүше барлық елдердің рейтингтік мәртебесін көтерді. Сөзімді аяқтай келе, біздің сауда-экономикалық одағымыз Еуразиялық кеңістіктегі көптеген елдер үшін өзіндік тартылыс орталығына айналғанын атап өткім келеді. Түптеп келгенде, ЕАЭО-ны құру және оның тиімді жұмыс істеуі оған мүше мемлекеттердің энергетика, агроөнеркәсіптік кешен, көлік, сауда-экономикалық қатынастар секілді басым экономика салаларын қамтитын өзара қарым-қатынасын сапалық тұрғыдан жаңа даму деңгейіне шығарады. Мен мұны біздің интеграциялық өрісіміздің ауқымын жеткізу үшін тағы бір рет әдейі қайталап айтып отырмын. Әңгімелескен Мария Малиновская
№ 5 (11) 31
интеграция
В Стратегии « Казахстан -2050» четко обозначено понимание Казахстаном своего места в мире
Отличительной чертой казахстанских и российских политических и экономических реалий является традиция долгосрочного стратегического планирования. Если в Казахстане ключевые направления экономической и социально-политической модернизации обозначены в Стратегии «Казахстана-2050», то в России таким всеобъемлющим документом является «Стратегия-2020». Мы побеседовали с заместителем исполнительного директора политологического центра «Север-Юг» (Россия) Юлией Якушевой о концептуальной схожести этих программных документов и точках соприкосновений экономической и социально-политической стратегии Казахстана и России.
Юлия Якушева, заместитель исполнительного директора политологического центра «Север-Юг» (Россия)
- Как известно, в Казахстане принята «Стратегия «Казахстан -2050», в которой расставлены приоритеты социально-экономического развития нашей страны. Какие пункты этой стратегии, на Ваш взгляд, представляют наибольший интерес? - Эту стратегию следует рассматривать с точки зрения преемствен-
32
№ 5 (11)
ности по отношению к другому программному документу – «Стратегия-2030», – создавшему основу реформирования казахстанской экономики в конце 1990-х – нулевых годах. Стратегия развития Казахстана до 2050 года - комплексный документ, что позволяет очертить приоритеты политического, социального и гуманитарного векторов развития казахстанского общества. Причем помимо внутриполитического контекста, в программе четко отражено понимание Казахстаном своего места в мире, представлены конкретные инициативы к международному сообществу по преодолению экономических и геополитических вызовов современности. Стратегия – далеко не пустой документ, наполненный красивыми формулировками и благими пожеланиями. В ней четко и откровенно расставлены акценты в достаточно болезненных и неоднозначно трак-
туемых вопросах для казахстанского общества. Например, немало копий было сломано вокруг таких проблем, как светский характер казахстанского государства и политика в межконфессиональной сфере, проблема изучения государственного языка и курс на трехъязычие, позиция Казахстана в отношении евразийского проекта и казахстано-российские отношения. Задав вектор решения этих болезненных вопросов, Стратегия позволила более точно увидеть траекторию движения Казахстана на ближайшую и среднесрочную перспективу. – Как, на Ваш взгляд, коррелируется ли Стратегия «Казахстан-2050» и российская «Стратегия-2020». В каких отраслях и сферах жизни общества наблюдаются точки соприкосновения? – Важно, что и Казахстан, и Россия руководствуются принципом стратегического планирования при осуществлении социально-эконо-
мических реформ. Прежде всего, я бы обратила внимание, что с 1 января вступает в силу договор о создании Евразийского союза. отсюда очевидный вывод – увеличение плотности интеграционного взаимодействия диктует необходимость более тесной координации в плане стратегий развития. Причем речь идет не только о сугубо экономических вопросах, но и о неком общем целеполагании. Условно говоря, об ответе на вопрос, какие общества в течение ближайших десятилетий мы будем строить в России и Казахстане. Если видение перспектив в целом совпадает, то в таком случае не должно быть опасений, что наши нации будут расходиться несмотря на существование ЕАЭС. Поэтому можно сказать, что программы имеют принципиальное сходство в методологическом плане. Они ориентируют наши общества на строительство современных инновационных экономик, к
Реформирование образовательных систем России и Казахстана, развитие «социальных лифтов» для молодежи, совершенствование системы профессиональной подготовки и переподготовки кадров – то, что в Казахстане получило название «социальной модернизации» и является общим лейтмотивом российской и казахстанской стратегий.
выходу на новые стандарты качества жизни и переход к экономике знаний. Именно реформирование образовательных систем России и Казахстана, развитие «социальных лифтов» для молодежи, совершенствование системы профессиональной подготовки и переподготовки кадров – то, что в Казахстане получило название «социальной модернизации», и является общим лейтмотивом российской и казахстанской стратегий. Я бы сравнила казахстанскую Стратегию 2050, озвученную в рамках Послания президента Казахстана, с установками Послания народу России, озвученного Владимиром Путиным в 2012 году. В обоих обращениях президентов значительное внимание уделено вопросам национальной идеологии, духовным ориентирам государственного развития. Так, в Послании президента Казахстана Нурсултана Назарбаева,
№ 5 (11) 33
интеграция
интеграция
Российский президент, как и Нурсултан Назарбаев, призывает политическую элиту и национальную интеллигенцию сыграть первостепенную роль в духовном развитии государства, формировании сознания нации.
одним из главных императивов является новый казахстанский патриотизм, основанный на равных возможностях для всех граждан страны вне зависимости от национальности и социального происхождения. Тема национального единения заняла важное место и в Послании Владимира Путина. Российский президент, как и Нурсултан Назарбаев, призывает политическую элиту и национальную интеллигенцию сыграть первостепенную роль в духовном развитии государства, формировании сознания нации. И в этом смысле создание новых «героев нашего времени», новых авторитетов, на которые будет равняться молодежь, является своевременным и актуальным решением и для казахстанских, и для российских реалий. - Евразийская интеграция является одним из приоритетов казахстанской Стратегии-2050. А можно ли назвать путь евразийской интеграции ключевым для России? Или все-таки Россия, несмотря на текущее охлаждение отношений с Западом, видит себя прежде всего частью Европы? - Я думаю, что Россия видит себя частью евразийской цивилизации, которая вобрала в себя лучшие черты европейской и азиатской цивилизаций. Поэтому говорить о противопоставлении европейского и
34
№ 5 (11)
азиатского путей на примере наших обществ, мне кажется, не стоит. Не нужно путать вопросы геополитики со стратегическими приоритетами цивилизационного развития. Более того, и российское, и казахстанское руководство никогда не противопоставляли европейский и евразийский векторы. ЕАЭС и ЕС не являются конкурирующими образованиями. Это искусственно формируемое противопоставление. В перспективе евразийский и европейский союзы могли бы не просто взаимодействовать, но и совместно сформировать новый экономический центр силы. - Дежурный, наверное, сегодня вопрос. Как Вы считаете события на Украине, осложненные возрождением риторики конфронтации России и Запада, в целом повлияют на качество и темпы евразийской интеграции?
Опыт Украины, долгое время стремившейся извлекать максимум пользы от политики лавирования между ведущими центрами силы, показал: политика «неприсоединения» в сложившихся условиях – опасный выбор для постсоветских стран.
- На темпы евразийской интеграции нынешний кризис, обретающий глобальное звучание, может оказать определенное негативное воздействие. С другой стороны, пример Украины, долгое время стремящейся извлекать максимум пользы от политики лавирования между ведущими центрами силы, показывает, что гораздо надежнее и безопаснее быть частью интеграционных объединений, нежели противостоять вызовам современности самостоятельно. Тем более при наличии факторов дестабилизации на внутристрановом уровне. Политика «неприсоединения» в сложившихся условиях – опасный выбор для постсоветских стран. Думаю, что стратегически мыслящие элиты это понимают. И не нужно обманываться тем, что хоть какое-то государство на пространстве бывшего СССР
имеет реальные шансы на присоединение к ЕС. Это иллюзия. Прибалтийские страны цивилизационно всегда относились к Европе, чего не скажешь о других постсоветских государствах. При этом есть пример Турции, которую много лет держат на «пороге» ЕС. Да и открытие рынков для европейских товаров объективно наносит мощнейший удар по национальным экономикам. Здесь опять же уместен пример Прибалтики или более свежий пример Молдавии, которая начала испытывать все «прелести» ассоциации с ЕС. Между тем, в евразийском проекте страны-участницы сами определяют правила игры и формируют «границы возможного» для совместного развития и экономической кооперации. Поэтому нынешняя ситуация может ситуативно оказать определенное нега-
тивное влияние на ход евразийской интеграции. Но если говорить о стратегических приоритетах, то нет оснований сомневаться в том, что они останутся неизменными. – Сегодня в очереди на вступление в ЕАЭС стоит две страны: Армения и Кыргызстан. Как Вы считаете, возможна ли в этих странах дестабилизация ситуации по украинскому сценарию? - Что касается Кыргызстана, то страна пережила две революции, и хочется верить, что постепенно выработает иммунитет от решения политических вопросов силовым способом. Однако сложный комплекс социальных и экономических проблем в республике, действительно, вызывает беспокойство и в Москве, и в Астане. Я как раз полагаю, что вступление Кыргызтана в ТС может способствовать решению этих сложных вопросов
на внутристрановом уровне. Равно как то же самое можно сказать и в отношении Армении. Другое дело, что вся сложность этого вопроса заключается в несколько иной проблеме – критериях, по которым новые страны-кандидаты могут быть приняты в состав интеграционного объединения. Я думаю, все эксперты хорошо помнят ситуацию с проблемой расширения ЕС по политическому принципу, вызвавшую кризис на европейском пространстве. Некоторые страны южной и восточной Европы оказались не в состоянии выдерживать требования по бюджетной, налоговой, финансовой политике, которые предъявлял им Брюссель. Отсюда вопрос: готовы ли Армения и Кыргызстан к выполнению этих требований? Да и вообще, насколько четко эти требования сформулированы? В этом, на мой взгляд, и состоит ключевая проблема, которую должны обсуждать экономисты и политологи. Все остальные сюжеты являются производными от вопроса о степени готовности национальных экономик к интеграции так, чтобы не поставить под удар внутреннюю устойчивость евразийского проекта. Беседовала Жанар Тулиндинова
№ 5 (11) 35
интеграция
ЕАЭС для партнеров открыт
Сергей Шухно, заместитель директора Департамента развития интеграции Евразийской экономической комиссии
36
№ 5 (11)
29 мая Россия, Казахстан и Беларусь подписали исторический договор о создании Евразийского экономического союза, который стал логическим продолжением евразийской инициативы Президента Казахстана Нурсултана Назарбаева. Какую роль будет играть ЕАЭС на международной арене, как будут складываться его отношения с ЕС и в чем состоят выгоды экономической интеграции – ответами на эти вопросы с нами поделился заместитель директора Департамента развития интеграции Евразийской экономической комиссии Сергей Шухно.
Создание ЕАЭС означает появление в мире мощного экономического центра. Как будут складываться отношения ЕАЭС с ЕС? Ответ на вопрос о масштабах нашей экономической интеграции дает первая статья Договора о Евразийском экономическом союзе – Президент Казахстана в своем выступлении именно на экономическую составляющую договора обратил особое внимание. Согласно ей стороны учреждают Евразийский экономический союз (ЕАЭС), в рамках которого обеспечивается свобода движения товаров, услуг, капитала и рабочей силы, проведение скоординированной, согласованной или единой политики в отраслях экономики. Союз является международной организацией региональной экономической интеграции, обладающей международной правосубъектностью. Таким образом, в мире появляется новый весьма мощный, с населением более 170 миллионов человек, подчеркиваю, экономический центр. С Европейским же союзом мы соседи, торговые партнеры, мы в принципе подвержены одним и тем же глобальным вызовам и угрозам. В наших общих интересах создать единое евразийское экономическое пространство от Лиссабона до Владивостока, реализовав идею интеграции. Это, на мой взгляд, определяет масштаб нашего возможного экономического сотрудничества и взаимодействия с ЕС. ЕАЭС строился с учетом как позитивного, так и негативного опыта ЕС, однако темп работы по формированию Евразийского союза был совершенно иной. Тот путь, который Европа прошла за 50 лет, мы прошли за пять. Наш союз имеет меньшую численность служащих в своих органах управления, чем в структурах ЕС, и поэтому у нас более гибкий механизм принятия решений, решения проходят быстрее. К тому же у нас абсолютное равенство голосов всех стран – членов нашего союза при рассмотрении вопросов и принятии решений. Во главу поставлен
Интерес к сотрудничеству с ЕАЭС со стороны иностранных государств есть и очень большой. В настоящее время Евразийская экономическая комиссия участвует в переговорах о создании зон свободной торговли с Европейской ассоциацией свободной торговли, с Вьетнамом, с Новой Зеландией. Имеется несколько десятков запросов о создании зон свободной торговли от других стран.
принцип консенсуса. В ЕС же разные страны имеют различное количество голосов при обсуждении тех или иных вопросов. Не все аргументы в такой ситуации могут быть услышаны. ЕАЭС является полноправной международной организацией, такой же, как и ЕС. Мы можем полноценно участвовать в международных отношениях, и каких-либо организационно-правовых или формальных помех в сотрудничестве и взаимодействии с ЕС нет. Все зависит от воли и желания партнеров, а у сторон, сформировавших ЕАЭС, такой настрой есть. Это неоднократно заявляли лидеры государств «тройки» – Беларуси, Казахстана и России. Итальянское издание Il Giornale недавно высказало предположение о том, что новый Евразийский союз вполне может стать «новой реальностью на международной арене, заняв место политически и
экономически провального Евросоюза, закат которого сейчас можно наблюдать». Насколько близки к истине такие прогнозы? Как мне кажется, я уже частично ответил на ваш вопрос. Место ЕС в глобальном мире мы никак занять не можем. В орбиту нашей интеграции не вовлечены неэкономические вопросы, такие как: общая внешняя политика, оборона и внутренняя безопасность. Мы не создаем общего парламента и счетную палату, как поступили наши партнеры в ЕС. При этом мы не ведем какой-либо направленной пропаганды или агитации в пользу участия других государств в нашем интеграционном проекте. Мы исходим из того, что это суверенный выбор каждого государства. Они самостоятельно, с привлечением бизнеса, экспертного сообщества, населения проводят глубокий, всеохватывающий анализ эффектов от членства и принимают на его основе решение о формате присоединения. Только после этого этапа к процессу подключается Евразийская экономическая комиссия, которая работает совместно со сторонами – учредителями ЕАЭС. Интерес к сотрудничеству с ЕАЭС со стороны иностранных государств есть и очень большой. В настоящее время Евразийская экономическая комиссия участвует в переговорах о создании зон свободной торговли с Европейской ассоциацией свободной торговли, с Вьетнамом, с Новой Зеландией. Имеется несколько десятков запросов о создании зон свободной торговли от других стран. Недавно было принято решение о начале работы совместной исследовательской группы по свободной торговле с Индией. Ведется работа совместной исследовательской группы по изучению возможности и целесообразности заключения Соглашения о зоне свободной торговли с Израилем. Все это достаточно перспективное направление работы, в итоге может появиться весьма обширное общее экономическое пространство, и это может привести
№ 5 (11) 37
интеграция
к рождению реальной глобальной экономики. Я специально хочу подчеркнуть, что мы воспринимаем ЕС как живой интеграционный организм со своими проблемами и успехами. Мы рассматриваем его как наиболее успешный пример региональной интеграции и настроены на сотрудничество и добросовестную конкуренцию. Президент Армении Серж Саргсян на церемонии подписания Договора просил установить срок присоединения республики к Евразийскому экономическому союзу до 15 июня. Кыргызстан рассчитывает присоединиться к Евразийскому экономическому союзу до конца года. С чем связано такое горячее желание присоединиться к ЕАЭС как можно скорее? Речь нужно вести не о горячем желании поскорее присоединиться к ЕАЭС, а о степени готовности названных стран к присоединению. Работа по присоединению Кыргызстана к евразийскому интеграционному проекту началась еще в 2011 году, когда Кыргызская Республика выступила с заявлением о желании стать членом Таможенного союза и Единого экономического пространства. Была создана специальная рабочая группа. 29 апреля 2014 года главы Беларуси, Казахстана, России и Кыргызстана утвердили «дорожную карту» по присоединению Кыргызстана к Таможенному союзу и подписали совместное заявление, в котором поддержали стремление Кыргызстана стать полноправным членом ЕАЭС. Насколько реально присоединение Кыргызстана к ЕАЭС до конца текущего года, в значительной степени зависит от самого Кыргызстана. Нашим коллегам в Кыргызстане предстоит серьезная работа по реализации «дорожной карты» по присоединению к Таможенному союзу. Очевидно, потребуется подготовить и реализовать также «дорожную карту» по присоединению к ЕЭП в условиях формирования Евразийского союза, а затем выйти на принятие Договора о присоеди-
38
№ 5 (11)
интеграция
Есть много положительных моментов от создания ЕАЭС и для зарубежного бизнеса. Объединение трех стран в союз способствовало улучшению общего инвестиционного климата, обеспечению более комфортных условий ведения бизнеса. Деловой климат в трех странах улучшается.
нении Кыргызстана к Договору о ЕАЭС. И, насколько я знаю, они уже на финишной прямой. Что касается Армении – работа в этом направлении тоже идет, однако в силу специфики армянской экономики есть возможность пройти путь к присоединению в достаточно сжатый срок. 3 сентября 2013 года Президент Республики Армения Серж Саргсян заявил о намерении этой страны присоединиться к ТС и ЕЭП и стать полноправным членом ЕАЭС. 24 декабря 2013 года главы Беларуси, Казахстана, России и Армении утвердили «дорожную карту» по присоединению Армении к ТС и ЕЭП. С завидной быстротой армянские коллеги провели все мероприятия, предусмотренные «дорожной картой», которые необходимо было реализовать до момента присоединения. На заседании Высшего Евразийского экономического совета, которое состоялось 29 мая 2014 года в Астане, президенты поручили Евразийской экономической комиссии до 1 июля 2014 года подготовить к подписанию Договор о присоединении Республики Армения к Договору о ЕАЭС. Благодаря слаженной и активной работе экспертов
всех сторон к настоящему времени и проект этого договора находится в финальной стадии готовности. Все ли вопросы, связанные с обеспечением свободного перемещения товаров, услуг, капиталов и рабочей силы, удалось разрешить к подписанию договора? Как вы, конечно же, заметили, переговоры и согласование позиций сторон при подготовке проекта договора шли непросто. Это еще раз свидетельствует о том, что в нашем союзе у какой-либо из сторон нет доминирующего положения и возможности продавливать те или иные решения. Наоборот, было бы удивительно, если бы текст такого содержательного документа, как Договор о Евразийском экономическом союзе, появился на свет по мановению волшебной палочки. У нас шла кропотливая работа по учету мнений и интересов каждой из стран – учредителей ЕАЭС. Мы решали очень важную и амбициозную задачу – создание союза, как правило, существующего без барьеров, изъятий и ограничений. Для того чтобы соблюсти максимально полно баланс интересов стран-учредителей, по ряду направлений сотрудничества установлены переходные периоды: это функционирование единых рынков лекарственных средств, медицинских изделий, нефти и газа, а также финансовый рынок. Если говорить о перспективах ЕАЭС, кто еще может вступить в союз в обозримом будущем? Возможно ли, что в будущем по составу он будет дублировать СНГ? Важно понять принципиальный настрой государств «тройки» и присоединяющихся к нашему объединению армянских и киргизских коллег на приоритет качественных, а не количественных показателей интеграции. ЕАЭС – международная организация экономической интеграции. Экономический рост и получение каждым участником интеграционного проекта конкретных дивидендов от интеграции для нас важнее количества членов ЕАЭС. При выработке подходов к даль-
нейшей работе по развитию евразийской интеграции, как я уже отмечал, мы с большим вниманием изучаем опыт европейских партнеров, обращая внимание на то, что на каком-то этапе политические соображения при строительстве европейского интеграционного объединения стали доминировать над экономическими. В ЕАЭС такой вопрос не стоит. Вместе с тем ЕАЭС открыт для вступления любого государства, разделяющего его цели и принципы. Заинтересованное государство может получить статус кандидата на вступление или наблюдателя. Все это детально прописано в Договоре о ЕАЭС. Хотел бы еще раз обратить внимание, что в развитии сотрудничества с ЕАЭС заинтересованы не только государства – участники СНГ, но и другие страны. Я об этом уже говорил. Что касается именно государств – участников СНГ, то, конечно, эти страны – наши ближайшие соседи. Нас связывают общие история, культура, язык, народнохозяйственные связи. В случае наличия заинтересованности в присоединении к ЕАЭС наши эксперты должны подсчитать экономическую целесообразность такого шага и для участников ЕАЭС, и для кандидата на вступление, будет создана соответствующая рабочая группа, которая подготовит «дорожную карту» – программу действий, необходимых для вступления. Как оцениваются экспертами результаты евразийских интеграционных процессов? Насколько создание ЕАЭС будет выгодно для граждан и для бизнеса? Говоря о преимуществах интеграции, я подразделял бы их на общие макроэкономические, отдельные экономические эффекты для каждой из стран-учредителей и эффекты для бизнеса и граждан. Дело в том, что евразийский интеграционный проект развивается в условиях достаточно сложной ситуации в мировой экономике, темпы развития которой в настоящее вре-
мя невысоки. Взаимное открытие границ в этих условиях позволило стимулировать развитие торговли, загрузку производственных мощностей и, как следствие, способствовало снижению уровня безработицы в Беларуси, Казахстане и России в самый острый период глобального экономического кризиса. В целом за последние четыре года взаимный товарооборот между тремя странами почти удвоился и превысил 64 миллиарда долларов. При этом за счет снятия внутренних барьеров опережающими темпами увеличился более чем в два раза товарооборот между Беларусью и Казахстаном. Эксперты отмечают улучшение структуры взаимной торговли, где увеличивается доля товаров повышенной степени переработки. Говоря о преимуществах интеграции, необходимо отметить, что, как отмечают эксперты, совокупный эффект от создания союза за 10 лет может составить от 17 до 20 % дополнительного прироста ВВП для каждой из стран. В сумме это составит около 700 миллиардов долларов. Но главное достижение договора – это создание общих рынков (энергетического, финансового, фармацевтического, транспортного и т. д.). Чтобы запустить работу этих рынков, участники союза в течение нескольких последующих лет должны будут еще плотно поработать над нормативной правовой базой. Так что наш договор – старт сотрудничества на многие годы вперед. Первым будет общий рынок лекарственных средств и медицинских изделий, который начнет действовать с 2016 года. Для граждан стран – членов Евразийского экономического союза интеграция дает возможность беспрепятственного трудоустройства в любой из стран ЕАЭС. При этом все социальные гарантии у такого работника будут эквивалентны тем, что есть у граждан страны, предоставляющей рабочее место. Также на территории России, Беларуси и Казахстана будут признаваться все
дипломы (исключения имеются по педагогике и медицине) без дополнительных процедур по их подтверждению. Для тех, кто пожелает заняться собственным бизнесом, будет возможность в любом из государств – членов ЕАЭС зарегистрировать предприятие и без каких-либо ограничений на рынке предоставлять услуги или производить товар и его реализовывать. Развивается конкуренция. Человек может быть гражданином Казахстана, Беларуси или России, но для целей ведения бизнеса это не имеет значения. И там, где ему выгоднее с точки зрения налогообложения, процедур лицензирования, привлечения рабочей силы, там он и сможет организовывать свое предприятие или производство. Этот фактор имеет важное значение, особенно для малого и среднего бизнеса. Есть много положительных моментов от создания ЕАЭС и для зарубежного бизнеса. Объединение трех стран в союз способствовало улучшению общего инвестиционного климата, обеспечению более комфортных условий ведения бизнеса. Деловой климат в трех странах улучшается. Это фиксирует, например, рейтинг деловой активности Doing Business, который повысил статус всех стран – членов Таможенного союза. Завершая, хотел бы отметить, что наш торгово-экономический союз стал своеобразным центром притяжения для многих стран Евразийского пространства. В итоге создание и эффективное функционирование ЕАЭС будет способствовать выходу государств – его членов на качественно новый уровень развития взаимоотношений, охватывающих такие приоритетные сферы экономики, как энергетика, агропромышленный комплекс, транспорт, торгово-экономические отношения. Я это еще раз отмечаю специально, чтобы донести масштабы нашего интеграционного поля. Беседовала Мария Малиновская
№ 5 (11) 39
« Қазақстан -2050» стратегиясында Қазақстанның әлемдегі өз орнын ұғынуы нақты белгіленген
Ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлау дәстүрі Қазақстанның және Ресейдің саяси және экономикалық шынайы жағдайының ерекше сипаты болып табылады. Егер Қазақстанда экономикалық және әлеуметтік-экономикалық жаңғыртудың шешуші бағыттары «Қазақстан-2050» стратегиясында белгіленген болса, Ресейде «Стратегия-2020» осындай жан-жақты құжат болып табылады. Біз «СолтүстікОңтүстік» саясаттану орталығы атқарушы директорының орынбасары Юлия Якушевамен (Ресей) осы бағдарламалық құжаттардың тұжырымдамалық тұрғыдан ұқсастығы және Қазақстан мен Ресейдің экономикалық және әлеуметтік-саяси стратегиясының түйісу нүктелері туралы әңгімелестік.
40
№ 5 (11)
- Өзіңізге белгілі, Қазақстанда «Қазақстан - 2050» стратегиясы» қабылданып, онда біздің еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдықтары белгіленді. Сіздің ойыңызша, осы стратегияның қай тармақтары барынша қызығушылық туғызып отыр? - Бұл стратегияны 1990-жылдардың соңында – нөлінші жылдарда Қазақстан экономикасын реформалаудың негізін қалаған басқа бағдарламалық құжатқа – «2030 стратегиясына» қатысты сабақтастық тұрғысынан қарастырған жөн. Қазақстанның 2050 жылға дейінгі даму стратегиясы – кешенді құжат, ол Қазақстан қоғамының саяси, әлеуметтік және гуманитарлық даму векторларын белгілеуге мүмкіндік береді. Оның үстіне, бағдарламада ішкі саяси саладан бөлек Қазақстанның әлемдегі өз орнын ұғынуы нақты көрініс тауып, қазіргі заманның экономикалық және геосаяси сын-қатерлерін еңсеру бойынша халықаралық қоғамдастыққа арналған нақты бастамалар ұсынылған. Бұған қоса,
Стратегия – әдемі тұжырымдар мен ізгі ниеттерге толы құрғақ құжат емес. Онда Қазақстан қоғамы үшін шетін әрі әрдайым біржақты түсіндіріле бермейтін мәселелерге нақты әрі ашық түрде көңіл бөлінген. Мысалы, Қазақстан мемлекетінің зайырлы сипаты және конфессияаралық саладағы саясат, мемлекеттік тілді үйрену проблемасы мен үш тұғырлы тілге бағыт алу, Қазақстанның еуразиялық жобаға деген көзқарасы және Қазақстан-Ресей қатынастары секілді проблемалар төңірегінде талай айтыс-тартыстар орын алды. Стратегия осы жанды мәселелерді шешудің бағыт-бағдарын белгілей отырып, Қазақстанның жақын және орта мерзімді перспективада қозғалу траекториясын неғұрлым дәл көруге мүмкіндік берді. - Сіздің ойыңызша, «Қазақстан - 2050» стратегиясы» мен ресейлік «Стратегия-2020» сабақтасып, байланыса ала ма? Қоғам өмірінің қай салалары мен аяларында түйісу нүктелері байқалады? - Мұнда Қазақстан да, Ресей де әлеуметтік-экономикалық ре-
Ресей мен Қазақстанның білім беру жүйелерін реформалау, жастар үшін «әлеуметтік сатыларды» дамыту, кадрларды кәсіптік жағынан даярлау және қайта даярлау жүйесін жетілдіру, яғни Қазақстанда «әлеуметтік жаңғырту» деп аталатындардың барлығы Ресей мен Қазақстан стратегияларының ортақ лейтмотиві болып табылады.
№ 5 (11) 41
ЫҚПАЛДАСТЫҚ
ЫҚПАЛДАСТЫҚ
Ресей Президенті де Нұрсұлтан Назарбаев секілді саяси элита мен ұлттық зиялыларды мемлекетті рухани жағынан дамытуда, ұлт санасын қалыптастыруда жетекші рөл атқаруға шақырады.
формаларды жүзеге асыру кезінде стратегиялық жоспарлау қағидатын басшылыққа алатыны маңызды. Ең алдымен мен 1 қаңтардан бастап Еуразиялық одақ құру туралы шарт өз күшіне енетініне назар аударғым келеді, осыдан келіп мынадай айқын тұжырым шығады – интеграциялық өзара іс-қимыл тығыздығының артуы стратегиялық даму жоспарында неғұрлым тығыз үйлестіру қажеттігін талап етеді. Оның үстіне, бұл жерде әңгіме тек экономикалық мәселелер жөнінде ғана емес, кейбір ортақ мақсаттық тұжырымдау жөнінде де болып отыр. Шартты түрде айтқанда, таяу онжылдықта біз Ресейде және Қазақстанда қандай қоғам құратын боламыз деген сұраққа жауап беру қажет. Егер перспективалар жөніндегі көзқарасымыз жалпы алғанда үйлесетін болса, онда мұндай жағдайда біздің ұлттарымыз ЕАЭО-ның болу-болмауына қарамастан, бір-бірінен ірге ажыратып кетеді деген қауіп болмауға тиіс. Сондықтан бағдарламалар әдіснамалық тұрғыдан қағидаттық ұқсастықтарға ие деп айта аламыз. Олар біздің қоғамдарымызды қазіргі заманғы инновациялық экономиканы құруға, өмір сүру сапасының жаңа стандарттарына шығуға,
42
№ 5 (11)
білім экономикасына көшуге бағыттайтын болады. Ресей мен Қазақстанның білім беру жүйелерін реформалау, жастар үшін «әлеуметтік сатыларды» дамыту, кадрларды кәсіптік жағынан даярлау және қайта даярлау жүйесін жетілдіру, яғни Қазақстанда «әлеуметтік жаңғырту» деп аталатындардың барлығы Ресей мен Қазақстан стратегияларының ортақ лейтмотиві болып табылады. Мен Қазақстан Президентінің Жолдаулары шеңберінде айтылған қазақстандық 2050 Стратегиясын 2012 жылы Владимир Путин айтқан Ресей халқына Жолдаудың нұсқауларымен салыстырар едім. Президенттердің екі үндеуінде де ұлттық
идеология мәселелеріне, мемлекеттік дамудың рухани бағыттарына едәуір көңіл бөлінген. Мәселен, Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Жолдауында басты империативтердің бірі елдің барлық азаматтары үшін, олардың ұлттық және әлеуметтік шығу тегіне қарамастан, теңдей мүмкіндіктерге негізделген жаңа қазақстандық патриотизм болып табылады. Ұлттық бірлік тақырыбы Владимир Путиннің Жолдауында да маңызды орын алды. Ресей Президенті де Нұрсұлтан Назарбаев секілді саяси элита мен ұлттық зиялыларды мемлекетті рухани жағынан дамытуда, ұлт санасын қалыптастыруда жетекші рөл атқаруға шақырады. Осы тұрғыдан
алғанда, жастарымыз өнеге алып, бой түзейтін «біздің заманымыздың жаңа қаһармандарын», жаңа беделді тұлғаларды жасау қазақстандық, сондай-ақ ресейлік нақты жағдай үшін уақтылы әрі өзекті шешім болып табылады. - Еуразиялық интеграция «Қазақстан-2050» стратегиясындағы басымдықтардың бірі болып табылады. Ал еуразиялық интеграцияны Ресей үшін шешуші деп айта аламыз ба? Әлде Ресей Батыспен қарым-қатынастың қазіргі таңда суық тартқанына қарамастан, өзін ең алдымен Еуропаның бір бөлігі ретінде қарастыра ма? - Менің ойымша, Ресей өзін еуропалық және азиялық өркениеттердің ең үздік сипаттарын жинақтаған еуразиялық өркениеттің бір бөлігі ретінде қарастырады. Сондықтан біздің қоғамдарымыз мысалында еуропалық және азиялық даму жолдарын бір-біріне қарама-қарсы қоюдың жөні жоқ деп ойлаймын. Геосаясат мәселелерін өркениетті дамудың стратегиялық басымдықтарымен шатастырмау қажет. Оның үстіне, ресейлік басшылық та, қазақстандық басшылық та ешқашан еуропалық және еуразиялық бағыттарды бір-біріне қарама-қарсы қоймаған. ЕАЭО мен ЕО өзара бәсекелес түзілімдер болып табылмайды. Бұл қолдан жасалып отырған қарама-қарсылық. Перспективада еуразиялық және еуропалық одақтар бір-бірімен өзара іс-қимыл жасасып қана қоймай, бірлесе отырып жаңа экономикалық күш орталығын да қалыптастыра алар еді. - Бұл сұрағым бүгінгі таңдағы кезекші сұрақ болар. Сіз Ресей мен Батыстың текетірес риторикасының туындауынан ушыға түскен Украинадағы оқиғалар еуразиялық интеграцияның сапасы мен қарқынына жалпы алғанда қалайша әсер етеді деп ойлайсыз? - Жаһанға белгілі сипат алып отырған қазіргі дағдарыс еуразиялық интеграцияның қарқынына белгілі бір түрде теріс әсер етуі мүмкін.
