СКОПЈЕ пред 8 милениуми_1: Најстарите градители од Церје-Говрлево - Музеј на град Скопје by Sonjce Marceva

МУЗЕЈ НА ГРАД СКОПЈЕ

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJEGOVRLEVO

Издавач Музеј на град Скопје

Publisher Museum of the City of Skopje

За издавачот Томислав Микулчиќ

For the Publisher Tomislav Mikulčić

Кустос на изложбата и уредник на изданието Љубо Фиданоски

Curator of the exhibition and editor of the publication Ljubo Fidanoski

Преводот на англиски јазик на текстовите на А. Томаж и Љ. Фиданоски е од авторите

Translation in English language on the papers of A. Tomaž and Lj. Fidanoski was made by the authors

Превод на англиски јазик на текстовите на И. Толевски, Г. Наумов и Н. Чаусидис Драган Серафимовски

Translation in English language on the papers of I. Tolevski, G. Naumov and N. Čausidis Dragan Serafimovski

Лектура на македонски јазик Здравко Ќорвезироски

Macedonian proofreading Zdravko Ќorveziroski

Фотографија на корица Станимир Неделковски

Photograph on the cover Stanimir Nedelkovski

Компјутерска подготовка и печат: Датапонс, Скопје 2017

Computer realization and print Datapons, Skopje 2017

Изработка на макетата на неолитска куќа Бојан Танески

Realization of the Neolithic house model Bojan Taneski

Техничка реализација Никола Кекеновски, Зоран Младеновски, Душко Николовски, Десанка Ѓаковска, Веролина Ицовска и Маргарита Крстевска

Technical realization Nikola Kekenovski, Zoran Mladenovski, Duško Nikolovski, Desanka Đakovska, Verolina Icovska and Margarita Krstevska

Изложбата и изданието се реализирани со поддршка на Град Скопје

The exhibition and the publication were supported by the City of Skopje

СОДРЖИНА / CONTENTS АЛЕНКА ТОМАЖ

ПРОЛОГ

ALENKA TOMAŽ

PROLOGUE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

ЉУБО ФИДАНОСКИ

СЛОЕВИ

LJUBO FIDANOSKI

LAYERS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

ИГОР ТОЛЕВСКИ

АРХИТЕКТОНСКИТЕ ОСОБЕНОСТИ НА НЕОЛИТСКИТЕ КУЌИ ОД АРХЕОЛОШКИОТ ЛОКАЛИТЕТ ЦЕРЈЕ КАЈ СЕЛОТО ГОВРЛЕВО

IGOR TOLEVSKI

ARCHITECTURAL CHARACTERISTICS OF THE NEOLITHIC HOUSES FROM THE ARCHAEOLOGICAL SITE CERJE NEAR THE VILLAGE GOVRLEVO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

НИКОС ЧАУСИДИС

КУЌАТА КАКО СИМБОЛ И ЗНАК

NIKOS ČAUSIDIS

THE HOUSE AS A SYMBOL AND AS A SIGN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

ГОЦЕ НАУМОВ

ОД ПЕШТЕРИ ДО ТВРДИНИ: ПРЕДИСТОРИСКАТА АРХИТЕКТУРА МЕЃУ ЛОВОТ, ЗЕМJОДЕЛСТВОТО И МЕТАЛУРГИЈАТА

GOCE NAUMOV

FROM CAVES TO FORTRESSES: PREHISTORIC ARCHITECTURE BETWEEN HUNTING, AGRICULTURE AND METALLURGY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

ПРОЛОГ

PROLOGUE

Археолошкиот локалитет Церје – Говрлево е моја повеќегодишна преокупација во минатата деценија. Тој ми е предмет на интерес, археолошки, но и како место на кое поминав повеќе есенски периоди од 2004 година и наваму.

The archaeological site at Cerje-Govrlevo has been my focal destination for many years in the last decade. It has been focus of my interest, archaeologically, as well as place where I spent many autumns from 2004 onwards.

Првпат се запознав со локалитетот Церје – Говрлево кога М. Билбија, кустос во Музејот на град Скопје, одржа едно интересно предавање, насловено како „Човек, леб и керамика“, на Осмиот неолитски семинар (Неолитизацијата на Евроазија – перспективи од аспект на керамиката) во Љубљана, во ноември, 2001 година (сл. 1, сл. 2). За студент, заинтересиран за неолитскиот период, кој главно се занимавал со археолошката граѓа од Словенија, неговото предавање беше нешто воодушевувачко за моето знање во тоа време. На Семинарот, М. Билбија, претстави резултати од археолошките истражувања извршени на Церје – Говрлево во периодот 1982–1985 година во рамките на проектот „Систематски археолошки истражувања на неолитските и металодобните култури во Скопската Котлина“. Првите истражувачки кампањи на локалитетот, на многу начини се илустративни. Тие покажаа дека Церје – Говрлево е повеќеслоен локалитет со живеење во различни периоди (од неолитскиот и енеолитскиот период, па

I first got acquainted with the site Cerje-Govrlevo, when M. Bilbija, curator at the Museum of the city of Skopje, presented an interesting presentation, entitled “Man, bread and pottery” at the 8thNeolithic seminar (The Neolithization of Eurasia - Perspectives from Pottery) in Ljubljana in November 2001 (fig. 1, fig. 2). For a student, interested in the Neolithic period, dealing mainly with archaeological records in Slovenia, his presentation was something out of my knowledge at that time. At the Seminar M. Bilbija presented results from the archaeological excavations, conducted at Cerje-Govrlevo between 1982 and 1985 within the project “Systematic Archaeological Research into the Neolithic and Metal Period cultures in the Skopje Valley”. This first excavation campaigns at the site were illustrative in many ways. They showed that Cerje-Govrlevo is a multi-layered site with habitation remains from different periods (from Neolithic and Chalcolithic periods, till Bronze and Iron Age). These first archaeological campaigns also exhibited that there are several Neolithic habitation layers at Cerje-Govrlevo, deposited in a very complex stratigraphy, showing remains of three different buildings built one above the other almost in the same place. Excellent preservation of the discovered architectural remains as well as small finds and the complex stratigraphy demonstrated that Cerje-Govrlevo has to be taken into consideration as one of the key-sites in Macedonia. Still now I have a vivid recollection of the slides, showing clay structure of “Neolithic house no. 2” rising 50 or 60 centimetres above the ground, large oval querns, placed in front of it as well as in other parts of the house and also many whole ceramic vessels placed in situ (fig. 2). To someone young with little experience,

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Сл./Fig. 2

сè до бронзеното и железното време). Исто така, овие првични археолошки кампањи покажаа дека постојат повеќе населбински слоеви во Церје – Говрлево, наталожени во многу сложена стратиграфиска слика, упатувајќи на остатоци од три различни објекти изградени еден над друг, речиси на исто место. Одличната зачуваност на откриените архитектонски остатоци, како и зачуваноста на малите наоди и сложената стратиграфија упатија на тоа дека Церје – Говрлево мора да биде земено предвид како клучен локалитет во Македонија. И денес, сè уште, живо се сеќавам на слајдовите кои ја покажуваа структурата на глината на „неолитската куќа бр. 2“, зачувани во височина од 50 до 60 санти-

those pictures triggered archaeological imagination in various ways. Of course I had no idea back then that in three years I will become a part of the team excavating Cerje-Govrlevo. The Neolithic site Cerje–Govrlevo is located in an outstanding natural surroundings on the southern slopes of mountain Vodno, 15 kilometres southwest of Skopje and few kilometres southeast of the village Govrlevo, 500 m above the sea level. The site itself is located on a vast flattened terrace called Cerje covering the area of 15 hectares in a small valley surrounded by numerous hills.

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 метри над почвата, големи неправилно кружни камени мелници, поставени напред, како и во други делови на куќата, и мноштво целосно зачувани керамички садови, откриени in situ (сл. 2). За некој млад човек со мало искуство, тие слики ја поттикнуваа археолошката фантазија на разновидни начини. Се разбира, тогаш немав никаква идеја дека по три години ќе станам дел од екипата која ќе го истражува Церје – Говрлево. Неолитскиот локалитет Церје – Говрлево се наоѓа во извонреден природен амбиент, на јужните падини на планината Водно, 15 километри југозападно од Скопје и неколку километри југоисточно од селото Говрлево, 500 метри над морското ниво. Самиот локалитет е позициониран на зарамнета тераса наречена Церје, опфаќајќи простор од околу 15 хектари, во мала долина затворена со бројни ридови. Во 2000 година, М. Билбија и екипата од Музејот на град Скопје започнуваат нова археолошка кампања на Церје – Говрлево. Во непосредна близина на сондата I од истражувачките кампањи од осумедесетите години, беше отворена нова сонда (II). Археолошките истражувања во сондата II беа спроведени во периодот 2000 до 2010 година со мали прекини. Во овие археолошки кампањи (2000–2002, 2004, 2008–2010 година), особено од 2003 година и наваму, проектот Церје – Говрлево стана партнерски проект меѓу Музејот на град Скопје и Универзитетот на Приморска. Покрај М. Билбија, М. Гуштин, Љ. Фиданоски и јас, многу други колеги беа дел од истражувачката екипа, меѓу кои: Г. Наумов, А. Фиданоска (тогаш Ивковска), И. Толевски, А. Огорелец, М. Зорко, Б. Кавур, А. Спирова, А. Стеваноска, Ц. Вучковска, М. Митовски, Н. Хаџи–Николов, З. Хинцак, В. Чали, Р. Михајловска и М. Шуштаршиќ. Димензиите на сондата II, којашто беше истражувана од 2000 година и наваму, на почетокот зафаќаше површина од 8 х 12 метри, но овие димензии беа зголемени во десетгодишните археолошки кампањи и на крајот нејзината големина изнесуваше 9 х 12 метри. Во 2004 година, кога екипата од Универзитетот на Приморска првпат пристигна на локалитетот, горните слоеви како и архитектонските остатоци од две куќи веќе беа отстранети. Оттаму, ние продолживме со истражување на слоевите поврзани со конструкцијата на куќата бр. 3 и слоевите поврзани со употребата на просторот внатре и надвор од куќата. Под куќата бр. 3, којашто се покажа како најрана, се појавија остатоци од систем кружни јами, како и длабок ров кој зафаќа

