MEDIcalTERRANEAN: Για μια Αρχιτεκτονική Θεραπεία

Με αφορμή την ολοκλήρωση της ερευνητικής εργασίας, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου, κύριο Γιάννη Αίσωπο για την καθοδήγηση και τη βοήθειά του καθ’ όλη τη διάρκεια της έρευνας, της οργάνωσης του υλικού και της τελικής διαμόρφωσης του κειμένου. Επίσης θα ήθελα να εκφράσω πολλές ευχαριστίες στην οικογένειά μου και τους φίλους μου για την θερμή υποστήριξή τους και την πίστη τους σε μένα.

« Ο Βαν Γκογκ μπορούσε να φτιάξει ένα Interieur d’ Hopital και ζωγράφιζε στις ζοφερότερες μέρες του τα πιο ζοφερά αντικείμενα. Πως θα είχε αντέξει διαφορετικά; Εκεί πρέπει να φτάσει κανείς, το νιώθω καλά, και όχι από εξαναγκασμό. Από επίγνωση, από ευχαρίστηση, από αδυναμία αναβολής, ενόψει τόσον πολλών που πρέπει να γίνουν …» (Ράινερ Μαρία Ρίλκε, 1907)

ΠΡΟΟΙΜΙΟ

Αύγουστος 2022, Βρίσκομαι στη Χίο, περιορισμένη και απομονωμένη στο δωμάτιο ενός ξενοδοχείου επονομαζόμενου “Holiday”, (γεγονός λιγάκι οξύμωρο), περνώντας τις καλοκαιρινές μου διακοπές σε συνθήκη καραντίνας, καθώς λίγες ώρες μετά την άφιξή μου στο νησί βρέθηκα θετική στη λοίμωξη covid-19. Όσο παράδοξη κι αν φαντάζει η συγκεκριμένη συνθήκη στην οποία βρέθηκα, αποτέλεσε έναυσμα για τη δημιουργία της παρούσας εργασίας, ανέτρεψε τον τρόπο που αντιλαμβανόμουν (πολλά στοιχεία, δεδομένα, σκέψεις και έννοιες) για την αρχιτεκτονική και συνεπώς την ίδια τη ζωή. Το συναίσθημα της «απογοήτευσης» που με κατέκλυσε εξ’ αρχής, όταν συνειδητοποίησα ότι όφειλα να παραμείνω μακριά από τις κοινωνικές συναναστροφές και τα πολυσύχναστα μέρη του νησιού (ώστε να μην μεταδώσω τον ιό), αντικαταστάθηκε από το συναίσθημα της «ελπίδας», μόλις άνοιξα διάπλατα τα παράθυρα του δωματίου, φωτίζοντας, δροσίζοντας τον χώρο και θαυμάζοντας τη γραφική γειτονιά του κέντρου του νησιού. Από την στιγμή που κάθισα στο μπαλκόνι του δωματίου η «ελπίδα» έγινε «χαρά» και η «καραντίνα» μετατράπηκε σε «θερινή ραστώνη», απολαμβάνοντας την μεσογειακή θέα με φόντο τις μπλε αποχρώσεις του ορίζοντα. Συνειδητοποίησα πως - αν δεν είχα νοσήσει, ευτυχώς ασυμπτωματικά – ίσως να μην είχα παρατηρήσει, βιώσει και αισθανθεί με την ίδια ευχαρίστηση και άνεση χρόνου εικόνες, χρώματα, υφές, μυρωδιές, αρώματα, ήχους και μουσικές που μου άλλαξαν τον τρόπο αντίληψης μιας «στιγμής» της ζωής μου. Είναι μια στιγμή από τις πολλές, που

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα ερευνητική εργασία με τίτλο «MEDIcalTERRANEAN: Για μια Αρχιτεκτονική Θεραπεία» ολοκληρώθηκε στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Αρχιτεκτονική και Αστικός Σχεδιασμός: Μεσογειακά Μέλλοντα - Πράσινη Συμφωνία» και έρχεται σε συνέχεια της έρευνας που απαιτήθηκε για την προπτυχιακή ερευνητική εργασία «HOSPITAL-ity: Αρχιτεκτονική και Ιατρικός Τουρισμός», καθώς και τα δύο θέματα διερευνούν την σχέση της Αρχιτεκτονικής και της Υγείας. Υπό το πρίσμα της μεσογειακής αρχιτεκτονικής, ακόμα πιο στοχευμένα, ερευνώνται οι ιδιαιτερότητες του ευεργετικού μεσογειακού κλίματος σε σχέση με τις δομές θεραπείας σε μια ιστορική αρχιτεκτονική αναδρομή. Η εργασία επικεντρώνεται σε δυο τύπους αντιπροσωπευτικών δομών θεραπείας, στα χρόνια της αρχαιότητας και στα προ - βυζαντινά και βυζαντινά χρόνια. Παρουσιάζονται τα Ασκληπιεία ως χώροι θεραπείας και η σύνδεσή τους με το φυσικό περιβάλλον στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου σε σχέση με τον τόπο που επιλέχθηκε να ιδρυθούν. Κατόπιν περιγράφονται οι δομές που πρόσφεραν θεραπεία την επόμενη χρονολογική περίοδο μέχρι τα βυζαντινά χρόνια, όπως τα μοναστήρια και οι ξενώνες που λειτουργούσαν εκεί, τα πρώτα ξενοδοχεία και τα πρώτα νοσοκομεία και η σχέση αυτών με το φυσικό περιβάλλον. Τελειώνοντας, τίθεται ο προβληματισμός της αρχιτεκτονικής θεραπείας στη σύγχρονη εποχή και τη δυνατότητα που έχει το Μεσογειακό περιβάλλον να εξυπηρετήσει το architectural placebo effect, προσφέροντας ακαταμάχητη φυσική ομορφιά και φιλόξενο χαρακτήρα. Αν ένας τόπος μπορεί να κάνει χαρούμενο τον άνθρωπο, τότε σίγουρα μπορεί και να τον θεραπεύσει.

ABSTRACT

The present research thesis entitled "MEDIcalTERRANEAN: Toward a New Architecture Therapy" was completed during the MAUD Master's Program "Architecture and Urban Planning: Mediterranean FuturesGreen Deal" and follows the research thesis of the undergraduate research "HOSPITAL-ity: Architecture and Medical Tourism”, as both concepts explore the relationship between Architecture and Health.

In the light of Mediterranean architecture, even more targeted, the peculiarities of the beneficial Mediterranean climate are investigated in relation to the healing structures in a historical architectural retrospective. The work focuses on two types of representative treatment structures, in the years of antiquity and in the pre-Byzantine and Byzantine years. Asclepieia are presented as places of healing and their connection with the natural environment in the wider Mediterranean region in relation to the place chosen to be established. Then the structures that offered treatment in the next chronological period up to the Byzantine years are described, such as the monasteries and hostels that operated there, the first hotels and the first hospitals and their relationship with the natural environment.

Finally, the consideration of architectural therapy in the modern era and the possibility that the Mediterranean environment has, in order to serve the architectural placebo effect, offering irresistible natural beauty and welcoming character. If a place can make a person happy, then surely it can also heal him.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 12 2. Η ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ - Μεσόγειος - Ιατρική - Αρχιτεκτονική: Ετυμολογικές και Εννοιολογικές Συσχετίσεις - Η Φύση, η Φιλοξενία και η Αρχιτεκτονική ως Θεραπευτικά Μέσα

14 14 15 3. Η ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΩΣ ΕΙΚΟΝΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ - Το Μεσογειακό Κλίμα και Τοπίο - Η Προσομοίωση του Μεσογειακού Τοπίου ως Φάρμακο – Ένα παράδειγμα

17 17 18

21 21 25 5. ΚΑΤΑΦΥΓΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΑΣΗ: ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ, ΞΕΝΩΝΕΣ, 27 27 29 30 32 33

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Διεθνής Ένωση Αρχιτεκτόνων (UIA - International Union of Architects) αποφάσισε να αφιερώσει το έτος 2022 στην Υγεία και την Αρχιτεκτονική ορίζοντάς το ως «Έτος Σχεδιασμού για την Υγεία». Η απόφαση αυτή ήρθε ως απάντηση στις πρόσφατες παγκόσμιες κρίσεις δημόσιας υγείας, συμπεριλαμβανομένης της πανδημίας Covid-19 αλλά και άλλων φυσικών καταστροφών. Στόχος της εργασίας είναι να διερευνήσει τα χαρακτηριστικά των τόπων ίασης και θεραπείας στην περιοχή της Μεσογείου και να λειτουργήσει ως αναφορά και έμπνευση στις προθέσεις του αρχιτέκτονα για τον σχεδιασμό δομών που θα προάγουν την ευημερία των χρηστών τους (Architecture for Well-being). Οι αρχιτεκτονικές δομές στο ευρύτερο μεσογειακό περιβάλλον μιας μετά-Covid εποχής, οφείλουν να έχουν τη δύναμη, μαζί με την τέχνη της ιατρικής επιστήμης, να προλαμβάνουν, να θεραπεύουν, να αποθεραπεύουν ολιστικά και να «συνθέτουν» ζωές ανθρώπων με πλήρη σωματική, διανοητική και ψυχική ευεξία, συνοδευόμενη από την απουσία νόσου ή αναπηρίας. Η λοίμωξη Covid-19 αλλοίωσε την ανθρώπινη ύπαρξη σε «Homo Medicus» (υποχόνδριοςαρρωστοφοβικός) και η καραντίνα μεταμόρφωσε το άτομο σε «ψηφιακό avatar», με σχεδόν αγοραφοβικές συνέπειες στην καθημερινότητά του. Ο αντίκτυπος της πανδημίας στην ψυχική υγεία είναι ήδη μεγάλος και προβλέπεται να έχει μακροχρόνιες συνέπειες, πόσο μάλλον σε περιβάλλοντα με λιγότερους πόρους και σε ευπαθείς πληθυσμούς. Αν οι παραπάνω επιπτώσεις δεν αντιμετωπιστούν δυναμικά και επειγόντως θα οδηγήσουν σε ανθρώπινα δεινά, πρόωρη θνησιμότητα, κοινωνική καταστροφή και θα επιβραδύνουν την οικονομική ανάκαμψη. Παρόλο που υπήρχε ήδη τεράστια κρίση σχετικά με την ψυχική υγεία των ανθρώπων, πριν από την πανδημία, ως αποτέλεσμα οικονομικών κρίσεων, η Covid -19 αποτελεί μια ιστορική ευκαιρία για όλα τα κράτη που θέλουν να επανεξετάσουν τον τρόπο με τον οποίο η ανθρώπινη κοινωνία μπορεί να οργανωθεί για να ανακάμψει ψυχικά, κάτι στο οποίο η αρχιτεκτονική κάθε κλίμακας δύναται να συνεισφέρει δραστικά. (Συρίγος, Κ., 2021)

«Μα είνε ούλα τίποτα! Τα βάζει ούλα κάτω, ο Άγιος μας Χαράλαμπος, το «Γραικικό» και νάτο!