Екінші жағынан, ұзақ уақыт бойы жетекші күш орталықтары арасында бұлталақтау саясатынан барынша көп пайда табуға ұмтылған Украинаның мысалы қазіргі заманның сын-қатерлеріне өзі дербес қарсы тұрғаннан гөрі интеграциялық бірлестіктің бір бөлігі болу анағұрлым сенімді әрі қауіпсіз екенін көрсетеді. Оның үстіне, ел ішіндегі деңгейде тұрақсыздық факторлары болған кезде мұның орны ерекше. Қалыптасқан жағдайдағы «қосылмау» саясаты - посткеңестік елдер үшін қауіпті таңдау, стратегиялық тұрғыдан ой жүгіріп, пікір қалыптастыра алатын элита осыны түсінеді деп ойлаймын. Сонымен бірге, бұрынғы КСРО кеңістігіндегі қандай да бір мемлекеттің ЕО-ға қосылуына нақты мүмкіндіктері бар дегенге де алданбау қажет. Бұл - иллюзия. Балтық бойы елдері әуел бастан өркениет тұрғысынан Еуропаға жатқызылып келген, бұл пікірді басқа посткеңестік мемлекеттерге қатысты айта алмаймыз. Бұл ретте, Түркияның да мысалы бар, оны ұзақ жылдар бойы ЕОның «босағасында» ұстап отыр. Оған қоса еуропалық тауарларға нарықтарды ашу ұлттық экономикаларға да күшті соққы береді. Бұл жерде Балтық бойы елдерінің мысалын немесе ЕО-мен қауымдасудың барлық «кереметтерін» енді бастан кешіре бастаған Молдавияның жаңа мысалын келтіруге болады. Оның үстіне, еуразиялық жобада қатысушы елдер «ойын қағидасын» өздері айқындап, бірлесіп даму мен экономикалық кооперация үшін «мүмкіндік шекарасын» өздері қалыптастырады. Сондықтан қазіргі жағдай еуразиялық интеграцияның барысына белгілі бір түрде теріс әсерін тигізуі мүмкін. Бірақ, егер стратегиялық басымдықтар туралы айтатын болсақ, олардың өзгермейтініне шүбәланудың ешқандай негізі жоқ. - Бүгінгі күні екі ел: Армения мен Қырғызстан ЕАЭО-ға кіруге кезекте тұр. Сіз осы елдердегі жағдайды украин сценарийі бой-
ынша тұрақсыздандыруға болады деп ойлайсыз ба? - Қырғызстанды алатын болсақ, бұл ел екі революцияны бастан кешірді және ол саяси мәселелерді күш тәсілімен шешуге қарсы өз иммунитетін біртіндеп қалыптастырып отыр деп сенгіміз келеді. Алайда бұл республикада әлеуметтік және экономикалық проблемалардың күрделілігі шын мәнінде Мәскеуде де, Астанада да алаңдаушылық туғызып отыр. Мен Қырғызстанның КО-ға кіруі осы күрделі мәселелерді ел ішіндегі деңгейде шешуге ықпал етуі мүмкін деген ойдамын. Арменияға қатысты да дәл осындай пікір айтуға болады. Осы мәселенің күрделі тұстары біршама өзгеше проблемаға – жаңа кандидат елдерді интеграциялық бірлестіктің құрамына қабылдауға негіз бола алатын критерийге тірелетіні – басқа мәселе. Барлық сарапшылар ЕО-ны саяси қағидат бойынша кеңейту проблемасына байланысты жағдайды ұмытқан жоқ деп ойлаймын, бұл еуропалық кеңістікте дағдарыс туғызған болатын. Оңтүстік және шығыс Еуропаның кейбір елдері өздеріне Брюссель ұсынған бюджет, салық, қаржы саясатының талаптарына төтеп бере алатын күйде болмады. Осыдан келіп мынадай сұрақ туындайды: Армения мен Қырғызстан осындай талаптарды орындауға дайын ба? Әрі, оның үстіне, бұл талаптар қаншалықты нақты тұжырымдалған? Менің ойымша, экономистер мен саясаттанушылар талқылауға тиіс шешуші проблема осында жатыр. Қалған барлық сюжеттер ұлттық экономикалардың еуразиялық жобаның ішкі орнықтылығына қауіп төндірмейтіндей түрде интеграцияға дайын болу дәрежесінен шығатын туынды мәселелер болып табылады.
Әңгімелескен Жанар Төлендинова
№ 5 (11) 43
интеграция
Нужно неформально подходить
к формированию образа ЕАЭС,
создавать его визуальный и эмоциональный образ
Интеграция – процесс диалектический, а потому не обходится без шероховатостей и отдельных разночтений. Их наличие свидетельствует о жизнеспособности интеграционного проекта, ведь любой живой организм развивается только через преодоление противоречий. И в этом смысле открытый диалог лучше, чем лакировка действительности и замалчивание спорных вопросов. Мы побеседовали с директором информационно-аналитического центра по изучению общественно-политических процессов на постсоветском пространстве МГУ им. М. В. Ломоносова Сергеем Рекедой о некоторых вопросах, заполняющих дискуссионное поле вокруг Евразийского экономического союза.
Сергей Рекеда, директор информационноаналитического центра по изучению общественно-политических процессов на постсоветском пространстве МГУ им. М. В. Ломоносова
- Сергей, как известно, в Стратегии «Казахстан-2050» Президент поставил перед казахстанцами цель – войти до означенной даты в число 30 наиболее развитых стран мира. Эту же цель, выступая в апреле в МГУ имени М. В. Ломоносова, Н. А. Назарбаев спроецировал в целом на все евразийское содружество. Как Вы счи44
№ 5 (11)
таете, учитывая тот факт, что к Евразийскому экономическому союзу (ЕАЭС) в скором времени должны присоединиться такие слабые в экономическом отношении страны, как Армения и Кыргызстан, насколько реалистично достижение этой задачи? Насколько оправданно наращивать количественный состав участников евразийской интеграции? - Это дискуссионный вопрос, который нельзя рассматривать изолировано от более широкого комплекса вопросов, включая проблемы безопасности, миграции и проч. Включение Кыргызстана в ЕАЭС это не только шанс для этой страны на системную модернизацию, но, в перспективе, большой плюс для Казахстана - снятие источников напряженности в стране – ближайшем соседе РК. Кстати, именно от коллег из Казахстана я часто слышу, что присоединение Кыргызстана к ЕАЭС даже больше выгодно для РК, чем для России. То
есть у расширения ЕАЭС имеются и свои плюсы. Но в целом мне кажется, это, скорее, позитивный момент, нежели системный риск для тех амбициозных задач, которые ставит Нурсултан Назарбаев. Главное не превратить движение вперед в самоцель, как это сейчас происходит в Европейском союзе (ЕС). В таком случае неизбежны и экономические проблемы, и политические противоречия. Но такой угрозы я пока не вижу. - Как известно, Казахстан, который связывают тесные партнерские отношения с Азербайджаном, высказал особое мнение по поводу включения в состав Таможенного союза и ЕАЭС спорной территории Нагорного Карабаха. Как вы считаете, могут ли сказаться подобного рода разночтения в видении дальнейших путей расширения евразийского интеграционного проекта отразиться на темпах интеграционных процессов и их качестве?
– Мне кажется, «карабахский вопрос» включения Армении в ЕАЭС несколько искусственно раздут. Если взглянуть на факты – речь все-таки идет о включении в состав ЕАЭС Армении, а не Нагорного Карабаха. Напомню, что даже сама Армения не признала Карабах де-юре. Не признают его никто из евразийской тройки. В чем тогда проблема? Общий знаменатель у всех сторон процесса есть. Поэтому разногласия не носят неразрешимый характер. В ряде случаев их искусственно раздувают противники евразийской интеграции. Понятно, что этот вопрос особенно привлекает внимание у армянской и азербайджанской общественности. Но это общественные дискуссии, обычное дело. Политических же оценок никто не менял и нужды в этом в контексте евразийской интеграции нет. Что же касается позиции Назарбаева по этому вопросу, то он ее абсолютно четко и ясно озвучил. – На дебатах после церемонии подписания Договора о член президиума Евразийской академии телевидения и радио, профессор Российского государственного гуманитарного университета Люд-
мила Адилова высказала мнение, что ЕАЭС нуждается в брендировании, в создании его визуального и эмоционального образа. Иначе создаться впечатление, что это проект «верхушечный», проект элит. Что, на ваш взгляд, должен включать в себя визуальный и эмоциональный образ ЕАЭС? - Соглашусь, что формирование образа евразийской интеграции – дело, которому уделяется непозволительно мало внимания и сил. Речь идет даже не только и не столько об официальной символике (гимнах, флагах и пр.), сколько именно о том ощущении сопричастности обычного человека к большому проекту ЕАЭС, ощущении, как Вы верно заметили, что это не элитарный проект. Очевидно, основная роль здесь отводится СМИ. И это вовсе не значит, что нужно создавать какой-нибудь официоз с клишированным названием вроде «Вестник Евразийского союза». Подобным путем цели не достичь, скорее, напротив, утвердится образ «чиновничьего проекта». Здесь эффективнее будет поддержать журналистские и в целом общественные проек-
ты, предлагаемые снизу. Поддержать, например, грантами – почему бы и нет? Кстати, в качестве примера на ум пришел проект «Зеркало Крыма» - очень стильный, информативный, современный портал о Крыме, который зародился в головах нескольких опытных журналистов после известных событий. Посмотрев оформление сайта и почитав на нем статьи, вряд ли вы представите Крым какой-нибудь «отсталой провинцией». И это лишь один пример. Также неформально нужно подходить и к формированию образа ЕАЭС: искать вопросы созвучные с интересами обычного гражданина, не пропускать серьезные инфоповоды, а не мусолить «вбросы» типа запрета на кружевные трусы и китайские кеды. Я думаю, проблема сейчас в том, что, в принципе, сами журналисты далеко не всегда настолько хорошо погружены в тему, чтобы сделать привлекательный медиапродукт по теме ЕАЭС, донести просто до читателя/зрителя сложные вещи. Но, надеюсь, со временем, если этому уделять должное внимание, удастся добиться прогресса. Было бы очень интересно увидеть плоды работы редакции, в которой собрались бы неравнодушные к делу ЕАЭС журналисты из всех стран союза. Беседовала Жанар Тулиндинова
№ 5 (11) 45
интеграция
Экономисты и политологи из Казахстана, России и Беларуси недавно провели в Кызылординской области Евразийский экспертный форум, где обсудили перспективы евразийской интеграции. Они сошлись во мнении, что главной целью евразийской интеграции является модернизация экономик России, Казахстана и Беларуси.
О Цель евразийской интеграции –
МОДЕРНИЗАЦИЯ ЭКОНОМИКИ 46
№ 5 (11)
ткрывая экспертную встречу, аким Кызылординской области Крымбек Кушербаев напомнил слова Президента Казахстана о евразийской интеграции: - География сделала нас соседями, история сделала нас братьями, экономика сделала нас партнерами. Евразийская интеграция необходима Казахстану для обретения большей экономической устойчивости в условиях международной нестабильности и будет способствовать развитию промышленности, повышению качества продукции. Говоря о выгоде от образования Таможенного союза и ЕАЭС для регионов Казахстана, в частности для Кызылординской области, он напомнил, что Кызылординская область снабжает всю страну рисом:
- Здесь производится 90 % риса от всей потребности Казахстана. А с момента создания Таможенного союза на рынок России из области было экспортировано более 73 тысяч тонн риса. Совместно с Всероссийским научно-исследовательским институтом рисового хозяйства в Краснодаре мы начали работу по внедрению новых технологий и выведению солеустойчивых сортов риса. Россияне наш рынок уже освоили. Например, с участием россиян в Кызылорде выпускаются полиэтиленовые трубы. Новые возможности в условиях интеграции открываются перед рыбоперерабатывающими и другими предприятиями региона. Директор Центра актуальных исследований «Альтернатива» Андрей Чеботарев в своем докладе «Евразийская интеграция: выход на новый уровень или движение по спирали?» высказался о возможных путях развития ЕАЭС и способах укрепления внешнеэкономических связей стран – участниц союза, а руководитель сектора экономического развития постсоветских государств Института экономики РАН Елена Кузьмина отметила, что подписанный 29 мая исторический договор носит рамочный характер и определяет стратегические направления дальнейшей интеграции стран союза: - Так, важнейшие направления – дальнейшая инфраструктурная и энергетическая интеграция, которая закладывает базу для достижения главной цели евразийской интеграции – модернизации экономик России, Казахстана и Беларуси. Открытым в рамках ЕАЭС, по словам эксперта, все еще остается интеграция в финансовой сфере. Пока вопрос о создании единой валюты и единой финансовой политики не ставится. На рамочный характер договора ЕАЭС обратила внимание собравшихся и ведущий эксперт по экономике Института стран СНГ Аза Мигранян, по мнению которой компромисс – основная характеристика подписанного 29 мая документа. По словам эксперта, необходимость
взаимных уступок обусловлена высоким уровнем дифференциации экономик стран-учредителей, различием целей и подходов к евразийской интеграции: - Ценность договора заключается в том, что он допускает широкий диапазон скорости и качества развития интеграционного взаимодействия в секторальном разрезе. Этот подход обеспечил саму возможность подписания документа и заложил стратегию евразийской интеграции: поэтапное движение в направлении углубления интеграции, дифференцированный подход в разрезе секторов, отраслей, продуктовых линий и сфер деятельности. Оценивая преимущества и риски, заложенные в договоре, можно с уверенностью утверждать, что его проектная структура позволяет обеспечивать движение вперед исходя из принципов разноуровневой и разноскоростной интеграции в зависимости от степени гармонизации и унификации факторов экономики, правовой среды и макрорегуляторов в различных сферах деятельности. Договор является базой для развития реальной экономической кооперации между Россией, Казахстаном и Беларусью, – заключила эксперт. Среди проблем, которые также обсуждались в рамках экспертного форума, совместимость разных моделей экономик стран Евразийского союза. Для Беларуси, по словам директора Центра стратегических и внешнеполитических исследований Арсения Сивицкого, Евразийский экономический союз – это, прежде всего, средство для модернизации своей промышленности, которую невозможно провести без кооперации со своими традиционными партнерами. Между Беларусью и Россией существует опыт создания совместных предприятий на основе российских частных и белорусских государственных компаний, который может быть применим в будущем.
Сергей Смирнов, ЕКЦ
№ 5 (11) 47
интеграция
Правительство Кыргызстана, вслед за Таможенным союзом, начало разработку «дорожной карты» по вступлению республики в Евразийское экономическое пространство.
Кыргызстан
шагает
в ЕАЭС
По словам заместителя министра экономики Кыргызстана Данилы Ибраева, «дорожная карта» находится на стадии реализации. 181 пункт «карты» уже реализуется – над этим работают 14 специальных групп. – Что касается присоединения к нормативно-правовым актам Единого экономического пространства, в этом направлении «дорожная карта» разрабатывается. Сегодня проект «дорожной карты», предложения, которые должны войти в документ, находятся на рассмотрении министерств и ведомств Кыргызстана. Проектом документа также занимаются предприниматели и бизнесмены, – сообщил замглавы Минэкономики. В начале Кыргызстан планирует присоединиться к Таможенному союзу, затем в Евразийское экономическое пространство, далее – в Евразийский экономический союз.
интеграция
Единое евразийское информационное пространство — необходимость и перспективы «Информационное пространство Евразийского союза: проблемы и вызовы», – такова тема видеомоста Астана – Москва, где обсуждалась необходимость и перспективы создания общего информационного пространства в рамках Евразийского экономического союза. – Сегодня крупнейшие средства массовой информации и телевидение наших стран замкнуты в своих национальных границах, – отметил президент Евразийской академии радио и телевидения Валерий Рузин. – Но если российские СМИ достаточно широко представлены, например в Казахстане, то этого нельзя сказать о каналах Казахстана или Белоруссии на российском телевидении. С этим согласился и руководитель проекта управления гуманитарных проектов МИА «Россия сегодня» Владимир Лепехин. – Движение в этом направлении было бы верным в рамках Евразийского союза, – считает он. – В частности, телеканал «Культура» уже сейчас мог бы включить в свой эфир передачи о национальной культуре Беларуси и Казахстана. – Россия является локомотивом евразийской интеграции, поэтому хотелось бы, чтобы именно она подавала пример работы на информационных площадках в рамках Евразийского союза, – заявил в свою очередь сопредседатель Евразийской экспертной сети Болат Байкадамов. Как сообщил доцент кафедры политической теории МГИМО (У) МИД России Кирилл Коктыш, единое информационное пространство необходимо, в том числе для построения доверия между народами, которые сейчас строят совместное будущее в рамках евразийского проекта. Это мнение поддержали и другие участники видеомоста. По их словам, упор необходимо делать не только на экономическом, но и на культурном аспекте, поскольку взаимное доверие можно и нужно строить не только на перспективе получения экономической выгоды в будущем, но и опираясь на общее прошлое, исторические связи наших народов. По словам участников дискуссии, одной из целей Евразийского союза, который начнет действовать с 1 января 2015 года, является формирование не только общего экономического, но также и общего информационно-культурного пространства. Создание единого информационного поля, в рамках которого будет вестись разъяснительная и просветительская работа, направленная не только на бизнесменов, но и на более широкий круг жителей России, Беларуси и Казахстана, а также стран Запада, может сыграть немалую роль в процессах интеграции, сделав их более понятными, а значит, и успешными. Виталий Трефилов, ЕКЦ
48
№ 5 (11)
Участники ЕАЭС
готовы к расширению Таможенного союза и созданию новых зон свободной торговли – Вместе с нашими партнерами из Беларуси и Казахстана мы готовы к расширению Таможенного союза, готовы и к созданию зон свободной торговли, в том числе в формате «свободная торговля плюс», как с отдельными государствами, так и с региональными объединениями, – сказал Дмитрий Медведев. Глава российского кабмина отметил, что с 2015 года, с момента деятельности Евразийского экономического союза, будут обеспечены свобода движения товаров, услуг, капиталов и рабочей силы на территории всей тройки государств (РФ, Беларусь и Казахстан). С точки зрения бизнеса это будет экономическое пространство, где за
счет единых правил и стандартов можно будет существенно снизить свои издержки. – Конечно, предстоит сделать еще очень многое, и Евразийский экономический союз должен полностью раскрыть заложенный в нем интеграционный потенциал, – пояснил российский премьер. – В любом случае, это долгосрочные
перспективы, а торгпреды странучастниц должны продвигать их более активно. Медведев также напомнил, что сейчас к России перешло председательство в БРИКС (Бразилия, РФ, Индия, Китай и Южная Африка) и Шанхайской организации сотрудничества и поручил профильным ведомствам подготовить и предложить партнерам содержательную экономическую повестку в рамках этой организации. – Чтобы она отвечала интересам и наших евразийских партнеров – Беларуси и Казахстана, – отметил Дмитрий Медведев. Лиля Фладунг
Казахстан от свободной торговли
Турции в ТС выиграет
Так считает старший аналитик казахстанского Агентства по исследованию рентабельности инвестиций (АИРИ) Талгат Мусабеков. Ранее сообщалось, что, возможно, будет создана зона свободной торговли между Турцией и Таможенным союзом (ТС) России, Беларуси и Казахстана. – На мой взгляд инициация Турцией вопроса о создании зоны свободной торговли с ТС является позитивным сигналом для Казахстана как по причине потенциального расширения рынка сбыта для казахстанских экспортеров, так и по причине увеличения векторов и центров силы в зоне свободной торговли с Россией и Беларусью. Наличие такого мощного игрока, как Турция, более сопоставимого по размерам экономики с Россией, нежели с Казахстаном, возможно, откроет более широкое пространство
для маневра Казахстана в переговорном процессе, – пояснил он. Аналитик отметил, что кроме природных ресурсов Казахстан и Россия могут продавать Турции продукты химической отрасли, в первую очередь, удобрения для сельского хозяйства. – Уверен, что большие перспективы существуют у новых транспортных и логистических схем, завязанных между Турцией и Западно-сибирским регионом России, – добавил Талгат Мусабеков.
№ 5 (11) 49
интеграция
интеграция
Арам Сафарян: Мы рассматриваем Евразийский экономический союз
Эксперты придерживались единой позиции и по вопросу необходимости информационной поддержки процесса евразийской интеграции.
как региональный мегапроект
В армянском обществе Евразийский экономический союз рассматривается как региональный мегапроект, призванный защитить национальные экономики от влияния глобальных процессов, – заявил в ходе видеомоста Москва – Ереван «Евразийский выбор: Армения-2014» председатель исследовательско-аналитической общественной организации «Интеграция и развитие» Арам Сафарян.
У
частники дискуссионного клуба «Евразийский выбор» из Москвы и Еревана обсуждали проблемы и преимущества, которые будут сопутствовать вступлению Армении в Евразийский экономический союз. Эксперты были единогласны в том, что евразийская интеграция принесет стране очевидные экономические преимущества. Представитель Центра интеграционных исследований Дмитрий Коршунов отметил, что на основании исследования, проведенного центром, присоединение Армении к Таможенному союзу является наиболее выгодным по всем направлениям: прогнозируется рост ВВП страны в среднесрочной и долгосрочной перспективе, приток иностранных инвестиций и решение транспортных проблем. Для достижения максимально положительного эффекта от процесса власти страны должны обратить внимание на решение проблем,
50
№ 5 (11)
связанных с транспортной зависимостью от соседей, например за счет реализации долгосрочных инфраструктурных проектов, среди которых МТК «Север–Юг», строительство железной дороги в Иран и открытие сообщения с Россией через Грузию. По мнению экспертов Центра интеграционных исследований, перед республикой также стоит проблема энергетической безопасности, которая может быть решена с помощью модернизации имеющихся атомных и тепловых электростанций. Заведующая отделом экономики Института стран СНГ Аза Мигранян обратила внимание участников дискуссионного клуба на то, что Армения планирует вместе с договором о вступлении в ТС подписать и пакетные документы, предполагающие создание совместных проектов для решения проблем в области энергетики, логистики и промышленности.
– Если в Армении, параллельно с вхождением в евразийский проект, не будет развиваться собственное производство, созданы рабочие места, то Армению ждет депопуляция, — подчеркнула эксперт, добавив, что именно эта проблема сейчас должна быть в приоритете у руководства страны. Армения планирует вместе с договором о вступлении в ТС подписать и пакетные документы, предполагающие создание совместных проектов для решения проблем в области энергетики, логистики и промышленности. По мнению экспертов, развитие промышленного потенциала страны с помощью возможностей ЕАЭС должно идти параллельно со стимулированием науки. Председатель правления ассоциации «Поставщики Таможенного союза» Олег Ногинский напомнил о том, что в советский период Армения готовила сильных специ-
алистов в математике и ядерной физике. – Сегодня преимущество будут получать те, у кого максимально развита наука, те, у кого на сегодняшний день максимально развиваются инновационные технологии, и с этой точки зрения [у Армении] существует великолепнейший потенциал, — отметил эксперт, добавив, что площадки ТС в данных условиях можно выгодно использовать для обучения специалистов, развития совместных инновационных и инвестиционных программ. Ногинский также подчеркнул, что участие любой страны в интеграционных процессах — это открытие нового поля возможностей. Для Армении участие в ЕАЭС открывает большие перспективы, нежели участие в ассоциации с ЕС, в рамках которой производство той или иной продукции определяется для каждой страны Брюсселем, а не руководством государства.
В своих выступлениях эксперты дискуссионного клуба прямо или косвенно затрагивали тему статуса и будущего Нагорного Карабаха в условиях евразийской интеграции. Единогласное мнение участников из Москвы и Еревана сводилось к тому, что данная тема часто используется для политизации причин вступления Армении в ЕАЭС, тогда как сама организация имеет исключительно экономические основы. – Существует <…> ОДКБ, и все обсуждения подобных моментов было бы корректно вести на ее площадке, а не на площадках, посвященных экономическому сотрудничеству, потому что данный вопрос больше связан с безопасностью и политикой, — резюмировал Олег Ногинский, высказав личную точку зрения, в соответствии с которой для урегулирования ситуации вокруг непризнанных республик на территории бывшего СССР необходимо в срочном порядке сформиро-
вать на базе ОДКБ или другой международной организации единую переговорную группу, которая бы определила статус этих государств и пути разрешения существующих конфликтов. Эксперты придерживались единой позиции и по вопросу необходимости информационной поддержки процесса евразийской интеграции. Исполнительный директор политологического центра «Север– Юг» Юлия Якушева подчеркнула, что кроме информационного сопровождения процесса должно быть организовано и экспертное сопровождение. – Часто приходится замечать, что среди экспертов нет четкого понимания того, что происходит в ходе евразийской интеграции, — отмечает она. – В сентябре «Север– Юг» запускает клуб евразийских политологов, новую площадку для обсуждения наиболее актуальных вопросов в столицах государств — участников ЕАЭС. Кроме этого, Якушева отметила важность и гуманитарного сотрудничества между странами. Культурные связи между государствами и так глубоки, но, по мнению эксперта, и этот ресурс не использован на полную мощность. Виталий Трефилов, ЕКЦ
№ 5 (11) 51
«ҚазаҚстан-2050» стратегиясы
«ҚазаҚстан-2050» стратегиясы
Дамыған елдердің отыздығына кіру – бұл ұран емес,
Нұрсұлтан Әбішұлының болашаққа көз тіккен көреген адам екендігіне мен сенімдімін. Ол әрдайым жаңа жолдар және стандартты емес шешімдер іздейді. Ол – инноватор және қазіргі тілмен айтсақ, креативті тұлға.
НАҚТЫ МІНДЕТ
Александр Сидорович, М.В.Ломоносов атындағы ММУ қазақстандық филиалының директоры
М
ен Қазақстан Президентімен бірнеше рет кездестім: ол М.В.Ломоносов атындағы ММУдың қазақстандық филиалында болды, бұдан басқа, маған Нұрсұлтан Әбішұлы қатысқан конференцияларға қатысушы болудың сәті түсті. Осылайша, Қазақстан Президентін, оның бірегей жұмыс істеу стилін өз көзіммен қадағалай алдым. Спикерлердің сөз сөйлеуі кезінде оның жанары жайнап, қажетті дегендерін қойын дәптеріне түртіп отыратынын байқадым. Шамасы ол маңызды деп есептейтіндерін, өзі қолдағысы және кейін олар туралы қандай да бір жаңа ұсыным
52
№ 5 (11)
жасағысы келетін идеяларға белгі соғып отырған болар. Бұдан басқа, маған Нұрсұлтан Әбішұлының 1994 жылғы 29 наурызда М.В.Ломоносов атындағы ММУ-де сөйлеген сөзінің түпнұсқасын көрудің сәті түсті, парақтың жиектеріне белгілер мен түзетулер жасалған екен. Осы Қазақстан Көшбасшысының мәтінді соңғы минутқа дейін қырнап-сүрнейтін дағдысы оның өзінің әрбір сөйлейтін сөзіне зор жауапкершілікпен қарайтындығын көрсетеді. Сондықтан Қазақстан Президентінің жыл сайынғы Жолдаулары мемлекеттің дамуы үдерісін ауқымды және сонымен бір мезгілде егжей-тегжейлі ойластырылған ой-тұжырымды білдіреді. Олар Қазақстанның бейнесін қалыптасу тұжырымдамасындағы буын және оның дамуының ұлттық моделі бола отырып, Қазақстан-2050 жолының стратегиялық пайымы мен таяу перспективаға жедел жоспарлаудың арасын теңдестіреді. Ең маңыздысы осы! Нұрсұлтан Әбішұлы 2050 шебінен шегініс жасап, ұзақ мерзімді мақсаттарды нақтылай отырып, таяу перспективаға арналған міндеттерге түзету жасайды.
Нұрсұлтан Әбішұлының болашаққа көз тіккен көреген адам екендігіне мен сенімдімін. Ол әрдайым жаңа жолдар және стандартты емес шешімдер іздейді. Ол – инноватор және қазіргі тілмен айтсақ, креативті тұлға. Бұл оның жан дүниесі, мінез-құлқының терең қатпарлары, мұнда ешқандай жасандылық жоқ. Әрине, кейбір мақсаттар бойынша оған қалай қол жеткізуге болады деген сұрақ туындайды. Мысалы, Нұрсұлтан Әбішұлының әлеуметтік жаңғыртуға арналған мақаласында көтерілген және кейін оның стратегиялық жолдауларында дамытылған Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы идеясын алайық. Бұл Қазақстан қоғамы мен экономикасын түбегейлі қайта құру қызметін атқаруға тиіс іргелі міндет. Онда игіліктер жасалған және сол игіліктерді жасауға қатысқан кезде ғана ел бай болады деген деген берік пікір бар. Егер осы жағдайға теориялық тұрғыдан қарайтын болсақ, шынында да құндылықтармен алмасудың әртүрлі процестері бар екенін көреміз. Сауда – бұл да қызметтер көрсету түрінде игіліктер жасау. Алайда, егер біз өз қолымызбен жасаған игіліктерді саудаласақ және сол арқылы өз еңбегімізбен бола-
шағымызды қамтамасыз етсек, бұл бір мәселе де, егер біз қандай да бір алыпсатарлық сипаттағы рәсімдермен өмір сүрсек, ол басқа мәселе. Соңғысы – уақытша болашағы жоқ бұлдыр игілік. Нақ сондықтан да, менің пікірімше, Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы идеясы – ол Қазақстанның тұрақты болашағының идеясы. Қазіргі «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдаудың екінші бір түйінді бағдары – ол технологиялық жағынан серпінді жобаларға мақсаттылық. Менің ойымша, Нұрсұлтан Әбішұлы жаңа жобалардың көптігіне, бірақ қайтарымның саусақпен санарлықтай аз екендігіне қанағаттанбаушылығын өте әділ білдірді. Демек, жаңашыл және сонымен бірге инновациялық экономиканың тұтас кешенін жасайтын, экономикалық тұрғыдан негізделген жобаларды іздестіру көкейкесті іске айналуға тиіс. Бұл жерде біз, ең
алдымен, тиімді нәтижемен және қайтарыммен байланысты практикалық міндеттерді шешуге бағдарланған технологиялық жаңашылдықтарға және инновациялық процеске қатысты неғұрлым кең тәсіл қолдану қажеттігін көреміз. Президент Жолдауының маған маңызды боп көрінетін тағы бір аспектісі – ол Нұрсұлтан Әбішұлы алға қойып отырған ел жетістіктерін бағалаудың халықаралық өлшемдері. Мысалы, дамыған елдердің отыздығына кіру және жан басына шаққандағы ІЖӨ көлемінің көрсеткішін 4,5 есе – 13 мың доллардан 60 мың долларға дейін ұлғайту жөніндегі міндет. Осылайша, цифрлар батыл айтылады, жоғары халықаралық бағдарлар белгіленеді, ал осы уақытқа дейін Қазақстанның барлық алға қойылған міндеттерді негізінен іске асырып келгендігін ескеретін болсақ, жаңағыдай жоғары нәтижеге бағыт алу Қазақстан халқын рухтандырмай қоймайды.