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO In 2000 M. Bilbija and the team from Museum of the city of Skopje started a new archaeological campaign at CerjeGovrlevo. In the vicinity of trench I from the eighties campaign, a new trench (II) has been started. Archaeological excavations in trench II were conducted in from 2000 till 2010 with some hiatuses. In these archaeological campaigns (years 2000-2002, 2004, 2008-2010) particularly from 2003 onwards the project Cerje-Govrlevo became partnership project between Музеј на град Скопје – Museum of the city of Skopje and Univerza na Primorskem – University of Primorska. Beside M. Bilbija, M. Guštin, Lј. Fidanoski and myself many other have been a part of the excavation team, among them G. Naumov, A. Fidanoska (formerly Ivkovska), I. Tolevski, A. Ogorelec, M. Zorko, B. Kavur, A. Spirova, A. Stevanoska, C.Vučkovska, M.Mitovski, N. HadzhiNikolov, Z. Hincak, V. Čali, R. Mihajlovska and M. Šuštaršič. The size of trench II, which has been excavated from 2000 onwards, covered an area of 8 x 12 meters in the beginning; however its dimensions became outsized during 10 years of archaeological campaign and at the end measured 9 x 13 meters. In 2004, when the team from University of Primorska first arrived at the site, upper layers as well as architectural remains of two houses have already been removed. Thus we continued with the excavation of the layers, connected with the construction of house no. 3 and layers connected with the use of spaces within and outside this house. Underneath house no. 3, which proved to be the earliest, remains a system of circular pits as well as a deep ditch, enclosing the area has been uncovered. All in all we can state that the stratigraphy of the site is very complex and depends on the geomorphologic configuration of the location itself as well as deposition due to the long lasting successive use of the settlement. Thickness and position of different layers varies considerably in a very small area. In the northwest corner of the trench sterile geological basis was exposed only 0.4 meter under the present day surface, while in the opposite corner (southeast) it was detected in a depth of more than 4.5 metres. In this small distance it can be seen, that in this part of the site the slope was pretty steep, accordingly the remains of the houses testify that they have been constructed on the slope. Altogether, the excavated area of the site, including trench I and II, covered a relatively small section of the entire Neolithic settlement at Cerje-Govrlevo, however it has been revealed that in this small

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 поголем простор. Соодветно на тоа, можеме да заклучиме дека стратиграфијата на локалитетот е многу сложена и е зависна од геоморфолошката конфигурација на теренот, како и од наслојувањето, што се должи на долготрајната употреба на населбата. Дебелината и местоположбата на различните слоеви значително варира на многу мал простор. На северозападниот агол на сондата, здравицата беше откриена на само 0,4 метри под денешната површина, додека на спротивниот (југоисточен) агол беше регистрирана на длабочина поголема од 4,5 метри. На ова мало растојание, може да се види дека на овој дел од локалитетот, падот на теренот е многу стрмен, што и според остатоците на куќите укажува дека тие биле конструирани на падина. Истражуваниот простор на локалитетот, вклучувајќи ги сондите I и II, зафаќа релативно мал дел од целата неолитска населба во Церје – Говрлево, но и покрај тоа, беше утврдено дека и во овој мал простор се зачувани архитектонски остатоци од шест куќи (три во сондата I и три во сондата II, градени една врз друга). Според археолошката граѓа од двете археолошки кампањи, куќите биле градени на цврсто набиена земја, подот бил од цепени дрвени стебла покриени со глина, ѕидовите имале дрвена конструкција покриена со глина и веројатно покривот бил двосливен. Откриените куќи, односно ентериерите, секогаш содржеле печка, камени мелници, керамички садови, тегови, а понекогаш и керамички предмети со посложена уметничка вредност, како и разновидни алатки. Во сондата II, печки се откриени и надвор од куќата бр. 3. Се претпоставува дека во овој простор од населбата постоела некаква работилница. Врз основа на неколкуте редови отисоци од колци во непосредна близина на калотната печка, претпоставуваме дека овој простор бил покриен со лесна дрвена конструкција. Дополнително на архитектонските остатоци од куќите во сондата II, голем број јами беа откриени во нивната непосредна близина, кои веројатно биле употребувани за различни активности и потреби поврзани со животот на овие куќи. Покрај сите шест откриени остатоци од куќи, од двете кампањи (од сондите I и II), само куќата бр. 3 од сондата II, од аспект на движниот инвентар откриен во неа, покажа дека е на некој начин различна (сл. 3). Независно од фактот дека истраживме релативно мал дел од неолитсктата населба Церје – Говрлево, археолошките податоци добиени од двете кампањи претставуваат еден од најдобрите увиди во конструкцијата и организацијата на просторот внатре

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО area architectural remains of six houses have been preserved (three in trench I and three in trench II, built one above the other). According to the acquired archaeological data from both campaigns, houses were constructed on very compact soil, they had clay floor built on wooden beams, the walls had wooden frame coated with clay and they had probably gable roof. Discovered houses - inventories always included oven, grindstones, ceramic vessels, weights, and sometimes also ceramic items of visual art and different tools. In trench II ovens were discovered also outside the area of house no. 3. It is assumed, that workshop existed in this area of the settlement. Due to the several rows of postholes in the vicinity of calotteoven we assume, that this area was covered with a light wooden construction. In addition to the architectural remains of the houses in trench II numerous holes were found in their immediate vicinity, which were probably used for different activities and purposes associated with life in these houses. Among all six uncovered house remains from both campaigns (trench I and II), only house no. 3 from trench II proved to be somehow different from the others in terms of the mobile inventory, uncovered within the house (fig. 3). Even though we investigated a relatively small proportion of the Neolithic settlement at Cerje-Govrlevo, archaeological data acquired during both campaigns represent one of the best insights into construction and the organisation of space within and outside of the houses in the early 6th Millennium BC in the territory of Macedonia. In the past decades an advanced field of study has grown in archaeology and anthropology that focuses on social and symbolic aspect of the built environment and the household or simply the “house”. One may be reluctant to the term “house”, since it presupposes culturally constructed sets of ideas about what “house” mean in our contemporary social contexts. However, the term itself can facilitates at least the way in which this topic is discussed and not be biased with culturally sets of norms that are imbedded with the term nowadays. The study of Neolithic houses in Southeast Europe has been quite dynamic in last several decades. Authors have approached this phenomenon from different perspectives; from architectural and technological aspects of houses’

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Сл./Fig. 3

и надвор од куќите во раниот VI милениум пр.н.е. на територијата на Македонија. Во изминатите децении се појавија огромен број проучувања во археологијата и антропологијата, насочени кон социјалниот и симболичкиот аспект на „изградената“ околина и домаќинството или едноставно „куќата“. Ние можеме да бидеме воздржани во однос на поимот „куќа“, бидејќи претставува културолошки конструиран пакет идеи за она што значи „куќа“ во нашите современи социјални контексти. Сепак, поимот сам по себе, барем може да го олесни начинот на кој оваа тема се разгледува и да не дозволи да биде загрозен од културолошкиот пакет норми кои се актуелни денес.

construction and morphology, as well as from sociological and anthropological point of view. A bit different situation is in the Balkans and in Macedonia. The collection of uncovered remains of Neolithic houses on the territory of Macedonia is actually quite large; however in depth studies on Neolithic architecture are still rare. In literature only very fragmented insight into the actual archaeological data concerning house remains at individual sites can be found, also they are rather general narrations about house morphology and construction. Other information relating to Neolithic houses in Republic of Macedonia are concealed within the immense corpus of so called house models, displaying different posibilities of their interpretation. However, the situation is constantly improving

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 Проучувањето на неолитските куќи во Југоисточна Европа е доста динамично во изминатите неколку децении. Авторите му пристапија на овој феномен од различни перспективи; од архитектонски и технолошки аспекти на конструкцијата на куќата и морфологијата, како и од аспект на социолошкиот и антрополошкиот контекст. Ситуацијата на Балканот и во Македонија е нешто поразлична. Збирката откриени остатоци од неолитски куќи на територијата на Македонија е голема, но, сепак, темелни анализи на неолитската архитектура се реткост. Во литературата може да се најде само фрагментиран увид во конкретната археолошка граѓа што се однесува до остатоците од куќи на еден локалитет, а исто така присутни се генерални видувања во врска со морфологијата на куќите и нивната конструкција. Другите податоци за неолитските куќи од Македонија се скриени во огромното јадро, таканаречени модели на куќи, на тој начин покажувајќи ги различните можности за интерпретација. Сепак, ситуацијата со текот на времето се подобрува и проектите како овој се придонес за генералните сознанија за градителите од неолитот, како и за генералната свест за важноста на нашето заедничко минато. Архитектонските остатоци откриени во различни археолошки амбиенти честопати се многу кршливи и тешки за „читање“ дури и за археолошките стручњаци, но за пошироката публика тие се многу сложени за добивање една поширока слика. Археолошки видливите остатоци од куќи, честопати содржат разновидни вкопани структури, отисоци од колци, понекогаш и елементи од фрагментирани глинени ѕидови, итн. Само во ретки случаи добро зачувани остатоци од архитектура како оние од Церје – Говрлево можат да сè прикажат на пошироката јавност како визуелен елемент од интерпретацијата. Изложбениот потенцијал на архитектонските остатоци од Церје – Говрлево е откриен уште од М. Билбија во осумедесеттите години (сл. 4). Во 1985 година тој организира една извонредна изложба, прикажувајќи ја конструкцијата како и организацијата на просторот од куќата бр. 2 (од сондата I) од Церје – Говрлево, во салата број 1, во Музејот на град Скопје

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО and projects like this are contributing immensely to the general knowledge about the house-builders of the Neolithic as well as to general awareness of how important our common past is. Architectural remains found in different archaeological environments are often very fragile and sometimes difficult to read also for archaeological experts, but for general public they are something very difficult to picture. Archaeologically visible remains of built houses usually encompass different dug in structures, post-holes, perhaps some elements of fragmented clay walls, etc. Only rarely remains of architecture are preserved as good as at Cerje-Govrlevo and can be introduced to general public as a visual element of interpretation. The exhibition potential of architectural remains from CerjeGovrlevo has been recognised by Miloš Bilbija already in the eighties (fig. 4). In 1985 he organised an outstanding exhibition, displaying construction as well as organisation of the space of the house no. 2 (trench I) from Cerje-Govrlevo in the hall of the Museum of the city of Skopje (fig. 5). Because of the outstanding preservation of the architectural remains of house no. 2, illustration of the house’s interior has been remarkable and outstanding. The exhibition has been very well accepted by archaeological society as well as by general public. For the first time, something as intangible as living in a house in one distant Neolithic community has been presented in a way that also non-experts could understand the meaning