Δέχεται ολοπρόθυμα και με την ίδια αγάπη, Φράγκο, Αρμένη, Οθωμανό, Οβραίο και Αράπη, τέλος του κόσμου τσι φυλές, χωρίς να ξεχωρίζη, δέχεται τζάμπα άπορους και γιατρικά χαρίζει...

Μ' αυλή πλατειά, δενδρόφυτη, έχει δυό χειρουργεία, και τμήματα θαυμάσια για την παθολογία. Γι' αρρώστιες μεταδοτικές τμήμα υπάρχει άλλο, «Λοιμοκομείο» ξέχωρα, μοδέρνο και μεγάλο...

Έχει και μαιευτήριο και οφθαλμιατρείο, γηροκομείο και άρτιο τσή φτώχιας ιατρείο.

Οι κάμαρές του λιόλουστες, ωραία τα χαγιάτια, και τετρακόσια κάτασπρα και καθαρά κρεββάτια.

Εδώ δουλεύουν άμισθοι, μ' αγάπη από χρόνια, της Επιστήμης στρατηγοί με πλάκα τα γαλόνια, που έχουν αρχιστράτηγο μ' αθάνατο νυστέρι, τον Αποστόλη τον Ψαλτώφ, που ο ντουνιάς τον ξέρει, Είν' οι γιατροί μας οι σοφοί, που πριν τη βίζιτα τως, παίρνουν ψυχή οι άρρωστοι κι αρχίζει η γιατρειά τως.» Απόσπασμα από «Σεργιάνι στην Παλιά Σμύρνη» Έμμετρο νοσταλγικό αφήγημα του Σωκράτη Προκοπίου (1941)

“Mediterranean” και “medical”, όπου οπτικά ήδη είναι εμφανής η συγγένεια ως προς το κοινό πρώτο συνθετικό τους, δηλαδή τη συλλαβή “med”. Η πιθανή κοινή ετυμολογική τους προέλευση ανάγεται στην ρίζα med- με σημασία «λαμβάνω τα κατάλληλα μέτρα, μετρώ, κρίνω, σταθμίζω» Προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα «μέδω» με τέσσερις διαφορετικές σημασίες όπως: άρχω, προστατεύω, προνοώ (φροντίζω για κάποιον ή κάτι, έχω κάτι στον νου μου, θυμάμαι) και επινοώ (σχεδιάζω). Η λέξη “medical” (ιατρική) προέρχεται από τις σημασίες «προνοώ» και «επινοώ» και εξελίχθηκε στο λατινικό ρήμα “mederi” δηλαδή «θεραπεύω, δίνω ιατρική φροντίδα». Ο όρος “Mediterranean” (Μεσόγειος) ορίζεται ως «το μεταξύ δύο ηπείρων» (της Ευρώπης και της Αφρικής) [(medhyo- «μέση») + (terra «γη»)]. Από το ρήμα «μέδω» και τη διπλή του σημασία ως προνοώ αλλά και ως μετρώ – σταθμίζω μέχρι τη χρήση της λατινικής ρίζας “med” στις λέξεις Medical και Mediterranean, δε διαφαίνεται συσχέτιση. Όμως ένας, ίσως αυθαίρετος, συλλογισμός θα μπορούσε να εντοπίσει μια πιθανή ετυμολογική συγγένεια της ερμηνείας του ρήματος μέδω με τη λέξη Μεσόγειο. Μια από τις ερμηνείες του αρχαίου ελληνικού ρήματος «μέδω» είναι επινοώ - σχεδιάζω, φέρνοντας στο προσκήνιο της έρευνας αυτής και την επιστήμη της αρχιτεκτονικής. Η αλληλεπίδραση της αρχιτεκτονικής με το μεσογειακό χώρο και την ιατρική ξεκινάει στη νοτιοανατολική πλευρά της Μεσογείου, αρκετούς αιώνες πριν την δημιουργία

Θα μπορούσε όμως ο τόπος και η αρχιτεκτονική της Μεσογείου να θεραπεύσουν τον άνθρωπο, και πώς; Υπάρχουν παραδείγματα δομών στην Μεσόγειο που εξυπηρετούν το δίπολο «αρχιτεκτονική - υγεία»; Θα μπορούσε η Αρχιτεκτονική να λειτουργήσει ως Φάρμακο στο Μεσογειακό περιβάλλον; Μπορεί η ιστορική αναδρομή της Θεραπευτικής Αρχιτεκτονικής να οδηγήσει στην εύρεση των στοιχείων «για μια Αρχιτεκτονική Θεραπεία»; Ποιο είναι το Μέλλον της Μεσογειακής Θεραπευτικής Αρχιτεκτονικής; Η Φύση , η Φιλοξενία

θέα είναι εξ’ ορισμού κάποιου είδους ανταμοιβή και λειτουργεί θεραπευτικά στην ψυχή, στο πνεύμα και συνεπώς στο σώμα. Στο αντίκρισμα μιας ωραίας θέας ή ενός ιστορικού τοπόσημου, ο ασθενής μέσω των αισθήσεών του αναρρώνει και αποκαθίσταται. Ασυναίσθητα μια εντυπωσιακή θέα μετουσιώνεται σε πρόληψη, επούλωση και θεραπεία επιτυγχάνοντας την ίαση. (Σουβατζόγλου, Σ., 2020) Η «αγκαλιά» είναι ένα σημαντικό στοιχείο μακροβιότητας επίσης. Ένα ανθρώπινο σώμα, όχι μόνο μπορεί να αγκαλιάσει και να αγκαλιαστεί αλλά ταυτόχρονα να χρησιμοποιήσει εργαλεία, αντικείμενα, ένδυση, χώρους διαμονής και εργασίας, οι οποίοι έχουν σχεδιαστεί κατεξοχήν ώστε να «αγκαλιάζουν» το ανθρώπινο σώμα, δηλαδή να προστατεύουν, να οριοθετούν, να προάγουν ασφάλεια, ζεστασιά, θαλπωρή και φιλοξενία. Η κατοικία συνεπώς είναι η «αγκαλιά», το κέλυφος, ο εξωσκελετός του ανθρώπου και είναι σημαντικό να είναι εξίσου ακέραιος, γερός, υγιής. Με βάση την παραπάνω σκέψη και άλλα που θα αναφερθούν στη συνέχεια, συμπεραίνεται ότι η μακροβιότητα επηρεάζεται άμεσα από τον σχεδιασμό του χώρου και το προσδόκιμο ζωής αυξάνεται χάρη στην ποιότητα των δομών στις οποίες εργαζόμαστε και κατοικούμε, δηλαδή χάρη στην ποιότητα της ζωής μας. Ενδιαφέρον θα ήταν να μελετηθεί