Нұрсұлтан Әбішұлының осы тәсілі, менің пікірімше, өте қатал және талапшыл. Және ең алдымен, Қазақстан Көшбасшысы өзіне қатаң талап қояды. Ол - көпшілік алдындағы адам, оның әрбір сөзіне және мәлімдемесіне аса зейінмен назар аударылады. Іс жүзінде ол Қазақстанды әлем мойындаған лайықты елдердің қатарына қосу ғана емес – ол орындалып та қойды, – сонымен бірге әлемдік элитаны білдіретін елдердің шоғырына қосу мақсатын алға қойды. Және бұл жай ғана ұран емес, нақты міндет, оған қол жеткізу мемлекеттік аппараттан да, қоғамнан да және халықтан да жұмысқа деген сапалық жаңа тәсілді талап етеді. Және осы жерден білімге жаңа көзқарас туындайды. Ұлтты халықаралық стандарттардың деңгейінде білім алған адамдардан қалыптастыру – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың абсолюттік басымдығы деп ойлаймын. Мен халықаралық стандарттар деген сөзді онша ұната қоймаймын, өйткені стандарттау мен бірдейлендірудің білім беруде қалай іске асырылатынын түсінбеймін. Дегенмен де, «Болашақ» президенттік стипендия бағдарламасы, әр түрлі тәжірибе алмасу бағдарламалары, Қазақстанда әлемнің үздік оқу орындарының филиалдарын ашу арқылы халықаралық сапалы
№ 5 (11) 53
«ҚазаҚстан-2050» стратегиясы
«ҚазаҚстан-2050» стратегиясы
Жаңа үлгідегі педагогтарды даярлап шығару – ол инновациялық тұрғыдан ойлау дағдылары бар студенттерді тәрбиелеу, ал перспективада жаңа үлгідегі экономиканың негізін қалау деген сөз. Бұл тұрғыда бізде дамудың үлкен резерві бар. М.В.Ломоносов атындағы ММУ-дың қазақстандық филиалы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің базасында ашылды.
білім алу іс жүзінде әрбір қазақстандыққа қол жетімді екендігін мойындамасқа болмайды. Мұндай жағдай ешбір мемлекетте жоқ. Елдің жаңа элитасы нақ осылай құрылады. Мен осы жерде мынаны қосқым келеді. Білім берудегі ең маңызды буын жоғары оқу орнының оқытушысы болып табылады. Егер біз нәтиже алғымыз, жаңа сипаттағы кадрлар тудырғымыз келсе, оның мәртебесін өзгертуге тиіспіз. Нұрсұлтан Әбішұлы жоғары оқу орындарының дербестігі туралы пікір айтты. Жоғары оқу орындарының дербестігі мен жауапкершілігі – бұл
54
№ 5 (11)
Қазіргі кезде университетте магистранттарды қосқанда 520 адам оқиды. Орташа конкурс шамамен бір орынға 10 адамнан келеді.
ХХІ ғасырдың талабына сәйкес келетін өте дұрыс тәсіл. Сонда да осы процестегі негізгі тұлға – оқытушы. Педагогтардың жұмыс істеу деңгейін арттыру олардың білімділік деңгейін арттырудан, олар өзі оқы-
татын ғылым саласындағы заманауи әдістемелерді және ілімдерді меңгере алатындай жағдайлар жасаудан тұрады. Сондықтан бізге кадрларды қайта даярлаудың және олардың жалақы көлемін арттырудың жаңа жүйесі қажет. Оқытушы студенттерге жоғары деңгейдегі білім беру үшін ол 80 мың теңге алып, екі-үш жерде жұмыс істемей, барынша лайықты жалақы алуға тиіс. Іс жүзінде, жаңа элита қалыптастыру – ол оқытушылардың жаңа элитасын қалыптастыру. Жаңа үлгідегі педагогтарды даярлап шығару – ол инновациялық тұрғыдан ойлау дағдылары бар студенттерді тәрбиелеу, ал перспективада жаңа үлгідегі экономиканың негізін қалау деген сөз. Бұл тұрғыда бізде дамудың үлкен резерві бар. «Қазақстан-2050» стратегиясында жобасы сызылған және «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Жолдауында нақтыланған Қазақстан моделінде қоғамдық игілік-
тер жаңа технологиялық мүмкіндіктермен және бір мезгілде жеке меншік нысандарының дамуымен біріктірілетін жаңа аралас экономика принципі бойынша дамитын, әлеуметтік жағынан орныққан деп атауға болатын қоғамды қалыптастыру болжанады. Осыған байланысты Нұрсұлтан Әбішұлы мемлекеттің рөлін мойындай отырып және сонымен бірге Қазақстан халқына сенім арта отырып, Қазақстан-2050 мақсаттарына қол жеткізудің аса маңызды тәсілі ретінде мемлекеттік емес нысандарды дамыту туралы мәселені батыл қояды. Қазақстан бұл тұрғыдан алғанда қандай да бір шамада посткеңестік кезеңдегі ізашар болып табылады. Атап айтатын болсақ, осы ТМД елдерінің арасында алғаш рет мемлекеттік-жеке меншік әріптестіктің әр түрлі нысандары сынақтан өткізілді, мемлекеттік міндеттерді шешу үшін жеке меншік нысандарын пай-
даланумен байланысты идеялар қалыптастырылды. Дербес қорларды дамыту тәжірибесі – соның айқын мысалы. Қазір де Қазақстан экономиканың тұтастай салаларына мемлекеттің тікелей қатысуын азайту міндетін қойып отыр. Әрине, оның экономикалық қызметті реттеуші және салықтарды жинаушы түріндегі жанама әсері – болмай қоймайтын кесел және сонымен қатар игілік. Одан арылу іс жүзінде - утопия. Сонымен бірге мемлекеттің жекелеген салаларға тікелей қатысуын азайту – бұл әлемнің барынша дамыған елдері сынап көрген жол. «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Жолдауында осы идеялар іс-әрекеттердің іс жүзінде аяқталған пакеті түрінде тұжырымдалған және әрине, барынша назар аударуға және қолдауға лайық.
М.В.Ломоносов атындағы ММУ қазақстандық филиалының құрамында 5 факультет жұмыс істейді: есептеу математикасы және кибернетика (ЕМжК), механика-математика, экономика, филология және география факультеттері. Жыл сайын Мәскеу университетінің 160 профессоры және оқытушысы Астанадағы филиалдың студенттеріне лекция оқиды. Филиал түлектерінің 25% -ы ММУді үздік бітіреді. Филиалда жыл сайын студенттердің, магистранттардың және жас ғалымдардың «Ломоносов» халықаралық ғылыми конференциясы өткізіледі. Конференцияға орта есеппен 60 жоғары оқу орнынан келген 500-ден астам жас ғалым қатысады. Филиалда «Достык-Дружба» деп аталатын Еуразия мәдениетінің ғылыми-білім беру орталығы және «Тенгри» әдеби клубы жұмыс істейді.
№ 5 (11) 55
бітімгершілік бастамалар
Мәдениеттер
мен діндердің үнқатысуы мүддесінде
Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың маңызды бітімгершілік бастамаларының бірі Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезі екені белгілі. Оның өткізілетін жері еліміздің жас елордасы болып табылады. Бүгінгі күні, осындай ауқымдағы төрт шара өткізілгеннен кейін, Съезд уақыт тезінен ойдағыдай өткен жаһандық үнқатысу алаңына, ғаламшардағы дінаралық және мәдениетаралық ынтымақтастықты нығайтудың бірегей құралына айналды деп нық сеніммен айта аламыз. Ол тағаттылық пен сенім идеяларын ілгері бастыра отырып, жаһандық гуманитарлық үнқатысудың алдыңғы шебінде тұр. Біз Съездің жалпыәлемдік және Қазақстан ішіндегі маңызы, оның бірегей жетістіктері жөнінде Айдар Әбуовпен сұхбаттасқан едік.
- Айдар Парқұлұлы, сіздің ойыңызша, осы шараның Қазақстан ішіндегі және халықаралық ауқымдағы маңызы қандай? Съезд Қазақстан қоғамының рухани іргетасын қалыптастыруға қаншалықты үлес қосып отыр деп ойлайсыз? - Әрине, Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшылары съезінің полиэтносты, поликонфессиялы Қазақстан қоғамы үшін, сондай-ақ алдыңғы қатарлы бүкіләлемдік қоғамдастық үшін маңызы мен миссиясы аса өзекті әрі маңызды екені анық. Өзіңіз білетіндей, тәуелсіз Қазақстан өзінің Елбасы – Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасы бойынша қазіргі заман тарихында алғаш болып жоғары саяси деңгейде дінаралық және өркениет аралық үнқатысуды ілгері бастыру ісін қолға алды.
56
№ 5 (11)
Айдар Әбуов, Мәдениеттер мен діндердің халықаралық орталығының директоры, философия ғылымдарының докторы
Осы орайда белгілі теолог, өркениеттер үнқатысуы мәселелері жөніндегі сарапшы, «әлемдік этнос» тұжырымдамасын әзірлеуші Ганс Кюнг тұжырымдаған тезисті келтіре кеткім келеді: «Діндер арасында татулық болмаса, халықтар
арасында татулық болмайды, ал діндер арасында үнқатысу болмайынша, діндер арасында татулық та болмайды». Көріп отырғанымыздай, осы постулат Қазақстанның әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшылары үшін Съезд түрінде үнқатысу алаңын жасау жөніндегі жаһандық бастамасымен тікелей сабақтасады. Өткен он жыл ішінде Діндер көшбасшыларының Астаналық съезінің діндер көшбасшылары арқылы діндер арасындағы үнқатысуды нығайтуға және ілгері бастыруға, түрлі діндер өкілдері арасында өзара құрмет пен ынтымақтастықты орнатуға және нығайтуға бағытталған бітімгершілік миссиясы ұлттық және әлемдік деңгейде қажетті мәселеге айналды. Діндер көшбасшылары арасындағы үнқатысудыдың өзектілігі
мен қажеттілігі Съездің пішіні мен мазмұндық құрамдас бөлігіне тікелей ықпал етеді. Айталық, егер 2003 жылы Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының Бірінші Съезді алдында осындай тұғырнаманың маңызы туралы келіссөздер процесін ұйымдастыру үшін діндер көшбасшыларын бір дөңгелек үстел басына жинау басты міндет болған болса, кейіннен, 2006 жылғы – Екінші, 2009 жылғы – Үшінші және 2012 жылғы Төртінші съездерде адамзат қоғамының тыныс-тіршілігіне – бейбітшілік пен қауіпсіздікке; қазіргі заманғы өркениеттердің моральдық және этикалық құндылықтарын арқау еткен адамдардың өзара қарым-қатынасының әмбебап формуласын әзірлеу бойынша жаһандық консенсусқа қол жеткізуге; жаһанданушы әлем жағдайында мәдени және этностық негіздегі қақтығыстарды болдырмауға; ешқандай жағдайда да зорлық-зомбылықты ақтау үшін пайдаланыл-
мауға, өшпенділік пен алауыздық себебі болмауға тиіс өз діни сеніміңді еркін ұстануға; шығу көздері дін мен діни постулаттардан тыс жатқан экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимылға қатысты мәселелер мен проблемалардың кең ауқымы бойынша сындарлы да байыпты сұхбат орын алды. Мұның өзі, әрине, заңды да! Съезге оның қатысушыларының өкілдік етуі жөнінде де айтпай кетуге болмайды. Төрт дінаралық саммиттің жұмысына ислам, христиандық, иудаизм, буддизм, синтоизм, даосизм діндерінің және қалған дәстүрлі діндердің бірінші басшылары мен көрнекті өкілдері тұрақты қатысып келе жатқанын ерекше атап өтемін. Съездің атмосферасы мен рухы онда жалпы және панельдік сессиялар арасында мазмұнды жұмыстар ұйымдастырып, сындарлы сұхбаттар жүргізуге, әлем халықтарына арналған қорытынды құжаттарды ұжымдасып пысықтауға әрдайым ықпал етті.
Болып өткен Съездер шеңберінде жоғары деңгейде жаңа қарым-қатынастар орнатылып, түрлі діндер мен конфессиялар өкілдері арасындағы байланыстар нығайтыла түскенін ерекше атап өткім келеді. Дінаралық саммит рухына арқау болған достық пен адами жылы өзара қарым-қатынастар, әрине, діндер көшбасшыларының біздің елімізге, оның саяси көшбасшысы – Президент Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевқа және барша қонақжай әрі тағатты Қазақстан халқына деген құрметі мен сенімі деңгейін арттыруға ықпал етеді. Жоғарыда айтылғандар тұрғысынан съезаралық кезеңді де атап өткім келеді, ол да Съездің жұмыс істеуші органы – оның Хатшылығының аса жүйелі және мақсатты жұмысымен сабақтасып отыр. Съездер арасындағы кезеңдерде жұмыс тоқтап қалмайды. Съезд Хатшылығының мүшелері және оның құрамына әлемдік және дәстүрлі діндер басшыларының өкілдері
№ 5 (11) 57
бітімгершілік бастамалар
кіретін Жұмыс Тобы Съездің жұмысшы құрылымы бола отырып, форумның жұмысын қамтамасыз етеді. Олар Съезд Хатшылығының және дінаралық саммиттің алдағы отырыстарының тұжырымдамалық шешімдері мен құжаттарын әзірлеу бойынша ауқымды жұмыс жүргізеді; діндер басшылары жұмысқа қабылдаған бастамаларды іске асыру жолдары мен шарттарын әзірлейді; жаһанданушы әлемнің жаңа қауіптері мен сын-қатерлеріне қарсы бағытталған ұжымдық қарсы іс-қимылдың жаңа тетіктерін әзірлейді, сондай-ақ күн тәртібіне ұсыныстар енгізеді. Әрине, бұл – жұмыс процесі, оның барысында болашақ Съездің стратегиясы жасалып, ол рухы жағынан және қазіргі кез бен болашақ үшін жауапкершілігі жөнінен ортақ ойдағы діни қайраткерлердің – әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының исламнан, буддизмнен, индуизмнен, иудаизмнен, синтонизм нен және т.б. діндерден шыққан өкілдерін өзара жақындастыру үшін алғышарт болып табылады. Осы өткен он жыл ішінде дінаралық форумның сындарлы қызметі арқасында діни пастырьлар өздерінің өз діни ұйымы шеңберінде ғана емес, жалпыәлемдік ауқымда қызмет етуінің маңызды әрі қажетті екенін жете сезінді. Қазақстанның ғылыми, қайырымдылық, ағартушылық қызмет саласында әрдайым өзара іс-қимыл жасасып жүрген дін басшылары үшін басқа елдердің рухани басшыларымен өзара іс-қимыл жасасу бір-бірімен тәжірибе алмасу, достық және тиімді қатынастар орнату, ғаламшар тұрғындарының көпшілігіне тән өзекті ортақ проблемаларды шешуге қатысу тұрғысынан жаңадан кең перспективаларға жол ашады. Тағы бір мәселе. Съездің арқасында әлемдік және дәстүрлі діндер өкілдері үшін біздің жаңа елордамыз – әсем Астанамыз жаңа тұрғыдан, ерекше қырымен ашыла түсті деуге болады. Олар осында келгенде елорданың қала құрылысында болып жатқан орасан зор өзгерістерді, бірегей сәулет құрылыста-
58
№ 5 (11)
рын, көпірлерді, саябақтарды... өз көзімен көреді. Сондықтан да, олар Астананы «Қазақстанның рухани елордасы» деп атайды. Жас тәуелсіз мемлекетіміздің жас елордасы іс жүзінде жаһандық дінаралық сұхбаттың бірегей орталығына айналды. Съезд әлемге көп бағалы әрі пайдалы нәрсе берді. Оның еліміз имиджіне қосып отырған үлесі де үлкен. Мәселе мынада, Астаналық дінаралық саммит арқасында әлем Қазақстанды бай мәдени мұрасы және рухани дәстүрі бар, болашақтың пессимистік тұжырымдамасын жоққа шығаратын және өзіне Еуразияның мультимәдени және өркениеттік алуантүрлілігін ұштастырып отырған бірегей ел ретінде біліп, таныды. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев бастамашы болған еуразияшылдық саясаты көптеген этностарды, мәдениеттер мен діндерді біріктіреді. Сондықтан да біздің елімізді «өркениеттер тоғысқан тұс» деп атайды. Мемлекеттің басты әлсіздігі болып саналатын мәселе Қазақстанның Тұңғыш Президентінің салиқалы да сара саясаты арқасында республикамызды дамытудың стратегиялық бағытына айналды. Қазақстан ірі әлемдік діндердің – исламның, христиандықтың және буддизмнің арасындағы табиғи шекара болып табылады. Осы жерде ғасырлар бойы түрлі халықтар мен этностардың өкілдері бірге тұрып, тізе қосып еңбек етті. Біздің жерімізде өзара баю мен гүлденуге ықпал еткен мықты мәдени және шаруашылық байланыстар қалыптасты. Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының Астанада болып өткен төрт Съезді дінаралық саммиттің негізі қаланғанын анық көрсетеді; ол республика ішіндегі және одан тысқары жерлердегі бейбітшілікті, келісім мен рухани қауіпсіздікті нығайту ісіне сүбелі де лайықты үлес қоса отырып, өркениетаралық сұхбаттың қазіргі заманғы тарихының объективті және заңды шындығына айналды.
- Съездің абырой-беделін ұйымдастырушылық жағынан қалыптастыру мен нығайтуда Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев қандай рөл атқарып отыр? - Әрине, Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Съезд қызметін қалыптастыру мен оны табысты ету жолындағы рөлі баға жетпес шексіз әрі маңызды болып табылады. Мұның өзі Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының Съезді Қазақстан Президентінің даналығы, саяси көрегендігі мен күш-жігері арқасында жасалып, ойдағыдай жұмыс істеп отырғанына байланысты. 2003 жылы Мемлекетіміздің басшысы қоғамдағы руханилық пен дін рөлінің өскенін толықтай сезініп, Қазақстан Республикасының елордасы Астана қаласында әлемдік және дәстүрлі діндер форумын өткізу бастамасын көтерді. Зайырлы мемлекеттің зайырлы басшысы Н.Ә.Назарбаевтың бастамалары позитивті болды және оны әлемнің көптеген мемлекеттерінің діни басшылары үлкен құптау көңілмен қарсы алды. Мәселен, 2003 жылдың басынан бері Қазақстан Президенті Рим Папасы ІІ-ші Иоанн Павелмен, Орыс Православ шіркеуінің Патриархы ІІ-ші Алексиймен, Дүниежүзілік Ислам Лигасының Бас хатшысы Шейх Ат-Түркімен, Израильдің ашкеназий раввині Иона Мецгермен кездесті, олардың әрқайсысы Қазақстан жерінде Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезін өткізу идеясын мақұлдайтынын білдірді. Қазақстан Президентінің бастамасын исламдағы шиіт бағытының басшылары, протестанттық Шіркеу, индуизм, даосизм, синтоизм ұйымдары да қолдады. Қатысушылары әртүрлі дүниетанымдардың, ұстанымдар мен ділдердің өкілдері болып табылатын Форумды жоғары деңгейде ұйымдастыру және өткізу – аса күрделі міндет. Түрлі конфессиялардың діни басшылары арасындағы сұхбатты, өзара құрмет пен өзара түсіністікті қалыптастыру мен нығайтудың ке-
пілі ретіндегі төрт форумның, төрт Съездің болғаны Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың әлем қоғамдастығы таныған ерен еңбегі әрі жеке беделі болып табылады. Діни көшбасшылар Қазақстанның зайырлы саяси көшбасшысының бастамасы ретіндегі Съезд туралы жоғары пікір білдіре отырып, Қазақстан Президентінің рөлін, оның дінаралық саммитке қатысушылармен қарым-қатынастағы шынайылығы мен жанашырлығын; әрдайым атап өтуде барлық дін өкілдеріне айтылған жылы сөздер мен жоғары деңгейлі қабылдаулар, Съездің әрбір қатысушысына бірдей қарым-қатынас жасау қызу да ашық сұхбатқа әрдайым ықпал етеді. Мемлекет басшысы зайырлы лауазымын атқарып отырған Нұрсұлтан Назарбаевтың Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшылары съезінің төрағасы болып бірауыздан сайлануы біраз нәрсені аңғартса керек. Осының өзі бейбітшілік пен үйлесім тұрғысынан үнқатысуға бастама жасап, жан-жақты қолдау көрсетіп жүрген Қазақстан Президентінің – әлемдік деңгейдегі саясаткердің қызметіне берілген лайықты баға. - Сіз Съездің соңғы он жылдағы қандай идеялары мен бастамаларын шешуші деп есептейсіз? - Біріншіден, бұл тиімді ынтымақтастықты жүзеге асыру мен келісілген шешімдер қабылдау үшін тұрақты жұмыс істейтін халықара-
лық дінаралық институт ретіндегі Съезді құру мен оның жұмыс істеуі. Екіншіден, біз төрт съездің жұмысына әртүрлі діни сенімдердің бірінші басшылары мен көрнекті өкілдерінің қатысуына қол жеткіздік, олардың арасында сенім мен құрметке негізделген достық байланыстар орнатылып, нығайтылды. Үшінші жетістік ретінде Съездің басқарушы органы – Діндер көшбасшыларының Кеңесін айтуға болады, оған бүкіл әлемге үндеу жолдап, өткір әрі өзекті мәселелерді көтеруге, сындарлы шешімдер іздеп, әділдік пен бейбітшілік жолында әрекет етуге уәкілеттік берілген. Төртіншіден, Съездің қызметі бірегей сәулет құрылысы – Бейбітшілік және келісім сарайына тіршілік сыйлады. Бесіншіден, менің атап өткім келетіні, дінаралық қатынастар мәселелерімен айналысатын, тұжырымдамалық құжаттар мен ұсыныстарды әзірлейтін, Астаналық дінаралық саммиттерді ұйымдастыру мен өткізуге белсене қатысатын Мәдениеттер мен діндердің халықаралық орталығы құрылды. Ең соңында, біздің алтыншы жетістігіміз – бұл G-Global жалпы электрондық порталының бір бөлігі ретіндегі Интернетресурс, ол жаһандық тағаттылық пен сенімді қалыптастыру және нығайту мәселелеріне арналған. Оның шеңберінде Діндер көшбасшылары Кеңесінің және Съезд Хатшылығының интерактивті отырыстарын өткізу көзделген.
- Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының V Съезінен қандай жаңалық күтуге болады? - Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының Бесінші съезі 2015 жылы өтеді. Қалыптасқан дәстүрге сәйкес оның үнқатысу алаңында қазіргі заманның өзекті және көкейтесті проблемаларының неғұрлым кең ауқымы талқыланатын болады. Съездаралық кезең бізге жұмысқа толы әрі жылдам әрекетті қажет ететін кезең болып көрінеді. Діндер көшбасшылары және олардың Съезд Хатшылығындағы өкілдері ХХІ ғасырдың екінші онжылдығында болып жатқан оқиғалар мен үрдістерді мұқият бақылап отыр. Әрине, Бесінші съезге адам мен қоғамның өзекті проблемаларына, адамзат қоғамының тыныс-тіршілігіне, әлемнің дамуы мен көркеюінің тұрақтылығына қатысты барлық мәселелер мен проблемалар шығарылатын болады. Әрбір Съезд оның қатысушылары іс жүзіне асыруға, нақтылы іске айналдыруға ұмтылатын өз бастамалары мен идеяларын ұсынатыны да маңызды. Анар Тукеева
№ 5 (11) 59
жолдау 2014
жолдау 2014
«Мәңгілік Ел» Қазақстан қоғамының барлық жіктерін біріктіретін, Қазақстан Республикасына адалдыққа берілетін жалпы азаматтық антқа айналады.
Юрий Солозобов, саясаттанушы, РФ Ұлттық стратегия институтының халықаралық жобалар жөніндегі директоры
«Мәңгілік Ел» -
тәуелсіз Қазақстанның НЫШАНЫ
Президенттің «Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына жолдауы жарияланғаннан бері жарты жылдан астам уақыт өтті. Нұрсұлтан Назарбаевтың «Мәңгілік Ел» патриоттық актісін әзірлеу және қабылдау туралы стратегиялық бастамасы Жолдаудағы жарқын саяси новеллаға айналды. Қазақстан Республикасы Президентінің пайымдауы бойынша, «Мәңгілік Ел» – ол қазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы, бабаларымыздың арманы». Осы Актіде, Президенттің айтуы бойынша, «барша қазақстандықтарды біріктіретін, ел болашағының іргетасын қалаған басты құндылықтар» жинақталатын болады. 60
№ 5 (11)
ЖАСАМПАЗДАР ОДАҒЫ Жақында жасалған президенттік Жолдау өткен жылғы жолдауды органикалық түрде жалғастырып, толықтырады. Екі жолдау бірігіп мемлекеттік кеменің ұзақ мерзімді «назарбаевтық бағытын» қалыптастырады. Осыдан бір жыл бұрын Н.Ә.Назарбаев бүкіл Қазақстанның алдына «2050 жылға қарай мықты мемлекеттің, дамыған экономиканың және жалпыға ортақ еңбектің негізінде берекелі қоғам құру» мақсатын қойғанын еске саламыз. Шынында да, кемелденген әлеуметтік мемлекет құру үшін, Макс
Вебердің сөзімен айтсақ, жоғары деңгейде жаңғыртылған біртекті қоғам құратын «модерннің әлеуметтік машиналарын» іске қосу қажет. Ол - жаппай білім берудің, жаппай коммуникациялардың, жаңғыртылған армияның және т.б. қазіргі заманғы жүйелері. Осындай барлық қоғамдық институттар – белгілі бір адами түрді көбейтудің қуатты құралдары. Алайда тәуелсіз Қазақстанда жеке адамның қандай түрін, қандай мәдени, мінез-құлық және әлеуметтік стандарттарды және ең ақырында, қандай құндылық басымдықтарын
«көбейту» қажет? Осыны түсінуге қазақстандық ортақ шаңырақтың сенімді бағдаршысы – «Мәңгілік Ел» көмектеседі. Актіде барлық қазақстандықтарды біріктіретін және болашақ елдің іргетасын қалайтын басты жеті құндылық жинақталған, олар: Қазақстанның тәуелсіздігі және Астана; Ұлттық бірлік, қоғамдағы бейбітшілік пен келісім; Зайырлы мемлекет және жоғары руханият; Индустрияландыру мен инновациялардың негізінде экономикалық өсу; Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы; Тарихтың, мәдениет пен тілдің ортақтығы; Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі және бүкіләлемдік, өңірлік мәселелерді шешуге жаһандық тұрғыдан қатысуы. Шын мәнінде, осы патриоттық акт – бүкіл қоғамның көптеген онжылдықтарға арналған аса маңызды ұлттық-идеологиялық құжаты! Әлемдік аса ірі саяси философтардың және қазіргі заманғы саясаткерлердің бірі ретінде Нұрсұлтан Назарбаев біріктірілген жаңа супер идеяның тамаша үлгісін елге және әлемге жария етті, ал оны іске асыру үшін ішкі саясат саласындағы жұмысты күшейту қажет. Қазақстанда үш жылдан астам уақыттан бері ішкі саясат мәселелеріне Президент Әкімшілігі Басшысының орынбасары Бағлан Майлыбаев жетекшілік етеді. Бағлан Асаубайұлы адамдармен тіл табыса біледі және Елбасы алға қойған ауқымды міндеттерді
№ 5 (11) 61
жолдау 2014
жолдау 2014
«Мәңгілік Елдің» пайда болуы Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы идеясын бірден жаңа деңгейге – ұрпақтан ұрпаққа ауысып келе жатқан жалпыұлттық мұраны нығайта түсу туралы шын ықыласты қамқорлық деңгейіне шығарады.