SKOPJE Сл./Fig. 6BEFORE 8 MILLENIA_1

(сл. 5). Поради одличната зачуваност на архитектонските остатоци од куќата бр. 2, илустрацијата на куќниот ентериер е воодушевувачка. Изложбата е одлично прифатена од археолошката, но и пошироката публика. Првпат е претставено нешто недопирливо, како живеењето во куќа од далечна неолитска заедница, на начин што дури и лаици би можеле да го разберат значењето на минатото, како и квалитетот на живеењето во една таква неолитска „изградена“ околина. Од тие први напори па сè до денес, многу е направено за да се илустрира неолитскиот начин на живот во Македонија. Постојат прилично интересни минијатурни модели на предисториски населби претставени во различни музеи во Македонија, како и некои археолошки паркови кои го илустрираат животот на една неолитска заедница, но, сепак, изложбите во кои се претставени првичните археолошки сознанија, унапредени со нивна интерпретација и визуелизација, се нешто коешто и стручњаците и пошироката публика сè уште го очекуваат (сл. 6, сл. 7). Археологијата како таква е професија којашто работи во доменот на публиката. Ние сме обврзани да истражуваме, да објавуваме резултати и да го поттикнуваме и подобруваме знаењето за нашето далечно минато, но, исто така сме обврзани и да работиме за луѓето и за публиката којашто е заинтересирана за нашата работа. Затоа ваквите проекти се од најголема важност.

Сл./Fig. 7 THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

of the past as well as quality of living in a such Neolithic built environment. From those first efforts onwards much has been done to illustrate Neolithic way of life in Macedonia. There are some instructive miniature models of prehistoric settlements, displayed at various museums in Macedonia, as well as there are some archaeological parks, illustrating life in one Neolithic community, however exhibitions, displaying primary archaeological data, upgraded with their interpretation and visualization are something that professional as well as general audience still awaits (fig. 6, fig. 7). Archaeology as such is a profession that works in the sphere of public. We are bound to do research, to publish results and to enhance the knowledge about our distant past, however we are obliged also to work for the people and for audience that is interested in our work. That is way these kinds of projects are of the utmost importance. ALENKA TOMAŽ UNIVERSITY OF PRIMORSKA (SLOVENIA) FACULTY OF HUMANITIES INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY AND HERITAGE

АЛЕНКА ТОМАЖ УНИВЕРЗИТЕТ НА ПРИМОРСКА (СЛОВЕНИЈА) ФАКУЛТЕТ ЗА ОПШТЕСТВЕНИ НАУКИ ИНСТИТУТ ЗА АРХЕОЛОГИЈА И НАСЛЕДСТВО

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

КАТАЛОГ НА ИЛУСТРАЦИИТЕ

CATALOGUE OF ILLUSTRATIONS

Сл. 1. М. Билбија на локалитетот Церје – Говрлево (2009 година). Сл. 2. Остатоци од куќата бр. 2 од сондата I. Сл. 3. Остатоци од куќата бр. 3 од сондата II. Сл. 4. Плакатот од изложбата „Неолитски куќи од Зелениково и Говрлево“ во Музејот на град Скопје во 1985/86 година. Сл. 5. Изложбата „Неолитски куќи од Зелениково и Говрлево“. Сл. 6 и Сл. 7. Макета на неолитска куќа од Церје – Говрлево (изработил Б. Танески).

Fig. 1. M. Bilbija at the site Cerje-Govrlevo (in 2009). Fig. 2. Remains of house no. 2 from trench I. Fig. 3. Remains of house no. 3 from trench II. Fig. 4. Poster of the exhibition “Neolithic houses from Zelenikovo and Govrlevo” at the Museum of the city of Skopje in 1985/86. Fig. 5. The exhibition “Neolithic houses from Zelenikovo and Govrlevo”. Fig. 6. and Fig. 7. Model of a Neolithic house from Cerje-Govrlevo (made by B. Taneski).

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА / USED LITERATURE кирилична Билбија, М. 2000. Прошетка низ минатото. Музеј на град Скопје, каталог. Билбија, М. 2011. Предисторија, Неолит (7000–5000 год. пред н.е.). Музеј на град Скопје 1949–2011. Скопје. Музеј на град Скопје: 31–33. Георгиев, З и Билбија, М. 1984. Неолитска населба кај Говрлево. Културно наследство IX (1982): 38–48. Скопје. Latin Bilbija, M. 1986. Cerje, neolitsko naselje. Arheološki pregled 26 (1985). Ljubljana: 35–36. Bilbija, М. 2001. Man, bread and pottery. 8 Neolithic seminar. 8–11 November, Oddelek za arheologijo Filozofske fakultete Univerze v Ljubljani. Ljubljana. Bilbija, M. 2007. Neolitsko naselje Govrlevo. International Symposium “The Problems of Neolithic and Development of Early Neolithic Cultures in the Balkans Area” 14–17 November 2007. Museum of East Bosnia. Tuzla. Fidanoski, Lj. 2012. Cerje-Govrlevo and Miloš Bilbija. Skopje: Museum of the city of Skopje. Fidanoski, Lj. and Tomaž, A., 2010, Under the Field of Wheat: Archaeological Research at the Neolithic site Cerje- Govrlevo. Macedonian Heritage, Hommage to Milosh Bilbija, Homage to Milosh Bilbija, Year XIVth, No. 36–37. Skopje: 61–72. Naumov, G. 2013. Embodied Houses: the Social and Symbolic Agency of Neolithic House in the Republic of Macedonia. In Hofmann, D. and Smyth, J. (eds.) Tracking the Neolithic House in Europe. One World Archaeology. Springer Verlag. Tolevski, I. 2009. Architecture. In Naumov, G.; Fidanoski, Lj.; Tolevski, I. and Ivkovska, A. Neolithic Communities in the Republic of Macedonia. Skopje: 37–44. Dante. Tomaž, A. 2009. Govrlevo, Makedonija. Strokovno srečanje Slovenskega arheološkega društva „Arheologija v letu 2008“. Muzej in galerije mesta Ljubljane, 9. in 10. marec 2009. Ljubljana.

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

СЛОЕВИ

LAYERS

Стоејќи пред селото Говрлево, кое се наоѓа на еден од југозападните падини на Водно, свртено кон западната страна на Китка, ни навираат многу размислувања и во истото време нè обземаат различни, честопати и противречни емоции – спокојство, возбуда, среќа, тага, немир, итн. Некогаш ова село било исполнето со живот, од куќите се чувствувал мирис на свежо печен леб, тукушто приготвена чорба, свежа салата собрана од околните бавчи, а детскиот џагор кој се слушал од дворовите бил посилен од звукот на ветрот низ гранките на дрвјата меѓу куќите, честопати мешајќи сè со гласните довикувања на селаните меѓу селските куќи, и речиси секогаш поклопувајќи сè со звукот на клопотарците на бројните овци и кози. Денес ова село е речиси празно, во изминатите неколку децении неговите жители етапно го напуштале, оставајќи го на милоста на природата и на неколкуте претежно повозрасни селани.

Standing in front of the village of Govrlevo which is situated at one of the south-west slopes of Vodno facing the western side of Kitka, many thoughts emerge and in the same time various, often divergent emotions engage – tranquility, excitement, happiness, sadness, anxiety, etc. Some time ago this village was filled with life, from the houses scent of fresh baked bread enriched the air, stew made just now, fresh salad collected from the gardens nearby, and the children’s clatter which one can hear from the yards was louder than the sound of the wind swirling through the trees’ branches often mixing with the noisy villagers’ chatter between the village houses, and almost always meddling with the sound of the abundant sheep and goat bells. Today this village is almost empty, in the past few decades its inhabitants gradually abandoned it, leaving it on the mercy of nature and to the very few elder villagers.

Сведоци на богатата историја за Говрлево се куќите изградени на традиционалниот македонски начин со неолитски реминисценции – дрвена конструкција облепена со кал, кои сведочат за континуитетот на животот тука. Речиси во ниту една од нив не може да се живее, кај некои покривите се веќе срушени, кај други низ дебелите ѕидови од кал, прикрепени со дрвени столбови и премачкани со жолта глина, низ големи пукнатини и дупки се гледа во нивната внатрешност, некои куќи веќе ги немаат дрвените скали за горниот кат, ниту пак дрвените подови, а од некои единствената трага се само остатоците од темелите или понекоја урнатина од ѕидовите.

Witnesses of the rich history of Govrlevo are the houses made in the traditional Macedonian manner with Neolithic reminiscences - wooden construction covered with mud, which testify the life continuity here. Almost in none of them living is possible, at some of them the roofs are collapsed, at some of them through the thick mud walls strengthen with wooden beams and covered with yellow clay through large cracks and holes of their interior can be seen, some houses does not have their wooden stairs for the upper stories, nor their wooden floors, and of some of them the only trace are the foundation remains or some walls ruin.