Ο Μολιέρος προσπαθεί έμμεσα να δηλώσει ότι πολλές φορές «νοσούμε» κατά φαντασίαν επειδή επιλέγουμε να κατανοήσουμε κάτι από λανθασμένη οπτική γωνία. Η ιδέα που μπορεί να έχουμε ή η πίστη για κάτι που μας συμβαίνει επηρεάζει την ψυχολογία και συνεπώς την υγεία μας. Πάνω σε αυτό το φαινόμενο στηρίζεται η φιλοσοφία του «εικονικού φαρμάκου» (placebo), μια εικονική θεραπεία, που χρησιμοποιείται από τη δεκαετία 1950, και μπορεί να είναι αποτελεσματική όσο ο ασθενής και οι διαχειριστές αυτού του εικονικού φαρμάκου (γιατροί, νοσοκόμοι ή φροντιστές) πραγματικά πιστεύουν σε αυτό. (Borasi, G., Zardini, M., 2012) Όταν ένας ασθενής παρουσιάζει βελτίωση, ενώ λαμβάνει ένα εικονικό φάρμακο (placebo), δηλαδή μια ουσία χωρίς πραγματική δράση για το πρόβλημα που αντιμετωπίζει, ουσιαστικά πιστεύει ότι λαμβάνει ένα φάρμακο που θα τον βοηθήσει και εξαιτίας αυτής της πίστης του και μόνο παρουσιάζει βελτίωση. Το φαινόμενο της αυθυποβολής σε συνδυασμό με τη θετική ψυχολογία λειτουργεί ως θεραπευτική διαδικασία στην περίπτωση αυτή. Ο θεωρητικός αρχιτέκτονας και αρχιτέκτονας τοπίου Charles Jencks στο δοκίμιό του «Τα Κέντρα Maggie και το Αρχιτεκτονικό Εικονικό Φάρμακο», εισήγαγε στους αναγνώστες του τον όρο «αρχιτεκτονικό εικονικό φάρμακο» (architectural placebo). Επιβεβαίωσε το σκεπτικό του αναφερόμενος στον «Αρχιτεκτονικό Ντετερμινισμό», δηλαδή την ιδέα ότι το κτισμένο περιβάλλον διαμορφώνει άμεσα τη συμπεριφορά και την ψυχολογία των ανθρώπων που ζουν ή επισκέπτονται ένα μέρος. (Τεγκελίδης, Α., 2011) Η επιχειρηματολογία του Jencks εξαρτάται από το φαινόμενο της αυθυποβολής που λειτουργεί θεραπευτικά, αντλεί έμπνευση από το “placebo effect” της ιατρικής πραγματικότητας και προτείνει ότι θα μπορούσε ένα αρχιτεκτόνημα να δρα όπως ένα εικονικό φάρμακο θεραπεύοντας ολιστικά, ονομάζοντας την διαδικασία “architectural placebo effect”. (Jencks, C., 2006) Εν μέσω μιας παγκόσμιας πανδημίας, οι άνθρωποι πλέον υπενθυμίζουν συνεχώς στον εαυτό τους πόσο «ιερό» (holy) είναι να είναι κανείς υγιής. Ο συλλογισμός αυτός δεν είναι καθόλου τυχαίος αφού η αγγλική λέξη "holy" (ιερό - άγιο) προέρχεται από την παλιά αγγλική λέξη "hālig", ένα επίθετο που προέρχεται από το "hāl", που σημαίνει ολόκληρο, ατραυματισμένο, υγιές. Η πίστη

ὸν χῶμα καὶ νὰ θωπεύει τὰ χόρτα καὶ τὰ ὡραῖα πετράδια, μὲ τὰ ὁποῖα τόσον γρήγορα γίνεται ἕνα. Καθίσατε χωρὶς καμμίαν σκέψιν, χωρὶς κανένα σκοπόν· ἀφήσατε τὴν ψυχήν σας ἐλευθέραν νὰ τέρπεται ἀπὸ τὰ ὁρώμενα ἀθύρματα καὶ τὸν ἐγκέφαλόν σας νὰ φωτογραφίζει εἰς τὸν σκοτεινόν του θάλαμον λόφους, βουνά, ἀκτάς, νερά, καπνούς, χρώματα, ὅ,τι φαίνεται. Τί βλέπετε; Ἕναν ὁλόκληρον κόσμον.»

Π., 1938)

χειμώνα» και συνδέεται με μία βιοχημική ανισορροπία στον εγκέφαλο, η οποία προκαλείται από την έλλειψη του ηλιακού φωτός κατά τους χειμερινούς μήνες. (Litin, S., 2018) Προτεινόμενη θεραπεία της συγκεκριμένης διαταραχής είναι η «φωτοθεραπεία» (light therapy), δηλαδή ένα δωμάτιο φωτός (light therapy box) που συνιστάται με συνταγή γιατρού, τουλάχιστον για μια ώρα την ημέρα, κατά τους χειμερινούς μήνες. (Κιλαμπέρια, Β., 2022)

Το δωμάτιο «φωτοθεραπείας» είναι ένα καινοτόμος, αποτελεσματικός τρόπος θεραπείας της Εποχιακής Συναισθηματικής Διαταραχής, ουσιαστικά χάρη σε ένα «τεχνητό» φωτεινό, ζεστό και προστατευμένο εσωτερικό χώρο. Με θερμοκρασία στους 35° βαθμούς Κελσίου, συνήθως, και υψηλή ένταση φωτεινότητας προσπαθεί να μιμηθεί το εύκρατο μεσογειακό κλίμα – μια συνθήκη μικροκλίματος, ιδανική και ιδιαίτερη, - με στόχο τη δημιουργία ενός ευχάριστου, οικείου περιβάλλοντος. Ενδιαφέροντα στοιχεία αποτελούν η επίπλωση και τα εξαρτήματα άνεσης του χώρου, όπως για παράδειγμα τα αναπαυτικά καθίσματα ή οι ξαπλώστρες ηλιοθεραπείας με φόντο μια αμμώδη παραλία και πολλές φορές ο ήχος των κυμάτων (από κρυφά ηχεία) που δημιουργούν μια αύρα ζεστασιάς και ηρεμίας, διώχνοντας έτσι την μελατονίνη (ορμόνη που σχετίζεται με τον ύπνο), προσφέροντας περισσότερη ενέργεια. Συμπερασματικά, τα δωμάτια φωτοθεραπείας βρίσκονται κυρίως σε νοσοκομεία και κέντρα ευεξίας (της Σκανδιναβίας) και λειτουργούν ως ένα θεραπευτικό σκηνικό, συνεπώς όπως ένα «εικονικό» φάρμακο (placebo). Παρατηρείται πως οι αρχιτεκτονικές δομές μετατρέπονται σε προσομοιωτές ενός ιαματικού μεσογειακού μικροκλίματος που θεραπεύει τον ασθενή όχι μόνο χάρη στις ευεργετικές ιδιότητες του (τεχνητού) φωτός – αλλά και του ίδιου του κελύφους (χώρου) που το περιβάλλει. Η ψυχοφυσιολογία του ασθενή επανακάμπτει με την βοήθεια όλων των αισθήσεων, βιώνοντας τον χώρο ως φάρμακο και όχι με την λήψη χημικών παρασκευασμάτων. Αν, χάρη στην δημιουργία προσομοιώσεων μεσογειακών τόπων, οι ασθενείς μπορούν να

ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΑΣΗ: ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΑ Τα Ασκληπιεία και η σχέση τους με τον Τόπο Ίδρυσης τους Η έννοια της ίασης για την αρχαιοελληνική σκέψη ορίζεται ως προσωπική ολοκλήρωση που απαιτεί αποκατάσταση της υγείας, απομάκρυνσης κάθε δυσλειτουργίας του σώματος αλλά και της ψυχής. Αυτό σημαίνει και την αποκατάσταση της σχέσης του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον, το κοινωνικό σύνολο, την έννοια του θεού, ώστε η ανθρώπινη ύπαρξη να βρίσκεται σε ψυχοσωματική αρμονία μέσα στον κόσμο. Γι΄ αυτό και τα Ασκληπιεία ιδρύθηκαν πρώτα ως ιεροί ναοί, αφιερωμένα στο θεό - ήρωα Ασκληπιό και ύστερα ως χώροι θεραπείας. Ήταν δηλαδή τα πρώτα «νοσοκομεία», συγκροτήματα κτιρίων υγείας της τότε εποχής, αλλά και κέντρα πολιτισμού που προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στην ελληνική περιφέρεια και στην ευρύτερη Μεσόγειο για περισσότερα από 1.000 χρόνια. (Κώττη, Α., 2022) Η λατρεία στην περιοχή της Επιδαύρου, όπου υπήρχε ένα από τα πιο γνωστά Ασκληπιεία, ξεκινά κατά την τρίτη χιλιετία π.Χ. και τα αρχαιολογικά ευρήματα απο τις ανασκαφές δείχνουν ότι η σημασία της λατρείας ξεπερνούσε πολύ τα τοπικά όρια. (Samellas, A., 2021) Σε ολόκληρη την περιοχή της Μεσογείου υπολογίζεται ότι υπήρχαν τριακόσια είκοσι Ασκληπιεία (Zymla, H, 2007). Εικόνα 4 Μνημεία της Αρχαίας Κορίνθου με το Ασκληπιείο και την Λέρνα βόρεια των υπολοίπων.

Οι χώροι όπου οι Αρχαίοι Έλληνες ίδρυαν τα Ασκληπιεία ήταν φυσικά τοπία ωραίου κάλους, με αρκετό πράσινο, πηγαία νερά ή ιαματικά και όμορφη θέα (όπως το Ασκληπιείο της Επιδαύρου ή της νήσου Κω). Οι τοποθεσίες αυτές, αν και ήταν απομακρυσμένες ήταν οριοθετημένες, δημιουργώντας συναισθήματα ασφάλειας και εμπιστοσύνης, αντιμετωπίζοντας έτσι το άγχος και το στρες του ασθενή. Επίσης τα κτίρια του Ασκληπιείου ήταν έτσι σχεδιασμένα και τοποθετημένα στο χώρο, ώστε να εκμεταλλεύονται όσο το δυνατόν περισσότερο

πολλοί από τους

για να θεραπευτούν. Απαραίτητο χαρακτηριστικό

λειτουργία του Ασκληπιείου ήταν το πηγαίο νερό και επομένως τα ιερά και θεραπευτήρια του θεού Ασκληπιού κατασκευάζονταν πολύ κοντά σε ιαματικές πηγές ή καταρράκτες ή λίμνες. Όταν λοιπόν ασθενείς μεταφέρονται από ένα μολυσμένο σε ένα υγιεινό τόπο και αναλαμβάνουν θεραπεία με ιαματικά πηγαία νερά, τότε θα θεραπευτούν γρηγορότερα. (Καραγιάννη, Β, 2015) Εικόνα 5 Το Ασκληπιείο στην Κω.