шешу үшін саяси және әлеуметтік блоктың күшін бір арнаға тоғыстыра алады. Ол ақпарат алаңында барлық билік құрылымдарымен және кез келген қазақстандық БАҚ басшыларымен, ал үкіметтік емес секторда – саяси кеңістіктің барлық сарапшыларымен тиімді жұмыс істейді. Менің ойымша, ол бүгінде Мемлекет басшысының жақын айналасында өз бойына зияткерлік те, ұйымдастырушылық та қасиеттерді біріктіретін жоғары деңгейдегі бірден-бір басшы. СЕНІМ ЖӘНЕ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ – РЕСПУБЛИКАНЫҢ БАСТЫ БАЙЛЫҒЫ Президенттің айтуынша, Қазақстанда «Мәңгілік Ел» патриоттық актісінің әзірленуі және қабылдануы қазақстандық қоғамдағы сенім мен ынтымақтастықтың жаңа деңгейін құруға тиіс. Бұл «Мәңгілік Елдің» екінші міндеті. - Біз қазақстандықтар, біртұтас халықпыз! Біз үшін ортақ тағдыр бұл біздің Мәңгілік Ел, лайықты әрі ұлы Қазақстан! – деп мәлімдеді Елбасы. Жоғарыда көрсетілгендей, Нұрсұлтан Назарбаев өзінің жаңа Жолдауында уақыт сынынан өткен Қазақстандық жолдың тәжірибесін құрайтын жеті құндылықты тұжырымдады. Аса маңызды құндылықтардың ішінде бүкіл әлемге
62
№ 5 (11)
белгілі жалпы қазақстандық сенімнің бірегей ахуалын қалыптастыратын ұлттық бірлік, қоғамдағы бейбітшілік пен келісімнің болуы тегіннен-тегін емес. Америкалық философ Фрэнсис Фукуяманың айтуы бойынша, бүгінде нақ осы сенім прогресті айқындайды! - Нақты бір қоғамның өзін-өзі көрсетудегі табысы, – деп жазады осы белгілі ойшыл, – нарықтық принциптерге және дәстүрлерге беріктігіне емес, бір нәрсеге, барлық жерге таралатын мәдениет элементіне – қоғамда орныққан сенім деңгейіне тәуелді болады. Жолдауда негізгі назар қазақстандықтардың Тәуелсіздік жылдарында туыпөскен жаңа ұрпағына аударылады. - Әсіресе, жастарымызға мынаны айтамын. Бұл Стратегия сіздерге арналған. Оны жүзеге асыратын да, жемісін көретін де сіздер. Өз жұмыс орындарыңызда отырып, осы жұмысқа әрқайсыңыз атсалысыңыздар. Немқұрайлылық танытпаңыздар. Елдің болашағын барша
халықпен бірге жасаңыздар! – деп мәлімдеді Президент өзінің Жолдауында. ЖАҺАНДЫҚ ӘЛЕМДЕГІ ЖАҢА ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМ Елбасының дәл бүгін жалпы азаматтық патриотизмге жүгінуі неліктен маңызды? Оның себебі айқын – әлемдік жетекші сарапшылар қазіргі заманғы мемлекетке ниеттестік деңгейі азаюының қауіпті трендін көрсетіп отыр. Жаһандық ашық әлемде Қазақстан Республикасы сияқты күшті және табысты мемлекет-корпорация ғана виртуалдық бодандықты нақты және құнды азаматтыққа айналдыруға арнап даңғыл жол аша алады. Осындай жолды өз кезінде «азиялық экономикалық ғажайып» жасаған – Жапониядан Кореяға, Малайзиядан Сингапурға дейінгі барлық елдер таңдап алған болатын. Президенттік Жолдауда осы іргелі ой айқын көрсетілді: – Қазақстан әлемде адамдар үшін қауіпсіз және
тұруға жайлы елдің біріне айналуға тиіс. Бейбітшілік пен тұрақтылық, әділ сот және тиімді құқық тәртібі дегеніміз - дамыған елдің негізі. Сонымен, Жолдаудың мәтінінен күшті әлеуметтік мемлекеттің азаматтықтың әріден келе жатқан құқығын жүзеге асырудағы, азаматтың нақты құқықтары мен бостандықтарын тиімді қорғау мен толықтырудағы айрықша, өзгеше рөлі түсінікті болады. Қорытындысында «Мәңгілік Ел» «мемлекет құраушы, жалпыұлттық құндылықтардың» қатаң белгіленген жиынтығын қалыптастыра отырып, «Жаңа Қазақстандық патриотизмнің» идеялық негізін қалайды. АДАЛДЫҚҚА АНТ Табысты елдің азаматы тұрғысынан алғанда, азаматтыққа құқық қалтадағы паспорттың белгілі бір түсін ғана емес, сонымен бірге, адамның лауазымы мен жағдайына қарамастан, белгілі бір нормаларды басшылыққа алуын, сондай-ақ міндеттемелер (азаматтық, саяси, әлеу-
меттік) жиынтығын орындауын да алдын ала болжайды. Мемлекет үшін азаматтық, өз кезегінде, халықты ірі міндеттерді шешуге жұмылдыру мүмкіндігін береді. Мен «лауазымы мен жағдайына қарамастан» деген сөзді бекерден-бекер қолданған жоқпын. Қазақстанда жаңадан тағайындалған жоғары лауазымдағы шенеуніктердің Конституцияға ерекше ант беретіндігі белгілі. ҚР Президентінің осы уақтылы бастамасы өз кезінде бүкіл кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістік үшін аса маңызды «элиталардың адалдығы» проблемасын шешті. Іс басындағы элиталық топтардың тарапынан өз мемлекетіне ниеті түзу болуының маңыздылығы түсінікті. Керісінше жағдайда, кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістік бұрынғы КСРО-ның көптеген елдері таңдаулы топтарының өкілдері үшін ауыр жағдайда тұру немесе «запастағы әуе айлаққа» қаражат жинау орнына айналады. Осыдан «Мәңгілік Ел» Патриоттық актісін әзірлеу және қабылдау
идеясының туындауы өте уақтылы екенін көреміз – «Мәңгілік Ел» Қазақстан қоғамының барлық жіктерін біріктіретін, Қазақстан Республикасына адалдыққа берілетін жалпы азаматтық антқа айналады. Оның бесінші – ұзақ мерзімді міндеті осы. «Жоғарыдағылар мен төмендегілердің» ынтымақтастығын тұрақты түрде қолдау кез келген қоғамның ұзақ мерзімді тұрақтылығы үшін аса маңызды. Дүниежүзілік тарихта осындай ынтымақтастық үшін дәлелді негіздемелер соншалықты көп емес, оларды бір қолдың саусақтарымен санап шығуға болады. Ол дегеніңіз - үлкен соғыс, жаппай ашаршылық, «Тоналған байлықты ұрла» деген ұранмен жасалатын төңкеріс. Ең ақырында, ең қуатты құрал – жалпы игілікке бағытталған бірлескен жасампаз еңбек. Нұрсұлтан Назарбаев Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы идеясын көтере отырып, Қазақстан қоғамының даңғыл жолмен дамуына арналған барынша жарқын негізді даналықпен таңдап алды. «Мәңгілік Елдің» пайда болуы Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы идеясын бірден жаңа деңгейге – ұрпақтан ұрпаққа ауысып келе жатқан жалпыұлттық мұраны нығайта түсу туралы шын ықыласты қамқорлық деңгейіне шығарады! Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауы мынадай нақты тапсырмамен аяқталады: «Президент Әкімшілігіне, Үкіметке, Қазақстан халқы Ассамблеясына «Қазақстан-2050» жалпыұлттық қозғалысымен бірлесіп, «Мәңгілік Ел» Патриоттық актісін әзірлеп, қабылдауды ұйымдастыруды тапсырамын». Маған «Мәңгілік Ел» актісі арқылы жасалатын бірлескен жұмыс қазақстандық қоғамды ұйымдастыру мен біріктірудегі жаңа кезеңге айналатындай көрінеді. Және «Мәңгілік Ел» Патриоттық актісінің өзі жаңа тәуелсіз Қазақстанның нышандарының біріне айналады. Ол Астана және Бәйтерек сияқты айқын, бүкіл әлемге түсінікті және өзге тілге аударылмайтын нашан болады.
№ 5 (11) 63
жолдау 2014
жолдау 2014
« Мәңгілік ел » –
ата-бабаларымыздың арманы Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессор-оқытушылар құрамы Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты 2014 жылғы 17 қаңтардағы Жолдауын шынайы шабыттанғандық сезімімен қабылдады.
Б
іздің республикамыздың әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіруі жөніндегі тұжырымдамада отандық ғылымға және білім беруді дамытуға зор назар аударылғаны есте қаларлық. Мемлекет басшысының 3 жастан бастап 6 жасқа дейінгі балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 % қамту қажеттілігі туралы айтқаны өте маңызды. Енді осы қажетті мәселені шешудің перспективалары пайда болды. Бұдан басқа, үш тілділік, яғни қазақ, ағылшын және орыс тілдерін оқып-үйрену басымдығы расталды. Елбасы атап көрсеткендей, жалпы орта білім беретін мектептер оқыту деңгейі бойынша Назарбаев Зияткерлік мектептеріне жақындауға тиіс. Тағы бір өте маңызды және жағымды жай қазақ мектептеріндегі оқушылар орындарының жетіспеушілігін жою болып табылады. Осының барлығы сапаға ықпал ететіндігі сөзсіз. Осы жылғы жазда Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша жастар үшін мемлекет кепілдік берген техникалық білім беру қолға алынатын болады. Елді үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту
64
№ 5 (11)
Зиябек Қабылдинов, Ұлттық тарихшылар конгресінің ғылыми хатшысы, тарих ғылымдарының докторы, профессор, Л. Н. Гумилев атындағы ЕҰУ «Еуразия» ҒЗО директоры
бағдарламасы жаңа формациядағы техникалық кадрларды талап етеді емес пе. Таяудағы 2-3 жылда дуалды техникалық және кәсіптік білім беру ұлттық жүйесінің негізін қалыптастыру жоспарлануда. Президенттің ғылымды қаржыландыруды айтарлықтай ұлғайту, атап айтқанда, оны бүкіл кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістікте ешкім көрмеген ел ІЖӨ-нің 3 %-на дейін арттыру туралы ұсынысы жоғары оқу орындарының академиялық ортасында үлкен ризашылық сезімін тудырды. Еуразия ұлттық универ-
ситетінің ректоры Ерлан Сыдықов, ғылымға бөлінетін осы ІЖӨ-нің 3%-ы нағыз ғылыми революция жасау мүмкіндігін береді деп атап көрсетті. Бұл еліміздің жетекші жоғары оқу орындарының әлемнің зерттеумен айналысатын таңдаулы жоғары оқу орындарының деңгейіне өтуі тұрғысынан алғанда өте маңызды: осы сияқты қуатты қаржылық қолдаусыз әлемнің күшті және табысты жоғары оқу орындарының шоғырына қосылу мүмкін емес. Осы тұрғыда Президентіміздің бастамалары бізді қуантып қана қоймай, зор үмітке жетелейді. Біздің ғалымдарымыздың жаңа технологиялары мен инновацияларын енгізу біздің экономикамызды ең бәсекеге қабілеттілердің және күштілердің бірі ететіндігіне күмән жоқ. Президенттің Қазақстан халқына Жолдауының елеулі бөлігі республиканың жоғары білім беру жүйесін одан әрі дамыту және жетілдіру мәселелеріне арналған. Атап айтқанда, Нұрсұлтан Әбішұлы былай деді: – Жетекші университеттерді академиялық және басқарушылық автономияға біртіндеп көшіруге жоспарлы түрде кірісу қажет.
Үлгерімі жақсы студенттер мен оқушыларды қолдаудың тиімді жүйесін жасау қажет деп санаймын. Үкіметке 2016 жылғы 1 қаңтардан бастап стипендиялар мөлшерінің 25 пайызға өсірілуін қамтамасыз етуді тапсырамын. Шынында да, еліміздің бірқатар жетекші жоғары оқу орындары, оның ішінде Еуразия университеті халықаралық ғылыми-білім беру кеңістігімен табысты түрде ықпалдаса отырып, білім беру қызметтерін уақыт талабына және нарық сұраныстарына сәйкес көрсете отырып, неғұрлым сапалы деңгейге өту жолымен сенімді түрде жүріп келеді. Оның үстіне, Л. Н. Гумилев атындағы ЕҰУ-ның профессор-оқытушылар құрамы Елбасының «Мәңгілік ел» Патриоттық актісін құру туралы тапсырмасын аса қанағаттанғандық сезіммен қабылдады. Жолдаудың мәтінінде мынадай жолдар бар: – Біздер, қазақстандықтар – бір халықпыз! Біз үшін ортақ тағдыр – бұл біздің Мәңгілік Ел, лайықты әрі ұлы Қазақстан! Мәңгілік Ел – жалпы қазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы, бабаларымыздың арманы. Егеменді дамудың 22 жылында барша қазақстандықтарды біріктіретін, ел болашағының іргетасын қалаған басты құндылықтар жасалды. Олар көктен түскен жоқ. Бұл құндылықтар – уақыт сынынан өткен Қазақстандық жол тәжірибесі. Біріншіден, бұл
– Қазақстанның тәуелсіздігі және Астанасы. Екіншіден, бұл – қоғамымыздағы ұлттық бірлік, бейбітшілік пен келісім. Үшіншіден, бұл – зайырлы қоғам және жоғары руханият. Төртіншіден, бұл – индустрияландыру мен инновацияларға негізделген экономикалық өсім. Бесіншіден, бұл – Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы. Алтыншыдан, бұл – тарихтың, мәдениет пен тілдің ортақтығы. Жетіншіден, бұл – еліміздің ұлттық қауіпсіздігі және бүкіләлемдік, өңірлік мәселелерді шешуге жаһандық тұрғыдан қатысуы. Осы құндылықтар арқасында біз әрдайым жеңіске жеттік, елімізді нығайттық, ұлы жетістіктерімізді еселедік. Жаңа Қазақстандық Патриотизмнің идеялық негізі осы мемлекет құраушы, жалпыұлттық құндылықтарда жатыр. Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасы деп аталатын жаңа үлгідегі тәуелсіз мемлекет құрып, ескі түркілердің тәуелсіздік және бостандық, тұрақтылық және сенімділік, біздің ортақ үйіміздегі келісім мен бейбітшілік сияқты ұғымдардың мәңгілігі туралы Ұлы және ұмытылмас идеясын тарих тұңғиығынан қайтара алғандығы мақтануға тұрарлық. Және Мемлекет басшысының тікелей қолдауымен және бастамасымен нақ Еуразия университетінде «Mangi El» деп аталатын халықаралық ғылыми-көпшілік тарихи журналдың шығарылуын осы жерде ерекше қуанышпен атап айту
қажет. Бүгінде жоғары оқу орнының ректоры, басылымның бас редакторы, Қазақстан тарихшылары ұлттық конгресінің төрағасы Ерлан Сыдықов атап көрсеткендей, журнал ұлттық идеяның брендіне айналды. Жолдаудың қорытындысында Президенттің өз сөзін таяу жылдары алдында әлемнің ең күшті мемлекеттерінің бірін құру міндеті тұрған жас ұрпаққа арнағаны есте қаларлық жай. Оларға арналып мынадай сөздер айтылды: – Әсіресе, жастарымызға мынаны айтамын. Бұл Стратегия сіздерге арналған. Оны жүзеге асыратын да, жемісін көретін де сіздер. Өз жұмыс орындарыңызда отырып, осы жұмысқа әрқайсыңыз атсалысыңыздар. Немқұрайлылық танытпаңыздар. Елдің болашағын барша халықпен бірге жасаңыздар! Осыған орай Орхон-енисей тас жазба ескерткіштеріне ойылып жазылған сөздерді де келтіргіміз келеді: «Түркі халқы жойылмасын», «Мәңгілік ел болсын». Қазақстан халқы ежелгі түркі халқының басты ұрпақтарының және Ұлы көшпелі өркениетті алға апарушылардың бірі ретінде «мың өліп, мың тіріле жүріп» өздерін сақтап қана қойған жоқ, сонымен бірге күшті де аса белсенді тұлға Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың басшылығымен мәңгі және күшті, тұрақты және құрметті, қуатты және біртұтас мемлекет құруға батыл және бұлтармас бағыт ұстанды.
№ 5 (11) 65
жолдау 2014
Президент түбегейлі идеяны – алдыңғы қатарлы елдер қатарына кіру, Қазақстанды «Мәңгілік Елге»: мәңгі тұрақты, өзін-өзі қамтамасыз ететін және тұрақты даму жолындағы мемлекетке айналдыру идеясын ұсынады.
«Мәңгілік Ел» мәңгілік жасампаздық идеясы
Жабайхан Әбділдин, философия ғылымдарының докторы, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ профессоры
66
№ 5 (11)
Идея – бұл күрделі философиялық ұғым. Алғаш рет идея ұғымын гректің ұлы философы Платон қолданды, ол идеяны жалпыға ортақ ұғым, заттар мен құбылыстардың мәні ретінде, белгілі бір затты осындай зат жасайтын нәрсе ретінде анықтады.
Қ
азіргі кезде идея ұғымының ғылымда және қоғамдық дамуда зор маңызы бар. Президент өзінің Жолдауында ұлттық идея ұғымына тағы бір рет назар аударды, Елбасы сөйлеген сөздерінде әлденеше рет атап көрсеткендей, ол идея - әлемнің барынша дамыған 30 елінің қатарына кіру. Президенттің түсінігінде, идея – бұл қоғамның және мемлекеттің, осы жағдайда Қазақстанның даму бағытын, міндетін айқындайды. Менің ойымша, осы идея соңғы Жолдауда да «Мәңгілік Ел» идеясымен әділетті түрде байланыстырылады.
БАТЫЛ АРМАН Әрбір ел және халық өз мемлекетінің тұрақты, өзін-өзі қамтамасыз ете алатындай, дамыған болуын қалайтыны сөзсіз. Қандай да бір мемлекет дамыған және өзін-өзі қамтамасыз ете алатын болғанда ғана оның азаматы өзін кездейсоқтықтардан кепілді түрде қорғалғанмын деп есептей алады. Нақ сондықтанда Президент түбегейлі идеяны – алдыңғы қатарлы елдер қатарына кіру, Қазақстанды «Мәңгілік Елге»: мәңгі тұрақты, өзін-өзі қамтамасыз ететін және тұрақты даму жолындағы мемлекетке айналдыру идеясын ұсынады. Осы мақсат пен идея аса мәртебелі және маңызды. Біздің ұлы қайраткерлеріміз, «Алашорданың» өкілдері Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов кезінде Қазақстанның еркіндігі мен тәуелсіздігі идеясын ұстанды. Бұл ретте олар қазақ халқының өте ауыр және мешеу жағдайда екендігін атап көрсетті. Міржақып Дулатов барлық халықтың алға озып кеткенін, ал қазақтардың әлі әрекетсіз отырғанын айтты. Оның «Оян, қазақ!» деген атақты ұраны осыдан келіп шыққан еді. Енді міне, Қазақстан өз тәуелсіздігін алып, еркін егемен елге айналып, алдына батыл міндет – әлемнің ең алдыңғы қатарлы ел-
дерінің сапына кіру міндетін қойып отыр. Мұндай идеяны, осындай ойды бұған дейін тіпті армандап көзге елестету де мүмкін емес-ті, ал бүгінде осы идея нақты міндет ретінде алға шығарылып отыр. Рас, идеялар әр түрлі болады. Утопиялық идеялар болады – саяси ілімдердің тарихында ондайлар көп болды. Олар адамдар тобының арманын, олардың тілек-мұраттарын ғана білдіріп, терең зерттеуге, жан-жақты білімге және болмысты талдауға сүйенбегендіктен утопиялық болды. Сондықтан олар арман күйінде қалды. Осындай абстрактылық утопиялық идеялармен салыстырғанда, ғылыми идеялар әрқашан ақиқатқа, болмысты терең талдауға, шынайы дамудың заңдарына сүйенеді. Мысалы, кванттық механиканы құру үшін Кванттың ғылыми идеясы ұсынылды. Қазақстан Президенті «Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауында ұсынған «Мәңгілік Ел» идеясы мазмұнды және ғылыми тұрғыдан негізделген болып табылады. Бұл идея біздің Президентіміздің арманын, Қазақстан халқының арманын білдіріп қана қоймай, Қазақстанның соңғы жиырма жыл ішіндегі нақты дамуына негізделгенін талдау көрсетіп отыр. Бұрын да Қазақстан дамыған одақтас республика болды. Дегенмен тәуелсіздік алғаннан кейінгі нақ соңғы жиырма жылдың ішінде ол нарықтық және жеткілікті түрдегі озық экономикасы бар, дамыған демократиялық елге айналды. Мемлекеттің бүгінгі таңдағы жағдайына жүргізілген талдау, біз өзіміздің экономикамызды, саясатымызды, мәдениетіміз бен адами капиталды түбірімен өзгерте алған жағдайда, перспективада әлемнің ең озық мемлекеттерінің қатарына кіре аламыз деуге толық негіз береді. Осылайша, Қазақстанда өз ресурстарына сүйене отырып, адами факторды ескеріп, алға қарай жедел ілгерілеудің және озық елдердің қатарына кірудің нақты мүмкіндігі бар.
№ 5 (11) 67
жолдау 2014
ІСКЕ АСЫРЫЛМАҒАН ИДЕЯ - МӘНСІЗ Бұл жерде мынадай мәселенің ерекше маңызы бар: идеяның өз басы тамаша дүние, алайда идеяның ғылыми түсінігі ол қаншалықты маңызды болса да, өздігінен іске асырылуға қабілетсіз дегенге саяды. Ол жай ғана ел сол бағытта қозғалуға тиіс шынайы да нақты міндетті көрсетеді. Идеяны өмірде қалай іске асыруға болатындығы, оған қол жеткізу үшін қандай ресурстардың іске қосылатыны әлдеқайда маңыздырақ. Ғылыми тұрғыдан сыналған идеяны ұсынған өте жақсы, ал оны өмірде іске асырған одан да артық. «Мәңгілік Ел» идеясын іске асыру үшін оның нақты тетіктерін әзірлеу, оны өмірге енгізуге, объективтік ақиқатқа айналдыруға көмектесетін құралдарға ерекше назар аудару қажет. Президент Жолауында жай ғана алдыңғы қатарлы елге, «Мәңгілік Елге» айналудың ғылыми идеясы ұсынылып қана қоймай, сонымен
68
№ 5 (11)
бірге онда осы идеяны өмірге енгізуге көмектесетін негізгі тетіктер мен құралдар да нақты тұжырымдалған, оның маңыздылығы да осында. Ең алдымен, экономика саласында не істеу керектігі көрсетіледі. Және ол жалпылама түрде емес, цифрлар, тексеруден өткен деректер келтіріліп, Қазақстанның белгілі бір уақыт кезеңінде нақты салаларда қандай көрсеткіштерге қол жеткізу қажеттігі баяндалады. Жолдауда алға қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін Қазақстан өз экономикасының құрылымын және өндірісінің деңгейін түбірімен өзгертуге тиіс. Осы уақытқа дейін біздің еліміз экономикада жоғары жетістіктерге жете тұрса да, негізінен шикізаттық ел болып отыр. Біз әлі де өзіміздің табиғи ресурстарымызды: мұнайды, газды, ауыл шаруашылығы өнімдерін жұмылдырудамыз. Президент шикізат ресурстарының байлығын пайдалана отырып, өңдеу өнеркәсібімізді алдыңғы қатарлы елдердің деңге-
йіне дейін дамыту міндетін алға қояды. Біз ресурстарды жай сатып қана қоймай, шикізатты тереңдетіп қайта өңдеуге тиіспіз. Мұнай, газ, бидай, ет экспортқа жіберіліп қана қоймай – осы өнімдердің барлығы осында, Қазақстанда тереңдетіп өңдеу кезеңінен өткізілуге тиіс. Бұл елдің байлығын, біздің экономикамыздың деңгейін айтарлықтай арттырады. Президент біздің өндірісіміздің алдыңғы қатарда болуына баса назар аударады. – Біздің өнеркәсібіміз ғылымды қажетсінетін болуға тиіс, – деп атап көрсетті Мемлекет басшысы. Бұл нені білдіреді? Біздің өнеркәсібіміз бен техникамыз жоғары деңгейде болу үшін ғылым да аса жоғары деңгейде болуға тиіс. Ол әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінің деңгейіне сәйкес келетін энергиялық жағынан тиімді өндірістің дамуын қамтамасыз етуге тиіс. Мемлекет басшысының ғылымға бөлінетін қаражаттың көлемін ұлғайту туралы тікелей тапсырмасы мұның
жай ғана сөз еместігін көрсетеді. Осы уақытқа дейін кеңестік кезеңнен кейінгі мемлекеттер қаншалықты маңызды болғанның өзінде ғылымға ЖІӨ-ның бір пайызына жетпейтін қаражатты жұмсап келді. Ал АҚШ, Финляндия, Жапония сияқты алдыңғы қатарлы елдер – 5%-дан астам жұмсайды. Биылғы Жолдауында Президент ғылымды қаржыландыру ІЖӨ-нің 3%ына дейін ұлғайтылатын болады деп үзілді-кесілді мәлімдеді. Бұл ғылымның дамуы үшін елеулі қадам болмақ, ол Қазақстанға әйгілі ғалымдарды шақырып қана қоймай, өзімізге де жаңа кадрлар толқынын даярлауға мүмкіндік береді. Бұған қоса, Президент инвестицияларға назар аударады. Біз шетелдік инвестицияларды тартуда айтарлықтай жетістіктерге қол жеткіздік. Алайда Мемлекет басшысы халықаралық капиталды тарту және жоғары технологиялар жасау үшін одан да тиімді жағдайлар қалыптастыруды ұсынады. Бұл жерде инвестициялар ағынын, оның ішінде шетел инвестицияларын және технологиялар трансфертін қажет ететін ауыл шаруашылығы ерекше орын алады. Сондай-ақ, Президенттің пікірінше, шағын және орта бизнесті дамытудың айрықша маңызы бар. Ол ШОБ дамыту жолында жасанды түрде пайда болатын барлық тосқауылдарды, проблемаларды және қарама-қайшылықтарды жоюды тапсырды. Мемлекет басшысы энергия ресурстарын елеулі түрде дамытуға да аз көңіл бөлмейді. Ол, біріншіден, біз алдыңғы қатарлы елдердің ізімен энергия ресурстарын үнемді пайдалануға және экономиканың энергияны қажетсінуін міндетті түрде азайтуға тиіспіз деп есептейді. Президенттің электр энергиясын өндіруді мұнай, көмір және газ сияқты табиғи ресурстар арқылы ғана дамытпай, сонымен бірге ядролық әлеуетті де тиімді пайдалану қажеттігі туралы пікірлері де ойлануға тұрарлық. Шынында да, Қазақстан уранның барланған қорлары мен ресурстарының көлемі бойынша әлемде екінші орын алады, сон-
дықтан біз ядролық энергетиканы дамытуға міндеттіміз. Экономикалық дамудың басым бағыттарының қатарында Президент ауыл шаруашылығын атайды. Әлемде тамақ өнімдерінің жетіспеушілігі артып отыр. Қазақстанда көбінесе пайдаланылмай бос жататын аса мол жер ресурстары бар, ал оларда ауыл шаруашылығы өнімдерінің айтарлықтай елеулі көлемін өндіруге болар еді. Шетелдік инвестицияларды аграрлық секторға тарту тәсілдерін түбірімен өзгерту, ауыл шаруашылығы ғылымын дамытуда елеулі түрде ілгерілеу қазіргі әлеуеттен барынша мол қайтарым алуға мүмкіндік береді. АДАМ – БАРЛЫҚ РЕФОРМАЛАРДЫҢ ӨЛШЕМІ «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясын жүзеге асырудың тағы бір маңызды шарты адам болып табылады. Нақ сол ғана идеяны іске асырады, оны ақиқатқа айналдырады. Экономиканың, саясаттың, мәдениеттің дамуы адаммен байланысты, оған толығымен тәуелді. Әрбір азамат Қазақстанды жаңғырту процесінің орталық тұлғасы болып табылады. Сондықтан Президент Қазақстанда адами капиталдың сапасын арттыруға, қазақстандықтардың білімділік, жауаптылық және адамгершілік сияқты бәсекеге қабілетті қасиеттерін дамытуға өте дұрыс көңіл бөліп отыр. Бұл жай ғана ізгі тілек емес. Біз алдыңғы қатарлы елді қалыптастыруға кіріспестен бұрын, ең алдымен өзіміз ең жоғары стандарттар мен нормаларға сәйкес болуға тиіспіз. Мемлекет басшысы көңіл бөліп отырған бірінші мәселе - білім беру, әсіресе мектептегі және кәсіптік-техникалық білім беру. Мектептің ойлай білетін, талдау жасай алатын адамдарды даярлауы қажет. Осындай талап жоғары оқу орындарына да қойылуға тиіс. Бұған қоса, адамның сапасы оның еңбекке деген қатынасынан да көрінеді. Қазақстандықтардың төменнен жоғарыға дейінгі барлығының еңбексүйгіштігі, жауапкершілігі, тәртібі, өз жұмысын сапалы орындай білуі, патриотизмі
ғана «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясын ойдағыдай іске асырудың кепілі болмақ. Президент мәдениетке де аз көңіл аудармайды. Адамның өмірі ішіп-жеумен өлшенбейді. Экономика және білім – мұның бәрі тамаша. Алайда алдыңғы қатарлы дамыған ел азаматының жоғары мәдениеті, имандылығы болуға тиіс. Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін тарихына, өзін-өзі тануға, мәдениетке зер сала бастады. Бұл процесс одан әрі де жалғаса беретін болады. Ең ақырында, «Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдаудың басым бағыттарының бірі ретінде Президент саяси жүйені жетілдіруді белгіледі, онсыз әлемнің барынша дамыған елдерінің қатарына қосылу мүмкін емес. Ең алдымен, адамның құқықтары мен бостандықтары проблемасына, билікті бөлу принципіне елеулі назар аударылуға тиіс. Заң шығару билігінің де, сонымен бірге сот билігінің де рөлі артуға тиіс. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы тиімді күрес талап етіледі. Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін Қазақстанда заңға деген құрмет жоғары деңгейде сақталуы керек. Тек нағыз демократиялық ел ғана заңның үстемдігін қамтамасыз ете алады. Әрбір адам өзінің қорғалатындығын сезінуге тиіс. Осылайша, Президенттің «Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдауында еліміздің алдыңғы қатарлы елдердің деңгейіне жету жолы мен «Мәңгілік Елге» айналуының айқын бағдары, нақты міндеттері көрсетілген. Президент айтқан идея қызғылықты әрі айрықша тартымды. Дегенмен оны жүзеге асыру үшін басшылықтың тарапынан да, сонымен бірге бүкіл халықтың тарапынан да зор күш-жігер қажет. Жалпыұлттық қозғалыс, өз халқына қызмет етуге деген патриоттық ұмтылыс, өзінің барлық қабілет-қарымын Отанының гүлденуіне арнауға деген шынайы ниет қана бізге «Мәңгілік Ел» туралы идеямызды шындыққа айналдыруға мүмкіндік береді.
№ 5 (11) 69
жолдау 2014
жолдау 2014
Шигео Катсу: Біз үшін ғылыми жобаларды
Жоғары оқу орнын құру кезінде Қазақстанның ерекшеліктері мен қажеттіліктері ескеріле отырып, батыс университеттерінің даму тұжырымдамасы негізге алынды.
өндіріске енгізу өте маңызды Президенттің Қазақстан халқына 2014 жылғы Жолдауында ғылымды қажетсінетін экономика жасауға және қазақстандық ғылымның әлеуетін арттыруға назар аударылған. Нұрсұлтан Назарбаев өндіріс ғылыммен қоян-қолтық араласып қатар жүретін ұлттық инновациялық жүйенің тиімділігін арттыру қажеттігін атап көрсетті. Ол жүйе отандық ғалымдардың жаңа әзірленімдері сөрелерде шаң басып жатпай, қазақстандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында практикада қолданылуы үшін керек. Осындай жұптың сәтті үлгісі ретінде Президент Назарбаев Университеті базасындағы зияткерлік-инновациялық кластерді атады. Осы оқу орнында ғылым мен өндірістің өзара іс-әрекеті қандай қағидаттарға құрылады, ол үшін қандай зерттеу бағыттары басым болып табылады, университеттің ғылыми зертханаларында қандай бірегей инновациялар мен қолданбалы әзірленімдер жасалады – осы және басқа да мәселелер туралы біздің басылыммен Назарбаев Университетінің ректоры Шигео Катсу өз ойларымен бөлісті.