Селото Говрлево е сместено на сончевите, југозападни, падини на Водно карактеристични со своите зарамнети била, погодни за пасишта и ниви (сл. 1). Тука, тргнувајќи назад во времето, во прекамбриумот и камбриумот, уште одамна пред појавата на човекот и неговите предци се наталожиле седименти од калцитски мермери и циполини, додека геолошката слика, подоцна во неогенот (во чиј крај се појавуваат човековите предци) се карактеризира со присуство на песочници, глинци (скаменети глини), лапорци, покриени со најдоцнежните геолошки слоеви од делувијалните наноси. Планините Јакупица, Караџица и Водно се нераскинливиот, фундаментален дел од сценографијата на релјефот во овој микрорегион, сместен во непосредна близина на денешниот град Скопје. Планините со темнозелени, густи шуми заедно со огромниот број мали кот-

The village of Govrlevo is situated on the sunny south-west slopes of Vodno, typical with their flattened hilltops suitable for pastures and cultivation lands. Here, going back in time in the Precambrian and Cambrian period, long time ago since emergence of man and his ancestors, calcite marbles and cipolines sediments deposited, while the geological image later in the Neogene period (in its end men’s ancestors appear) is acknowledged with presence of sandstones, clays (petrified clays) and marlstones, covered with the latest geological layers of Diluvial deposits. The mountains of Jakupica, Karadžica and Vodno are unbreakable and fundamental part of the relief scenery in this micro-region situated in close vicinity of Skopje city. The mountains with dark green deep forests and the large number of small valleys between them and their slopes, the

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 лини меѓу нив и нивните ограноци, благите висорамнини и падини, како и богатата хидролошка мрежа е природната сценографија што тука воодушевува. Според кажувањата на повозрасните мештани за минатото на Говрлево, вчудовидува податокот дека многу одамна селото не се наоѓало онаму каде што е денес, туку, на една зарамнета тераса неколку стотици метри кон југоисток, на самото подножје на Водно (сл. 1). Станува збор за зарамнета тераса во месноста наречена Церје, расположена во помала котлина опкружена со ниски ридови, која опфаќа околу 15 хектари. Северната страна на терасата завршува со падините на Водно, западната и источната се затворени со пониски ритчиња, додека јужната страна е речиси целосно отворена. Од источната и западната страна на терасата во минатото течеле две помали рекички – Чифличка и Церешка. Оттука доаѓа и името на месноста „Церје“ кое означува меѓуречје. Денес, на ова место се наоѓаат огромен број ниви, засадени со различни земјоделски култури кои речиси секогаш даваат богати приноси. Оваа навидум вообичаена слика за еден типичен македонски земјоделски микрорегион, под самата површина на обработуваната земја содржи многу податоци за минатото. На ова место, еден долг период, после епохата на неогенот, но и пред првото населување на Скопје, пред околу осум милениуми е откриено интензивно присуство на човекот. Неколку метри под површината на нивите, каде некогаш, според податоците од мештаните се наоѓало селото Говрлево, е документирана неолитска населба, од поодамна позната како Церје–Говрлево. Сознанијата за раниот човек и неговото делување во минатото се познати во различни форми, особено преку: предаСл./Fig. 1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО slight plains and downhills, as well as, the rich hydrological network is the natural scenery which here enchants. According to the elder residents’ tales about the past of Govrlevo one can be astonished that long time ago the village was not situated where is today, but on one flattened terrace a few hundred meters towards south-east at the very foothill of Vodno (fig. 1). This flattened terrace in the area called Cerje is outspread in a smaller valley surrounded by low hills, covering about 15 ha. The northern side of the terrace ends in the slopes of Vodno, the western and the eastern sides are closed by lower hills, while the south side is almost completely open. To the east and west of the terrace there used to be two smaller rivers in the past - Čiflička and Cereška. This gives the name of the micro-region “Cerje” meaning “between rivers”. Today in this place rests large amount of cultivation lands rich with various agricultural cultures which almost always give prosperous harvest. This, at first sight, usual image about typical Macedonian agricultural micro-region under the surface of the cultivated land contains many records of the past. In this place, one long period, after the epoch of Neogene, but before the first settling of Skopje, before around eight millennia vigorous presence of men was discovered. A few meters below the cultivation lands’ surface, where according to the elder residents’ tales the village of Govrlevo was situated in the past, a Neolithic settlement sometime ago known as Cerje-Govrlevo was documented. Knowledge about early man and his actions in the past are common in different forms, especially by tales, legends, written sources and records, etc. However, sometimes in absence of some of these forms, often, by chance as the discovery of

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 нијата, легендите, пишаните извори, итн. Но, понекогаш во отуство на некоја од овие форми, честопати сосем случајно, впрочем како и самото пронаоѓање на Церје–Говрлево, доказите за дамнешниот човек се скриени во земјата. До овие докази, односно траги, може да се дојде само со проучувањето на земјата и во нејзините слоеви (што во науката е познато како стратиграфија или дисциплина нa геологијата која се занимава со слоевите). За разлика од геолошките слоеви кои природно се таложат на земјата, постојат и културни слоеви кои се резултат на човековата активност на одредено место. Во Церје–Говрлево, низ повеќегодишните археолошки истражувања, се откриени многу слоеви во разни бои, исполнети со разновидни структури и појави, а особено богати со археолошки материјал. Во одредени случаи, особено во постарите археолошки истражувања, се дефинирани и таканаречени „хоризонти на живеење или населбински хоризонти“ кои содржат археолошки појави поврзани со разновидни објекти (најчесто куќи и нивни придружни елементи). Честопати, при анализите на стратиграфијата во одредени хоризонти на живеење се вклучувани повеќе културни слоеви (и појави) кои покажуваат одредена сличност или припадност кон еден или друг хоризонт. Хипотетички, некој локалитет со посложена стратиграфија би можел да има педесетина културни слоеви кои припаѓаат на четири хоризонти на живеење и обратно, друг локалитет би можел да има четири хоризонти составени од шест културни слоеви. Состојбата во Церје–Говрлево е слична како во првиот пример, и оттаму таа слоевитост, јасно видлива во сложената стратиграфија, е доказ за присуството на човекот тука, како и за последиците од неговата активност. Историјата на истражувањата на овој локалитет е релативно кратка, во споредба со други предисториски локалитети од Македонија и на Балканот, но исполнета со извонредни откритија. Како што честопати се случува во археологијата, Церје–Говрлево е случајно откриен локалитет, и тоа токму во моментите на прошетка низ убавата природа во овој крај. З. Георгиев во 1975 година, во една од обработуваните ниви, во ископ за бунар, забележал невообичаени керамички фрагменти. Според првичните податоци од овој почетен период на историјата на истражувањата на локалитетот било утврдено дека веројатно станува збор за неолитски локалитет. Неколку години подоцна, во 1981 година, горенаведениот автор и М. Билбија вршат рекогносцирања на теренот, при што ги определуваат границите и карактеристиките на локалитетот, онолку колку што им дозволиле условите. Името на М. Билбија е неодминливо во секој спомен за Церје – Говрлево,

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO Cerje-Govrlevo, the evidences about early man are hidden underground. Acquiring these evidences or traces can be done solely by studying the earth and its layers (which in science is known as stratigraphy or a discipline of geology which explores layers). Unlike geological layers which naturally deposit on the ground, there are cultural layers which are result of man’s activity on a specific place. In Cerje-Govrlevo through the archaeological explorations many layers with different colours filled with various structures and occurrences and especially rich with archaeological material have been found. In some cases, particularly in the older archaeological explorations, socalled “horizons of living or settlement horizons” were defined, consisting archaeological occurrences related with different objects (often houses and their complementary elements). Frequently, within stratigraphy analysis in specific horizons of living several cultural layers (and occurrences) showing some similarity or belonging to one or another horizon have been incorporated. Hypothetically, a site with more complex stratigraphy could have fifty cultural layers which belong to four horizons of living, and vice versa, another site could have four horizons consisted of six cultural layers. The situation in Cerje-Govrlevo is similar with the first example, and therefore that multilayered sequence is clear in the complexity of the stratigraphy, is evidence of man’s presence here, as well as, the consequences of his activity. The history of exploration on this site is relatively short in comparison with other prehistoric sites in Macedonia and in the Balkans, but it is comprised with extraordinary finds. As often happens in archaeology, Cerje-Govrlevo was discovered by chance, right in the moments of hiking in this beautiful region when Z. Georiev in 1975, when during a well excavation, in the profile noticed unusual ceramic artifacts. According to the preliminary data from this pioneer period of the history of explorations it was confirmed that it was probably a Neolithic site. Few years later, in 1981, the abovementioned author together with M. Bilbija performed a field survey of the terrain, whereupon they determine the boundaries and the characteristics of the site, as circumstances allowed them. The name M. Bilbija is elemental within any mention of CerjeGovrlevo because he is fundamental part in the history of this place as its explorer and promoter. In the cadastre plot No. 1455, in geographic coordinates 41º55’ and 21º21’ and at an altitude of 500 m above sea level in the period from 1982 to 1985 (the first phase of explorations),

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

бидејќи тој е вграден во историјата на ова место како негов најголем истражувач и промотор. На катастарската парцела со број 1455, на географските координати 41º55’ и 21º21’ и на апсолутна надморска височина од 500 м, во периодот меѓу 1982 и 1985 година (прва фаза на истражувања) се отворени 5 латинично нумерирани квадрати со димензии 4 х 4 м со вкупна површина од 80 м² чиј простор е наречен сонда I (сл. 2). Методологијата на истражувањето на локалитетот во овој период е во согласност со постоечките правилници за археолошки истражувања, па така бил применет хронолошко–стратиграфскиот метод на истражувања. Првата кампања на археолошки истражувања во 1982 година го дава првичниот увид на локалитетот, при што е установено дека тој претставува неолитска населба со културни манифестации и од енеолитот, бронзеното и железното време. Имено, под хумусниот слој и во првите, најплитки, културни слоеви е забележано присуство на керамички материјал од сите наведени периоди, што веројатно се должи на упади од подоцнежните предисториски периоди и современите земјоделски активности во неолитските населбински хоризонти. Во следната 1983 година, се откриени остатоци од деструиран куќен лепеж со портокалова боја и мала површина од куќен под. Со истражувањата е потврдено дека станува збор за остатоци од неолитска куќа (бр. 1 од сондата I) чија основа не е утврдена поради силните уништувања, но може да се претпостави дека таа имала квадратна или благо трапезоидна форма. Според откриениот движен материјал во нејзините урнатини и во околината, овој населбински хоризонт е сместен во подоцнежната фаза од средниот неолит во Македонија, односно во фазата Амзабегово III, според хронологијата на М. Гимбутас. Археолошката истражувачка кампања од 1984 година е веројатно најзначајната за нашите сознанија за Церје–Говрлево бидејќи тогаш, освен бројните други наоди, е откриена и една од најдобро зачуваните неолитски куќи (бр. 2 од сондата I) во Македонија, чија основа е благо трапезоидна. Со откриениот движен материјал во неа и соодветните слоеви, потврден е уште еден (поран) среднонеолитски населбински хоризонт соодветен на Амзабегово II, според наведената хронологија. Во последната кампања од оваа прва фаза археолошки истражувања, односно во 1985 година, се откриени остатоци од уште една куќа (бр. 3 од сондата I) чија основа, повторно пора-

five Latin-enumerated squares with dimensions 4 х 4 m were open, with 80 sq. m in total area and whose space was given a working title trench I (fig. 2). The exploration methodology of the site in this period is in accordance with the existent rulebooks on archaeological exploration, thus applying the chronologic-stratigraphic research method. The first archaeological exploration campaign of 1982 provides preliminary insight of the site, whereupon it was established that is represents a Neolithic settlement with cultural manifestations from the Neolithic, Chalcolithic, the Bronze and the Iron Age. Namely, under the humus layer and in the first, most shallow cultural layers the presence of ceramic material from all of the abovementioned periods was noticed which, most probably, was owing to the penetration from latter prehistoric periods and the contemporary agricultural activities in the Neolithic settlement horizons. In the following 1983 remnants of destroyed orange hued wattle and daub house fragments and a small area of a house floor were discovered. The exploration has verified that these were remnants of a Neolithic house (no. 1 of trench I), probably with a square or slightly trapeze basis. According to the uncovered movable material in its ruins and the surroundings, this settlement horizon belongs to the latter phase of the Middle Neolithic in Macedonia, i.e. in the Amzabegovo III phase, according to the chronology of М. Gimbutas.