Καθώς οι άρρωστοι με τους συνοδούς τους ξεκινούσαν για τα ιερά του θεού Ασκληπιού, υπήρχε μια ιεροτελεστία που ακολουθούσαν και συμπεριλαμβανόταν στη ρουτίνα της θεραπείας τους. Φεύγοντας από τα αστικά κέντρα της εποχής, περπατούσαν για μέρες σε ορεινά χωράφια συντροφιά με τους σωματικούς ή ψυχοσωματικούς πόνους τους, παραληρώντας κάποιες φορές ή υπομένοντας τις δοκιμασίες τους κάποιες άλλες, μέσα από ξερόχορτα, βράχια, κοιλάδες, μονοπάτια κάτω από φρέσκο αέρα, με νέες μυρωδιές και θέα στη θάλασσα. (Berge, D., 2021) Οι αισθήσεις ξεδιπλώνονταν και εμπλέκονταν με διαφορετικό τρόπο, ως μια μορφή εξαγνισμού βαδίζοντας προς τα ιερά θεραπευτικά άδυτα και ανακαλύπτοντας μια τάση συναισθηματικής θεραπείας. Διαφαίνεται λοιπόν πως οι χώροι των θεραπευτικών τόπων ήταν επιλογή από πρόθεση προκειμένου να παίξουν ρόλο στη θεραπευτική διαδικασία. Επιπλέον, η θεωρία της «Ελάττωσης του Στρες» αναφέρεται σε τέσσερις καθοριστικούς παράγοντες της φύσης που είναι δυνατόν να επηρεάσουν τη θεραπευτική διαδικασία. Πιο συγκεκριμένα, ο άνθρωπος κοντά στη φύση έχει καλύτερο έλεγχο πάνω στο σώμα του και το περιβάλλον, απολαμβάνει την εμπειρία της κοινωνικής υποστήριξης καθώς βρίσκεται μαζί με άλλους συνανθρώπους του, η επαφή του με τη φύση αποτελεί ένα θετικό κίνητρο ώστε να ξεκινήσει σωματική άσκηση και τέλος η φύση προσφέρει θετικούς περισπασμούς, μειώνοντας τις σκέψεις που αγχώνουν και προκαλούν στρες. Με δεδομένη την παραπάνω θεωρητική προσέγγιση, συμπεραίνεται ότι η επιλογή των θεραπευτικών χώρων επηρεάζονται από παράγοντες όπως το φυσικό περιβάλλον και τα κτήρια, το κοινωνικό αντίκτυπο, το είδος της ασθένειας και τις πολιτικοοικονομικές συνθήκες. (Marcus, C. C., Sachs, N. A., 2013)

Στα περισσότερα Ασκληπιεία οι κατόψεις φαίνεται να μοιάζουν, ως ένα σημείο, αφού περιλαμβάνουν παρόμοιους χώρους όπως τα προπύλαια, τις θέρμες, τη δεξαμενή, τα λουτρά, το χώρο λατρείας του Ασκληπιού, την ιερή κρήνη, το άβατο, το θόλο, την παλαίστρα, το γυμνάσιο, το ωδείο, το στάδιο, τον ιππόδρομο, τον ξενώνα (εγκοιμητήριο) και το θέατρο.(Καλανττζής, Γ., Λασκαράτος, Ι., 2003) Αυτή η κατανομή των χώρων παρουσιάζει και τη δύναμη του συμβολισμού του θεραπευτικού χώρου και της διαδικασίας για την ίαση. (Brem, A., 2019) Οι ναοί του Ασκληπιού είναι κατά κανόνα μικροί, άστυλοι ή τετράστυλοι, καθώς η λατρεία περιστρέφεται στις εγκαταστάσεις που σχετίζονται με τα ιάματα, με εξαίρεση την Επίδαυρο και την Μεσσήνη. Συμπεραίνεται ότι οι περίπτεροι ναοί του Ασκληπιού αποτελούν επαναλήψεις του πρώτου περίπτερου ναού του θεού στην Επίδαυρο (είτε μεγεθύνσεις είτε σμικρύνσεις του πρώτου ναού) (Κανελλόπουλος, Χ., 2019) Η τυπική μορφή ενός ναού του θεού Ασκληπιού αποτελούταν από οικοδομήματα σε ορθογώνιο σχήμα σε αναλογίες συνήθως 4:3 ή 3:2. Τα Ασκληπιεία στη Μεσσήνη και την Αθήνα αποτελούν εξαίρεση του παραπάνω κανόνα. Το Ασκληπιείο στην Αρχαία Μεσσήνη βρίσκεται στο κεντρικό σημείο της πόλης, δίπλα από το Βουλευτήριο και το Εκκλησιαστήριο, μακριά από τη φύση, επιβεβαιώνοντας από τη θέση του την άποψη ότι ο ρόλος του χώρου αυτού ήταν περισσότερο πολιτικός παρά θεραπευτικός. Στην Αθήνα επίσης το Ασκληπιείο βρίσκεται στους πρόποδες του λόφου της Ακρόπολης παίζοντας επίσης ένα πολιτικό ρόλο στη καθημερινή ζωή της αρχαίας Αθήνας. Εικόνα 7 Πίνακας με τα πιο γνωστά Ασκληπιεία στην Μεσόγειο.

μόνο τους ασθενείς που έπασχαν από ελαφριές παθήσεις και όχι τους βαριά αρρώστους και τις επίτοκες γυναίκες. Παρόλα αυτά στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου που είναι από τα μεγαλύτερα βρέθηκε κτίριο που χρησιμοποιούνταν για τη γέννα των επιτόκων και το θάνατο των βαριά ασθενών. (Χαβιαρά ‐Καραχάλιου, Σ., 1986) Κυριότερες μέθοδοι θεραπείας ήταν υδατοθεραπεία στα λουτρά του Ασκληπιείου, υγιεινή διατροφή, ξεκούραση και ψυχαγωγία των ασθενών, θεραπεία μέσω της πίστης, χορήγηση βοτάνων και θεραπευτικού οπίου, μαλάξεις και κινησιοθεραπεία, χρήση ιερών

Όταν ο ασθενής έφτανε στο Ασκληπιείο, η βασική διαδρομή που ακολουθούσε, προκειμένου να θεραπευτεί ξεκινούσε από τα προπύλαια και προχωρούσε προς το ιερό του Ασκληπιού. Έκανε μια στάση στην ιερή κρήνη, για εξαγνισμό ώστε να εισέλθει στο ιερό. Στη συνέχεια ο ασθενής προσέφερε τα δώρα του στο θεό (π.χ.θυσία ζώου, προσφορά καρπών,κλπ.) Μετά σειρά είχαν οι θρησκευτικές δοκιμασίες που πραγματοποιούνταν για την ενίσχυση της πίστης του αρρώστου. Πιθανότατα πραγματοποιούνταν στο Θόλο και περιλάμβαναν ιδιαίτερα έντονη αυθυποβολή και θρησκευτική έξαρση, ώστε να προετοιμαστούν για την αποδοχή του θαύματος και την ίαση της ασθένειάς τους. Κατόπιν, ο ασθενής αποσυρόταν στο άβατο για την διαδικασία της εγκοίμησης. Εκεί, ο πιστός ξάπλωνε πάνω σε δέρμα ζώου και παρέδιδε το κορμί του στον ύπνο. Η εγκοίμηση, ως θεραπευτική μέθοδος, μπορεί να ανιχνευθεί και στην Εγγύς Ανατολή πολύ πριν ο ελληνικός πολιτισμός αρχίσει να ασχολείται με την πρακτική αυτή. Πολλές φορές στο κέντρο των δαπέδων στροβιλίζονταν φίδια και αποτελούσαν στάδιο της θεραπείας. Ο ύπνος ήταν ατομικός ή και ομαδικός και με τον συλλογικό ύπνο, κάθε ασθενής αντάλλασσε εμπειρίες με ιστορίες και επιγραφές για τα βάσανα των άλλων και τις προσδοκίες ως προς την ίασή τους. Ο πατέρας της θεάς Υγείας, ο θεός Ασκληπιός, είτε θεράπευε κατά τη διάρκεια του ύπνου του ασθενή, είτε εμφανιζόταν στο όνειρό του και τον συμβούλευε τι να κάνει για να θεραπευτεί ή του συνιστούσε κάποιο φάρμακο. Μερικές φορές η εφαρμογή της θεραπείας γινόταν με το άγγιγμα του ασθενή με τα χέρια (ή τη γλώσσα με τη μορφή φιδιού) ή με χειρουργική επέμβαση. Κάποιες άλλες φορές η θεραπευτική διαδικασία περιλάμβανε ένα ευρύ φάσμα από συμβουλές, ειδικές δίαιτες, φυσικές αγωγές. Η εγκοίμηση του αρρώστου και η θεραπευτική χρήση του ονείρου που εφαρμοζόταν στα Ασκληπιεία καταδεικνύει την αναγνώριση της αντιμετώπισης των ασθενειών διαμέσου της πνευματικότητας και αναζήτησης του νοήματος της ζωής. Κατά τη στιγμή της αφύπνισης όλοι διηγούνταν τα όνειρά τους, τις εμπειρίες ύπνου και μπαίνουν σε κλίμα συγκριτικής αξιολόγησης. Δεν ήταν σπάνιο οι ασθενείς να αφήσουν

ΚΑΤΑΦΥΓΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΑΣΗ: ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ, ΞΕΝΩΝΕΣ, ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ Από τα Μοναστήρια στους Ξενώνες και τα πρώτα Νοσοκομεία Στην αρχή οι ασθενείς ταξίδευαν, διανύοντας μακρινές αποστάσεις μέχρι να φτάσουν στον προορισμό της «ίασης». Αργότερα, οι άποροι νοσούντες, κατέφευγαν στα πρώτα μοναστηριακά νοσηλευτήρια (πρώιμα νοσοκομεία) για παρηγοριά, φιλοξενία και θαλπωρή. Το κτίριο του νοσοκομείου, ως θεραπευτικός χώρος αντί των Ασκληπιείων πρωτοεμφανίζεται από την ανατολική πλευρά της Μεσογείου (Βυζαντινή Αυτοκρατορία). Η έμπνευση της εγκαθίδρυσής τους οφείλεται στην διάθεση πρόνοιας, φιλανθρωπίας και κοινωνικής πολιτικής της Εκκλησίας, των ευσεβών λαϊκών, των μοναστηριών και πολύ λιγότερο σε επιλογές του κράτους σε αντίθεση με το χρηστικό “valetudinarium” (Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία). (Kuilman, M, 2013) Οι άρρωστοι είχαν διέξοδο καταφυγής, αρχικά, τα μοναστήρια και μέσω της πίστης τους αναζητούσαν εκεί τη θεραπεία και τη φροντίδα που τους προσφερόταν. Δημιουργούνται δύο κατηγορίες νοσοκομειακών ιδρυμάτων, οι μοναστηριακοί ξενώνες (xenon) και τα ξενοδοχεία (xenodochium). (Κουκουλές, Φ., 1948) Σκοπό είχαν την φιλοξενία και την περίθαλψη των λαϊκών, των ξένων, των προσκυνητών και γενικά των «εν Χριστώ» αδελφών. Στην πρώτη Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας το 325 μ.Χ. στην Βιθυνία οι 300 και πλέον επίσκοποι που συμμετείχαν αναγνώρισαν την ανάγκη ίδρυσης δομών για την περίθαλψη φτωχών και αρρώστων, δηλώνοντας: «σε κάθε πόλη χτίζονται σπίτια που ονομάζονται ξενοδόχοι και ξενώνες για προσκυνητές, για φτωχούς, και για αρρώστους». Οι κατοικίες αυτές ανατέθηκαν στην επίβλεψη των επισκόπων κάθε περιοχής (De Angelis, P., 1960) Το πρώτο γνωστό νοσοκομείο ανεγέρθηκε από τον επίσκοπο Λεόντιο Αντιοχείας (344 – 358 μ.Χ.) στη σύγχρονη νοτιοανατολική Τουρκία,

«Βγείτε λίγο έξω από την πόλη και ιδού μια νέα πόλη … όπου η ασθένεια θεωρείται φιλοσοφικά, η ατυχία θεωρείται ευλογημένη και η συμπόνια δοκιμάζεται», το παραπάνω κείμενο (ιστορική πηγή) αποτελεί απόσπασμα από τον περίφημο «Επιτάφιο εις τον Μέγαν Βασίλειο Επίσκοπον Καισαρείας Καππαδοκίας». Είναι λόγια του Γρηγορίου Επισκόπου της Ναζιανζού προτρέποντας τους κατοίκους της Καισάρειας (στην Καππαδοκία) να εκτιμήσουν το σύμπλεγμα φιλανθρωπικών ιδρυμάτων που είχε χτίσει ο αείμνηστος επίσκοπός τους, Μέγας Βασίλειος (330 – 379 μ.Χ.), σχεδόν μια δεκαετία νωρίτερα (περίπου το 372 μ.Χ.). (Caner, D., 2018) Η «νέα πόλη» ονομάστηκε «Πτώχειον» («πτώ» δηλαδή φτωχός και «χείον» που σημαίνει τόπος), γνωστή και ως «Βασιλειάς» αποτέλεσε το πρώτο νοσοκομειακό συγκρότημα και ανεγέρθηκε χάρη σε φιλανθρωπικές χορηγίες. (Kuilman, M, 2013) Η Βασιλειάδα περιελάβανε έναν μεγαλοπρεπή ευκτήριο οίκο, δηλαδή τον καθεδρικό ναό με οικήματα γύρω από αυτόν για την φιλοξενία των κληρικών και του προσωπικού που υπηρετούσαν στα ιδρύματα αλλά και για τους άρχοντες,

των ασθενών στα ιπποκρατικά ιδεώδη, η οικειοποίηση των βασάνων και η παροχή υγειονομικής περίθαλψης κάθε ανθρώπου σε ανάγκη χάρισε στην πόλη επίσης πτωχοκομείο, ορφανοτροφείο και γηροκομείο. (Samellas, Α, 2021) Ο Ξενώνας της Μονής Παντοκράτορος Στην θέση που σήμερα βρίσκεται το τέμενος Μολλά Ζεϊρέκ στην Κωνσταντινούπολη βρισκόταν άλλοτε ένα από τα σπουδαιότερα νοσηλευτικά ιδρύματα του Βυζαντίου, η Ιερά Μονή του Παντοκράτορος Σωτήρος Χριστού, την οποία ανήγειραν (το 1136 μ.Χ.) χάρη σε ιδιωτικές χορηγίες ο Αυτοκράτορας Ιωάννης Β’ Κομνηνός και η σύζυγός του Ειρήνη με στόχο να αποτελέσει ένα σύγχρονο ιατρικό κέντρο εκείνης της εποχής αλλά και ένα χώρος θεραπείας, μέριμνας και φιλοξενίας των κατοίκων, των επισκεπτών και των ξένων προσκυνητών της πρωτεύουσας. (Καραγιάννη, Β, 2015) Το συγκρότημα για να επιτελεί απρόσκοπτα το έργο του ήταν ανεξάρτητο, αυτοδιοίκητο και διέθετε καθεδρικό ναό αφιερωμένο στον Παντοκράτωρα, ναό αφιερωμένο στην Παναγία, πρότυπο νοσοκομείο (ξενών), γηροκομείο, λεπροκομείο (λωβοκομείο) και μαυσωλείο. Άνηκε τόσο στο προληπτικό όσο και στο θεραπευτικό είδος της φιλανθρωπίας. (Καραγιάννη, Β, 2015)

Ο ξενώνας, δηλαδή το νοσοκομείο της μονής, είχε μεγάλη ομοιότητα με τα σημερινά, υψηλής οργάνωσης νοσηλευτικά κέντρα και δεν είναι λίγες οι φορές που χαρακτηρίστηκε από βυζαντινολόγους ως εκπληκτικά σύγχρονο. Ήταν χωρισμένο σε πέντε τμήματα, το χειρουργικό, το οφθαλμολογικό, το γυναικολογικό, το παθολογικό και σε κάποια απόσταση το ψυχιατρικό. Διέθετε εγκαταστάσεις λουτρών και αποχωρητηρίων (ξεχωριστά για άνδρες και γυναίκες), πλυντήρια, φούρνο, μαγειρείο, μύλο, χώρο στάθμευσης αλόγων (ιπποστάσιον), χώρο τεχνικών υπηρεσιών (χαλκοματάς, λεβητάριος, καναλοπλύτης, ακονιστής εργαλείων), κτίρια βιβλιοθήκης και διαλέξεων για τη διδασκαλία της ιατρικής επιστήμης, φαρμακείο για την παρασκευή φαρμάκων, χώρο διοικητικών υπηρεσιών για την φύλαξη

εξυπηρετούνται διά τής αυλής, άφ’ ετέρου δέ άπομονοΰνται από τον έξω κόσμον» Η διάταξη των κτιρίων εκτείνονταν περιμετρικά μιας υπαίθριας αυλής, πρώτον για την εξυπηρέτηση των κινήσεων και δεύτερον για την απομόνωση από τον έξω κόσμο. (Ορλάνδος, Α, 1941) Ο Ρώσος βυζαντινολόγος Φιόντορ Ιβάνοβιτς Ουσπένσκι χαρακτηρίζει το νοσοκομείο του Παντοκράτορος ως «το συγκινητικότερο ίσως παράδειγμα, που μας άφησε η ιστορία, για τις ανθρωπιστικές αντιλήψεις της Βυζαντινής κοινωνίας». (Καραγιάννη, Β, 2015)

Τα πρώτα Νοσοκομεία της Δυτικής Ευρώπης και Μεσογείου Τον πρώιμο μεσαίωνα, μονές στη Δυτική Ευρώπη, όχι μόνο στην περιοχή της Μεσογείου, αποκτούν το «αναρρωτήριο», που προορίζεται για τη φιλοξενία απόρων ασθενών, οδοιπόρων και απόκληρων του μεσαίωνα. Δεν είχαν τη δυνατότητα παροχής νοσηλευτικών υπηρεσιών και η απουσία επιστημονικής σκέψης ήταν ολοκληρωτική. Τα νοσοκομεία αναπτύσσονται κατ’ εικόνα και ομοίωση προς το ναό του φιλεύσπλαχνου Θεού για να καταλήξουν σταδιακά σ΄ ένα κλίτος νοσηλείας, στο πρότυπο του εκκλησιαστικού προτύπου αναρρωτηρίων. (Ξανθόπουλος, Κ., 2003) Η προσπάθεια για φιλοξενία σε συνδυασμό με την ιατρική περίθαλψη, με την πάροδο των χρόνων, έγινε δημοφιλής και οδήγησε σε μια λαϊκή απήχηση σε όλη την Ευρώπη, με αποτέλεσμα την δημιουργία ξενώνων, αυτόνομων και ανεξάρτητων υπό τον άμεσο έλεγχο των μοναστηριών. (Miller, T., S., 1978) Μερικά παραδείγματα αυτής της τυπολογικής ποικιλομορφίας είναι: το αβαείο Monte Cassino, Ιταλία (529), το Ξενοδοχείο στη Μέριδα (6ος αιώνας) και το Νοσοκομείο του Αγίου Πνεύματος στη Ρώμη (8ος αιώνας). (Ortega, F, 2022) Υπήρχαν επίσης χώροι όπου προορίζονταν για αποκλειστική χρήση, νοσηλεία και περίθαλψη των ασθενών και γηραιών αδελφών μοναχών και ονομάζονταν «κιστερκιανά καθιδρύματα», παίρνοντας το όνομά τους από ρωμαιοκαθολικό μεσαιωνικό τάγμα μοναχών. (Miller, T., S., 1978) Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα κιστερκιανού καθιδρύματος είναι το νοσοκομείο των Ιπποτών στη Ρόδο. Ένα μοναστηριακό νοσοκομείο που ξεκίνησε να λειτουργεί το 1365 μ.Χ. (μετά την κατάληψη της Ρόδου από τους Ιωαννίτες Ιππότες το 1309 μ. Χ.) στο «κάστρο» της Ρόδου. (Σταυρόπουλος, Ι., 2018) Το Τάγμα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ (οι ιππότες αλλιώς γνωστοί και ως “Hospitallers” ή “Hospitallers of Malta”) είχε ως αποστολή του την προστασία και την περίθαλψη των προσκυνητών και των ταξιδιωτών στο νοσοκομείο που διατηρούσε στην έδρα του. Οι συγκεκριμένες δομές φιλοξενίας και νοσηλείας συναντώνται