– Катсу мырза, Сіз банк саласынан келдіңіз. Қызметіңіздің бағытын өзгерту Сізге қиын болған жоқ па? – Менің қызметім халықаралық дамумен әрқашан да тығыз байланысты болып келді. Мен елдерге, экономикаларға көмек мәселелерін және әр түрлі салаларда реформалар жүргізу мәселелерін шештім. Әлбетте, білім беру саласы мен үшін жаңа сала болды. Дегенмен мен негізінен бұл жерде де бұрынғы жұмысымдағы нәрселермен айналысамын. Мұның барлығы даму мәселелерімен бай-
70
№ 5 (11)
ланысты. Сондықтан менің бұған дейінгі тәжірибем осы кездегі жұмысыма көмектесіп келеді. Біздің университетте жұмыс жақсы басталды, жақсы даму үстіндеміз және алда бұдан да жақсы болуға алғышарттар бар. Ең алдымен, бұл жоғары дәрежедегі қолдаудың арқасы. Ол үшін Президент мырзаға рахмет. Сонымен бірге, бізде талантты еңбек сүйгіш команда бар. Біздің қызметкерлерге сын-тегеуріндерді жүйелі түрде жеңуге және жауапты шешімдер қабылдауға, кейде тіпті қандай да бір тәуекелдерге баруға тура ке-
леді. Дегенмен олардың нәтижелері әрдайым жақсы болады және табысты аяқталады. Біздің тамаша студенттеріміз бен оқытушыларымыз да қуантады. Сөйтіп, университетті табысты дамытуға арналған барлық жағдайлар бар. Мен алғашқы түлектерге зор сенім артамын. Біздің алғашқы түлектеріміздің қандай болатынын менің көргім келеді. Бұл жерде мәселе олардың еңбекке орналасуы, жұмыс орны немесе қандай мамандар болатындығында ғана емес. Мен олардың ел және әлем деңгейінде қандай азаматтар бо-
латындығын көргім келеді. Мен үшін бұл маңызды. Жоғары қамқоршылық кеңесінің төрағасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың өзі болып табылады. Университеттің қызметін жетілдіру үшін Президент қандай міндеттер қойды? Президент Назарбаевтың біздің университетке үнемі қолдау көрсететінін айтқым келеді, оған біздің барлық жұмыстарымыз белгілі. Оның жоғары оқу орнының алдына қойған міндеттерінің бірі – ол академиялық және ғылыми ортада халықаралық стандарттарға сәйкес
келетін жоғары оқу орнын қалыптастыру. Біз үшін ғылыми құрамдасты дамыту өте маңызды. Сондықтан жоғары оқу орнын құру кезінде Қазақстанның ерекшеліктері мен қажеттіліктері ескеріле отырып, батыс университеттерінің даму тұжырымдамасы негізге алынды. Тағы бір міндет болашақта осы тәжірибені басқа университтердің қабылдауы, оның елдің жоғары білім беру саласындағы реформаларда негізге айналуы үшін сол тәжірибені тарату. Және үшінші міндет – медицинаны дамытуға зор
үлес қосу, ол үшін біз медициналық мектеп құрудамыз. Тағы төртінші мақсат бар, ол – зияткерлік-инновациялық кластер қалыптастыру. Біз бірінші күннен бастап алға қойылған міндеттерді іске асыруға кірістік. Мәселен, 2010 жылы университет алдындағы даярлық бағдарламасы – Foundation ашылды, сол жылы біз алғашқы тыңдаушыларды қабылдадық. 2011 жылы біз бакалавриат бағдарламалары бойынша оқу ұсынатын алғашқы үш мектепті аштық. Жоғары бизнес мектебінде Еxecutive MBA бағдарламасы іске қосылды. Биылғы жылы біз магистр бағдарламаларына қабылдауды бастадық, күзде Жоғары білім беру мектебінде оқу басталады. Сондай-ақ міндеттерінің бірі жаңа кадрлар даярлау болып табылатын осы мектептегі PhD бағдарламасына осы жылы алғаш рет 12 адам оқуға түсті. Болашақта оның түлектері Қазақстан жоғары білім саласының реформасы бағытында жұмыс істейтін болады. Мектептердің барлығы халықаралық үздік университеттермен әріптестік және олармен ынтымақтастық байланыста жұмыс істейді. Осы уақыт ішінде біз ғылыми-зерттеу бағытын дамытуға ден қойып келеміз. Сондықтан біз
№ 5 (11) 71
жолдау 2014
жолдау 2014
Инновациялар – ол қауіпсіз ойын емес, бұл жерде табысқа жетуге кепілдік берілмейді. Сондықтан тәуекел әрдайым болады және оны түсіну, қабылдау қажет.
Университеттің қабырғасында әзірленген барлық ғылыми жобалардың бірінші кезекте практикаға енгізіліп, қолданылуы біз үшін өте маңызды.
әр түрлі саладағы ғылыми орталықтарды, оның ішінде баламалы және жаңғыртылатын энергия саласындағы орталықтарды дамытуға басты назар аударамыз. Назарбаев Университетінің ғалымдары зерттеу гранттарын бөлу жүйесінің жаңа тұжырымдамасын әзірледі және мемлекет инновациялық гранттар деп аталатын гранттарды бөлу кезінде нақ осы тұжырымдаманы негіз етіп алды. Тәжірибеге енгізілген құрауыштардың бірі – ол халықаралық ғылыми рецензиялау жүйесін енгізу болды. Осылайша, егер тұтастай алатын болсақ, 3 жыл ішінде іске асырылған дүниелер аз емес. Әрине, біз күтіп отырған негізгі оқиға, әрі біздің қызметімізді бағалауға болатын көрсеткіштердің бірі – ол біздің алғашқы түлектеріміз. Ол оқиға 2015 жылы болады. Және бұлар біздің алдымызға Нұрсұлтан Назарбаев қойған міндеттердің шеңберінде біз іске асырып жатқан қадамдардың бір бөлігі ғана. - Соңғы он жылдық ішінде бүкіл әлемде зерттеу университеттерінің рөлі айтарлықтай өсті, өйткені осындай оқу орындары экономикалық өсудің және инновациялар дамуының қозғаушы күштеріне айналады. Сіз айтып өткендей, Президент ғылыми-инновациялық технологиялық клас-
72
№ 5 (11)
терді дамытуды университет міндеттерінің бірі ретінде белгіледі. Қазір қандай нәтижелерге жеткендеріңіз туралы айтып беріңізші? - Біздің инновациялық тәсіліміз жаңа мектептер мен мамандықтар ашу ғана емес. Университеттің қабырғасында әзірленген барлық ғылыми жобалардың бірінші кезекте практикаға енгізіліп, қолданылуы біз үшін өте маңызды. Бұл жерде ғылыми жобаларды коммерцияландыру маңызды рөл атқарады. Әйтпесе оның қолданбалы құндылығы болмайды. Біз халықаралық тәжірибені белсенді түрде зерттеудеміз. Бізді инновациялық экожүйе құрумен айналысатын компания – Кембридж энтерпрайзистің (Кембридж университетінің бөлімшесі) тәжірибесі қызықтырады. Ол бізге инновациялық зияткерлік кластерді дамыту бойынша консультация берді. Француз және
корей компаниялары коммерцияландыру және инженерлік әзірленімдер саласындағы тәжірибелерімен бөлісті. Жалпы алғанда, кластердің табысты болуы үшін мынадай бірнеше құрауыштар қажет: саяси сипаттағы, заңнамалық және салықтық реттеу мәселелері, инфрақұрылым жасау, ғылымға бизнесті тарту және басқалар. Бүгінгі таңда ғылыми жобаларды халықаралық рецензиялау жүйесін енгізуге қол жеткізгенімізді қуанышпен айтқым келеді. Біз үшін бұл негізгі қадам. Шамамен 10 жоба тәуелсіз сарапшылардың жоғары бағасын алды және нарыққа шығуы тұрғысынан олардың болашағы зор деп айтуға болады. Олардың қатарында автомобиль жүйелеріне арналған; индустрияда қолданылатын өнеркәсіптік робот-манипуляторларға, күн энергиясымен жұмыс істейтін су-сорғы станцияларының
құрылысын салуға арналған күн батареяларын жасап шығару бар. Республикада су көздерінен шалғай жатқан өңірлердің көп екендігі белгілі. Бұл ретте 8-10 жобаның ішінен бір-екеуі ғана табысты іске асырылатынын мойындау қажет. Инновациялар – ол қауіпсіз ойын емес, бұл жерде табысқа жетуге кепілдік берілмейді. Сондықтан тәуекел әрдайым болады және оны түсіну, қабылдау қажет. Осылармен қатар, біз елдегі кәсіпкерлік ортаны дамытуға баса назар аударамыз, өйткені инвестицияларсыз ғылыми жобалар дамымайды. Сондықтан біздің университет инновациялық кластерді дамыту шеңберінде өзінің ғылыми паркін ашады, ал ол орта және инфрақұрылым және бизнес-инкубаторлар, яғни ғалымдардың өз туындыларын практика жүзінде іске асыру және жобалардың нарыққа шығарылуы үшін
қажетті құралдар. Бұл мәселеде біз «Самұрық-Қазына» қорымен тығыз ынтымақтасамыз. Бүкіл процесс университеттің, индустрияның және мемлекеттің синэнергиясы сияқты болып көрінеді. Мұны барлық тараптардың ынтымақтасуынсыз табысқа қол жеткізілмейтін үшбұрыш десе де болады. Бұл біздің университетте қалыптасқан, Қазақстанда инновациялардың дамуына деген көзқарасымыз ғана екендігін айтқым келеді және біз республикада инновация саласында монополия болуға тырыспаймыз, біз көп қатысушылардың бірі ғанамыз. - Университеттің базасында Жер туралы ғылым орталығын ашу жоспарланып отырғаны белгілі, қазір Геологиялық зерттеулер орталығы құрылуда, Colorado School of Minesпен бірге тау-кен
мектебін ашу бойынша келіссөздер жүргізілуде. Университетте тағы қандай жаңалықтар болады және соңғы уақытта енгізілгендері қандай? - Әрине, Қазақстан экономикасының ерекшеліктерін ескеретін болсақ, мұндай салаларды дамыту біз үшін маңызды, өйткені тау-кен және өндіру өнеркәсібі – бұлар елдің жетекші салалары. Егер Жер туралы ғылым орталығын алатын болсақ, бұл жерде біз ұлттық компаниялармен, мысалы «Қазгеология» АҚ-мен тығыз байланыс жасаймыз. Республика экономикасы жаңа инновациялық және ғылыми салаларға қайта құрылып жатқандықтан, бағыт аздап өзгереді. Қазіргі уақытта білім және ғылым ХХІ ғасырдың сын-тегеуріндеріне жауап беруге тиіс, яғни адамзаттың алдында тұрған проблемалар – климаттың өзгеруі немесе қоршаған ортаны қорғау – бір саланың немесе мамандықтың ғана шеңберінде шешілмейді. Сондықтан салааралық тәсілді дамытқан аса маңызды. Біз оны университетте енгіздік. Енді жаратылыстану немесе техникалық мамандықтарға оқып жатқан студенттердің Бизнестің немесе мемлекеттік саясаттың жоғары мектебінде курстардан өту мүмкіндігі бар. Өйткені барлық тараптардың, айталық, жеке меншік және мемлекеттік секторлардың өзара іс-қимылынсыз тұтастай жаһандық проблемаларды шешу мүмкін емес.
№ 5 (11) 73
Қазір бізде бакалавриат бағдарламасын ұсынатын үш мектеп жұмыс істейді. Бірақ біз болашақта магистранттар мен докторанттарға ұсынуға болатын бағдарламаларды мектептердің әзірлей бастауы үшін тыңғылықты жұмыс істеудеміз. Жаңалықтардың бірі биология бойынша РhD бағдарламаларын дайындау болып табылады. Бұдан басқа, біздің оқытушыларымыз студенттерді бірінші курстан бастап ғылыми жобаларға тартады. Ғылым және технологиялар мектебіндегі роботтехникасы кафедрасында жағымды мысал да бар, онда студенттер қолданбалы сипаттағы жобаларға қатысады. Ал ол жобалар өз кезегінде мемлекеттің тапсырысы бойынша да іске асырылады. Біздің университет институциялық деңгейде жеке заңмен реттелетіні белгілі. Жоғары оқу орнының басты қағидаттары академиялық еркіндік және дербестік болып табылады. Қазақстанның кейбір жоғары оқу орындарының дербес мәртебеге көшуді жоспарлап отырғандығын білу мен үшін жағымды жаңалық болды, яғни бұл біз басқа жоғары оқу орындары үшін және тұтастай Қазақстан-
74
№ 5 (11)
ның жоғары білім беру жүйесі үшін үлгі ретінде қызмет етеміз деген сөз. Біз осы миссияны орындағанымыз үшін қуанамыз.
Қазір ұлттық медициналық холдингтің дамып отырғандығы қуантады. Тағы бір жағымды факт, мемлекет холдингке кіретін клиникаларды Назарбаев Университетіне басқаруға бергені.
- Сіз медицина туралы айттыңыз. Екі жылдан кейін осы жерде, Назарбаев Университетінде Медицина мектебі ашылады және студенттер медициналық білім берудің америкалық үлгісі бойынша оқитын болады. Бұл модель нені білдіреді? Оның қазақстандық үлгіден қандай қағидаттық өзгешелігі бар? - Иә, рас, америкалық оқыту үлгісі негізге алынады. Қазақстандағы қазіргі медициналық білім беру кеңестік ескі мектептің және ресейлік білім беру жүйесінің тәжірибесін пайдаланады. Оның ерекшелігі мынада, орта мектепті аяқтағаннан кейін студенттер медициналық жоғары оқу орнына түседі, 6 жыл оқиды, ординатурадан, интернатурадан өтеді, мамандану алады. Америкалық үлгінің өзгешелігі, медициналық мектепке түсу үшін үміткердің медициналық жоғары білімінің немесе «туыстас» мамандық бойынша білімінің болуы және
МСАТ тәуелсіз тестісін ойдағыдай тапсыруы міндетті. Бұл АҚШ стандарттары бойынша сертификаттаудан өткен өте күрделі, бірақ беделді тест. Медициналық мектепте оқу 4 жылға созылады. Оны аяқтаған түлекке медицина докторы – MD мәртебесі беріледі. Алайда оқыту үдерісі мұнымен бітпейді. Одан әрі доктор резидентурадан, яғни практикадан өтуге міндетті, ол мамандығына қарай 3 жылдан 5 жылға дейін созылады. Және ол тағы да тәуелсіз емтихан тапсырады, содан кейін студентке дәрігер атағы беріледі. Осы аталған кезеңдердің бәрінен өткеннен кейін ғана дәрігердің практикалық медициналық қызметпен айналысуға құқығы болады. Сонымен, оқу 11 – 13 жылға созылады. Оның тағы бір ерекшелігі дәрігердің қоғамдағы мәртебесінің өсуі. Қазақстанда дәрігерлердің жалақысы өте жоғары емес. Біз таяудағы жылдары денсаулық сақтау жүйесі реформасын жалғастырып, жағдай өзгереді деп үміттенеміз. Қазір ұлттық медициналық холдингтің дамып отырғандығы қуантады. Тағы бір жағымды факт –
мемлекет холдингке кіретін клиникаларды Назарбаев Университетіне басқаруға бергені. Біздің болашақ дәрігер-студенттер үшін бұл практикадан өтуге арналған клиникалық негіз алудың жақсы мүмкіндігі. Қазір біз медициналық мектептің оқытушылық құрамы үшін кандидатураларды зерттеудеміз, оның ішінде ұлттық медициналық холдингтердің дәрігерлеріне баса назар аударамыз. Барлық параметрлер және талаптар бойынша сәйкес келетіндер ағылшын тілінің жедел курстарынан өтетін болады. Айырмашылық оқытудың ұзақтығында ғана емес, оқу құралдарында да болады. Менің білуімше, бүгінде Қазақстанның жоғары медициналық оқу орындарында пайдаланылатын көптеген оқу материалдары ағылшын немесе орыс тілдерінен аударылған және көпшілігі ескірген. Медицина бұл – күн сайын жаңалық ашылып, инновациялар енгізіліп жататын ғылым. Соңғы ақпаратқа қол жетімді болу үшін ағылшын тілін міндетті түрде білу қажет. Медициналық мектеппен қатар медбикелерге арналған мектептер ашу жоспарлануда.
- Сіздің университет ашылған кезінен бастап білім беруде, инновацияда, халықаралық байланыстар орнатуда жол бастаушы болып табылады. Мәселен, жыл сайын жоғары оқу орнының базасында әртүрлі конференциялар өтеді. Атап айтқанда, сіздер бұған дейін Орталық Азия елдерінде ешқашан өткізілмеген халықаралық ESCAS конференциясын өткіздіңіздер. Ғалымдарды, сарапшыларды біздің өңірге қызықтырған не? - Менің ойымша, конференцияның нақ Назарбаев Университетінің қабырғасында өтуіне екі фактор әсер етті. Біріншіден, іс-шараны ұйымдастырушылар – Орталық Азия зерттеулерінің еуропалық қоғамы – конференцияны нақ ОА өңірінде өткізгісі келді. Олар өңір тәуелсіздігінің 20 жылы ішінде бұл жерде жаңа көзқарас қалыптастыратын, жаңа зерттеулер жүргізетін көптеген ғалымдардың пайда болғандығы фактісін мойындады. Оларға осы өңір өзіндік ерекшелігімен, мәдениетімен, дәстүрлерімен қызықты. Екіншіден, бұл біздің университетті мойындау болды. Осындай конференция үшін біздің оқу орны-
№ 5 (11) 75
жолдау 2014
Ең бастысы, біз өз студенттеріміз университетті аяқтағаннан кейін кім болса да, қандай салаға барса да, оқып-үйренуге деген сүйіспеншіліктерін жоғалтпауын саналарына сіңіруге тырысамыз.
мыздың таңдап алынғаны біз үшін зор ғанибет болды. Бізде жаңа үлгідегі ғалымдар, жас және қажырлы оқытушылар бар екендігін атап айтпасқа болмайды, олардың тамаша білімі және көптеген шетелдік университетпен ғылыми байланыстары бар. Бұдан басқа, біз осындай деңгейдегі конференцияны өткізу үшін барлық жағдайды жасай алдық. Ғалымдар ортасы осындай іс-шаралардың арқасында ел туралы, университет туралы көбірек білетін болады.
76
№ 5 (11)
Осы жерде соңғы үш жылдың ішінде басқа да конференциялардың өткенін сіз білесіз. Маусымда жоғары білім беру көшбасшыларының осы саладағы проблемаларды талқылауға арналған Еуразиялық форумы өткізілді. Қазір қазан айына белгіленген биомедицина жөніндегі конференцияға дайындық қызу жүргізілуде. Сапалы ұзақ өмір сүру, дені сау күйде қартаю, дербестендірілген медицина саласындағы соңғы тұсаукесерлер жоспарлануда.
- Мемлекет басшысының отандық ғалымдарға бірнеше рет ұсынған бастамаларының бірі мәңгі жастық эликсирін алғашқы болып ашу. Назарбаев Университетінің Өмір туралы ғылым орталығы халықтың өмірін ұзарту бағдарламасын әзірлеуге кірісті, атап айтқанда, «Нәр» биоөнімі әзірленді, әзірлеушілердің пікірінше, ол өмір сүру сапасын арттыруға ықпал ететін болады. Осы өнімнің жайы қандай? Оны дүкен сөрелерінен қашан көруге болады? Мүмкін біз ұлы жаңалықтың та-
балдырығында тұрған шығармыз? Шындығында, біздің ғалымдарымыздың мәңгі жастық эликсирін жасаумен қашан айналысатынын мен білмеймін. Әйтсе де, осы тақырып БАҚ-та жиі айтылады. Осы биоөнімді таныстырғаннан кейін бізге шетелдік БАҚ-тардан көптеген сауалдар келіп түсті. Назарбаев Университетінің Өмір туралы ғылым орталығында бүгінде жүргізіліп жатқан жоба сапалы ұзақ өмір сүру және дербестендірілген медицина проблемаларын қозғайды. Осы жобада басқалармен қатар қартаю проблемалары да қарастырылады. Егер «Нәр» өнімі туралы айтатын болсақ, біздің ғалымдар Қазақстан тұрғындары өз ас мәзірінде күнделікті пайдаланған дәстүрлі тамақ өнімдерін зерттеді. Атап айтқанда, құрамында пробиотиктері бар қышқыл сүт сусындары туралы сөз болып отыр – олар қымыз, шұбат және айран. Адамның ас қорыту жүйесі тамақты қорыту процесіне қатысатын барлық микробтар мен бактериялардан тұратыны белгілі, ол организмге қуат береді және тұтастай оң әсер етеді. Және
адамның жасы ұлғайған сайын осы микроорганизмдердің деңгейі азаятыны дәлелденген, ал бұл денсаулық проблемаларын тудыруы мүмкін. Биоөнімді жасау кезінде – пробиотикалық заттардың организмге әсерін зерттеу, микроорганизмдердің деңгейін адам денсаулығына оң әсер ететіндей мөлшерде қалпына келтіру идеясы негізге алынды. Осылайша, ғалымдар емдік қасиеттері, тартымды дәмі бар және пайдалы жаңа сусын әзірлеу қажеттігі туралы қорытындыға келді. Осы өнім мысалдарының бірі – «Нәр» сусыны. Әзірше ол нарықта жоқ. Дегенмен барлық клиникалық сынақтар аяқталғаннан кейін оның еркін саудада пайда болуы және нақ осы «Нәр» деген атаумен жасалуы ықтимал. Яғни сол уақытта жобаны коммерцияландыру идеясы ұсынылатын болады. Қазіргі кезде ол клиникалық сынақтардан өтуде, әрі біздің ғалымдарымыз сусынның қандай да бір ингредиенттерінің адам денсаулығына генетикалық деңгейде қаншалықты әсер ететіндігін анықтау үшін геномдық талдаулар жүргізуде. - 2017 жылы Астанада халықаралық мамандандырылған ЕХРО көрмесі өтеді. Назарбаев Университетінің ғалымдары немесе студенттері осы іс-шараға қатыса ма және қандай жобалармен қатысады?
- Өкінішке қарай, сізге барлық жобалар туралы нақты айта алмаймын. Бірақ біздің ғалымдар мен оқытушылар осы іс-шараға міндетті түрде қатысады. Көрменің аумағы университет кампусына тікелей жақын жерде орналасатынын сіз білесіз, ал біздің оқу орнымыз ЭКСПО ұйымдастыруға белсенді түрде тартылатын болады – бұл біз үшін үлкен жауапкершілік және құрмет. Көрменің атауы – «Болашақтың энергиясы» – бұл Назарбаев Университеті ғалымдарының, атап айтқанда, NURIS ғылыми орталығының айналысып жатқан тақырыбы, яғни энергия үнемдеу, баламалы энергетика және басқалар. Мемлекет жасыл экономикаға көшу, елдің дәстүрлі энергия көздерінен жаңғыртылатын энергияға көшуі міндетін қойып отыр. Біздің университеттің ғылыми қызметі үшін бұл да басым болып табылады. Сондықтан біз ЭКСПО көрмесінде өз жобаларымызды, жаңалықтарымызды таныстыратын, өзіміздің ғылыми зертханаларымызды көрсететін боламыз. Сонымен бірге жасыл экономикаға жататын әр түрлі мәселелер бойынша, мысалы, энергия үнемдеу туралы тұтастай халық үшін онлайн оқыту семинарларын ұйымдастыруды жоспарлап отырмыз. Халықаралық көрмені ұйымдастырушылармен біз өзара іс-қимыл жасап отырған тағы бур маңызды аспект – ол көрме өткізілгеннен кейін оның инфрақұрылымы бір бөлігінің зерттеу мақсаттары үшін университетке басқаруға берілуі. - Президент жастармен кездесулерде үнемі оларға жол көрсетеді, кеңестер береді, жігерлендіріп отырады. Ол өз лекцияларында студенттердің және профессор-оқытушылар құрамының алдына оқу процесінде ынта-жігермен ғана шешуге болатын мақсаттар мен міндеттер қояды. Жастардың жоғары білім алуға, қандай да бір салада үздік болуға деген ұмтылысына қарағанда, Президент өз тілек-ар-
№ 5 (11) 77
жолдау 2014
манын өсіп келе жатқан ұрпақтың санасына жеткізе алады. Сіз қалай ойлайсыз, біздің Мемлекет басшысының жастарды тез баурап алуының құпиясы неде? - Өте жақсы сұрақ. Өзім куәсі болғандықтан мұны түсіндіре аламын. Ең алдымен, менің ойымша, Президент Назарбаевтың жастармен тез тіл табысуының құпиясы оның өзінің әке және ата болуында. Яғни бұл табиғи қарым-қатынас, өйткені ол жастармен өз балалары, немерелері сияқты сөйлеседі. Егер ол туралы, Мемлекеттің көшбасшысы туралы сөз қозғар болсақ, тәуелсіз Қазақстанды қалыптастыру оның бүкіл өмірінің өзегіне айналды. Ал ел негіздерінің бірі – жас ұрпақты дамыту, сондықтан Президент оған барынша назар аударады. Егер Қазақстан халқына өткен жылғы Жолдау есіңізде болса, онда да жастар және өсіп келе жатқан ұрпақ мәселесіне ерекше назар аударылды. Сондықтан Нұрсұлтан Назарбаев үшін жастармен іс-қимыл, қарым-қатынас жасау – бұл табиғи процесс. - Катсу мырза, Сіз студенттермен қаншалықты жиі кездесесіз? Ол кездесулер қандай түрде өтеді және NU студенттерін көбінесе қандай тақырыптар қызықтырады немесе қандай проблемалар толғандырады? - Мен мүмкіндігінше студенттер үшін ашық болуға, арамызға менің кім, олардың кім екендігін көрсететіндей қандай да бір шекаралар қоймауға тырысамын. Университетті аралап жүргенімде студенттердің өздері мені тоқтатып әңгімеге тартуы жиі болады. Студенттермен биресми түрде әңгімелесу, олардың жағдайын сұрау, не ойлайтынын, қандай проблемаларының бар екенін білу үшін өзім де оларға барып тұрамын. Әрине, бізде кездесу үшін ресми себептер көп болады. Мысалы, әрбір мектеп өзінің декан парағын жасайды, ол – өзінің белсенділігімен немесе оқу үлгерімімен көзге түскен үздік студенттер кіретін тізім, ондай студенттерге грамоталар тапсырыла-
78
№ 5 (11)
ды. Осындай іс-шараларға да барып, қатысуға тырысамын. Сондай-ақ студенттер іс-шараларды өздері ұйымдастырады, оларға да барамын. Өткен жылы олар студенттік фильмдер фестивалін өткізді. Тағы бір мысал – TEDx форматындағы студенттік конференция, ол іс-шараны Назарбаев Университетінің студенттері ұйымдастырды. Ондағы баяндамалардың тақырыптары: «Біздің өміріміздегі технологиялар», «Мені бақытты ететін не?», «Рахатқа бөлейтін жұмыс». Біздің студенттер, қызметкерлер, оқытушылар, оның ішінде мен де конференцияның спикерлері болдық. Сонымен бірге біздің қызметкерлер оқу орнына қабылдау басталар алдында абитуриенттерге арналған ақпараттық науқанның шеңберінде өңірлерге барады, мектеп оқушыларымен және олардың ата-аналарымен кездеседі. Университет ректорының студенттер өмірінде үнемі орын алатындығын білу мен үшін өте маңызды. Сіз біздің жастарды не толғандырады, олар не нәрсеге алаңдайды деп сұрадыңыз. Ең басты мәселе – университетті аяқтағаннан кейін олар қайда барады, немен айналысады деген мәселе. Біздің студенттер алған білім олардың жақсы, бәсекеге қабілетті маман болуына мүмкіндік береді. Екінші жағынан, Назарбаев Университет өзін зерттеу университеті ретінде көрсетеді. Сондықтан мен студенттер жоғары оқу орнын аяқтағаннан кейін осында қалып, ғылыми-зерттеу қызметімен айналысқанын, жобаларға қатысқанын, сол арқылы өз елінің ғылыми базасын дамытуға атсалысқанын қалар едім. Дегенмен, әрине, жастар шын мәнінде өте шыдамсыз келеді, олар тезірек университетті бітіріп, дипломдарын алып, менеджер болғысы келеді. Қазіргі уақыт сондай: жастар жоғары мақсат қояды және оған неғұрлым тезірек қол жеткізуге ұмтылады. Ең бастысы, біз өз студенттеріміз университетті аяқтағаннан кейін
кім болса да, қандай салаға барса да, оқып-үйренуге деген сүйіспеншіліктерін жоғалтпауын саналарына сіңіруге тырысамыз. Адам өмір бойы оқуға тиіс. Президент Назарбаев та осыған басты назар аударады. - Сіз жеті тілде еркін сөйлейсіз, алайда Қазақстанда бірнеше жыл тұрғаныңызды ескерсек, ең болмағанда қазақтың бірнеше сөзін білемін деп мақтана аласыз ба? - Артығырақ айттыңыз, жеті тіл дегеніңіз көптеу. Мен көптеген тілді оқып-үйрендім, бірақ бес тілде еркін сөйлеймін, қалғандарын бастапқы деңгейде білемін, өйткені практика болмағандықтан, көбі ұмытылды. Мен қазақ тілі курстарына қатысамын, бірақ, өкінішке қарай, мен өте жақсы оқушы емеспін: уақыттың жетіспеуі кедергі келтіреді. Қазақ тілі лингвистикалық жағынан түркі тілдері тобына жатады. Бұл тұрғыдан алғанда маған лексика, сөздердің айтылуы күрделі соғады. Ал түркі тілдерінің грамматикасы жапон және корей тілдеріне ұқсас. Сондықтан мен оқытушыдан сабақ алғанда лексикалық тапсырмаларға қарағанда грамматикалық тапсырмалар оңай орындалады. Дегенмен, тіл – кез келген халықтың мәдениетіне ашылған терезе деп мен үнемі айтып жүремін. Назарбаев Университет – халықаралық деңгейдегі ұлттық жоғары оқу орны және бұл жерде қазақ тілі, қазақ мәдениеті қызметкерлер, оқытушылар, студенттер құрмет тұтатын университет өмірінің және құндылықтарының құрауышы болып табылады. Бізде Әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар мектебінің жанында қазақ тілі мен мәдениеті кафедрасы бар және барлық студенттер міндетті түрде осы пәнді оқып-үйренеді. Сондықтан мен студенттер университетті аяқтағаннан кейін қазақ тілін де меңгеріп шығады деп үміттенемін. - Сұхбатыңыз үшін рахмет! Руфина Хасан
рейтинги
рейтинги
ООН - Казахстан:
прогресс человеческого развития Программа развития ООН 24 июля 2014 года объявила результаты Индекса человеческого развития (ИЧР) в очередном ежегодном Докладе о человеческом развитии по итогам 2013 года, который охватил 187 стран и территорий. Тема Доклада на 2014 год посвящена обеспечению устойчивого прогресса человечества через уменьшение уязвимости и формирование жизнестойкости.
Н
аибольшее улучшение значения в мире демонстрирует Зимбабве, где за 2012–2013 гг. на 1,8 года повысилась ожидаемая продолжительность жизни при рождении, что почти в 4 раза превышает среднемировой прирост. Лидерами остаются по-прежнему: Норвегия – 0,944, Австралия – 0,933, Швейцария – 0,917, Нидерланды – 0,915 и США – 0,914, в то же время Сьерра-Леоне, Чад – 0,372, Центральноафриканская Республика – 0,341, Демократическая Республика Конго – 0,338 и Нигер – 0,337 продолжают замыкать список. Группы стран с более низкими уровнями человеческого развития явно улучшают свои позиции и делают это ускоренными темпами, что дает основание предполагать, что разрыв между странами с более высоким и более низким уровнем человеческого развития сужается. ИЧР был впервые введен в первом выпуске «Доклада о человеческом развитии» в 1990 г. как комбинированный показатель, характеризующий развитие человека в странах и регионах мира. ИЧР измеряет достижения страны с точки зрения состояния здоровья, получения образования и фактического дохода ее граждан, по трем основным направлениям, для которых оцениваются свои индексы: индекс ожидаемой продолжительности жизни, индекс образования, индекс валового национального дохода и достойный уровень жизни.