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 ди уништувањата не е утврдена, но врз основа на зачуваните ѕидови и дел од подот може да се претпостави дека имала правоаголна форма. Овој населбински хоризонт е определен како ранонеолитски и одговара на ранонеолитската фаза Амзабегово I, според наведената хронологија. Со овие истражувања, квадратите од сонда I се целосно исцрпени од културни слоеви и на длабочина од околу 3 м е документирана здравица. Културните слоеви во сонда I, се повеќе или помалку, хоризонтално наталожени еден над друг и се карактеризираат со раз-

Сл./Fig. 3

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO The archaeological exploration campaign of 1984 is probably the most important one about our knowledge concerning Cerje-Govrlevo because then, among other numerous finds, one of the best preserved Neolithic houses (no. 2 of trench I) in Macedonia was discovered. The discovered movable material in it and the corresponding layers confirmed one more (earlier) Middle Neolithic settlement horizon corresponding to Amzabegovo II, according to the abovementioned chronology.

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 лична содржина, длабочина и протегање (сл. 3). Во рамките на квадратите II и IV појавите и разликите во културните слоеви и хоризонти на живеење се добар пример за стратиграфската слика од оваа сонда. Слојот 1 се карактеризира со светлокафеава боја, содржи голем број артефакти од неолитскиот период, како и од подоцнежните предисториски периоди (поради длабокото орање овој слој и следниот, слој 2, се делумно уништени), а неговата длабочина се движи меѓу 0 и 0,2 м. Слојот 2 има жолтеникава боја и се состои од камења, керамички, камени и коскени артефакти, како и фрагменти од куќен лепеж, додека неговата длабочина се движи меѓу 0,2 и 0,5 м (овие два слоја го дефинираат првиот хоризонт на живеење – I, на кој му припаѓа куќа бр. 1 од сондата I). Слојот 3 е карактеристичен по својата покомпатна земја со жолтеникавоцрвена боја, поголем број керамички, камени и коскени артефакти, како и фрагменти од куќен лепеж и поголеми камења, и длабочина меѓу 0,5 и 1 м. Слојот 4 има сивокафеава боја и исто така се состои од мноштво артефакти, куќен лепеж и камења, а длабочината се движи меѓу 1 и 1,6 м (овие два слоја го сочинуваат вториот хоризонт на живеење – II, на кој му припаѓа куќа бр. 2 од сондата I). Слојот 5 има покомпактна земја со темносивокафеава боја, ги има речиси истите карактеристики како и претходните слоеви од аспект на археолошкиот материјал, а неговата длабочина е меѓу 1,6 и 2 м. Најраниот слој 6 исто така е карактеристичен по својата компактна земја, со светлокафеава боја, количеството на археолошки материјал е послабо застапено, додека неговата длабочина се движи од 2 до 2,8 м (овие два слоја го дефинираат третиот хоризонт на живеење – III, на кој му припаѓа куќа бр. 3 од сондата I). Според резултатите од археолошките истражувања во осумдесеттите години од минатиот век во сонда I, М. Билбија дефинирал шест континуирани хоризонти на живеење: Говрлево I хронолошки би одговарал на Амзабегово–Вршник I, хоризонтите Говрлево II–IV би одговарале на среднонеолитските фази од културата Амзабегово–Вршник II–V, хоризонтот Говрлево V кореспондира со културата Винча–Тордош I/II, а Говрлево VI со културата Бубањ–Хум I, според хронологијата на М. Гарашанин. Сепак, со завршувањето на истражувањата е увидено дека на овој простор населбата има три последователни хоризонти на живеење, и тоа еден од раниот и два од средниот неолит. Во најдоцните слоеви, иако без јасен археолошки контекст, врз основа на археолошкиот материјал се документирани доцен неолит, енеолит, бронзено и железно време.

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО In the course of the last exploration campaign, i.e. in 1985, the remnant of another house (no. 3 of trench I) were discovered, whose basis was not established, but due to the remnants of the walls and part of the floor it can be assumed that it had rectangle basis. This settlement horizon was determined as Early Neolithic and corresponds to the Early Neolithic phase Amzabegovo I, under the chronology used above. With this research the squares of trench I were completely exhausted of cultural layers and at a depth of approximately 3 m the subsoil was documented. Cultural layers in trench I are, more or less, horizontally deposited one on other and their contents is different in character, span and depth (fig. 3). Within squares II and IV the occurrences and differences in cultural layers and horizons of living are good example for the stratigraphical image within this trench. Layer 1 has a light brown color and in it a large number of artifacts from Neolithic and later Prehistoric periods were found (due to deep plowing this layer and the following one - layer 2 were partially destroyed), and its depth is between 0 to 0.2 m. Layer 2 has a yellowish color and consists stones, ceramic, stone and bone artifacts, as well as, fragments of wattle and daub house remnants, and its depth is between 0.2 to 0.5 m (these two layers consists the first horizon of living - I, where house no. 1 of trench I belongs). Layer 3 is represented by denser soil with reddish-yellow color, a larger number of ceramic, stone and bone artifacts, as well as, fragments of wattle and daub remnants and larger stones, and its depth is between 0.5 to 1 m. Layer 4 has a grayish-brown color and also consists a large number of ceramic, stone and bone artifacts, as well as, fragments of wattle and daub house remnants and stones, and its depth is between 1 to 1.6 m (these two layers 3 and 4 consists the second horizon of living - II, where house no. 2 of trench I belongs). Layer 5 is represented by denser soil with dark grayish-brown color, a large number of ceramic, stone and bone artifacts, as well as, fragments of wattle and daub house remnants and stones, and its depth is between 1.6 to 2 m. The earliest layer, 6, also has a denser soil with light brown color and consists a small number of ceramic, stone and bone artifacts, as well as, fragments of wattle and daub house remnants and stones, and its depth is between 2 to 2.8 m (these two layers - 5 and 6 consists the third horizon of living - III, where house no. 3 of trench I belongs). According to the archaeological explorations of the settlement in the eighties in trench I, M. Bilbija, foresaw six continued horizons of living: Govrlevo I would chronologically correspond to Amzabegovo-Vršnik I, the horizons Govrlevo II-IV would correspond to Middle Neolithic phases from the Amzabegovo-

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Сл./Fig. 4

По пауза од 15 години, Музејот на град Скопје, повторно под раководство на М. Билбија се навраќа на значењето на Церје– Говрлево и во 2000 година повторно започнува археолошки истражувања. Во соседната катастарска парцела, 1452, се отворени 6 латинично нумерирани квадрати со димензии 4 х 4 м, а истражуваниот простор е наречен сонда II (втора фаза на истражувањата, сл. 4). На овој простор се истражува сè до 2002 година, при што димензиите на сондата се 8 х 12 м и со вкупна површина од 96 м². По една година пауза, во 2004 година, и сега во соработка со Универзитетот Приморска во Копер (Словенија), сондата се проширува на источната страна со отворање на квадратите VII и VIII (со димензии 1,5 х 4 м) со што нејзините димензии се 9,5 х 13 м, а вкупната истражувачка површина изнесува околу 124 м². Со релативно краток прекин од четири години, археолошки истражувачки кампањи се изведувани во периодот 2008–2010 година, а поради временските влијанија, особено на руинирањето на профилите од сондата, во текот на последните години сондата е проширена на површина на околу 135 м², при што димензиите изнесуваат околу 10 х 13,5 м. За соодветно документирање на проширениот простор на сондата дополнително се нумерирани нови квадрати (од IX до XX). Од аспект на методологијата користена при археолошките

Vršnik II-V culture, the horizon Govrlevo V corresponds to the Vinča-Tordoš I/II culture, and Govrlevo VI to the BubanjHum I culture, according to the chronology by M. Garašanin. Nevertheless, with the completion of the research it was realized that, in this space, the settlement has three successive horizons of living, one from the Early and two from the Middle Neolithic. In the most upper layers, though without clear archaeological context, the presence of Late Neolithic, Chalcolithic, Bronze Age and Iron Age material has been documented. After pause of 15 years, The Museum of the City of Skopje, again under the guidance of M. Bilbija, in 2000 re-establishes the archaeological exploration of Cerje-Govrlevo. In the neighbouring cadastre lot, 1452, six Latin-enumerated squares with dimensions 4 х 4 m were opened and the researched area was called trench II (second phase of research, fig. 4). This space was explored till 2002, whereas the dimensions of the trench are 8 х 12 m with total area of 96 sq. m. After pause of one year, in 2004, and now with cooperation with The University of Primorska in Koper (Slovenia) the trench has been widened on the eastern side by opening of squares VII and VIII (with dimensions 1.5 х 4 m), thus enlarging to approximately 9.5 х 13 m (with total area

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 истражувања, таа останува иста во периодот 2000–2002 година, а од 2004 година наваму, методологијата е унапредена преку воведувањето на стратиграфски единици (локуси) со која се добиени многу попрецизни податоци за стратиграфијата на локалитетот. Со новиот методолошки пристап е извршена контрола на постарите истражувања (до 2004 година), при што се утврдени определени отстапувања во стратиграфијата. Затоа, во сите подоцнежни истражувања (2004, 2008–2010 година) се споредувани појавите документирани на различниот простор, односно во двете сонди. Археолошките истражувања на локалитетот во периодот 2000–2002 година, се карактеризираат со проучување на новоистражуваниот простор на локалитетот (сонда II), особено поради фактот дека просторот е во непосредна близина на сондата од првата фаза на истражувањата (од периодот 1982–1985 година, сл. 2). Во рамките на овие истражувања се откриени и остатоци од куќа (бр. 1 од сонда II) на длабочина од 0,4 до 0,9 м, веројатно со квадратна или правоаголна форма. Нејзината основа и димензиите не се установени поради силните уништувања. Според стратиграфијата, движниот материјал во неа и соодветните слоеви е установено дека станува збор за куќа од подоцнежната среднонеолитска фаза која одговара на Амзабегово III, според хронологијата на М. Гимбутас. Во рамките на овие истражувања, во северниот профил на сондата е откриен металнодопски упад во вид на масовна железнодопска гробница. Во текот на 2004 година, благодарение на новата методологија на истражувањата, документирани се голем број културни слоеви и археолошки појави со различна содржина, длабочина и протегање, особено големиот број јами во слоевите. При овие истражувања, во јужниот

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО of around 124 sq. m). With a relatively short pause of four years, archaeological explorations on the site were carried between 2008 and 2010, and due to weathering, especially on ruining of the trench sections in the latter years; the trench was widened to a total area of 135 sq. m, whereas its dimensions are 10 x 13.5 m. For proper documentation of the widened space of the trench additionally were enumerated new squares (from IX to XX). Concerning methodology used within the archaeological explorations, in the period 2000-2002 it remains as in trench I, and from 2004 the archaeological excavations were improved through the implementation of stratigraphic units (loci) which provided much more precise data about the site stratigraphy. The new methodological approaches were used to perform a control of the older explorations (until 2004), whereupon certain deviations in the stratigraphy were detected. Therefore, in all subsequent explorations (2004, 2008-2010) comparison was made between the occurrences documented in the different spaces, i.e. in both trenches.

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 профил, е откриен и мал дел, односно северниот раб од една среднонеолитска куќа (бр. 2 од сондата II). Стратиграфски оваа куќа е нешто порана и припаѓа на пораната фаза од средниот неолит, односно на Амзабегово II, според наведената хронологија. Истражувајќи го просторот на оваа сонда, во подлабоките слоеви е откриен и дел од куќен под, за кој врз основа на стратиграфијата, се претпоставува дека припаѓа на куќа (бр. 3 од сондата II) која е порана од претходните две. Во нејзината непосредна околина, е откриен и еден утилитарен простор составен од комплекс со 4 печки, условно наречен „работилница“ (сл. 5). За сложеноста на стратиграфијата зборуваат самите слоеви, документирани на просторот од оваа сонда. Врз основа на истражувањата започнати во 2000 година и наваму, под хумусниот слој со длабочина од површината до 0,3 м, зависно од просторот, следуваат два релативно хомогени културни слоја со кафеава боја исполнети со помали камења, керамика и животински коски, на места силно пробиени од подоцнежни јами и преорувања на нивата. Овие слоеви зависно од просторот достигнуваат длабочина и до 0,7 м. Под нив следува дебел хоризонт на живеење (длабок до 1,3 м), нееднакво застапен низ квадратите, во кој со истражувањата во 2001 и 2002 година, како што беше кажано, е откриен и истражен само еден мал дел од среднонеолитска куќа. Во истиот хоризонт на живеење, во квадратите VII и VIII, е откриена и една печка, веројатно поставена надвор од куќа (поради уништувањата на куќата не може да се утврди дали била во куќата) на длабочина од 0,7 до 1 м. Со истражувањата во квадратите I, II, VII и VIII е увидено дека стратиграфијата на теренот е многу сложена е зависна од геоморфолошките формации на локалитетот, како и од промените од човековото влијание. Имено, во текот на истражувањата во 2004 година беше увидено дека дебелината и застапеноста на слоевите силно варира на многу мал простор, па така, на северозападниот агол на сондата здравицата е откриена на длабочна од само 0,4 м (сл. 6). Покрај падот на слоевите во насока северозапад–југоисток, доказ за ваквата денивелацијата на теренот е добиен и од слојот урнатини на куќата, како и од појавите во текот на овие и следните истражувања. Според податоците од истражувањата во 2002 година е утврдено исцрпување на културните слоеви во квадрат V, па така тој дел од сондата е речиси завршен. Истражувањата на квадратите, освен квадратот V, даваат многу важни информации за локалитетот. Имено, во рамките на овие

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO The archaeological explorations on the site in the period between 2000 and 2002 are characterized by the research on the newly opened area of the site (trench II), particularly bearing in mind the vicinity of trench no. I, from the first phase of explorations (1982-1985, fig. 2). Within these explorations the remnants of a house (no. 1 of trench II) at depth between 0.4 and 0.9 m were discovered, probably with a square or rectangular form. Its basis and dimensions have not been established due to the heavy destruction. According to the stratigraphy and the movable material inside it and the corresponding layers it was established that this was a house from the late Middle Neolithic phase corresponding to Amzabegovo III, under the chronology of M. Gimbutas. With this research, in the northern section of the trench a Metal Age intrusion in the form of a massive Iron Age grave pit was discovered. During 2004 thanks to the new methodology of explorations large number of cultural layers and archaeological occurrences with different contents, depth and span, and great number of pits in the layers have been documented. This research, in the south section, also revealed a small part, i.e. the northern edge of a Middle Neolithic house (no. 2 of trench II). Stratigraphically, this house is a bit older and belongs to the earlier phase of the Middle Neolithic, in other words to Amzabegovo II, according to the abovementioned chronology. Researching the space of this trench, a part of a house floor, for which, on the basis of stratigraphy, it was presumed that it belonged to a house (no. 3 of trench II) which is of earlier date compared to the previous two was found. In its immediate vicinity a utilitarian area was discovered, made up of a complex with 4 ovens, provisionally called “workshop” (fig. 5). The layers documented on the space of this trench speak well about the complexity of the stratigraphy. Based on the explorations since 2000 and onwards, under the topsoil layer with depth from the surface of 0.3 m, depending on the space, two relatively homogenous cultural layers with brown colour filled with smaller stones, pottery and animal bones, at places heavily destructed by later pits and agricultural activities on the field were confirmed. These layers depending on the space reach depth of up to 0.7 m. Under them, a thick settlement horizon follows (in depth up to 1.3 m), not equally present in the squares, in which within the explorations in 2001 and 2002, as it was already said, small part of a Middle Neolithic house was registered and explored. In the same settlement horizon, in squares VII and VIII an oven was found probably

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Сл./Fig. 6

квадрати со поинтензивирана работа, со што се добиени и првичните сознанија за пораните слоеви од населбата и во кои се документирани уште неколку културни слоја со различна дебелина и длабочина до 1,3 м, е констатирана голема сложеност на наслојувањата. Следствено на тоа, евидентирани се повеќе потенки слоеви со различна содржина и протегање, при што е продолжено со истражување во квадратите I–IV и VI во кои се документирани голем број кружни и неправилно кружни јами со различни димензии и длабочина, како и со нееднакво количество археолошки материјал (сл. 7). Од особен интерес претставуваат еден ред длабоки и големи јами, со неправилна кружна форма, поставени во правец север–југ кои во однос на своите димензии содржат многу мало количество движен материјал. Во текот на истражувањата, на длабочина од 1,3 до 1,8 м, во јужниот профил на квадратите II и VII, е откриен крајот (работ) на северниот ѕид составен од жолт, цврст лепеж на уште една среднонеолитска куќа (евидентирана како куќа бр. 2 од сондата II), откриена во подоцнежен хоризонт на живеење и на неколку метри јужно од куќа (бр. 3 од сондата II). Со податоците од претходната истражувачка кампања од 2002 година, во квадратите I–III, а подоцна и во квадратите VII и VIII, под дебелиот сивокафеав слој со дебелина од 0,1 до 0,6 м и на длабочина над 1,8 м е очекувано присуство на уште една куќа. Во 2004 година е отстранет еден мал дел од горенаведениот слој, при што е

situated outside the house (due to destructions of the house it was not possible to determine if the oven was in the house’s interior) at depth between 0.7 and 1 m. Within the explorations in squares I, II, VII and VIII it was established that the stratigraphy of the terrain is very complex and dependant of the geomorphologic formations of the site, as well as, man’s influence. Namely, during excavations in 2004 it became clear that thickness and position of different layers varies considerably in a very small area, and so at the northwestern corner of the trench the subsoil was documented at depth of only 0.4 m (fig. 6). Besides the decline of layers in northwest-southeast direction, proof of the field denivelation was obtained by the layer of house ruins, as well as, the archaeological occurrences in the following explorations. According to the data from 2002 explorations it was confirmed that all cultural layers in square V were explored and removed, so that part of the trench was almost finished. The explorations in the squares, except square V, provide much important information about the site. Namely, within the boundaries of these squares with more intense work, by which the primary data about the earliest layers of the settlement and in which few more cultural layers with different thickness and depth up to 1.3 m were documented, considerable complexity of the deposits was registered. Correspondingly, several thinner

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 откриен северозападниот агол на куќата (бр. 3 од сондата II). Според стратиграфските податоци и досегашните сознанија од истражувањата на овој простор во 2004 година, оваа куќа веројатно припаѓа на друг, уште постар хоризонт на живеење, кој веројатно му припаѓа на раниот неолит.

Сл./Fig. 7

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO layers with different contents and spread were documented, thus the work into squares I-IV and VI in which large number of round and irregular round pits with different dimensions and depth, and also with uneven amount of archaeological material continued (fig. 7). Especially interesting are one row deep and large pits, with irregular round form, positioned in

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО north-south direction, and according to their size consisted of insignificant amount of archaeological material.