το Ospedale di Santo Spirito στην Ρώμη (λειτούργησε το 727 μ.Χ.), το Ospedale di Santa Maria degli Innocenti στην Φλωρεντία (λειτουργεί από το 1421 μ.Χ.). (Βλαστός, Φ, 2008)

Μεσογείου

με σχετικά ξεκάθαρο τρόπο. Η ύπαρξη πολυάριθμων χριστιανικών φιλανθρωπικών ιδρυμάτων που δραστηριοποιούνται στη χώρα του Ισλάμ μετά τις κατακτήσεις και η πληθώρα των ιατρικών κέντρων, πιθανότατα, χρησίμευσε ως έμπνευση για τα ισλαμικά ιδρύματα. (Horden, P, 2005) Το ότι η αραβική λέξη για ένα νοσοκομείο, «bimaristan», σημαίνει «σπίτι του αρρώστου» στα νέα περσικά δείχνει μια σύνδεση μεταξύ των νοσοκομείων του Ιράν/Ιράκ και των πρώτων ισλαμικών ιδρυμάτων. (Horden, P, 2005) Ήδη, από το 707 μ.Χ., ιδρύθηκε το νοσοκομείο στη Δαμασκό. Ένα άλλο ιδρύθηκε στο Κάιρο στα 874 μ.Χ., δύο στη Βαγδάτη στα 918 μ.Χ. και τρία ακόμη στην Αίγυπτο μεταξύ 925 μ.Χ. και 977 μ.Χ. Γενικά, τα καλύτερα πρώιμα Ισλαμικά νοσοκομεία είναι οι μεγάλες Συρο-Αιγυπτιακές εγκαταστάσεις του 12ου και του 13ου αιώνα. Το πρώτο νοσοκομείο που χτίστηκε στην Αίγυπτο, στη νοτιοδυτική συνοικία του Καίρου, ήταν η πρώτη τεκμηριωμένη εγκατάσταση θεραπείας για ψυχικές ασθένειες. Στο Νοσοκομείο Αργούν Χαλεπίου η φροντίδα για τους ψυχασθενείς περιλάμβανε άφθονο φως και φρέσκο αέρα, τρεχούμενο νερό και μουσική. (Tschanz, D.W., 2017) Από το 10ο αιώνα νομοθετήθηκε εικοσιτετράωρη λειτουργία των νοσοκομείων. Ένα από τα μεγαλύτερα μουσουλμανικά νοσοκομεία υπήρξε το Al-Mansur, κτισμένο στα 1283 μ.Χ. στο Κάιρο. Το νοσοκομείο αυτό διέθετε ξεχωριστούς θαλάμους για διαφορετικές ασθένειες, όπως εμπύρετα, διάρροιες, οφθαλμικές παθήσεις, με ιδιαίτερα τμήματα για όσους βρίσκονταν στο στάδιο της ανάρρωσης και μάλιστα παρείχε τέτοιο επίπεδο περίθαλψης, που λέγεται πως ορισμένοι προσποιούνταν

πιάσουν το νήμα

Τα Ασκληπιεία μέχρι τα σημερινά νοσοκομεία αποτελούσαν χώρους που σχεδόν κανείς δε θέλει να επισκεφτεί, όμως την ώρα που κάποιος το χρειάζεται εύχεται να του παρέχει την απόλυτη ανακούφιση και θεραπεία. Από την περιγραφή των θεραπευτικών χώρων της αρχαιότητας ως τα μετέπειτα χρόνια διαφαίνεται μια μεγάλη αλλαγή ως προς το φυσικό τοπίο και τη φιλοξενία. Τα Ασκληπιεία περιβάλλονταν από την όμορφη φύση

πόλη και πρόσφεραν μια αγκαλιά στον προσκυνητή – ασθενή σε αντίθεση με τους μοναστηριακούς ξενώνες και τα πρώτα νοσοκομεία από τον 4ο αιώνα μ.Χ.. Αυτά προσφέρουν κυρίως φιλοξενία και θαλπωρή ενώ μόνο μέσα από την κοινωνική πρόνοια της Εκκλησίας και με ιδιωτικές χορηγίες άρχισε να παρέχεται ιατρική φροντίδα σε κτήρια με εσωτερικούς υπαίθριους χώρους. Οι εσωτερικές αυλές λειτουργούν σαν περίκλειστοι κήποι (hortus conclusus), ίσως συμβολίζοντας τον κήπο του παραδείσου (Pairi Daeza που σημαίνει επί λέξη περίκλειστος χώρος και αναφέρεται στους πρώτους περσικούς κήπους). Οι ασθενείς είναι μακρύτερα από τη φύση και τις ευεργετικές της ιδιότητες αλλά η φιλοξενία είναι περισσότερο οργανωμένη. Καθώς τα νοσοκομεία πληθαίνουν, τόσο απομακρύνονται από την ομορφιά του φυσικού περιβάλλοντος και αρχίζουν να προσανατολίζονται κυρίως στην επιτυχία της ιατρικής πράξης για την ανακούφιση του ασθενή. Αν και η παρούσα εργασία επικεντρώθηκε στη μελέτη δυο τύπων θεραπευτικών δομών (ανά χρονική περίοδο – Ασκληπιεία και Μοναστήρια / ξενώνες / νοσοκομεία), από την έρευνα προέκυψε ότι υπάρχουν και άλλες θεραπευτικές δομές που αναπτύχθηκαν και επίσης στηρίζονται στις αρχές της φιλοξενίας σε σχέση με τη φύση χωρίς όμως να μελετηθούν σε βάθος όπως ιαματικά λουτρά, λαζαρέτα, λωβοκομεία, λοιμοκαθαρτήρια, άσυλα, σανατόρια, κέντρα ευεξίας κλπ και δύνανται να αποτελέσουν θέματα επόμενων ερευνητικών εργασιών.

τη φιλόξενη προς τον άνθρωπο αρχιτεκτονική, όχι ένα κέλυφος αλλά μια αρχιτεκτονική που δεν εξυπηρετεί απλά τον άνθρωπο αλλά τον περιβάλλει, τον προστατεύει, τον κάνει να νιώθει ασφάλεια. Ο συνδυασμός του φυσικού τοπίου και η φιλόξενη ατμόσφαιρα είναι δύο στοιχεία που αποτελούν προϋπόθεση για μια αρχιτεκτονική θεραπεία. Δημιουργούν οικείες, παραδείσιες εικόνες και μεσογειακούς τόπους ίασης, αποσυμφόρησης κάθε δυσφορίας, κάθε φόβου, ψυχικού και σωματικού πόνου. Με την πάροδο των αιώνων τα δύο ευεργετικά χαρακτηριστικά στοιχεία της «φύσης» και της «φιλοξενίας» έπαψαν να λαμβάνονται υπ’ όψη κατά την διάρκεια της συνθετικής διαδικασίας από τους αρχιτέκτονες. Με την αύξηση του πληθυσμού και του προσδόκιμου ζωής, την ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης και των τεχνολογικών καινοτομιών το νοσοκομείο μετατράπηκε σε ένα κέλυφος υποδομής ιατρικών μηχανημάτων και σημαντικό χαρακτηριστικό αποτελεί η λειτουργικότητα των χώρων του. Η ενατένιση προς τη φύση, το πράσινο, οι όμορφες θεάσεις, το φιλόξενο περιβάλλον εξαφανίστηκαν ή απλά ατόνησαν από τις δομές θεραπείας με αποτέλεσμα αυτές να γίνονται ολοένα και πιο «αναλώσιμες» δημιουργώντας σοβαρό αρχιτεκτονικό πρόβλημα Δεν είναι τυχαίο ότι η διάρκεια ζωής των νοσοκομείων είναι