80
№ 5 (11)
При расчете ИЧР в Докладе 2014 года впервые использованы новейшие коэффициенты конвертации национальных валют по паритету покупательной способности, опубликованные Всемирным банком в мае 2014 г. в рамках Программы международных сопоставлений. При определении рейтинга учитывается множество факторов, таких как положение в области прав человека и гражданских свобод, его возможность участия в общественной жизни, социальная защищенность, степень территориальной и социальной мобильности населения, показатели уровня культурного развития населения, доступа к информации, здоровья, уровня безработицы, состояния преступности, охраны окружающей среды и другие. В итоговом рейтинге все страны ранжируются на основе ИЧР и классифицируются на 4 категории: • страны с очень высоким уровнем ИЧР; • страны с высоким уровнем ИЧР; • страны со средним уровнем ИЧР; • страны с низким уровнем ИЧР. Эти измерения стандартизируются в виде числовых значений от 0 до 1, среднее геометрическое которых представляет собой совокупный показатель ИЧР в диапазоне от 0 до 1, на основе которого страны ранжируются. С 2010 года расширена структура индикаторов, которые измеряют ИЧР. В дополнение к ИЧР, который является сводным показателем, опирающимся на средне-
Таблица 1 - Показатели ИЧР Казахстана за 2012-2013 годы Ожидаемая продолжительность жизни при рождении, лет
Средняя ожидаемая продолжительность получения образования, лет
Средняя продолжительность получения образования, лет
ВНД на душу населения, долл. США по ППС
ИРЧП, значение
Место в рейтинге
66,5
15,0
10,4
19441
0,757
70/187
страновые статистические данные и не учитывающим внутреннего неравенства, были введены три новых индикатора: Индекс человеческого развития, скорректированный с учетом социально-экономического неравенства (ИЧРН), Индекс гендерного неравенства (ИГН) и Индекс многомерной бедности (ИМБ). По результатам 2012-2013 годов Республика Казахстан стабильно занимает 70 место, как и в прошлом году. По классификации стран по категориям, Казахстан, как и его партнеры по ЕАЭС – Беларусь (0,786, 53 место) и Россия (0,778, 57 место), входит в группу стран с высоким уровнем ИЧР (0,757; +0,002 по сравнению с 2012 г.) (таблица 1). Казахстан находится в одной группе с Россией (57 место), Беларусью (53), Украиной (83). Другие страны Центральной Азии занимают следующие места: Туркменистан – 103 место, Узбекистан – 116, Кыргызстан – 125 и Таджикистан – 133. Согласно Индексу гендерного неравенства в 2013 году Казахстан занял 59 место со значением 0,323 из
187 стран. Согласно данным, 18,2% мест в Парламенте занимают женщины, из которых 99,3% это женщины зрелого возраста с высшим образованием, доля участия женщин на рынке труда составляет 67,5% по сравнению с мужчинами, доля которых 77,5%. Согласно Индексу гендерного равенства Казахстан находится на 25 месте со значением 1,015. Ожидаемая продолжительность жизни при рождении у женщин – 72,3, а у мужчин – 61,0. Средняя продолжительность обучения у женщин и мужчин примерно равна и составляет 10,2 и 10,5 соответственно. Средний валовой национальный доход на душу населения среди женщин и мужчин значительно варьируется и составляет 14,369 и 24,902 долл. США по ППС соответственно. Согласно Индексу многомерной бедности в Казахстане 173 тыс. человек находится в многомерной бедности, что составляет 36,4% населения, 2,3% населения находятся на уровне около многомерной бедности. Лиля Фладунг
№ 5 (11) 81
тарих толқынында
тарих толқынында
Абылай ханның
тұлпары
Қазақ мәдениетінде, қазақ өнерінде жылқы бейнесі ерекше орын алатыны белгілі. Ер қанаты қазанат қазақтың эпосында батырмен қатар аталады. Байырғы және жаңа заман әдебиетінде, дәстүрлі музыка мәдениетінде аттың сыны мен қасиетіне арналған қаншама шығармалар болған. Міне, осындай шығармалардың бірі – Байжігіттің күйі «Көкбалақ».
А
былайдың жиырмадан жаңа асқан кезі. Үлкен бір соғыста Шарыш батырды өлтіріп қалмақтың сағын сындырған, бұлғақтаған жас сұлтанның әскердегі беделі үлкен екен. Кәрі-жасы бар, қол бастаған батыры мен қатардағы аламаны, барлығы «ендігі ханымыз Абылай болса екен» деп армандапты... ...Қоңыр күздің басында, Абылай жанында екі жүз нөкері бар аңға шығады. Неше күн аң атып, ойын-сауықпен келе жатқан жасөспірім топ қалмақтың жер қайысқан әскеріне жолығыпты. Аяусыз ұрыста нөкерінің бәрі қырылып Абылай, жанында Маддақия деген батыр, екеуден екеу ғана қалыпты. Қалдан-Сереннің ұлы Лама Доржы деген батыр «ә, жолым болды, басқа емес, қақпанға Абылайдың өзі түсті» деп сырнайлатып-кернейлетіп еліне қайтады... ...Шарышты өлтірген Абылайды көреміз деп бүкіл қалмақ жиналыпты. Сонда тамам жұрттың алдына Шарыштың шешесі Күнсайын ханымша шығып, Абылайға айтты дейді. – Ей, иттен жаратылған Абылай, менің Шарышымды, қай жерде өл-
82
№ 5 (11)
Таласбек Әсемқұлов, писатель, кинодраматург, кюйши
тірдің. Асылымның, ардағымның қанын қалай төктің, кәні, айтшы, – деп. Сонда Абылай тұрып, – Мына қолыммен шеңгелдеп тұрып талай қалмақтың қанын ұрттап едім. Сенің балаң сияқты қаңғыған қалмақтың басы қай шидың түбінде жатқанын мен қайдан білейін, – депті. Күнсайын сонда Қалдан-Серенге айтты дейді, – Қалдан, осы адам тірі кетсе, мен ешқашан кешпеймін сені. Бүкіл малымды, бар дәулетімді ал, тек мына Абылайды қолыма бер.
Осының қанын ішкенде ғана кегім қайтады, – деп. – Не айтасың? – депті Қалдан-Серен Абылайға қарап. Абылай айтыпты: – Мен Шарышты ту сыртынан атқам жоқ. Ұйықтап жатқан жерінде өлтіргем жоқ. Мен оны жекпе-жекте жеңіп басын кестім. О заманда, бұ заман, майданда жауды өлтіру қашаннан бері қылмыс саналатын болған. Заңдарың қызық екен, қалмақ, – деп. – Ертең таңертеңге дейін мұрсат берем. Ертең күн шығып келе жатқанда басың шабылады, – депті Қалдан-Серен, – Не арманың бар, сұлтан? – Ешқандай арманым жоқ, – депті Абылай, – Шап. Қолыңда тұрмын ғой. Бірақ есіңде болсын, Қалдан батыр. Сен менің басымды аласың. Ал менің батырларым қалаңның алдын шаң қылады, бүкіл қалмақты қырады. Ұрғашыңның барлығы қазаққа қатын болады. Еркек кіндіктінің барлығы қазаққа құл болады. Басқа айтарым жоқ. Содан соң, Абылай мен Маддақияны қамап тастап қалмақтың нояндары мен тайшылары кеңес қылады. Барлығы бірауыздан «бұндай
көкжалды қоя берсек ертең опық жейміз, бұл – қалмақтың сорына жаратылған қанішер, сондықтан өлтіру керек» дейді. Төрелігін өзің айт дейді Қалдан-Серенге. Бірақ қалмақ та соғыса жүріп қазақтың ерлігіне бас иген халық. Қалдан-Серен, Абылайды өлімге қимапты. Отырғандарға айтыпты, қаптаған қалың жаудың ортасында тұрып именбеді, бұндай ерді өлтірген күнә болады. Қалмақ, кешегі жекпе-жекте өлген Шарышты ұмыта алмай отыр, ал Әбілмәмбет хан өз баласынан артық санайтын Абылайды қазақ қалай ұмытады. Әрқайсың өз балаңды Абылайдың орнына қойып көр, қазаққа тұтқын болып, басының шабылғанын қалар ма едің депті. Нояндар амалсыз ханның айтқанына көнеді. Тек ханның, қазақтан тұтқын болып келген күңінен туған ұлы Лама Доржы әкесіне кек сақтап кетіпті. Шарыштың шешесі Күнсайынға келіп «Әкем алжыған екен, Күнсайын. Абылайды қорғап өлтірмеді. Осы Абылайды өзіміз-ақ өлтіре салмаймыз ба» дейді. Содан күндердің күнінде қалың қалмақ жайлауға көшіп бара жатқанда бір мерген Абылайды атыпты. Бірақ оғы мүлт кетіп Абылайдың сол жақ бетін жалап өтіпті. Болған жай дереу Қалдан-Серенге жеткізіледі. Хан ақылды адам, желдің қай жақтан соққанын дереу аңдап, Лама Доржыны ордасына алдырады. Сонда тергеу кезінде Лама Доржы «Әке, мен Абылайды сенің қолыңа әкеліп табыстадым. Бүкіл қалмақтың алдына алып шығып басын шабады деп едім. Ал сен оны өлтіртпей ұстап отырсың. Әлде қазақпен дос болғың келе ме. Дос болсаң күштімен дос бол. Шілдің боғындай бөлек-бөлек жүрген қазақтан не барқадар табам деп ойлайсың. Сенің бұлай істейтініңді білгенде, мен сол ұстаған жерімде, сол Ұлытаудың етегінде басын өзімақ алар едім» депті. Қалдан-Серен айтыпты «Хан айтпайды, айтқанынан қайтпайды. Сен де, Күнсайын да, егерде Абылайды өлтірсеңдер, онда маған жау болғандарың» депті. Абылайдың артында қалған елі болған жайға қанғаннан кейін,
Абылай, Әбілмансұр (1711 [Ресейдеректеріңде 1713] 23.5.1781, Оңтүстік Казақстан, Арыс жағасы) ұлы мемлекет қайраткері, қолбасшы және дипломат. Арғы тегі - Жошы хан, бергі бабалары Қазақ ордасының негізін салған Әз Жәнібек, одан соң Еңсегей бойлы Ер Есім хан, Салқам Жәңгір хан. А. - Жәңгір ханның бесінші ұрпағы.
өлгендерді арулап жерлейді. Арасында Абылай мен Маддақияның жоқ екенін біліп, олардың тұтқында екеніне, тірі екеніне көз жеткізгеннен кейін, арада бір жыл дегенде қалмаққа елшілік жібереді. Елшілерді Ақшора деген би бастап барады. Сонда елшілер «Сұлтанымыз тірі болса көрсетіңіз» депті. Қалдан-Серен алақанын шарт еткізіп Абылайды ордаға алдырады. Қалмақша киіндіріп қойған Абылайды көріп, Ақшора би көзіне жас алыпты. «Сұлтан ием, сізді де көретін күн болады екен ғой» депті. Абылай айтты дейді «Жыламаңыз би, бәрі де Алланың қолында. Алла қаласа қырық құлаш зынданнан да аман шығасың» деп. Қалдан-Серен айтты дейді, «Бұдан былай қалмақты шапқанды қоясың. Абылайдың аман болуы қазақтың тыныш болуына байланысты. Сұлтандарыңды аман көремін десең, жаулығыңды қой, қазақ» деп. Тағы да айтты дейді «Бір жыл беделінде Әбілмәмбет ханның ұлы Әбілпейіз сұлтанды осында аманатқа алып келіп қана, Абылайды ала аласыңдар» деп. Елшілер қош айтысып қайтып кетеді. Содан бір күні Қалдан-Серен ордаға Абылайды алдырып, екеуі шәй ішіп отырғанда, «Сен бахадүр ғана емес, қазаққа қадірлі адам екенсің, еліңнің атаусыз ханы екенсің. Осыдан жүз
жыл бұрын тусаң жарты дүниені билеген падишах болар едің» депті. Сонда Абылай айтыпты, «Сен кіші елдің басында отырсың, бірақ ай-
№ 5 (11) 83
тарих толқынында
тарих толқынында
1730 - 33 ж. аралығында болған бір ұрыста бұрын белгісіз жас жігіт Әбілмансүр жекпе-жекке шығып, қалмақгың бас батыры, қоңтажы Қалдан Сереннің жақын туысы Шарышты өлтіреді. Үлкен әкесінің аруағын шақырып, жауға Абылайлап ат қойған Әбілмансүр жеңісті ұрыстан соң, Орта жүздің сүлтаны деп танылып, қазақ даласындағы ең беделді әміршілердің біріне айналады.
дыныңа қарап айтайын, үлкен жұрттың басында отыруға лайық хансың. Қазақ пен қалмақтың жұлдызы қарсы болды, әйтпесе бір сен, бір мен болып тізе қосып шапсақ алмаған жау қоймас едік» депті. «Оның рас» депті Қалдан-Серен... ...Бірде Абылай серуендеп келе жатып қалың орманның ішінде бір қалашыққа кездеседі. Әлдебір адамдар арбадан зеңбірек пен мылтық түсіріп, қалмаққа табыстап жатыр екен. Ұзақ қарап тұрып ақыры бұның қалмаққа қару тасып әкеліп жүрген сарттың керуені екеніне көз жеткізеді. (Кейіннен елге аман-есен қайтып, батырлармен, билермен бір кеңес үстінде отырғанда осы жайында айтыпты. – Кім біледі, Алла-тағала, өрісімді кеңейтейін деп тұтқынға әдейі түсірген шығар. Бұрындары қалмақ бүкіл даланы өртеп өтіп, сарттың іргесіне лықып келіп, ары қарай бармай кері қайтқанын талай көрдім. Сонда, бұл не жұмбақ, базарлы кентке енді жеткенде аттың басын кері бұрғаны несі деп ғажап қалып, түсінбей жүрдім. Осы жұмбақты мен тұтқында отырып шештім. Қалмақ пенен сарт бір тудың астында екен. Қалмақты қаруландырып отырған сарт екен. Дін қарындас деген сарт осылай істегенде, басқа не істемейді. Мына кең дүниеде қазақтың арқа сүйейтін досы да, ешкімі де жоқ екен. Ешкімнен көмек болмайды екен. Қазақтың бір ғана досы бар екен. Ол – өз қазағы екен деп).
84
№ 5 (11)
Сонымен жылжып жыл өтеді. Айтылған мерзімде Әбілпейіз сұлтанды алып, қаншама тарту-таралғы көтеріп қазақтың елшілері келеді. Қалдан Серен өзінің Қоша Мерген деген бір биінің қызын Абылайға әйелдікке беріпті. Бұл Қасым сұлтанның шешесі, Саржан мен Есенгелді, Кенесары мен Наурызбайдың әжесі Топыш еді. Сонымен елшілер Әбілпейіз сұлтанмен қош айтысып, Абылайды алып елге қайтады. Жолда келе жатып Абылай бірнеше мазар кездескенде сол жерді Көкбалақ тұлпарымен айнала шауып, айқайлап, содан соң жерге етбетімен жатып еңіреп жылапты. Ешкім ештеңе демепті, себебі бұл Абылайдың екі жүз нөкерінің өлген жері екен. Кейіннен Абылай айтты дейді, «Кезінде қалмаққа көзжасымды көрсетпейін деп жыламай кетіп едім. Мен үшін, мені қорғап өлген қайран достарым ит-құсқа жем болып қала берді. Міне, сол жерге келгенде соларлы жоқтап жылап едім» деп. Күндердің күнінде Қалдан Серен жасы жетіп өледі. Әкесінің орнына хан болған Сыбан Доржы сол күніақ Әбілпейіз сұлтанды жанындағы нөкерлерімен еліне қайтарып жіберіпті. Қалмақ, аманатқа алған адамды неғып қайтара қойды деп жұрт қайран қалғанда, Абылай айтты дейді «Оның қайран қалатын ештеңесі жоқ, енді қалмақ бүлінеді, сондықтан Сыбан Доржы, әкесі сияқты ақылды адам, аманатта отыр-
ған қазақтың төресі бостан-босқа өлмесін деп қайтарған» деп. Сонымен қалмақ неше жыл бүлініп, ақырында Әмірсана мен Дабашы деген екі ханзада Абылайға қашып келіпті. Кезінде Қалдан Серен «Мен өлгеннен кейін жиенім Әмірсана, басына қиын-қыстау күн туып алдыңа келсе көмектес. Мен болмасам, мына нояндар сені өлтіретін еді. Мен сені өлімнен құтқардым. Енді сен де Әмірсанаға жақсылық қыл» деп Абылайдан серт алған екен.
Абылай екі ханзаданы жақсылап қарсы алады. Көп ұзамай қалмақтан елшілер келіп, хонтайшы Лама Доржы саған сәлем айтты, қалмақпен бұдан былай да бітімде болам десе Әмірсана мен Дабашыны, кісендеп қайтарсын деп жатыр дейді. Абылай елшілерді күттіріп қойып құрылтай шақырады. Бүкіл билер мен батырлар «Әмірсана мен Дабашыны қалмаққа бермеу керек» деп шешім қабылдайды. Сол күні Абылай елшілерге құрылтайдың шешімін айтады.
Қалмақтың бас елшісі «Баяғыда қазақтар келіп сұрағанда, біз сені қайтарып едік. Сонда қалмақпен енді жауласпаймын деп ант-су ішіп аттанып едің. Енді хонтайшының бір тілегін орындай алмадың. Бұның не? Қулығыңа құрық бойламайтын қу екенсің Абылай депті. Абылай «Менің елім қалмаққа елші жібергенде, мені алтын таққа отырғызып хан қылу үшін сұрап алды. Ал сендер қазақты паналап келген Дабашы мен Әмірсана ханзаданың басын алу үшін сұрап отырсыңдар.
Қазақ пана сұрап келген адамды жауға бермейді» депті. Елші «Сонымен бітім аяқталды. Енді соғысамыз. Мына далаңды қанға батырамыз» дейді. Абылай «Менің алдымда тұрып осылай асқынып сөйлегенің үшін басыңды алып, хонтайшыңа сәлемдеме қылып жіберуге болар еді, ит қалмақ. Бірақ біз мұсылманбыз, сиынғанымыз бір Алла. Біздің заңымыз елшіні өлтіруге тыйым салады. Сондықтан жаның – олжа, бар. Хонтайшыңа сәлем айт, тұрысатын жерін айтсын» дейді.
№ 5 (11) 85
Елшілер қайтып кетеді. Апта өтпей-ақ қалмақтың жер қайысқан әскері ел шетіне келеді. Соғыс Аякөздің сол жақ жағалауындағы Нарын, Ақшәулі, Қоңыршәулі деген жерде болыпты. Тамызда басталған соғыс қараша мен желтоқсанға созылыпты. Қазақ пен қалмақ бірін-бірі ала алмай әбден қалжырапты. Осы алмағайып күндердің бірінде Абылай өзінің ордасына Дабашы мен Әмірсананы шақыртады. – Айтыңдаршы, – депті Абылай, – Лама Доржының ордасында қанша төлеңгіті бар? – Қалдан-Серен әкемізден қалған әдет бойынша ордада үнемі елү адам күзетші болады, – депті Әмірсана, – Ал қалған әскердің барлығы өзің көріп тұрғандай қазақпен соғысып жатыр. – Енді сөз тыңдаңдар, – депті Абылай, – Сендер ұмытпасам екі жүз 200 нөкер ертіп келдіңдер. Мен соны өзімнен кісі қосып мың әскер қылып берейін. Әскерді Баян батыр бастап барады. Жолды жақсы білетін Маддақияны қосып беремін. Сендер қасқыржым соқпақпен, ел көзіне түспей жүріп жоңғарға барасыңдар. Егер айтқандарыңдай Лама Доржының ордасында адам аз болса жолдарыңның болғаны.
86
№ 5 (11)
18 ғ-дың 30-жылдарының аяғында Абылай есімі бізге белгілі құжаттарда Әбілмәмбет ханмен катар аталады. Орыс тарихшысы А.И. Левшин: «1739 ж. Орта жүзде Сәмеке (Орта жүздің батысындағы аз санды руларлы билсді) ханның орнына хан сайлаудан бүрын Әбілмәмбет пен Абылай екеуі бірдіей хандық билік жүргізген», — деп жазды.
Тіпті, көп болса да, қорықпаңдар. Менің сарбаздарым нағыз сайыпқыран, сайлауыт әскер. Лама Доржының ордасын аласыңдар. Ары қарай не істеу керек екенін білесіңдер. Екі ханзада бір-біріне қарап үнсіз отырып қалыпты. – Сендер, не осы айтқанды орындайсыңдар, ал болмаса онда өмір бойы осылай қуғында өтесіңдер, – дейді Абылай, – Біз қалмақпен бітімде отырмыз. Лама Доржымен соғысатын ешқандай жөніміз жоқ еді. Біз сендер үшін қынаптан қылыш суырдық. – Жарайды, Абылай, келістік, – дейді Әмірсана мен Дабашы. – Ал, олай болса, мен сен екеуіңді билікке жеткізейін деп отырмын, – дейді Абылай, – Енді сендер де менің бір тілегімді орындаңдар. – Айтыңыз, хан, – депті екі ханзада. – Дабашы, сенің жасың үлкен, жол сенікі, сондықтан сен қалмаққа хан боласың, – дейді Абылай, – Ал, Әмірсана, сен ханның мұрагері – қалға боласың. Ендігі әңгіме былай, Дабашы. Таққа отырып бүкіл ұлысқа билігіңді орнатқаннан кейін бүкіл қалмақтың әскерін кері қайтарып ал, қазақтың даласынан алып кет. – Құп, – дейді Дабашы.
Содан соң Абылай ордаға Баян батыр мен Маддақияны шақыртады. – Баян, Маддақия, – депті Абылай екі батырына қарап отырып, – Мен екеуіңді бір қиын жолға жұмсайын деп отырмын. Екеуің бір мың қаралы әскерді бастап жоңғарға аттанасың. Естеріңде болсын, сендерді ешкім көрмеуі керек. Әмірсана мен Дабашы сендермен бірге аттанады. Сендер Лама Доржының ордасын шауып, дереу басын аласыңдар да қалмақтың тағына ханзада Дабашыны отырғызасыңдар. Әрине, қиын шаруа. Екеуің қайтпай қалуларың да мүмкін. Соғыста не болмайды дейсің. Бірақ мен екеуіңе кәміл сенемін. Өзіме сенгендей сенем. Сондықтан басқа емес, екеуіңді жұмсап отырмын. – Құп, хан ием, – дейді екі батыр. – Естеріңде болсын, сендер Әмірсана мен Дабашыны көздің қарашығындай сақтаңдар, – дейді Абылай, – Бүкіл қалмақ Дабашыны хан деп мойындағанда ғана екеуің елге қайтасыңдар. Сонымен екі ханзаданы ортаға алған мың әскер түн ішінде аттанып кетеді. Сол кеткеннен селдіреген қазақтың жасағы ақпанның аяғы, наурыздың басында елге жетіпті. Сол екі арада Нарын
мен Аякөздің бойында тағы қаншама қан төгіледі, Алаштың талай боздағы шейіт болады. Үсік шалып, бет-ауыздары қарайып кеткен Баян мен Маддақия кіріп келіп, тері қаптың аузын шешіп Лама Доржының басын Абылайдың алдына домалатып тастай салған деседі. Абылай, кесір басты тұлымынан көтеріп, жұмулы көзге қарап тұрып, – Е, Лама Доржы, менің қанымды ұрттау – арманың еді. Ақырында өз басыңды жұтыпсың, – депті. Батырларды құшақтап алғысын айтыпты. Аздан соң жаңа хан Дабашыдан келген қатқыл бұйрық бойынша бүкіл қалмақтың әскері атыс-шабысты тоқтатып, тулары желбіреп еліне қайтыпты. Бұдан кейін қалмақтың басына да небір зобалаң келіпті. Одан кейін атажау жер бетінен жойылғанша соғыстың барлығы сол қалмақтың топырағында өтіпті. Абылай бахадүр «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаның» қарымтасын осылай қайтарған деседі. Кейін ханның атын бағатын жылқышы келіп: – Хан ием, сіздің Көкбалақ тұлпарыңыз өлейін деп жатыр, – дегенде, Абылай, жеке тігулі үйде басын соғып өмірмен қоштасып жатқан
Көкбалақтың жанына келіп, басын сүйеп, қамығып: – Е, дүние, қалмаққа тұтқын болып кеткенімде жанымда Маддақия мен осы Көкбалақ тұлпарым ғана болып еді. Қиын күндері, тағдырым қыл үстінде тұрғанда, Көкбалағым басын кеудеме қойып, оқыранып дем беруші еді, – деп көзіне жас алған дейді. Ертеңіне ханның тұлпарын, бөренеден биік алау жағып өртепті. Кейіннен Абылай айтты дейді, «Сендер көрдіңдер ме, от азайғанда Көкбалаққа қанат бітіп орнынан тұрды, содан соң аспан қақ айрылып баяғы менің екі жүз нөкерім, кіл қанатты ат мініп, ұшып келіп Көкбалақты өздерімен бірге ертіп алып кетті» деп. *** Иесі Абылаймен тұтқында бірге болған, кейін тұяғынан от шашып талай ұрыс-соғысқа кірген Көкбалақ тұлпар осындай аңыздық тұлға. Кейіннен ханның күйшісі Байжігіт әйгілі тұлпарға арнап күй шығарыпты. «Көкбалақ» деп аталатын бұл күй қазақтың ішінде әлі күнге дейін тартылады. Байжігіттің «Көкбалақ» күйін Таласбек Әсемқұловтың орындауында тыңдау.
№ 5 (11) 87
Тарих толқынында
Атырау облысында қалдықтары табылған Сарайшық қаласы Қазақстанның ең көне ескерткіштерінің бірі. Еуропа мен Азияның түйіскен жерінде орналасқан бұл қала Алтын Орданың, кейіннен Ноғай және Қазақ хандықтарының орталығы болған. Қазақ халқының мемлекеттілігі дәл осы жерден бастау алады. Сарайшық туралы алғашқы жазба мәліметтер XIV ғасырдың алғашқы жартысынан басталады, олар Сарайшықтың дамыған инфрақұрылымы бар, қолөнері гүлденген қала болғандығын куәландырады.
Сарайшық:
Еуропа мен Азия аралығында «Халық тарих толқынында» бағдарламасында тарихшылардың алдына Шыңғыс хан мен оның мұрагерлерінің XII–XIV ғасырларды қамтитын империясының шынайы келбетін қалпына келтіру міндеті қойылды. Ұлттық тарих ғылымын дамыту үшін Алтын Орда мен Орда хандары тарихының – Қазақ даласы мен қалыптасу кезеңіндегі жаңа орыс мемлекетінің өзара қарым-қатынасы басталған кезең тарихының маңызы аса зор.
88
№ 5 (11)
- Сарайшық туралы алғашқы жазба дерек қалдырған адам - арабтың белгілі саяхатшысы Ибн-Батута. Оның 1934 жылғы мынадай жазбасы сақталған: «Мен бүкіл әлемді шарладым, ал Сарайшық Бағдаттан кейінгі ең ірі шаһар. Онда хан ордасы орналасқан, төрт мешіт пен көптеген қонай үйдің көркі керемет. Бірақ мені бұл емес, су құбыры жүйесі таң қалдырды. Сарайшықта әр үйге су келіп тұрады. Мұны көргенде мен таң-тамаша болдым». Бұл туралы «Хан Ордалы Сарайшық» мемориалдық кешенінің директоры Молдаш Бердімұратов айтып берді.
Археологиялық қазба жұмыстары көне заманда бұл жерде ауқымды техникалық коммуникациялар болғанын көрсетті. Сарайшықта темір және қыш өндірісі болған, өз теңгелерін соққан. Өткен ғасырдың соңында «Хан Ордалы Сарайшық» мемориалдық кешені ашылды,онда Алтын орданың жеті ханы, ноғай және қазақ хандары жерленген. Бұл кешенді құрудағы мақсат – Қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу тарихын болашақ ұрпаққа жеткізу. Бүгінде көне қала орнының аумағына кіретін жерде: «Көне Сарайшық қаласының қазба орны. ХІV–ХVІІ ғ.ғ. Ескерткіш мемлекет қорғауында» деген тақтайша орнатылған. Қоршаудың ішінде көне дәуірдің баға жетпес ескерткіштерінің: бекіністер мен қорғандардың сұлбасы көрінеді. Қорғандардың жанында әлде адамдардың, әлде жануарлардың сүйектері жатыр. Одан әрі Сарайшықта жүргізілген қазба жұмыстары кезінде табылған тарихи ескерткіштер орнатылған. ХІV ғасырдың ортасындағы Сарайшықтың макеті жасалған. Қаланың атауына байланысты бірнеше болжам бар, бірақ ғалымдар халық арасында кең тараған бір атауға тоқталады: 1929 жылы Шыңғыс ханның немересі Бату Сарайшық арқылы жүріп өткен кезде Қажы Тархан қаласын – қазіргі Астраханды жаулап алады. Жайық өзенінің арнасын бойлап 280–300 километр жоғары көтерілген соң, Бату моңғолдардың күшімен үлкен қала салады. Моңғолдар оны «Бату сарайы» деп
атайды. Ал Бату Еуропаны жеңіп және барлық орыс князьдерін бағындырып оралған кезде туысқандары оған алтындалған он екі қанат ақ орда сыйлайды. Сол кезден бастап Бату сарайы Алтын Орда деп аталды. Ал Сарайшық қаласының атауы Сарай-жүк монғолша кіші сарай деген мағынаны білдіреді. Бүгінде Сарайшық ғалымдардың ғана назарын аудартын қала емес бұл кең тараған туристік бағыттардың бірі. Осы жылдың басынан бері «Хан Ордалы Сарайшық» мемориалдық кешеніне төрт мыңға жуық адам келді, ал жыл сайын мұнда 12–14 мың адам келеді. Кешен 1999 жылы салынды. Онда қазақ хандарының пантеоны бар. Келушілер алдымен кешендегі мешітті көреді, одан кейін биіктігі 17 метр болатын хандар пантеонына тәу етеді. Мұнда Сарайшықта жерленген жеті ханға арнап құлпытастар қойылған. Бұл құлпытастарға қара мраморға жазылған хандардың аты-жөні мен хандық құрған мезгілдері жазылған. Құлпытастардың астында хандар жерленген деп болжанатын жердің бір уыс топырағы бар. Аңыз бойынша, Сарайшықта Алтын Орданың бес ханы, екі ноғай ханы және қазақтың әйгілі ханы Қасым хан жерленген деп айтылады. - Сарайшық – тарихымыздың терең қатпары, – дейді филология ғылымдарының докторы Бейбіт Мамраев. – Біз археологиялық жәдігерлер мен ғылыми фактілерге сүйеніп, халқымыздың даму тарихының жаңа беттерін біртіндеп ашудамыз. Лиля Фладунг
№ 5 (11) 89
тарих толқынында
Зира Наурызбаева, философия ғылымдарының кандидаты, талдамашы-журналист, аудармашы, сценарист
Бірігудің ұлттық идеясы Өткен шақсыз болашақ жоқ. Қазақ халқының жүріп өткен тарихи жолын зерделеп түсінгеннен кейін ғана, біз бұрынғы қателіктерді түсініп және жүздеген жылдар бойы електен өткен және өзінің дәйектілігін дәлелдеген барлық жақсы қасиеттермен қаруланып алға қарай жылжи аламыз. ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ел халқына Жолдауында атап көрсеткендей, Мәңгілік Ел – бұл лайықты әрі ұлы Қазақстанның біз үшін ортақ тағдыры, жалпы қазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы, бабаларымыздың арманы. «Мәңгілік Ел» патриоттық актісін әзірлеу және қабылдау үшін осы қағида негізге айналуға тиіс. Философия ғылымдарының кандидаты, талдамашыжурналист, аудармашы, сценарист Зира Наурызбаева біздің оқырмандарымызбен осы тұрғыдағы өз ойларымен бөліседі. 90
№ 5 (11)
- Зира, Сіздің ойыңызша, экономика, ғылым, ауыл шаруашылығы, энергетика, аумақтық даму және басқа салалардағы қолданбалы міндеттерді шешу үшін патриотизм іргетас бола ала ма? Қазақстандықтарға өз елінің патриоты болу қаншалықты маңызды? Ол неден көрінуге тиіс? - Әрбір бала өз ата-анасы дүниедегі ең жақсы адам деген сеніммен өседі. Өзін дүниедегі ең жақсы елде туып, өмір сүріп жатырмын деген ойға жетелейтін балалық сезім де сол сияқты табиғи. Кез келген халықтың мифологиясында осы халық, осы ел әлемнің кіндігі, былайша айтқанда адамдар әлемі болып табылады. Көптеген халықтың өзінөзі атауы «адам, адамдар» дегенді білдіреді. «Өзімдікі» деген әрқашан «бөтендікі»дегеннің өлшемі болады. Жас ұлғайған сайын бұл сезім саналы түрдегі нанымға ұласуы мүмкін, түзетілуі де мүмкін. Әйтсе де, санадан тыс наным және тәрбие адамды өзінің елін және халқын, өзін қоршаған адамдарды барынша құрметке, сенім мен қамқорлыққа лайық деп есептеуге жетелейді. Міне, осының өзі қайсыбір алмағайып жағдайларда ксенофобияға ұласатын патриотизм болып табылады. Байырғы заманда, қарапайым адамда өзінікін өзгелердікімен салыстыру мүмкіндігі болмаған кезде, адам осындай табиғи патриотизммен өле-өлгенше өмір сүруі мүмкін еді.