Во квадратите I и VI, на јужната страна на сондата, на длабочина над 1,5 м, е истражуван многу дебел темносив слој исполнет со големо количество фрагменти од керамички садови, камен и животински коски. Слојот го покрива целиот простор на квадратите I и VI, и за време на истражувањата неговата дебелина се зголемува кон југ, со што уште еднаш е потврден големиот пад на теренот (и културните слоеви) кон југоисток (сл. 6). Во квадратот VI, во истиот слој е документирано дебело наслојување од разновиден материјал, со особено големо количество животински коски. На овој простор, во непосредна близина на наслојувањето и во истиот слој, е откриено единствено парцијално погребување на човечка мандибула заедно со два фрагментирани керамички сада и камена секира (сл. 8). Ова веројатно претставува ритуално депонирање на дел од човечки остатоци во плитка јама, што е ретко среќаван случај на неолитските локалитети на Балканот. Со отстранувањето на истиот темносив слој и веднаш под горенаведените појави, во квадратот VI и на неговата граница со квадратот I, на длабочина од 2 до 2,5 м е откриен комплекс составен од четири печки (сл. 5). На релативно нерамен терен, во цврст, глинест, кафеав слој без наоди, се фундирани три печки со различни начини на изработка, како и различни димензии и форми. Имено, во глинестиот слој на почетокот на отворањето, на длабочина од околу 2 м, е откриена најмалата печка, во форма на елипса, фундирана врз неколку слоја мали камчиња и целосно заградена со малку поголеми камења. На речиси

In the course of the explorations, at depth between 1.3 and 1.8 m, in the southern section of squares II and VII, the end (edge) of the northern wall comprised of yellow, compact wattle and daub fragments of another Middle Neolithic house (registered as house no. 2 of trench II) was found; discovered in later settlement horizon and few meters southern of the earlier house (no. 3 of trench II). According to the data from the earlier exploration campaign, the one from 2002, in squares I-III, and later in squares VII and VIII, under the thick gray-brown layer with thickness between 0.1 and 0.6 m and at depth above 1.8 m another house was expected. In 2004 an insignificant amount of the abovementioned layer was removed, thus the northwestern corner of the house (no. 3 of trench II) was found. On the basis of stratigraphical and exploration data at this area in 2004, this house belongs to a earlier settlement horizon, probably from the Early Neolithic. In squares I and VI, at the southern side of the trench, at depth above 1.5 m, very thick dark grey layer consisted of large quantities of pottery, stones and animal bones was unearthed. The layer covers the entire area of squares I and VI, and during explorations it was obvious that its thickness increases towards south, which, once again proved that a large decline of the terrain (and the layers) is attested towards southeast (fig. 6). In square VI in the same layer a large deposit of different material, particularly with large amount of animal bones was documented. At this area, in close vicinity of the deposit and in the same layer, a partial human burial consisted of mandible altogether with two fragmented ceramic vessels and stone axe was discovered (fig. 8). This occurrence is maybe a ritual deposition of partial human remnants in shallow pit, which is a rare case in Balkan’s Neolithic sites. With the removal of the same dark grey layer deposit and right below the abovementioned occurrences, in square VI and in the bordering area with Square I, at depth between 2 to 2.5 m a complex of four ovens was unearthed (fig. 5). At relatively uneven terrain, in hard, dense, clayish and brown layer deposit with no artifacts in it, three ovens made with different construction techniques and with different dimensions and forms were found. Namely, in the clayish layer deposit, at the beginning of the removal, at depth of around 2 m the smallest ellipse oven was found. It was built over several tamped layers

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

иста длабочина, веднаш до неа и во иста линија (на околу 0,15–0,3 м), кон север е откриена уште една печка, без јасна форма поради тоа што била уништена од подоцнежна јама. За време на работата на овој простор е откриена уште една печка која е фундирана врз претходната, притоа следејќи ја истата поставеност и техника на изработка. Сите три печки се поставени на работ од глинестиот слој, а под нив, по целата нивна западна линија, на длабочина од 0,6 м под нивното ниво, е документиран еден поголем ископ во слојот со неправилна квадратна форма, проширен во вид на двоен лак на источната страна. Во текот на истражуconsisted of small stones and enclosed with slightly larger stones. At almost same depth, right to the first oven (at around 0.15 to 0.3 m) to its northern side another oven with unclear form due to large destruction caused by a later pit was found. In the course of the exploration, here, another oven founded on the basis, following the same deposition and construction technique of the former one was unearthed. These ovens were positioned on the edge of the clayish layer, and below them, at their whole western side/line; at depth of 0.6 below their level, a larger dig with irregular square form widened and slightly curved at its eastern side was documented. During the explorations, at

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 вањата е утврдено дека на неговата западна страна (квадратниот дел од ископот) е подигната уште една печка. За разлика од претходните три печки, таа не е подигната на глинестиот слој, туку е директно вкопана во него, на тој начин формирајќи го квадратниот дел на ископот. Последната печка припаѓа на стандардниот калотен тип, со единствената разлика во тоа што е подигната на дното од ископот, притоа користејќи ги западната, северната и источната страна од него како потпора за калотата. Од откриените ѕидови на печката беше утврден и единствениот начин на изработка. Имено, нејзиното дно и ѕидови се неколку слоеви глина директно премачкани на ископот, начин кој веројатно овозможил долготрајна употреба на печката. Овој контекст упатува на тоа дека комплексот печки припаѓал веројатно на некаква работилница во која биле подготвувани или преработувани посебни суровини. На тоа укажува и користењето на истиот глинест слој за подигање, како и нивното концентрирање во мал простор посебно адаптиран за печките. По целосното истражување на комплексот печки и по отстранувањето со подоцнежните археолошки истражувачки кампањи, во слојот под нив, е утврдено дека целиот простор (2 х 4 м) околу печките била покриен и/или заграден со некаква дрвена конструкција (сл. 9; сл. 10).

Сл./Fig. 11

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО its western side (or the square form of the dig) another oven was excavated. Unlike the former ovens, this one was not founded on the clayish layer - it was directly dug inside the dig, thus forming its square form part. This oven is a typical calotte oven, with minor variation - it was built directly on the bottom of the dig, in the same time using its western, northern and eastern side as a backing for the calotte. On the basis of the discovered oven walls the unique technique of construction was confirmed. The oven’s bottom and walls were made of several moist clay layers smeared directly on the dig - a method which provided long term use of the oven. This context suggests that the oven complex belonged to some kind of a workshop in which specialized resources preparations were made. This suggests that the use of the same clayish layer for construction, as well as, their grouping in small area especially adapted for the ovens. After the ovens complex removal, within latest exploration campaigns, in the layer beneath them, it was confirmed that the entire area (2 x 4 m) was covered and/or fenced by wooden construction (fig. 9; fig. 10). After pause of few years, between 2008 and 2010, the exploration on the site continues with the same intensity, focusing on the

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Сл./Fig. 12

По прекин од неколку години, во периодот меѓу 2008 и 2010 година, истражувањата на локалитетот продолжуваат со ист интензитет, при што фокусот на истражувањата е на просторот од куќата бр. 3 (од сондата II) и нејзината околина. На северната и североисточната страна од спомнатата куќа, во квадратите III, IV и VIII, се откриени повеќе јами со различни форми и димензии, вкопани во таканаречениот протостерилен слој, кој се карактеризира со темнокафеава боја и отсуство на археолошки материјал, освен мало количество фосилни полжави. Неговата дебелина варира, и се зголемува во правецот северозапад–југоисток меѓу 0,1 и 1,2 м, што со сигурност се должи на големиот пад на теренот во тој правец, достигнувајќи до 4,5 м длабочина на југоисточната страна на сондата (сл. 11). Според неговата глинеста структура, отсуството археолошки материјал и неговото идеално хоризонтално простирање само во источната страна на сондата може да се претпостави дека е еден вид протостерилен слој, веројатно геолошки настанат од некакво водено наслојување. По исцрпувањето на овој слој, во квадратите III, IV и VIII, е документирана здравицата која се карактеризира со бледа жолтокафеава глинеста земја прошарана со бели варовникови седименти (сл. 6).

area of house no. 3 (of trench II) and its close vicinity. On the northern and north-eastern side of the house, in squares III, IV and VIII, several pits with different forms and dimensions, dug into the so-called proto-sterile layer, characterized by dark brown colour and absence of archaeological material besides small amount of fossil snails were discovered. Its thickness varies and increases towards northwest to southeast within 0.1 and 1.2 m, which almost certainly is a result of the substantial decline of the relief in that direction, achieving 4.5 m depth of the trench at its southeastern side. On the basis of its clayish structure, the absence of archaeological material and its ideal horizontal spread only in the eastern side of the trench it might be assumed that this is proto-sterile layer, probably geologically created of some kind of water deposit. After the removal of this layer, in squares III, IV and VIII, the sterile layer characterized by pale yellowish-brown, clayish soil flecked with white limestone sediments was documented (fig. 6). The explorations on the western side of the abovementioned house, in square I, where focused on the area between the remnants of the house and the ovens’ complex. At depth between 2 and 2.5 m a thick, grey, clayish layer was documented

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 При проучувањата на западната страна на погоре спомнатата куќа, во квадратот I, е истражуван просторот меѓу остатоците од куќата и комплексот печки. На длабочина меѓу 2 и 2,5 м е утврден дебел, сив, глинест слој со аморфно простирање во правецот запад–исток, полн со керамички фрагменти, камења и огромен број животински коски. Веројатно станува збор за некаков вид депонија имајќи го предвид големиот број керамички фрагменти и животински коски, расфрлани без никаков ред. По документирањето и чистењето на овој слој е откриен црн, тенок слој со траги од пепел, дебел неколку сантиметри, исто така со аморфно простирање во правецот запад–исток. За разлика од горниот слој, тука количеството на археолошки материјал е многу оскудно. Со документирањето на слоевите на овој простор е увидено дека веројатно не постои директна врска меѓу комплексот печки и куќата. Од друга страна, од хронолошки аспект е добиена претстава за соодносот на слоевите во овој дел на сондата, особено кај овие два исклучително важни недвижни објекти. Соодветно на тоа, според овие слоеви може да се заклучи дека комплексот печки, уште во постарите истражувања наречен „работилница“, веројатно припаѓа на порана фаза од куќата (сл. 12). Истражувањата во 2009 година се сконцентрирани на куќа бр. 3 (од сонда II), нејзините особености и инвентарот, како и на слоевите на нејзината западна страна, односно целата јужна страна на сондата (квадратите I, II, VI и VII). Според движниот материјал, во неа е констатирано дека припаѓа на раниот неолит соодветен на фазата Амзабегово I, според досега користената хронологија. При отворањето на внатрешноста на куќата, на длабочина над 2 м, е отстранет горниот темнокафеав хумусен слој со мало количество археолошки материјал, како: керамички фрагменти, камења и животински коски. Со исцрпувањето на слојот и тука е потврдена големата денивелација на теренот, при што на целата јужна страна од квадратот I, таа достигнува длабочина до околу 3 м. Со други зборови, северозападниот агол на куќата се наоѓа на 2 м длабочина, а југоисточниот агол е на длабочина од околу 3 м. По отстранувањето на темнокафеавиот слој е документирано масовно присуство на силно деструиран куќен лепеж со жолта боја, кој веројатно потекнува од ѕидните платна. На границата од квадратите II, III, VII и VIII, по документирањето и отстранувањето на остатоците од куќата и нејзиниот темел, под нејзиниот североисточен агол, на длабочина меѓу 2,3 и 2,8 м, во слој од светлокафеава хомогена земја е откриено скелетно, погребување на млада машка индивидуа (сл. 13). За жал, при поставувањето на темелот на куќата покојникот во голем дел е