Σύγχρονη Θεραπευτική Αρχιτεκτονική Κρίνεται απαραίτητη η ανάγκη για ανανέωση του σύγχρονου συστήματος νοσηλείας και η ανάγκη εξυγίανσης της δομής του νοσοκομείου από ένα κέλυφος υποδοχής των ιατρικών υπολογιστών και μηχανημάτων σε έναν μεσογειακό τόπο θεραπείας. Η αναδρομή και η παρατήρηση των Ασκληπιείων, των πρώτων ξενώνων και νοσοκομείων μπορεί να δώσει ερεθίσματα, να εμπνεύσει ακόμα και να εκπαιδεύσει τους αρχιτέκτονες σήμερα. Τα τελευταία χρόνια, σε συνδυασμό με την παγκόσμια υγειονομική κρίση, αρχιτεκτονικά γραφεία, όπως οι ΟΜΑ, επικεντρώνονται στο νοσοκομείο του μέλλοντος προσπαθώντας να περιγράψουν τις λειτουργίες του, τη μορφή του και παράλληλα αναρωτιούνται για τη μελλοντική μορφή του και το χαρακτήρα του. Το προληπτικό έργο του νοσοκομείου, οι θεραπευτικές μέθοδοι, οι καινοτομίες, η ενσυναίσθηση σε σχέση με τον ασθενή ή τον εργαζόμενο, η ευεξία των ασθενών εντός ή εκτός του χώρου νοσηλείας είναι ερωτήματα που τους απασχολούν ενώ σχολιάζουν ότι το νοσοκομείο μπορεί να είναι «μια αστική κατάσταση πανταχού παρούσα». (OMA, 2019) Σήμερα η μετα-Covid Μεσόγειος έχει πληγεί υγειονομικά, οικονομικά, περιβαλλοντικά με αποτέλεσμα η πρόθεση για μια θεραπευτική αρχιτεκτονική να παραμένει στάσιμη και τα νοσοκομειακά κτίρια να θεωρούνται αφιλόξενα, ψυχρά, χωρίς συντήρηση, φυσικό φωτισμό και αερισμό, γεγονός που τα καθιστά ανθυγιεινά. Οι ευκαιρίες για τον σχεδιασμό και την κατασκευή νέων νοσοκομείων είναι σπάνιες και θα πρέπει να αποτελούν σημαντική πρόκληση για τον αρχιτέκτονα. Ο αρχιτέκτονας Ρέντσο Πιάνο έχει αναλάβει τρία από τα σημαντικότερα νοσοκομειακά έργα στην Ελλάδα με πρωτοβουλία του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» και πιο συγκεκριμένα το Γενικό Νοσοκομείο Κομοτηνής, το Πανεπιστημιακό Παιδιατρικό Νοσοκομείο

Ένα επίσης πολύ ιδιαίτερο και προφητικό νοσοκομείο είναι το «Το Ινστιτούτο Βιολογικών Συναλλαγών» των O.M.A. από το έργο “Exodus, or the Voluntary Prisoners of Architecture” (1972), όπου η θεραπευτική υποδομή των Εθελοντών - Φυλακισμένων σε περίπτωση βιολογικών καταστάσεων έκτακτης ανάγκης, σωματικών και ψυχικών κρίσεων επιδεικνύει την αβλαβή φύση της θνησιμότητας. Αν και το έργο δεν έχει κατασκευαστεί ή τοποθετηθεί στην περιοχή της Μεσογείου οι αναφορές του σε αυτήν και αλλά και οι επιρροές του από την θεραπευτική αρχιτεκτονική της είναι φανερές.

Ινστιτούτο περιβάλλεται από τα δύο γραμμικά τείχη που διασχίζουν όλη την έκταση του “Exodus” και χωρίζεται σε

μέρη από ένα σταυροειδές κτίριο. Το πρώτο μέρος αποτελείται από το νοσοκομείο, ένα αντίγραφο του νοσοκομείου Sant Pau στην Βαρκελώνη και περιέχει το πλήρες οπλοστάσιο της σύγχρονης θεραπείας Εάν η θεραπεία και η ανάρρωση του ασθενή αποτύχει, είναι φανερό πως οδηγείται πέρα από τα περίπτερα, μέσα από το σταυροειδές κτίριο, και στη συνέχεια στο νεκροταφείο που λειτουργεί και ως περίκλειστος κήπος. Στο τρίτο τμήμα του τετραγώνου βρίσκονται τα τρία ανάκτορα γεννήσεων (μαιευτήριο), και στο τέταρτο τετράγωνο υπάρχει το ψυχιατρικό τμήμα. Τέλος, στο σταυροειδές κτίριο που χωρίζει τα τέσσερα διαμερίσματα, βρίσκονται τα αρχεία που περιέχουν όλα τα ζωτικά δεδομένα, τις εξελίξεις, και τα περιστατικά της ζωής των Εθελοντών – Φυλακισμένων από το παρελθόν και το παρόν. Η άλλοτε γραφειοκρατία εγγυάται στους φυλακισμένους μια νέα μορφή αθανασίας. «Αυτός ο στατιστικός θησαυρός, σε συνδυασμό με τους πιο ευφάνταστους υπολογιστές, παράγει σε δευτερόλεπτα στιγμιαίες βιογραφίες των νεκρών, αλλά και πρόωρες βιογραφίες των ζώντων, μείγματα γεγονότων και στυγερών συμπερασμάτων που έχουν γίνει τα κρίσιμα εργαλεία για τη χάραξη πορείας και τον σχεδιασμό του μέλλοντος» γράφει ο αρχιτέκτονας Ηλίας Ζέγγελης (Ζέγγελης, Η, 2022). Αν και για την εποχή που σχεδιάστηκε το παραπάνω έργο φάνταζε ουτοπικό, σήμερα που τα δεδομένα και η αποθήκευσή τους στο διαδίκτυο είναι

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η πρόκληση για την Μεσόγειο είναι να αποτελέσει «τόπο ίασης» των ανθρώπων, χωρίς να χάσει την ταυτότητά της, τις ιδιαιτερότητές της αλλά και την αυθεντικότητα της φιλοξενίας που προσφέρει, εκμεταλλευόμενη το πλεονέκτημα του μεσογειακού «θεραπευτικού» κλίματος. Το καλό κλίμα, η ομορφιά του τοπίου, το μπλε της θάλασσας και του ουρανού, η διατροφή από αγνές πρώτες ύλες δίνουν στην περιοχή προτερήματα για να παίξει βασικό ρόλο στη θεραπευτική διαδικασία ασθενών από όλο τον κόσμο. Ο συνδυασμός της φιλοξενίας, της αγκαλιάς γύρω από τον άνθρωπο, με το φυσικό περιβάλλον δηλαδή την όμορφη θέα, τα χρώματα της φύσης, τον καθαρό αέρα, τον ήλιο αποτελούν ουσιαστικό χαρακτηριστικό της θεραπείας και του σχεδίου ανάρρωσης του ασθενή. Η αρχιτεκτονική έρχεται να ενώσει αυτά τα στοιχεία διδασκόμενη από το παρελθόν, είτε από τα Ασκληπιεία που είχαν σε πρώτο πλάνο τη φύση είτε από τα μοναστήρια και τα πρώτα νοσοκομεία που έδιναν κυρίως σημασία στη φιλοξενία και φροντίδα του ασθενή. Μετά από τις κακουχίες της ανθρωπότητας και τις κρίσεις σε πολλά επίπεδα τα τελευταία χρόνια, ο άνθρωπος φαίνεται να έχει την ανάγκη να αναζητήσει τοπία που να τον ανακουφίζουν και να τον κάνουν χαρούμενο. Εάν ένας τόπος μπορεί να κάνει χαρούμενο τον άνθρωπο, τότε σίγουρα μπορεί ακόμα και να τον θεραπεύσει. Μια όμορφα καδραρισμένη θέα, ένα ωραίο φυσικό τοπίο, αποτελεί επινόηση του αρχιτέκτονα και προσπάθεια οπτικοποίησης μιας θεραπευτικής διαδρομής. Οι μεσογειακοί τόποι ίασης πρέπει να αποτελούνται από μαγευτικά τοπία που προσφέρουν ηρεμία, γαλήνη, ομορφιά και δομές φιλοξενίας και προστασίας των ασθενών που θα δώσουν

- Bergé, David, Ertas, Hülya, Kondylatou, Dimitra. Lakiotakis, Nicolas. 2020. Public Health in Crisis: Confined in the Aegean Archipelago. Athens. Kyklàda Press.

- Bergé, David, Ivić, Milica, Samellas, Antigone, Karga, Valentina, Kondylatou, Dimitra (Editor). 2021. Architectures of Healing: Cure through Sleep, Touch, and Travel. Athens. Kyklàda Press.

- Betsky, Aaron, Jencks, Charles, Swaan, Abram, Ulrich, Roger, Verderber, Stephen and Wagenaar, Cor. 2006. The Architecture of Hospitals. Netherlands. NAi Uitgevers Publications.

- Borasi, Giovanna, and Zardini, Mirko. 2012. Imperfect Health – The Medicalization of Architecture (Canadian Centre for Architecture). Zurich. Lars Muller Publishers.

- De Angelis, Pietro 1960. L'ospedale di Santo Spirito in Saxia. Roma. Biblioteca della Lancisiana.

- Litin, C., Scott. 2018. The ultimate home medical reference: Mayo Clinic Family Health Book - 5th Edition: Completely Revised and Updated. Rochester. Mayo Clinic Press.

- Miller, C., William. 2016. Nordic Modernism. Scandinavian Architecture. Marlborough. T.H.E. Crowood Press.

- Suh, Anna. 2006. Vincent Van Gogh: A Self-Portrait in Art and Letters. New York. Black Dog & Leventhal.

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ

- Κανελλόπουλος, Χρύσανθος. 2019. Λισός: Η Αρχιτεκτονική του Ασκληπιείου. Αθήνα. Εκδόσεις AURA.

- Κουκουλές, Φαίδων. 1948. Βυζαντινών βίος και πολιτισμός - Τόμος Β’. Αθήνα. Εκδόσεις Παπαζήση.

- Λέφας, Παύλος. 2013. Αρχιτεκτονική – Μια Ιστορική Θεώρηση. Αθήνα. Εκδόσεις Πλέθρον

- Μολιέρος, Ζαν-Μπατίστ. 1835. Ο Κατά Φαντασίαν Ασθενής. Αθήνα. Εκδόσεις Ανέμη.

- Ορλάνδος, Αναστάσιος. 1941. Η Αναπαράστασις του Ξενώνος της εν Κωνσταντινουπόλει μονής του Παντοκράτορος. Αθήνα Επετηρίς Εταιρίας Βυζαντινών Σπουδών.