Табиғи патриотизммен сенім феномені тығыз байланысты: адам өзінің жақындарын, әріптестерін, жалпы алғанда отандастарын жақсы түсінеді, оларға және мемлекетке сенеді, олардан белгілі бір тиісті іс-әрекеттерді күтеді және соларға сәйкес өз жоспарларын құрады. Сенім – бұл әлеуметтік өмірдің ауасы, онсыз өмір сүру мүлде мүмкін емес. Ең қарапайым мысал: біз таңертең ұйқыдан оянып, жуынуға барғанда – шүмекте белгілі бір сапалы су болады деп өзіміздің коммуналдық қызметтерге сенеміз және тамақтануға отырғанда да дүкеннен сатып алынған нан және басқа да тамақ өнімдері біздің денсаулығымызға зиян келтірмейді деп сенеміз. Кіреберіске шыққанымызда лифтіні жасаған және оған қызмет көрсететін адамдарға өз өмірімізді сеніп тапсырамыз. Солай кете береді. Біздің неғұрлым күрделі әрекеттеріміз одан да көп сенім деңгейін талап етеді. Елдің, кез келген өмір сүру саласының дамуы оларсыз мүмкін емес. Сенімнің деңгейі және тиісінше патриотизмнің деңгейі көбіне-көп мемлекеттік органдардың, мемлекет атынан қызмет көрсететін адамдардың іс-әрекетіне тәуелді болады. Ал олар, өкінішке қарай, болжауға болмайтын, қарама-қайшы, көпшіліктің мүдделеріне сәйкес келмейтін болып жатады, ал бұл жағдай азаматтардың патриоттық сезімдеріне мүлдем жағымсыз әсер етеді. - Сіз өз мақалаларыңызда Қазақстандағы білім беру проблемаларын көтеріп жүрсіз, онда студенттер мен аспиранттардың перспективасын бағалаудың шешуші өлшеміне айналған «маңыраған қойларды қағаз түрінде» қабылдайтын профессорлар туралы әңгімеледіңіз. Сіз қалай ойлайсыз, осы жүйеге нақты тосқауыл қою мүмкін бе? Студенттердің білімге деген шынайы ұмтылысын қалай көтермелеуге болады және
осы мәселе оқытушылардың жалақысы деңгейіне әрдайым байланысты ма? - Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес – бұл мәңгілік проблема, одан құтылатын амалды менің ұсына қоюым екіталай. Дегенмен жалақының қандай да бір көлемі шешуші фактор болып табылмайды деп сеніммен айтуға болады. Дұрысырағы оның салыстырмалы деңгейі, осы жалақының халықтың басқа топтарының табысымен арақатынасы. Неғұрлым біліктілігі жоғары еңбекке көбірек жалақы төленуге тиіс. Қоғамдағы ахуал одан да маңыздырақ. 90-жылдардың аяғында өзімнің алыс туысқаным, ҚазМУ экономика факультетінің студентімен сөйлесіп қалғаным бар. Ол: «Біздің декан бос белбеу, жұмысқа троллейбуспен келеді, басқа факультеттердің студенттерінің алдында ұят тіпті» деп қынжыла сөйледі. Міне, студенттер, тұтастай қоғам адамның, атап айтқанда, оқытушының өмір сүру деңгейін, мәртебесін оның машинасы қандай, ұялы телефоны қандай екенігі
№ 5 (11) 91
және т.б. бойынша бағалап тұрған кезде сыбайлас жемқорлықтан қашып құтылу қиын. Ал бұл мәселе ел басшылығынан бастап барлық адамдар материалдық игіліктерге құнықпайтын, адамның білімі, дарыны мен кәсібилігі, абыройы басты құндылық болып табылатын қоғамда өзінен-өзі шешіледі. Студент өзінің өмірдегі жетістігі тұтастай жоғары оқу орнынан алған білімімен айқындалатынын, ал оқытушының деңгейі оның қандай машинамен жүретіндігіне қарап бағаланбайтынын түсінуге тиіс. Тағы бір жәйт: студенттердің материалдық жағынан қамтамасыз етілуі мәселесін қандай да бір жолмен шешу керек, өйткені студент немесе магистрант оқумен қатар 2-3 жерде жұмыс істесе, ал сабақта қалғып-шұлғып отырса, білім сапасы туралы айтудың жөні бола қояр ма екен. - Сіз Қазақстан Республикасы Президентінің таяудағы Жолдауда айтқан елдің бүкіл көп ұлтты халқын біріктіру туралы идеясы қаншалықты маңызды деп ойлайсыз? - Әлбетте, бірліксіз ешқандай дамудың болуы мүмкін емес. Қазақтар «Төртеу түгел болса, төбедегі келеді, алтау ала болса, ауыздағы кетеді» демей ме. Айтпақшы, мен өз кезінде «Еншісі бөлінбеген қазақ, Немесе
92
№ 5 (11)
руларды ұлтқа қалай біріктіруге болады» деген мақалада біздің ата-бабаларымыздың рулар мен тайпаларды бір тұтас ұлтқа біріктіруінің тетіктері және осы тетіктерді біздің уақытымызда пайдалану мүмкіндіктері туралы жазғанмын. Біреулер мұны қызықты деп тапса, осының барлығын сайттан таба алады (http:// otuken.kz/index.php/ component/ content/315?task=view). - Қазақстандықтардың жас ұрпағының ділі ата-аналарынан ерекше болып келеді. Біреулері – КСРО-да, екіншілері тәуелсіз мемлекетте туды. Әр түрлі ұрпақтың, әр түрлі көзқарастың, әр түрлі әлеуметтік топтардың адамдарын біртұтас ұлттық идеяға біріктіру мүмкін бе? - Егер ұлттық идея абстрактылы болмай, әрбір адамның жасына, жағдайына, көзқарасына қарамастан оған жеке тұрғыда келсе, әбден мүмкін. Ол үшін идеяның әр түрлі аспектілері, әр түрлі деңгейлері болуға тиіс. Мысалы, кезінде «Бастапқы ислам – тәңірге табынушылық – жырау мұрасында және ұлттық идея» («Изначальный ислам – тенгрианство – в наследии жырау и национальная идея») деген зерттеуімде мен былай деп жазғанмын: «Ұлттық идея, біздің мемлекеттік нышанымызда бейнеленгендей,
әр түрлі деңгейде және елдің әрбір нағыз азаматының ішкі қажеттіліктеріне сәйкес тұжырымдалуы мүмкін. Танымнан тыс деңгейде бұл Абсолюттік Субъектіге – Жаратушыға адалдық. Мұсылмандар үшін рухани деңгейдегі ұлттық идея мемлекетіміз зайырлы мемлекет болғанымен Құдай бір деген қағидатқа ден қойғанын білдіреді. Мәні бойынша ол Ұлы жиһадқа – қараңғылық күштерімен, өз ішіміздегі кереғарлықтармен қасиетті күреске шақырады. Сонымен бірге ұлттық идея мұсылмандардан даланың рухани дәстүрі – тәңірге табынушылықтың пұтқа табынушылық болып табылмайтындығын мойындай отырып, ата-бабаларымыздың тарихы мен мәдениетіне сөзсіз құрмет көрсетуді талап етеді. «Шаңыраққа қара!», яғни «Өзіңнің қайда тұрғаныңды сезін, осы жердің дәстүрлерін құрметте және сақта» дегенді білдіретін қазақтың мақалы христиандар үшін қосымша мағынаға ие болады. Қазақ шаңырағының нышандылығы рухани мағынасы-
ның байлығы жағынан Ресейдің мінәжәт ету белгісі Аса қасиетті Құдай Ана Успения иконының нышандылығына жақын және ол ҚР азаматтары болып табылатын осы конфессияның өкілдеріне ерекше талаптар қояды. Принципті түрде зайырлы бағдар ұстанатын адамдар үшін ұлттық идея ата-бабалардың рухын құрметтеу қажеттілігін, ең бастысы – өзіңе, өзіңнің ізгі сезімдеріңе адалдықты білдіреді. Әлеуметтік деңгейде ұлттық идея бұлжымайтын адалдық, уағдаластықты қалтқысыз сақтау, ұлттық мұраттарға сай болуға ұмтылатын адамдарды құрметтеу және оларға қолдау көрсету ретінде қалыптасады. Жеке деңгейде ол – өзінің жоғары «Менін» іске асыруға ұдайы ұмтылу, нақты бір адам үшін барынша қол жетімді рухани және адамгершілік деңгей, өзінің Құдай берген үздік сапасы және дарыны, оның ішінде ұлт игілігіне жұмсалатын кәсіптік саладағы қасиеттері, өз дамуына деген жауапкершілік сезімі, сондай-ақ оптимизм, рухани жағым-
ды көңіл-күй. Ал пессимизм мен торығушылық сенім жоқтығының нәтижесі. Қоғамдық өмірдің әрбір саласы үшін ұлттық идеяның өз аспектісі бар. Мысалы, тәңірге табынушылықта Жаратушы дүниені кемел етіп жасады делінеді, қазақтың рухани дәстүрі үшін біздің жеріміз жердің мінәжәт ету Орталығы, жер бетіндегі жұмақ болып табылады (ол шаңырақ нышанында көрсетілген) және экологиялық қызмет пен тәрбие осындай сезімге толы болуға тиіс» (қар. З.Наурызбаева. Вечное небо казахов - Алматы, 2013, немесе http://otuken.kz/index. php/myth zira/42-2010-06-19-07-3507 сайты). - Әр дәуірдегі және әр түрлі халықтың мифтерінде ортақ белгілер бар. Егер Эллин мәдениеті - Прометей туралы, батыс мәдениеті Фауст туралы мифпен қалыптасса, онда қазақ мифологиясына барынша тән не нәрсе? Қазақстан Республикасын «Қазақ елі» деп қайта атау Қазақ Елі туралы ертегілер мен аңыздарды
тыңдап, қазақ фольклорын ана сүтімен бойына сіңірген адамдар үшін айрықша маңызды деген пікірлер бар. Сіздің ойыңызша, қазақ халқы Қазақ Елі дегенді қалай түсінеді? - Қазақ – ол бостандық сүйгіш, еркін, ат үстіндегі адам. Айтпақшы, түрік тілінде ол «ержүрек дәруіш» деген мағынаны білдіреді, яғни ол бұқараның тірлігіне шырмалмаған, рухани байлық пен ержүректілікті бойына жинаған, Жауынгердің Жолымен жүретін адам. Бір кездері біздің ата-бабаларымыз Шайбанидтерді тастап кетті, өйткені олар сарайдағы қаскүнемдік ахуалға көндіге алмады, өзінің еркіндігі үшін, өзіне тән өмір сүру құқығы үшін дүниенің төрт бұрышында соғысуға дайын болды. «Ел» қазақтар үшін – жай ғана «ел, халық» емес, ол қаны мен жаны бойынша туыстық, бір-біріне қолдау көрсету. Осылайша, Қазақ елі – ол бостандық сүйгіш ержүрек, рухы бойынша бір-біріне жақын адамдардың бауырластығы. Айсұлу Тимурова
№ 5 (11) 93
Тарих толқынында
Астана –
жүзеге асқан ұлттық арман
Қазақстанның қазіргі заман тарихы ғимарат секілді көптеген құрауыштардан тұрады. Оның негізгі тіректері мемлекеттіліктің қалыптасу тарихы, тәуелсіз Қазақстанның тұтас дәуірін сипаттайтын Мемлекет басшысының тұлғасы, Конституцияның жасалу тарихы болса, ал кірпіштері – адамдар, уақыттың жылдам ағымын сипаттайтын оқиғалар, құбылыстар. Астананың тарихы, әрине, еліміздің жиырма жылдық байыпты даму тарихында бүкіл ғимарат сәулетін айқындаған іргетастардың бірі. XX және XXI ғасырлар тоғысында Еуразия құрлығының кіндігінде Азияның ең солтүстікте орналасқан елордаларының бірі – Астана пайда болды. Ол бүгінгі күні де өзінің даму қарқынын азайтып отырған жоқ. Қайта, жинақталған тәжірибені ескере отырып, ғарыштық жылдамдықпен бой көтеруде. Мұнда Қазақстан Президенті – Елбасының жіті басшылығымен бірегей заманауи ғимараттар бой түзеп, гүлзарлар мен саябақтар, жаңа кең көшелер мен даңғылдар пайда болуда және Астана қазіргі заманғы қала құрылысының Кисё Курокава, Норман Фостер, Манфреди Николетти секілді әйгілі тұлғалары мен отандық сәулетшілердің тынымсыз еңбегі арқасында өзінің ғажайып қайталанбас келбетіне ие бола түсуде.
94
№ 5 (11)
АҚМОЛА – ақ мол Тарихи тұрғыда көптеген қалалар өзендердің ежелгі керуен жолдарымен қиылыстарында пайда болған. Егемен Қазақстанның болашақ елордасы да осы үрдістен тыс қалған жоқ. Бүгінгі күні Астана ірге тепкен жер бұрын Қараөткел деген атпен белгілі болған, бұл атау Орал мен Сібірді Орталық және Орта Азиямен байланыстырған Ұлы Жібек жолының солтүстік тармағы бойында жайласқан қазақ қонысының атауынан шыққан. Ежелден бұл жерде тайпалардың ордалары орын теуіп, жазғы кездесулер болып тұрған, оларда маңызды мәселелер: әскери, экономикалық, жер иелену, Ұлы дала – Сарыарқа арқылы қысқы тұрақтарға көшу мәселелері талқыланған. Есіл өзенінен өтетін қолайлы керуен өткелінің болуы 1822 жылы қазақ ауылдары өкілдерінің ақыл-кеңесі бойынша Есіл өзенінің жағасында Қараөткел шатқалында Ақмола сыртқы округіне қарасты Ақмола әскери бекінісінің іргесі қаланды. Кейіннен бұл жер сауда жәрмеңкелері өткізілетін орталыққа айналды. Жәрмеңкелерге Қазақстанның барлық өңірлерінен, Ресейден, Орта Азия елдерімен саудагерлер келді. Бұл жәрмеңкелер сүт өнімдерінің (қымыз, шұбат, айран және т.с.с.) көл-көсір молдығымен және бай түр-түрімен әйгілі болды, мұның өзі осы жердің атауына АҚ МОЛ деген мағына берді. Ташкенттен Оралға және Ресей империясының басқа да аудандарына дейінгі керуен жолында қолайлы орынға ие бола отырып, Ақмола жылдам ірі сауда орталығына айналды, жергілікті көпестер қалыптаса бастады. Астана – ұлы дәуір Ақмола 1997 жылғы желтоқсанда Президент Назарбаевтың елорданы көшіру туралы ұсынысы жаппай қолдау тапқан кезде Қазақстанның жаңа елордасына айналды. Елорданы осында көшіруге қаланың маңызды геосаяси орналасуы, дамыған коммуникациялық және көліктік инфрақұрылым, даму үшін бос жерлердің мол болуы себеп болды.
- Бүгін біз, Қазақстан Республикасының жоғары билік органдары 1997 жылғы 10 желтоқсаннан бастап Ақмола біздің мемлекетіміздің елордасы болып табылатынын салтанатты түрде мәлімдейміз, – деп атап өтті Мемлекет басшысы Парламент палаталарының бірлескен отырысында. Кейінірек, 1998 жылғы 6 мамырда Ақмоланың аты Президенттің Жарлығы бойынша Астана деп өзгертілді. Жалпы алғанда, Қазақстанның елордасы болу қаланың дамуында жаңа кезеңге жол ашты. Астананың елордалық мәртебе алуына орай шеберлердің, саудагерлер мен дихандардың көне қаласы жаңа, демократиялық Қазақстанның мемлекеттік, қоғамдық, саяси және мәдени өмірінің орталығына айналды. Астана – республиканың, оның халқы мен Президентінің мақтанышы, ол журналистермен сұхбатта: «Жоспарымыз өте көп. Қаланың негізгі құрылысы 2012 жылы аяқталады деп есептеймін. Қала өз өмірін сүре береді және оның өсуі ешқашан да тоқтап қалмайды» деп атап өтті. Өткен кезең ішінде құрылыс объектілері ғана емес, халық саны да жылдам өсіп, 250 мыңнан 800 мың адамға жетті. Президент жаңа елорданың 15 жылдығына арналған өзінің «Астана – Қазақстанның ұлы
№ 5 (11) 95
Тарих толқынында
Тарих толқынында
Бүгінгі таңда бүкіл Қазақстанның дамуында Астана атқарып отырған үлкен рөлді ешкім де жоққа шығара алмайды.
дәуірі және стратегиялық векторы» атты мақаласында атап өткендей, әлеуметтік өзгерістердің жағымды динамикасы астаналықтардың жаңа бейнесін нағыз елорда тұрғындары ретінде қалыптастыруға ықпал етуде. Иә, осыдан он бес жыл бұрын көпшіліктің ойында: жаңа қала салынар, бірақ оның тұрғындарын жоғары мәдениетке тәрбиелеу жағы қалай болар екен деген күдіктің болғаны да рас. Бірақ өмірдің өзі бұл күдікті жоққа шығарып отыр. Біздің көз алдымызда Астананың өзгеруімен қатар астаналықтар та өзгеріп - еңбекте, мәдениетте, патриоттық сезімдерін білдіруде жұртқа үлгі болуда. Бұл кез келген астананың тұрғындарын ерекшелендіріп тұратын қасиет. Осы тұрғыда, философия ғылымдарының докторы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры Ақмарал Сырғақбаеваның пікірінше, қазақстандықтардың мүлдем жаңа психотипі нақты қалыптасты, олар - өзіндік ділі мен мәдениеті бар астаналықтар. Оның айтуынша, жаңа елордалық мәдениет ел тәуелсіздігі жылдарында Қазақстанның рухани өмірі қол жеткізген ұлттық құндылықтардың бірі болып табылады. – Бәлкім, өмірде ең бастысы – даму ырғағы шығар. Ол өте шапшаң болуы да мүмкін, бірақ адамдарды әрдайым даму ғана өзіне тартады. Бүгінгі күні көпшіліктің Астана – «төлқұжаты» бойынша ғана емес, рухы жөнінен де жастардың қаласы, – деп айтатыны бекер емес. Біздің Президентіміздің өзі де осындай адам. Оның толассыз жаңа жоспар-
96
№ 5 (11)
лары осыны көрсетеді, – дейді А. Сырғақбаева. Астананың есеюі Өткен жылы біздің елордамыз өзінің он бес жылдығын атап өтті. Адам өмірі тұрғысынан алып қарағанда, Астана – ересек өмірге енді аяқ басып келе жатқан, өмірлік күш-қуатын бойына жинап, күн сайын көркіне – көрік, сеніміне – сенім қосып отырған жасөспірім ғана. Он бес жыл – қала салу үшін қысқа мерзім. Алайда еліміздің бас қаласы оны керісінше дәлелдеп отыр: скептиктерде болмаса да, Нұрсұлтан Назарбаевтың бойында жетіп-артылатын ынта-ниет болған кезде мүмкін емес дегенді де жүзеге асыруға болады. Бүгінгі таңда бүкіл Қазақстанның дамуында Астана атқарып отырған үлкен рөлді ешкім де жоққа шығара алмайды. – Басында елорданы көшіруге көп адам аса сақтықпен қарады, бірақ Астана қысқа уақыт ішінде әсем, заманауи, бәсекеге қабілетті мегаполиске айналды, – дейді ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Қуаныш Сұлтанов. Елорданы Ақмолаға көшіру идеясы шынында да фантастикалық идея еді. Қазіргі кезде оған қарсы болғандар да осы шешімнің арқасында Қазақстанның өз бірегей тарихи жолы пайда болғанын, ал Астана экономиканы дамыту локомотивіне айналғанын мойындайды. Жалпы алғанда, Мемлекет басшысы атап өткендей, елорда – ойдағыдай іске асырылған алғашқы стратегиялық жоспар. Мұнда оның салынуы мен қалыптасуына еселі
үлес қосқан қазақстандықтардың да еңбегі мол. РФ Мемлекеттік Думасының депутаты Максим Шингаркиннің айтуынша, Назарбаевтың елге КСРО ыдырағаннан кейін жаңа қала, жаңа елорда – жаңа бағдар қажет деген есебі өзін-өзі толық растады. – Қарапайым екі мысал келтірсек те жеткілікті: Астана салынды, бұл ретте Қазақстан сәуегейлер болжам жасағандай «ыңыршағын үзіп алған жоқ», қайта елордаға жұмыс істейтін жаңа жүздеген кәсіпорынға, демек жүздеген мың жаңа жұмыс орнына ие болды. Оның үстіне, ол құрылыс индустриясы мен оған байланысты
өндірістерді елеулі түрде дамытты, өз нарығына қомақты инвестициялар тартты. Алайда, Астананың бұл сән-салтанатының тағы бір астары бар, қазақстандықтардың басты жетістігі де сонымен байланысты. Бұл, ең алдымен, моральдық жеңіс: адамдар ең күрделі міндеттерді шеше алатынына, оның қолдан келетініне көз жеткізді, – деп атап өтті, ресейлік саясаткер. Көрсетер ғажайыбымыз көп! Қазір Астана – маңызды іс-шаралар өткізілетін орталық. Қала съездердің, конференциялардың,
көрмелердің, фестивальдардың қонақтарын қабылдамаған жыл жоқ деуге болады. Мысалы, 2017 жылы ол – ЕХРО көрмесіне, ал 2018 жылы шахмат олимпиадасына есігін айқара ашады. Мұндай қабылдаулардың барынша көңілді боларына күмән келтірудің қажеті жоқ. Көрме өткізу үшін, мысалы, ондаған жаңа объект салынады, олар кейіннен бүкіл Қазақстан бойынша жаңа технологиялар енгізуге арналған ғылыми паркке айналдырылады, бұл да, оның ішінде Астананы «жасыл» экономика жолына түсіріп, өмір сүру сапасының жоғары әлемдік стандарттарына сай келетін қала құруға, оны
табиғатқа ұқыптылықпен қараудың үлгісіне айналдыруға мүмкіндік береді. Осындай ауқымдағы көрмені өткізу – әрбір елдің абыройына сын шаруа болуымен қатар аса үлкен жауапкершілік жүктейтіні де сөзсіз. Ал Қазақстан үшін экономика мен ғылымның жоғары жетістіктерінің дүниежүзілік байқауын ұйымдастыру, бұған қоса, көптеген ұлттық салалар үшін әлемге есік ашатын басты жоба болып табылады. «ЭКСПО-2017»-нің Қазақстанға келетін туристер ағымын арттыруға мүмкіндік беретіні де маңызды. Оны 5 миллионнан астам келуші
№ 5 (11) 97
Тарих толқынында
Тарих толқынында
Астана ғаламшардың үздік елордаларының бірі атағына ие болып отыр, енді оның келбеті дүние жүзіндегі миллиондаған адамға таныс.
адам тамашалайды деп болжанып отыр, өйткені көпшіліктің сәулет ғажайыбы – әсем Астананы көргісі келеді. Бұл жолы қатысушы елдер саны да рекордты болады деп күтілуде, оған 100-ден астам мемлекет және 10-ға жуық халықаралық ұйым қатыспақ. Олардың барлығы біздің қаламызға келуге дайындалу үстінде. Ал біздің қонақтарға көрсетіп, оларды таң қалдыратын нәрсеміз көп. Елордамыздың басты көрікті жері әрі нышаны – «Астана-Байтерек» монументінің өзі неге тұрады! Бүкіл әлемде осы бірегей құрылыстың аналогы жоқ, оны салу идеясы Нұрсұлтан Назарбаевқа тиесілі. Қазақстан халқының өміріндегі жаңа кезеңнің нышаны ретіндегі монументтің маңызын Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің оң алақанының таңба бедері – «Аялы алақан» көркем туындысы айғақтай түседі, ол мемлекет пен оның азаматтарының бейбіт өмірге, достық пен келісімге ұқыптылықпен және құрметтеп қарайтынын білдіреді. Композиция орналасқан 97 метрлік биіктік Астананы елдің жаңа елордасы деп жариялаған жылды және тиісінше Қазақстан тарихындағы жаңа жылнаманың басталу нүктесін білдіреді. Сол жерде «Бата» композициясы да орналасқан – ол 2003 жылы біздің елордамызда бас қосқан әлемдік он жеті діни конфессия көшбасшыларының Қазақстан жері мен халқына берген батасы іспетті. Британ сәулетшісі Норман Фостердің «Хан Шатыр» жобасы қаланың көркін ашатын тағы бір айшығына айналды. Ол әлемде шатыр
98
№ 5 (11)
түріндегі ең ірі құрылыс болып табылады. Ғимараттың басты идеясы – бұл жайлылық және күнделікті өмірден демалу атмосферасын жасау. Алайда Хан Шатырдың басты ерекшелігі – бұл, әрине, күн сәулесін өткізетін және ішкі кеңістікті температураның күрт құбылуынан қорғайтын арнайы полимер жабынды. Объект жаңа Астананың «Мыңжылдық кіндігі» деп те аталатын орталығында орналасқан, оның басты есігінен Нұржол гүлзарына (бұрынғы сулы-жасылжелекті гүлзар) және Президент сарайына қарай тамаша көрініс ашылады. Хан Шатыр Forbes Style журналының пікірі бойынша, әлемдік үздік он экоғимараттың қатарына кіреді, ол ТМД-дағы жалғыз осындай ғимарат болғандықтан, журнал оны өзінің хит-шеруіне қосқанды жөн көрген.
Сұлтан мешіті өз есігін ашты, ол өзінің ғажайып пішінімен діндәр мұсылмандарды ғана тартып қоймай, сонымен бірге туристер келетін объектіге де айналды. Діни, спорттық, монументтік, әкімшілік ғимараттар еуразиялық елорданың біртұтас сәулеттік келбетін береді. Мұнда Шығыс пен Батыстың мәдениеттері мен діндері, дәстүрлері ұштасып, түрлі ұлт өкілдері тату-тәтті өмір сүруде, олар елорданы дамытып отыр. Сондықтан да Астана 1999 жылы ЮНЕСКО-ның шешімі бойынша «әлем қаласы» атағын алды.
Сәулетшінің тағы бір туындысы Бейбітшілік және келісім сарайы болып табылады, ол әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезін өткізу үшін арнайы салынған. Бұл ғимарат өзінің сәулеттік пішіні жөнінен ғана бірегей болып қоймай, оған қоса, лифт тігінен емес, 60 градус қиғаш жүретін елдегі бірден-бір ғимарат болып табылады. Мұндай лифт Эйфел мұнарасында және Лас-Вегастағы «Люксор» отелінде ғана бар. Бұлар біздің қаламызды әлемнің басқа астаналарынан ерекшелейтін объектілердің бірнешеуі ғана. Бұған қоса, жыл сайын бұл жерге әлемде мұхиттан 3 000 шақырым қашықтықта орналасқан бірден-бір Мұхит аквариумда теңіздің терең түбін мекендеушілердің алуан түрін тамашалау үшін жүздеген адам келеді. Таяуда ғана Әзірет
Инвестициялар – Welcome to Astana Сонымен бірге, бүгінгі күні елордада қызықты бағдарламалар іске асырылуда. Мысалы, Astana green city – энергетикалық тиімділік және жаңартылатын энергия көздері (ЖЭК) саласында шешімдер қабылдауды көздейтін жоба; Astana Mobility – EXPO-2017 өткізу шеңберінде қаланың инфрақұрылымы мен логистикасын жаңартуға және оның сапасын жақсартуға бағытталған жоба; Welcome to Astana – қонақүй бизнесі инфрақұрылымы мен қаланың қызмет көрсету салаларын халықаралық стандарттарға сәйкес бірізге түсіруге бағытталған жоба. Елорданың ауқымды құрылысы бүкіл Қазақстан үшін экономика құраушы фактор болды. Дағдарысты жылдардың өзінде де Астана бүкіл
«ЭКСПО-2017»-нің Қазақстанға келетін туристер ағымын арттыруға мүмкіндік беретіні де маңызды. Оны 5 миллионнан астам келуші адам тамашалайды деп болжанып отыр, өйткені көпшіліктің сәулет ғажайыбы – әсем Астананы көргісі келеді.
әлемнен миллиардтаған инвестицияларды тарту орталығы болып қала берді. «Астана – жаңа қала» арнайы эконмикалық аймағының өзінде жалпы инвестиция көлемі 6,3 млрд. долларлық 46 ірі жоба іске асырылып жатыр. Ал Индустриялық парк 1,2 млрд. доллар салынған 47 жобаны біріктіреді. Бұл, оның ішінде локомотивтер, электровоздар және жолаушылар вагондарын жинау жөніндегі зауыттар құрылысына да қатысты. Бұған Астананы қоршап жатқан, тура мағынасында қолдан отырғызылған орманға қарап та баға беруге болады. Президентке бұл жердегі әрбір ағаш таныс деуге болады, өйткені ол жыл сайын елорданың айналасындағы «жасыл белдеуді» қарап, дәстүр бойынша оған жануарлар мен құстарды жібереді. Енді осы
жерден еліктерді, қояндарды, түлкілерді, қырғауылдарды және басқа да фауна өкілдерін көруге болады, таяу арада осы жерде «денсаулық жолы» салынбақ. Болашақта астаналық ормандар Бурабай аймағымен бір орман алқабына бірігетін болады. Жалпы алғанда, 2020 жылға дейін орман екпелері қала ішіндегі және қала маңындағы 100 мың гектар аумақты алып жататын болады. Осылайша, жас елорда қазақстандық брендтің маңызды бөлігіне айналды. Астана ғаламшардың үздік елордаларының бірі атағына ие болып отыр, енді оның келбеті дүние жүзіндегі миллиондаған адамға таныс және біз Астанамен – әлемнің ең жас елордасымен, оның жеке-дара пішінімен, қайталанбас сәулетімен, бүкіл жаңашылдыққа, перспективалы және көп үміт күттіретін болашаққа әрдайым көңілі ашық адамдарымен батыл мақтана аламыз. - Иә, мен де бүкіл қазақстандықтар сияқты бұл қаланы бүкіл жан-жүрегіммен қатты жақсы көретінімді жасыра алмаймын. Шет елдерде немесе Қазақстанның өңірлерінде болған алыс сапарлардан оралып келе жатып, мен әрқашан туған Астанаммен жүздесуді тағатсыздана күтемін, иллюминатордан елорданың панорамасын көргенше асығамын, – деді Президент өз мақаласында. Ботагөз Омар
№ 5 (11) 99
Научные исследования
Научные исследования
Э
кономическое наследие алашординцев – это их рукописи, материалы местных съездов, программные документы. Еще задолго до Октябрьского переворота лидеры казахского либерально-демократического движения широко пропагандировали свои программные взгляды на социально-экономическое и политическое развитие Казахстана, а после революции в Петрограде, в газете «Казах» от 21 ноября 1917 года, опубликовали проект программы партии «Алаш». Его составили А. Букейханов, А. Байтурсынов, М. Дулатов, И. Гумаров, А. Жундебаев, А. Беремжанов и Е. Турмухамедов. Программа обеспечила партии «Алаш» большой успех на выборах в Учредительное собрание и объединила представителей различных слоев казахского народа на Втором всеказахском съезде, состоявшемся 5–12 декабря 1917 года в Оренбурге.