- Ξανθόπουλος, Κώστας. 2003. Κτηριολογία του τομέα περίθαλψης, το νοσοκομείο (σημειώσεις για το μάθημα κατεύθυνσης ΜΚ - 090). Πάτρα. Εκδόσεις Πανεπιστημίου Πατρών.

- Χαν, Μπιουνγκ – Τσουλ. 2021. Η Κοινωνία της Παρηγοριάς, Ο Πόνος Σήμερα. Αθήνα. Εκδόσεις Opera.

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΑ ΑΡΘΡΑ

- Caner, Daniel. 2018. “Not a Hospital but a Leprosarium” on Dumbarton Oaks Papers. (Vol. 72, pp. 25-48). Dumbarton Oaks Press (Trustees for Harvard University).

- Jencks, Charles. 2006. “Maggie Centres and the Architectural Placebo” on The Architecture of Hospitals Book. Netherlands. NAi Uitgevers Publications.

- Miller, Timothy, S. 1978. “The knights of Saint John and the hospitals of the Latin West”. Online Article on The University of Chicago Press Journals, Speculum Magazine (A Journal of Medieval Studies). (https://www.journals.uchicago.edu/doi/citedby/10.2307/2849782, τελευταία πρόσβαση 07/11/2022, ώρα 19:41 μ.μ.).

- Querol, Ricardo, De, 2016. “Zygmunt Bauman: Social media are a trap”. Online Article on EL PAÍS. 25.01.2016. (https://english.elpais.com/elpais/2016/01/19/inenglish/1453208692_424660.html, τελευταία πρόσβαση 07/11/2022, ώρα 19:44 μ.μ.)

- Zymla, Herbert, Gonzalez. 2007. “En torno a la Iconografía de la Serpiente de Asclepio: símbolo sanador de cuerpos y almas” on AKROS – La revista del Museo. (Vol. 6, pp. 55-72). Melilla. Revista del Museo de Arqueología e Historia de Melilla.

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

- Ανέστη, Κατερίνα, 2022. «Η Ανθρωπιά: Η Πρωτοβουλία Υγείας του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος που δημιουργεί Τοπόσημα Ζωής» (Συνέντευξη του Ανδρέας Δρακόπουλος) στο Blue. (Τεύχος Μαΐου - Ιουνίου). Aegean Star Alliance.

- Ανέστη, Κατερίνα, 2022. «Η Ελλάδα είναι ο ιδανικός χώρος για τα Νοσοκομεία του Μέλλοντος, με επίκεντρο τον Άνθρωπο» (Συνέντευξη του Renzo Piano) στο Blue. (Τεύχος Μαΐου - Ιουνίου). Aegean Star Alliance.

- Γιαννόπουλος, Περικλής. 1910. «Η ελληνική γραμμή και το ελληνικό χρώμμα» στην Εφημερίδα «Εστία» (12, Απριλίου).

- Καλαντζής, Γ., Λασκαράτος, Ι. 2003. «Τα Ασκληπιεία ως Νοσηλευτήρια στα Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής» (Τόμος 20, Τεύχος 1).

- Ζέγγελης, Ηλίας. 1972. «Το Ινστιτούτο Βιολογικών Συναλλαγών» (ανέκδοτο προσωπικό αρχείο από τον Ηλία Ζέγγελη) ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ

ΕΡΓΑΣΙΕΣ - Καραγιάννη, Βασιλική. 2015. Η οργάνωση των Νοσοκομείων στο Βυζάντιο με

- Πετρόπουλος, Παναγιώτης. 2018. Από το αποχετευτικό σύστημα στο ψυχαναλυτικό ντιβάνι, Ερμηνείες της Υγείας στην αρχιτεκτονική. Ερευνητική Εργασία. Πάτρα. Πανεπιστήμιο Πατρών, Πολυτεχνική Σχολή – Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών.

- Σουβατζόγλου, Σοφία. 2020. HOSPITAL-ity: Αρχιτεκτονική και Ιατρικός Τουρισμός. Ερευνητική Εργασία. Πάτρα. Πανεπιστήμιο Πατρών, Πολυτεχνική Σχολή – Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών.

- Σταυρόπουλος, Ιωάννης. 2018.ΤοΠαλαιόΝοσοκομείοτωνΙπποτώντηςΡόδου.Ερευνητική Εργασία. Πάτρα. Πανεπιστήμιο Πατρών, Πολυτεχνική Σχολή – Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών.

- Τεγκελίδης, Αδαμάντιος. 2011.ΣτρατηγικέςΕλέγχουστηνΑρχιτεκτονική:απότημονάδαστοπλήθος. Ερευνητική Εργασία. Πάτρα. Πανεπιστήμιο Πατρών, Πολυτεχνική Σχολή – Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών.

- Χαβιαρά ‐ Καραχάλιου, Σεβαστή. 1986. ΑσκληπιείοΑρχαίαςΤιτάνης,τοπρώτοΚέντροΥγείαςστον Ελληνικό χώρο. Διδακτορική Διατριβή. Ιωάννινα. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Ιατρικό Τμήμα. ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

- https://www.aramcoworld.com/Articles/March-2017/The-Islamic-Roots-of-the-Modern-Hospital (τελευταία πρόσβαση 14.11.2022, ώρα 11:32 π.μ.)

- https://quadralectics.wordpress.com/3-contemplation/3-5-hospitals/ (τελευταία πρόσβαση 14.11.2022, ώρα 11:48 π.μ.)

ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

- https://www.youtube.com/watch?v=6FTCBMyIMeU (τελ. πρόσβ. 03.11.2022, ώρα 19:36 μ.μ), Μακρής, Γιώργος – Μάριος, και Τσουκαλάς, Γιώργος, (ομιλητές βίντεο). “MediterraneanLifestyle Medicine|MLM|(GR)”- από Georgios Tsoukalas Osteo & Physio Clinic, ανέβηκε στις 21.08.2018 στο Youtube.

- https://vimeo.com/727350348?embedded=true&source=vimeo_logo&owner=66665456 (τελ. πρόσβ. 12.11.2022, ώρα 9:49 π μ), Piano, Renzo, Hirsch, Martin, Caroll, Mark, Nooyer, Olaf, Pelanda, Paolo, Parodi, Raffaella, Pangalou, Helli, και Killmann, Kay, (ομιλητές βίντεο). “ATemplate ofFutureHospitals|2022SNFNostosConference”– από Stavros Niarchos Foundation, ανέβηκε στις 06.07.2022 στο Vimeo.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΙΚΟΝΩΝ

- Εικόνα 1. ΗCovid -19μετέτρεψετονάνθρωποσε«HomoMedicus»αλλάκαι«HomoDigitalis».(εικόνα από προσωπικό αρχείο)

- Εικόνα 2. ἈφεθῆτεπάλινεἰςτὴνθέαντῆςΦύσεως,ζητοῦντεςτώρανὰ αἰσθανθῆτεκαὶ νὰ ἐννοήσητε τὸ ΦυσικὸνΧρῶμα.(Γιαννόπουλος,Π.,1938) . (εικόνα από προσωπικό αρχείο)

- Εικόνα 3. ΑτενίζονταςτομεσογειακότοπίοστηνΜασσαλίααπότηνματιάτουVincentVanGogh. (εικόνα από προσωπικό αρχείο)

- Εικόνα 4. ΜνημείατηςΑρχαίαςΚορίνθουμετοΑσκληπιείοκαιτηνΛέρναβόρειατωνυπολοίπων . (https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/frontend/file/lib/default/data/2923306/theFile, τελευταία πρόσβαση 10/11/2022, ώρα 10:48 π.μ.)

- Εικόνα 5. ΤοΑσκληπιείοστηνΚω.(https://www.ertnews.gr/perifereiakoi-stathmoi/chania/diethnesdiktyo-archeon-asklipiion-ke-stin-kriti/, τελευταία πρόσβαση 10/11/2022, ώρα 11:33 π.μ.)- Εικόνα 6. ΤοΑσκλιπιείοτηςΚωκτισμένοστιςπλαγιέςενόςλοφίσκουμεπλούσιαβλάστησηκαιθέα

- Εικόνα 8. ΣχέδιοτηςΑρχαιολογικήςΕταιρίαςμετοΑσκληπιείοτηςΜεσσήνης.(ΤοΑείναιτο εκκλησιαστήριο, τοβέλοςσυμβολίζειτηνθέσηενόςαγάλματος. (https://solidaritywebradio.gr/toasklipieio-stin-ko/, τελευταία πρόσβαση 10/11/2022, ώρα 11:35 π.μ.)

- Εικόνα 9. ΤοXenodochiumτηςPammachiusστο Porto(Rome)παρείχεστέγηκαιφροντίδασε ταξιδιώτες και ανήμπορους. (https://quadralectics.wordpress.com/3-contemplation/3-5-hospitals/, τελευταία πρόσβαση 10/11/2022, ώρα 12:12 π.μ.)

- Εικόνα 10. ΑναπαράστασητουΞενώνατηςΜονήςΠαντοκράτοροςκατάΑ.Ορλάνδο . (Ορλάνδος, Α., 1941)

- Εικόνα 11. ΤοBimaristanNural-DinστηνΔαμασκό,1154.(εικόνα από προσωπικό αρχείο)

- Εικόνα 12. Τα "σπιτάλια" στα Ψαρά, κάποτε ήταν χώρος καραντίνας των ναυτικών και λοιμοκαθαρτήριο. (https://www.travel.gr/explore/psara-afoplistiki-litotita-ki-adamasti/, τελευταία πρόσβαση: 14.11.2022, ώρα 10:59 π.μ.) - Εικόνα 13 ΤοδιάγραμματωνOMAγιατηνμείωσητουπροσδόκιμουζωήςτωννοσοκομειακών