От наследия
алашординцев –
к Стратегии «Казахстан-2050»
Екатерина Никитинская, депутат Мажилиса Парламента Республики Казахстан
100
№ 5 (11)
Алашординцы оставили яркий след в истории не только политической, но и экономической мысли Казахстана. Не вызывает сомнений, что их труды заложили основы суверенной экономики нашей страны. Сегодня наследие алашординцев представляет несомненный интерес для тех, кто пытается «нащупать» скрытые движущие силы экономических процессов современного Казахстана и построить действенную стратегию его развития.
Земельный вопрос Земельный вопрос был одним из ключевых в экономической программе алашординцев. При этом концептуально их позиция совпадает с той, которая выражена в программных выступлениях Лидера Казахстана Н. А. Назарбаева. Земля должна принадлежать человеку труда – крестьянину, аграрию, она должна возделываться во благо страны – это главный тезис, на котором настаивали казахские просветители начала ХХ века и о котором спустя столетие говорит Президент. Так, в резолюции Уральского областного съезда киргиз от 19 апреля 1917 года говорилось, что «окончательное решение земельного вопроса должно исходить из того принципа, что земля должна быть представлена тем, кто прилагает к ней личный труд, безразлично в каком бы то ни было виде: в виде посева, пастьбы скота, огородничества и т. д.». Н. А. Назарбаев не раз публично и достаточно жестко обозначал свою позицию по земельному вопросу: – У тех, кто завладел землей и не пользуется ею, надо забрать наделы! – потребовал Президент недавно во время поездки в Южно-Казахстанскую область.
Земля должна принадлежать человеку труда – крестьянину, аграрию, она должна возделываться во благо страны – это главный тезис, на котором настаивали казахские просветители начала ХХ века и о котором спустя столетие говорит Президент.
Аналогичное замечание Президент сделал во время совещания по развитию южных регионов Казахстана в марте прошлого года: – Земли, которые получили, особенно в Алматинской области, пусть используются по назначению. Для ведения сельскохозяйственных работ взяли, теперь ходят в акиматы: давайте переоформим на жилищное строительство. Ни в коем случае. Как получено было для развития аграрного сектора, так пусть и используют. Нет – должны возвратиться государству и продаваться или сдаваться в аренду тому собственнику, который будет развивать аграрный сектор, – поставил вопрос ребром Глава государства. Результатом этих замечаний Президента стала кампания по возвращению неиспользуемых земель государству, которая ведется сегодня во всех регионах Казахстана. Следует также отметить, что в Стратегии «Казахстан-2050» прописаны налоговые санкции в отношении незадачливых «латифундистов», отхвативших земельный надел, однако не обрабатывающих его. В частности, Глава государства поручил «ввести повышенные налоговые ставки на земли, которые не начали осваиваться в течение определенного периода после их предоставления».
Концептуально походы к земельному вопросу были сформулированы в Послании 2014 года Главы государства народу Казахстана. «На земле должны работать прежде всего те, кто внедряет новые технологии и непрерывно повышает производительность, работает на основе лучших мировых стандартов. В первую очередь, важно создать эффективный земельный рынок, в том числе через прозрачные механизмы ценообразования. Передача в аренду сельхозугодий только с учетом привлечения инвестиций и внедрения передовых технологий повысит конкуренцию. Следует устранить все барьеры, препятствующие развитию бизнеса в сельском хозяйстве, процессу кооперации фермерства, эффективному землепользованию», – говорится в этом документе. Таким образом, Президент в очередной раз поднял планку требований для тех, кто претендует на обладание самым драгоценным ресурсом нашей страны – землей. Теперь будут учитываться не только благие намерения возделывать ее, так сказать, «в поте лица», но и предпринимательские, инноваторские качества агрария: какие инвестиции он привлечет, какие передовые технологии будет внедрять в своем хозяйстве. Очерки по обустройству животноводства Уделяя большое внимание аграрному сектору как ключевому источнику богатств Казахстана, алашординцы кропотливо исследовали быт, методы хозяйствования казахов-скотоводов и пути их рационализации. Эти наблюдения нашли отражение в Материалах киргизского землепользования, собранных экспедицией под руководством статистика Ф.А. Щербины. В составе этой экспедиции самое активное участие принимал А. Букейханов, составляя схемы землепользования и схемы территориального размещения родов (1903 г.). А. Букейханов очень точно сформулировал специфические черты казахского кочевого хозяйства, которое было ориентировано на оптимальное
№ 5 (11) 101
Научные исследования
Научные исследования
покосов в поймах рек и озер, зима продолжительна, весь скот в большую часть зимы кормится сеном, только отгонные табуны – «қос»-ы лошадей составляют исключение, оставаясь на подножном корме в степи с буйным ковылем, похороненным под глубоким снегом, недоступным другому скоту. Северная область может быть названа ковыльною. Лошади и рогатый скот вместе составляют на севере более ½ (52,94%) и на юге менее 1/3 (29,41%) общего стада, овцы и козы вместе превосходят на юге 2/3 (68,78%), не достигая на севере до ½ (45,75%) общего стада (рисунок 1). Каждое хозяйство южан в два раза беднее рогатым скотом и в столько же раз богаче овцами среднего хозяйства северян, где на одно хозяйство приходится сена в 6 с лишком раз более, нежели на юге. Рогатый скот самый беспомощный вид киргизского скота на подножном корме, так как он не может выгребать из под снега корм, поэтому киргизы стали разводить рогатый скот там, где больше есть богатые сенокосы. Таковы, между прочим, местности по Иртышу и Ишиму и вообще север степных областей. Лошади не боятся глубокого снега, лишь бы был под ним густой корм, как на ковыльной степи в северной части степных областей. Овцам не страшен подножный корм при неглубоком снеге, и они не нуждаются в сенном кормлении, если есть, как, например, на юге степных областей, горные пастбища с неглубоким снеговым покровом. В этих свойствах
использование природных ресурсов, гибко адаптировалось под климатические особенности и органично вписывалось в окружающую среду, не нарушая экологический баланс. «Киргизское скотоводство, кажущееся на первый взгляд шаблонным и трактуемое с этой точки зрения некоторыми авторами при изучении его, оказывается разнообразным по преобладанию в стаде той или другой породы скота и приспособленным к условиям местности, – пишет А. Букейханов. – Состав киргизского стада оказывается вполне определенным для данного места, условия которого являются определяющим моментом характера киргизского хозяйства, в котором преобладает коневодство и скотоводство на равнинах с густою растительностью, в поисках рек с богатыми покосами или овцеводство в горах с мелкою растительностью. Двенадцать уездов степных областей можно грубо разбить на две области – южную и северную. В южной преобладают горы, почва бедна; преобладающими водными источниками являются ключи и мелкие речки; растительный покров редок, травы, в которых преобладает полынь и солянки, мелки; покосов мало или нет совсем; весь скот в течение года кормится на подножном корме; зима менее продолжительна. Южная область может быть названа полынною. В северной преобладают равнины, почва богата, местами чернозем, наиболее часто встречающимися источниками являются озера и болота, повсюду растет густой, высокий ковыль, много
Рисунок 1 - Состав стада в расчете на одно хозяйство в северной и южной частях Казахстана приходится на одно хозяйство
южная
102
коз
2,91 3,09 17,33
овец верблюда
северная
33,58
0,58 0,96
рогатого скота лошадей число хозяйств
№ 5 (11)
10,95 5,79 12,49 9,89 88,383
104,058
разного вида киргизского скота и его приспособленности к условиям местности кроется причина, почему преобладают лошади и рогатый скот на севере, а овцы на юге» [1, С. 153-154]. Таким образом, в основе хозяйственной деятельности кочевых скотоводов лежала не западная модель утилитарного отношения к природе, конечной целью которой было подчинить ее своим потребностям и преобразить в соответствии со своими ожиданиями, а восточная, ориентированая на гармоничное сосуществование человека и природы. Примечательно, что в основу аграрной политики современного Казахстана было положены традиции экологичности, сохранения баланса между природой и человеком. В Стратегии «Казахстан-2050» Глава государства призвал «возродить с учетом новых научных, технологических, управленческих достижений наши традиции животноводства». Отечественные сельхозпроизводители должны «создать национальные конкурентоспособные бренды с акцентом на экологичность». – Я ставлю задачу перед нашим агропромышленным комплексом – стать глобальным игроком в области экологически чистого производства, – сказал Президент. При этом в Стратегии дан детализированный план модернизации отрасли. В частности, учтены проблемы создания кормовой базы животноводства. «Мы имеем большой потенциал для создания кормовой базы животноводства мирового уровня», - подчеркнул Президент. В программном документе учтены особенности аграрного бизнеса. В частности, приоритет отдан крупным предприятиям, располагающим достаточными инвестициями и уровнем рентабельности для внедрения инноваций в сельском хозяйстве. Так, в Стратегии «Казахстан-2050» дано поручение «выработать систему законодательных и экономических стимулов по созданию средних и крупнотоварных сельскохозяйственных производств, ориентированных на применение новейших агротехнологий».
Кроме того, государство пошло на беспрецедентные меры поддержки сельского хозяйства. В Стратегии дано поручение увеличить в 2020 году объем государственных субсидий отрасли в 4,5 раза. Налоговая политика Следует отметить, что Алихан Букейханов достаточно скептично относился к бездумному и механическому калькированию прогрессивной шкалы налогов для кочевой. «…В самом деле, что может быть справедливее платежа податей соответственно уровню благосостояния каждого хозяина? Казалось бы, это – идеал финансово-податной системы, за проведение которого в жизни надо ратовать… Но тот, кто знает уклад окраинной жизни во всех ее проявлениях, кто знаком с подоплекой этой новой системы обложения, тот вместе с якутами крикнет: «остановитесь, гг. бюрократы! Не ломайте зря векового уклада миллионной народности, не вносите разрушающего начала в экономику ее… …Восемнадцать лет тому назад система обложения инородцев «по благосостоянию», иначе говоря, перенесение повинностей с кибитки на скот была введена в Тургайской области, и апологетом ее был тот же г. Крафт. …И с того момента экономическая кривая тургайского населения быстро пошла вниз и теперь, в связи с переселением, стоит на черте того полного обнищания, в каком полвека, после известной эпопеи расхищения земель, прозябает башкирское население. Полная негодность системы обложения по благосостоянию в скотоводческих районах очевидна уже по одному тому, что объектом обложения взята неустойчивая, постоянно меняющаяся единица – скот. Скотовод-туземец, ведущий примитивное хозяйство, сам не может поручиться за то количество, которое у него будет завтра. …Скотовод, имеющий меньше 10 голов скота, считается бедняком, и для того, чтобы повысить свой бюджет, обеспечить себя от голодного существования, он стремится к пополнению своего стада 3-5 животными. Так оно и было до 90-х годов, так как, по местному обычаю, на помощь
таким скотоводом приходили более состоятельные хозяева, продавая им скот из-за приплода. С введением же новой системы обложения, на этом стремлении поставлен крест: каждая новая голова подлежит оплате. Получается какая-то абсурдность: человек, и без того с грехом пополам и под давлением угрозы лишиться последней скотины уплачивающий подати за свои 5 голов, не может поднять своего бюджета даже ради более исправного платежа, не говоря уже о вполне естественном желании обеспечить семью более сносным существованием! Сторонники новой раскладки опираются на то, что при старой покибиточной системе скотоводы, насчитывающие у себя до нескольких сотен и тысяч голов, платили повинности наравне с бедняком, имевшим всего 1-5 голов: основание, покоящееся на незнании действительного состояния хозяйства в крае и вообще уклада окраинной жизни. Во-первых, по данным статистики 90-х годов, таких богачей ничтожный процент. …При этом, по тем же данным, хозяйства 1-й группы «нужно считать группой бедных хозяйств», которые сводят свой бюджет с значительным дефицитом; хозяйства 2-й группы также «нельзя назвать устойчивыми» в отношении бюджета, так как малейшее потрясение хозяйства наносит дефицит; только 3-я категория сводит концы с концами. Что же касается богачей, в хозяйстве которых насчитывается более 100 голов, и которое собственно и явились отправной точкой введения раскладки по благосостоянию, то проценты их исчисляется в 1%». Разумность доводов А. Букейханова очевидна. Следует отметить, что создание благоприятного налогового режима, который бы не тормозил, а, напротив, стимулировал предпринимательскую активность, является одним из приоритетов Стратегии «Казахстан-2050». – Мы должны стимулировать участников рынка к конкуренции, а не к поиску способов ухода от налогов, – подчеркивает Президент. В программном документе он сделал акцент на необходимости разработки
условий благоприятного налогового режима для объектов налогообложения, занятых в области производства и новых технологий. Новая налоговая политика, согласно Стратегии-2050 должна иметь социальную направленность. Для достижения этой задачи Президент поручил начиная с 2015 года, разработать комплекс стимулирующих мер, в том числе предусматривающих практику освобождения от налогов компаний и граждан, вкладывающих средства в образование и медицинское страхование себя, своей семьи, сотрудников. Конечно, все вышесказанное далеко не исчерпывает весь спектр экономических проблем, исследованных и актуализированных «алашординцами», поскольку их политико-экономическое наследие воистину многообразно. Ограниченные объемы журнальной статьи не позволили нам раскрыть такие темы, как развитие меновых отношений в Казахстане, вопросы справедливой арендной платы, использование общественных фондов, развития промышленных предприятий. Безусловно, размышления алашординцев относительно рационального хозяйственного обустройства жизни казахского народа, основанные на кропотливых наблюдениях за его жизнью, являются бесценным документом эпохи. По сути, в них словно заложен ДНК-код национального типа хозяйствования, основанного на балансе природных ресурсов и произодительных сил. Отголоски экономических воззрений и теорий алашординцев мы находим в ключевых стратегиях развития современного Казахстана. Не вызывает сомнения, что изучение их наследия должно быть поставлено на системную основу и стать фундаментом для планирования на нынешнем этапе. Литература 1. Букейхан Алихан: Полное собрание сочинений / сост. С. А. Жусип – Астана: Сарыарка, 2009. Том 1. – 564 с. 2. Алаш-орда: сборник документов / сост. Н. Мартыненко.–Алматы: Айкап, 1992.– 192 с. 3. Туркестан под властью Советов: статьи, воспоминания / Чокай-оглы Мустафа. – Алматы: Айкап, 1993. 160 с.
№ 5 (11) 103
Научные исследования
Научные исследования
Общественное восприятие ПЕРСПЕКТИВ
развития евразийского интеграционного проекта
Значительный исследовательский интерес для ученых и политологов представляет мнение населения Казахстана о перспективах интеграционного процесса на евразийском пространстве, старт которым двадцать лет назад дал Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев. Институтом Евразийской интеграции в мае-августе 2013 года и в мае 2014 года был осуществлен мониторинг общественного восприятия процессов евразийской интеграции. Опросы населения были проведены по общенациональной выборке в 14 областях, в городах Алматы и Астана1. В целом исследованием было охвачено 17 городских и 27 сельских населенных пунктов.
Туреханова Ботагоз, заведующая отделом социологических исследований Института Евразийской интеграции, Баймаганова Камила, ведущий эксперт отдела социологических исследований Института Евразийской интеграции
С
огласно данным исследования в казахстанском обществе фиксируется высокий уровень поддержки участия страны в Евразийском интеграционном проекте. Так, по результатам опроса, проведенного в мае 2014 года, подавляющее большинство казахстанцев (87,1%) поддерживают участие Казахстана в уже действующих интеграционных образованиях: Таможенном союзе (ТС) и Едином экономическом пространстве (ЕЭП). Фактически такой же процент опрошенных одобряют и следующий шаг: участие Казахстана в Евразийском экономическом союзе (ЕАЭС) – 84,8%. Сравнение данных исследований за два года показывает рост позитивных настроений среди населения Казахстана по отношению к дальнейшему углублению евразийской интеграции. Для сравнения: в 2013 году поддержку дальнейшему углублению евразийской интеграции выражали, в целом, 76,4% опрошенных. По данным 2014 года – 84,4% респондентов. Опираясь на данные Центра интеграционных исследований Евразийского банка развития (ЕАБР), можно отметить, что в Казахстане в 2013 году по сравнению с 2012 годом произошло определенное снижение уровня поддержки на 7%, по данным Центра оно составило 73%. Это произошло за счет увеличения доли безразличных к участию страны в интеграционных
Объем выборочной совокупности составил: в мае 2013 года – 1 600 респондентов, ошибка выборки ± 2,45% при ДИ 95%; в августе 2013 года и мае 2014 года – 1200 респондентов, ошибка выборки ± 2,83% при ДИ 95%.
1
104
№ 5 (11)
образованиях2. Таким образом, в текущем году мы наблюдаем восстановление прежнего уровня одобрения у широкого круга казахстанцев. По мере развития интеграционных процессов население все чаще проявляет уверенность в успешном будущем евразийской интеграции. За последний год на 28,8% (с 49,1% до 77,9%) увеличилась доля респондентов, воспринимающих будущее евразийской интеграции с оптимизмом. Рост числа оптимистов произошел, в первую очередь, за счет снижения доли неопределившихся с оценкой будущего евразийской интеграции. Так, в прошлом году затруднялись оценивать перспективы развития евразийской интеграции треть казахстанцев (34,4%), а в текущем – десятая часть (11,9%). Помимо этого на 6% снизилась доля респондентов, негативно оценивающих будущее интеграции, которые также перешли в группу оптимистов. Таким образом, по прошествии нескольких лет с момента создания Таможенного союза и Единого экономического пространства, тревоги и опасения населения относительно возможных отрицательных последствий интеграции стали в значительной степени снижаться, обеспокоенность выражает лишь десятая часть казахстанцев. Негативные ожидания в отношении будущего евразийской интеграции чаще всего проявляют жители Астаны (20,7%) и Западно-Казахстанской области (26,7%) (рисунок 1). Наибольшая доля респондентов, оценивающих будущее евразийской интеграции с оптимизмом, оказалась среди русских (85,2%), русскоязычной части населения (83,7%), жителей областей со значительной долей русскоязычного населения: Акмолинской (98,1%), Восточно-Казахстанской (97,2%), Карагандинской (92,2%), Северо-Казахстанской (88,9%), а также респондентов 45-54 лет (82%). Несмотря на преобладание оптимистичных взглядов на евра-
Рисунок1 – Распределение ответов на вопрос: «Можете ли Вы сказать, что с оптимизмом смотрите в будущее евразийской интеграции?»
зийскую интеграцию среди казахстанцев четверть опрошенных не исключают вероятности, что процессы интеграции могут затянуться на долгое время из-за несогласованности сторон и юридических проволочек. Такой точки зрения чаще всего придерживаются казахоязычные респонденты (29,3%), казахстанцы 55-64 лет (30%), жители Восточно-Казахстанской (34,6%), Западно-Казахстанской (34,1%), Южно-Казахстанской (37%) областей и города Астаны (39,7%).
Однако большинство опрошенных (53,7%) все же считают, что евразийские интеграционные процессы будут развиваться в запланированном режиме. Причем доля респондентов, уверенных в подобном развитии ситуации, за последний год увеличилась на 7% (рисунок 2). Лишь 2,7% казахстанцев считают, что у интеграции совсем нет будущего из-за непримиримых противоречий между участниками. Наибольшую распространенность это мнение получило в Западно-Ка-
Рисунок 2 – Распределение ответов на вопрос: «На Ваш взгляд, какое будущее у евразийской интеграции?»
Данные Центра интеграционных исследований Евразийского банка развития (ЦИИ ЕАБР), полученные в рамках проекта «Интеграционный барометр ЕАБР – 2013». – Режим доступа: http://www.eabr.org/r/research/centre/projectsCII/integration_barometer/index.php?id_16=32343
2
№ 5 (11) 105
Научные исследования
Научные исследования
Таблица 1 – Евразооптимисты и евразоскептики Смотрят в будущее евразийской интеграции с оптимизмом
Смотрят в будущее евразийской интеграции со скепсисом
Затрудняюсь ответить
47,3%
1,8%
4,6%
18,3%
3,9%
2,3%
Интеграция не состоится из-за непримиримых противоречий между участниками
1%
1,4%
0,3%
Другое
-
0,2%
0,1%
Затрудняюсь ответить
11,4%
2,8%
4,7%
Итого
100%
Будет развиваться как запланировано Процесс интеграции затянется на долгое время из-за несогласованности сторон и юридических проволочек
захстанской области (22,7%), граничащей с РФ. Пятая часть респондентов затруднилась оценить перспективы развития евразийской интеграции. Дополнительный анализ данных позволил выделить группы евразооптимистов и евразоскептиков среди опрошенных казахстанцев. Рассмотрим две крайние группы, у которых оптимизм и пессимизм в отношении будущего интеграционных процессов выражены в максимальной степени. К числу «убежденных евразооптимистов» были отнесены респонденты, которые с оптимизмом смотрят в будущее евразийской интеграции и при
этом уверены, что процесс интеграции будет развиваться в запланированном порядке. Эту группу составляют 47,3% опрошенных (таблица 1). Наибольшая доля «убежденных евразооптимистов» оказалась среди русских (61,2%), русскоязычных респондентов (57,8%), респондентов с высшим образованием (54,1%), жителей Акмолинской (59,3%), Восточно-Казахстанской (62,6%), Жамбылской (60%), Карагандинской (62,7%), Северо-Казахстанской (75,6%) областей. Доля «убежденных евразоскептиков» среди населения – 1,4%, это те респонденты, которые смотрят на будущее евразийской интегра-
Рисунок 3 – Распределение ответов на вопрос: «На Ваш взгляд, выгодно ли участие в евразийской интеграции для Казахстана?»
106
№ 5 (11)
ции со скепсисом, считая, что интеграция не состоится из-за непримиримых противоречий между участниками. Наибольшее количество «убежденных евразоскептиков» оказалось среди респондентов из Западно-Казахстанской области (11,4%) (рисунок 3). Значимую группу составляют «умеренные евразооптимисты» – 18%, это те, кто оптимистично оценивают перспективы интеграции, но одновременно с этим считают, что процесс может затянуться из-за противоречий между участниками. «Умеренные евразоскептики» составляют лишь 3,9% опрошенных. Таким образом, постепенно одобрение участия Казахстана в процессе евразийской интеграции и оптимистичный взгляд на ее будущее становится устойчивым трендом в общественном мнении. К этому есть несколько предпосылок. 1. Население страны не склонно к изоляционистским настроениям. Более того, сегодня можно наблюдать рост прагматических настроений, которые обуславливают открытость населения к тем инновациям, которые будут способствовать устойчивому экономическому росту страны. Так, по данным опроса в мае 2014 года, подавляющее большинство опрошенных (86,6%) было согласно с тем, что Казахстан должен участвовать в экономической интеграции, так как это необходимое условие для развития страны. 2. Широкая общественная поддержка базируется также и на убежденности большинства граждан страны (80%) в том, что участие в евразийской интеграции выгодно для Казахстана. Следует оговориться, что пока только каждый пятый (20,4%) четко представляет себе те плюсы, которые принесет участие в интеграционных образованиях. Остальные 59,6% опрошенных пока только предполагают, что это будет выгодно, хотя затрудняются сказать, почему они так считают. И лишь 2,6% опрошенных имеют аргументированную позицию о
невыгодности участия в интеграции (рисунок 4). 3. Повысилась активность казахстанских медиа в освещении интеграционных процессов, особенно это было заметно в период подготовки к подписанию Договора о ЕАЭС. Итоги опроса показывают, что если в 2014 году лишь 41,1% опрошенных были удовлетворены тем, как освещается деятельность ТС и ЕЭП в казахстанских СМИ, то в 2014 году – уже 68% респондентов довольны качеством информирования. Результатом этого становится не только рост информированности казахстанцев, но и углубление их осведомленности о деятельности интеграционных образований. Так, если в 2013 году по результатам опроса о понимании механизмов работы Таможенного союза и Единого экономического пространства говорили 43% опрошенного населения, то в 2014 году – уже 54,8% респондентов . 4. Еще одной предпосылкой позитивного отношения населения к перспективам интеграции в рамках евразийского проекта является устойчивость мнения о том, что евразийская интеграция строится на принципах добровольности, равноправия, взаимной выгоды и учета прагматических интересов каждой страны-участницы. Такого мнения по результатам опроса придерживается в целом большинство опрошенных – 72,2% (рисунок 4). За последний год возросла доля тех, кто уверен, что интересы Казахстана защищены и принимаются во внимание при принятии решений в рамках ТС и ЕЭП. Так, если в 2013 году подобным образом считали 44,5% опрошенных, то в 2014 году – уже 78,7% опрошенных (рисунок 5). При этом как и в прошлом году, по мнению большинства респондентов, трехстороннее сотрудничество в рамках уже работающих интеграционных образований ТС и ЕЭП является взаимовыгодным (рисунок 6). Так, 63,7% опрошенных считают, что ТС и ЕЭП выгоден всем трем странам участницам в равной степени. Еще 8,4% респондентов отве-
Рисунок 4 – Распределение ответов на вопрос: «Согласны ли Вы с тем, что сегодня развитие евразийской интеграции идет с соблюдением принципов добровольности, равноправия, взаимной выгоды и учета прагматических интересов каждой страны-участницы?»
Рисунок 5 – Распределение ответов на вопрос: «Согласны ли Вы с тем, что интересы Казахстана защищены в Таможенном союзе и Едином экономическом пространстве и принимаются во внимание при принятии решений?»
Рисунок 6 – Распределение ответов на вопрос: «Как Вы считаете, кому более выгоден Таможенный союз и Единое экономическое пространство: Казахстану, России, Беларуси или всем трем странам? Или не выгоден никому?»
№ 5 (11) 107
Научные исследования
ДОГОВОР О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ Рисунок 7 – Распределение ответов на вопрос: «На Ваш взгляд, существует ли угроза частичной или полной потери независимости Казахстаном в процессе участия в евразийской интеграции?»
тили, что интеграция более выгодна Казахстану. Только 1,3% респондентов не видят выгод ни для одной из стран (рисунок 6). 5. В обществе остается невысоким уровень тревожности, связанный с тем, что определенными общественными силами распространялся тезис об угрозе независимости Казахстана в процессе участия в евразийской интеграции. Как и в прошлом году большинство опрошенных (65,6%) считает, что в процессе интеграции с Россией и Беларусью независимости Казахстана ничего не угрожает.
Одновременно с этим значительная часть респондентов – почти каждый пятый считает, что это может привести к частичной утере независимости страны. Угрозу полной утраты независимости видят лишь 2,4% опрошенных (рисунок 7). Интеграционная открытость населения выражается и в том, что большинство казахстанцев – около 70% (как и в 2013 году) отмечают необходимость дальнейшего расширения круга стран – участниц ТС и ЕЭП. При этом в рейтинге приоритетных для интеграции стран произошли некоторые изменения.
Таблица 2 – Распределение ответов на вопрос: «Как Вы считаете, нужно ли расширять круг стран-участниц Таможенного союза и Единого экономического пространства? Если да, то, какие страны могли бы в него войти?» Август 2013 года Все республики бывшего СССР Кыргызстан Узбекистан Азербайджан Туркменистан Армения Грузия Украина Таджикистан Молдова Латвия Литва Эстония Другое Затрудняюсь ответить Никакие/ Я против расширения
108
№ 5 (11)
29% 18,7% 9,5% 4,8% 5,4% 4,2% 5,1% 33,2% 6,4% 2,7% 8,1% 8,5% 4,7% 2,3% 17,6% 11,9%
Май 2014 года 36,2% 17,5% 12,1% 11,9% 9,7% 8,5% 6,9% 6,4% 5,4% 4,9% 4,7% 4,5% 3,2% 3,7% 19,4% 10,9%
Изменение места в рейтинге +1 +1 +1 +6 +3 +6 +2 -7 -2 +3 -5 -7 -2
В связи с происходящими военными действиями и все нарастающим напряжением в отношениях с Россией Украина перестала быть для казахстанцев привлекательным партнером по интеграции. Если в прошлом году необходимость принятия Украины в ТС и ЕЭП отмечали 33,2% населения, то в этом году так считают всего 6,4% опрошенных. На 7% увеличилась доля респондентов, считающих, что расширение евразийской интеграции должно происходить за счет всех республик бывшего СССР – в 2014 году такой точки зрения придерживаются 36,2% опрошенных. Как и в прошлом году, довольно крупные группы населения выражают желание интегрироваться с соседями по Центральной Азии – Кыргызстаном (17,5%) и Узбекистаном (12,1%), они заняли в рейтинге 2 и 3 места (таблица 2). В 2014 году в рейтинге наиболее привлекательных государств-кандидатов поднялись на 6, 3 и 6 позиций Азербайджан, Туркменистан и Армения, заняв таким образом 4,5 и 6 места. При этом на 5, 7 и 2 позиции опустились страны Прибалтики, которые в прошлом году были в числе лидеров. Против расширения выступила десятая часть опрошенных, около 20% – затруднились ответить на вопрос. Обобщая вышесказанное, отметим, что мониторинг общественного мнения показывает устойчивый повышающий тренд в отношении как поддержки настоящего этапа евразийского интеграционного проекта, так и позитивных ожиданий перспектив его развития. Этому способствует дальнейший рост информированности населения, его компетентности в вопросах интеграции, а также наблюдаемый низкий уровень тревожности по поводу муссируемых различными общественными силами идей о рисках интеграции. На сегодняшний момент в обществе превалирует мнение, что будущий Евразийский экономический союз будет строиться на принципах равноправия, взаимной выгоды и учета прагматических интересов каждого участника проекта.
№ 5 (11) 109
ДОГОВОР О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ
110
№ 5 (11)
ДОГОВОР О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ
№ 5 (11) 111
ДОГОВОР О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ
112
№ 5 (11)
ДОГОВОР О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ
№ 5 (11) 113
ДОГОВОР О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ
114
№ 5 (11)
ДОГОВОР О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ
№ 5 (11) 115
ДОГОВОР О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ
116
№ 5 (11)
ДОГОВОР О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ
№ 5 (11) 117
ДОГОВОР О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ
118
№ 5 (11)
ДОГОВОР О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ
№ 5 (11) 119
ДОГОВОР О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ
120
№ 5 (11)
ДОГОВОР О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ
ДОГОВОР О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