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО with amorphous spread in direction west-east, filled with pottery fragments, stones and large quantities of animal bones was registered. Probably this occurrence represents some kind of dump bearing in mind the large quantities of ceramic fragments and animal bones scattered around. After documenting and removal of this layer a black, thin ashy layer with thickness of around few centimeters, also with amorphous spread in direction west-east was discovered. Unlike the previous one, this layer has scant archaeological material. Within completion of the documentation of the layers in this area it was established that probably there is no evidence of direct connection between the house and ovens’ complex. On the other hand, from aspect of chronology, about the relation of the layers in this part of the trench, especially about these two important unmovable objects, some interpretations were made. Accordingly, on the basis of these layers properties it can be concluded that the ovens’ complex, since earlier explorations entitled as “workshop” probably belongs to an earlier phase than the house (fig. 12). Explorations in 2009 are focused on house no. 3 (of trench II), its properties and inventory, as well as, the layers on its western side, i.e. the entire southern side of the trench (squares I, II, VI and VII). According to the movable material in the house, it was concluded that it belongs to the Early Neolithic synchronous to Amzabegovo I phase, according to the already used chronology. During house interior research, at depth of 2 m, the upper dark brown humus-like layer with small amount of archaeological material, as: ceramic fragments, stones and animal bones was removed. With the complete removal of the layer, here also was confirmed the substantial denivelation of the relief, whereas at the entire southern side of square I it reaches 3 m depth. In other words, the northwestern corner of the house has a depth of 2 m, and the southeastern corner reaches depth of around 3 m. After the removal of the dark brown layer a mass presence of destructed house wattle and daub fragments with yellow colour, which probably belongs to the walls, was documented. At the boundary of squares II, III, VII and VIII, after the documentation and removal of the house remnants and its foundation, under its northeastern corner, at depth between 2.3 and 2.8 m, in a layer consisted of light brown homogenous soil, a skeletal grave of young male was discovered (fig. 13). Unfortunately, when making the foundation of the house, the individual in large proportions was destroyed, situation well documented thanks to the wooden beams imprints which cut the burial. On the basis of the preserved remains, the skull,

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

Сл./Fig. 13

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Сл./Fig. 14

оштетен, ситуација која многу добро е увидена благодарение на отисоците од колци кои директно го уништиле погребувањето. Од зачуваните остатоци, черепот, горниот дел од градниот кош и дел од горните екстремитети, е констатирано дека станува збор за погребување во згрчена положба, поставено во правецот североисток–југозапад. Под темелот на куќата и погребувањето, во квадратот II, на длабочина од 3 м, во погореспомнатиот протостерилен, темнокафеав, глинест слој, истражуван во 2008 година, се откриени шест големи и неколку помали јами. Големите јами се карактеризираат со дијаметар од околу 1 м и речиси исто толкава длабочина, додека распоредот им е во два реда, во правецот северозапад–југоисток. Како и помалите јами

the upper part of the thorax and part of the upper limbs, it was concluded that this fetal positioned burial was placed in northeast-southwest direction. Under the house’s foundation and under the burial, in square II and at depth of 3 m, in the abovementioned protosterile, dark brown, clayish layer, excavated in 2008, six large and few small pits were discovered. The large pits had a diameter of about 1 m, and about same depth, while their disposition was in two rows in northwestsoutheast direction. As within smaller pits, whose dimensions are significantly smaller, in every one insignificant amount of archaeological material was found.

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 чии димензии се значително помали, кај сите беше откриено исклучително мало количество археолошки материјал. Во текот на 2010 година, со исцрпувањето на преостанатите слоеви, истражувањето на втората сонда во Церје–Говрлево е завршено. Во истражувањата од оваа последна година за одбележување е откривањето на повеќе јами и на еден релативно длабок ров, сместен под најраната куќа (бр. 3 од сондата II) и комплексот печки, на длабочина од 2,8 м и надолу. Ровот во пресек има изглед на латиничната буква „V“ и се протега во правец запад–исток (со благо свивање кон југоисток) во должина од околу 10 м (целата должина на сонда II), со негова просечна длабочина од околу 1 м и широчина од 1,5 до 2 м (сл. 5; сл. 6). Оваа ретка археолошка појава кај неолитските локали-

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO In 2010 with the removal of all remained layers, the exploration of trench II in Cerje-Govrlevo was finished. Within the exploration of this final year it should be stressed that several pits and one relatively deep ditch were discovered. The latter occurrence was found under the remnants of the earliest house (no. 3 of trench II), the burial and under the ovens’ complex at depth below 2.8 m. The ditch in section had appearance of the Latin letter “V” and it spread in west-east direction (with a slight swerve towards southeast) in length of more than 10 m (the entire length of trench II), with its average depth of around 1 m and width between 1.5 and 2 m (fig. 5; fig. 6). This rare archaeological occurrence in Neolithic sites follows the stratigraphy of Cerje-Govrlevo, thus once again proving

Сл./Fig. 15

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 тети ја следи стратиграфијата на Церје–Говрлево, уште еднаш потврдувајќи го падот на речиси сите слоеви во правецот северозапад–југоисток (во овој случај запад–југоисток, сл. 14; сл. 15). Во врска со оваа археолошка појава интригираат плитките кружни јами (веројатно отисоци од колци) откриени само на северната страна од ровот, следејќи го неговото протегање.

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО the decline of almost all layers in northwest-southeast (in this case west-southeast fig. 13; fig. 15) direction. Regarding this archaeological occurrence the shallow circular pits (probably imprints of beams) discovered only on the northern side of the ditch, and following its spread, intrigues.

Со исцрпувањето на најраните слоеви на локалитетот е утврдена и целата стратиграфија на овој простор. Имено, во оваа сонда е регистрирана многу посложена стратиграфска слика, и од геолошки и од културен аспект, за разлика од онаа од сондата I. Во тој контекст е забележан голем пад на природниот терен (здравицата) во правец северозапад–југоисток, така што во северозападниот агол на сондата здравицата се наоѓа на длабочина од 0,4 м, додека во југоисточниот агол, поради падот на теренот и многубројните неолитски наслојувања, здравицата е констатирана на длабочина од 4,5 м (сл. 15).

With the removal of the earliest layers of the site the entire stratigraphy of this area was established. Namely, in this trench a much more complex stratigraphical image, from both geological and cultural aspect, unlike the one from trench I, was documented. In this regard a massive decline of the natural relief (sterile ground) was noted, in northwestsoutheast direction, whereas at the northwestern corner of the trench the sterile ground was found at 0.4 m depth, while at the southeastern corner of the trench, due to the decline of the relief and the many Neolithic layer deposits, the sterile ground was found at 4.5 m depth (fig. 15).

***

Трагите на најраните цивилизации во светот постојано се анализираат, темелно се елаборираат, понекогаш се ревидираат, честопати се толкуваат на разни начини, но, засекогаш тие остануваат материјалните докази за активноста на раното човештво. Во овој дел на Балканот, во Скопскиот регион, едно од местата на кое се наоѓаат траги од постоењето на раниот човек е во Церје–Говрлево. На оваа неолитска населба, во повеќе археолошки истражувачки кампањи и во две фази (во две сонди), се откриени остатоци од шест куќи (по три во секоја сонда): две од ранонеолитската фаза (синхрона со Амзабегово I), две од раната потфаза од средниот неолит (синхрона со Амзабегово II) и две од подоцнежната потфаза од средниот неолит (синхрона со Амзабегово III). За жал, поради многуслојноста на локалитетот, односно поради секундарните уништувања врз слоевите и појавите, мали делови од куќите се добро зачувани. Само кај две куќи (куќа 2 од сондата I и куќа 3 од сондата II) е целосно зачувана основата, односно подот и внатрешниот инвентар. Особености на локалитетот претставуваат: парцијалното погребување на човечка мандибула во јама, погребувањето на човек уништен од куќа (бр. 3 од сондата II), релативно добро зачуваниот комплекс составен од четири печки (наречен „работилница“), ровот кој се протега низ целата должина на истражениот простор од сондата (II), големиот број јами со различна поставеност (честопати во редови), различна длабочина, димензии, форми и количество материјал, итн. За наведените појави, од хронолошко–стратиграфски аспект, е утврдено дека во сон-

The traces of the earliest civilizations in the world are constantly analyzed, thoroughly elaborating, sometimes revised, often are interpreted in diverse ways, but always they stand as material evidence about the activity of early mankind. In this part of the Balkan, in Skopje region, one of the places where traces of existence of early man is in Cerje-Govrlevo. In this Neolithic settlement in a number of archaeological exploration campaigns and in two phases (in two trenches) remains of six houses (three in every trench) have been discovered: two from the Early Neolithic phase (synchronous with Amzabegovo I), two from the early sub-phase of Middle Neolithic (Amzabegovo II) and two from the later Middle Neolithic sub-phase (Amzabegovo III). Unfortunately, due to the multilayered stratigraphy of the site, or owing to the secondary destructions in the layers and occurrences small parts from the houses were well preserved. Only within two houses (house no. 2 of trench I and house no. 3 of trench II) the basis was completely preserved, i.e. the floor and the interior. As uniqueness of the site these occurrences stand out: the partial burial of human mandible in a pit; the human burial destroyed by house (no. 3 of trench II); the relatively well preserved complex comprised of four ovens (named “workshop”); the ditch spreading throughout the entire length of the trench (II), the large number of pits with different disposition (often in rows), with different depth, dimensions, forms and material quantity, etc. For the abovementioned occurrences from

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 дата I куќите се документирани во повеќе слоеви и интерпретирани во три хоризонти на живеење (и синхронизирани во соодветните неолитски фази), додека во сондата II, поради сложеноста на стратиграфијата, појавите се интерпретирани на следниот начин: најраната појава е ровот, врз кој е подигнат комплексот печки, нешто подоцна е извршено скелетното погребување, кое делумно го уништува (односно следува) куќата бр. 3, а во близок временски интервал или можеби паралелно со неа е извршено парцијалното погребување на човечка мандибула. Помеѓу набројаните појави во оваа сонда се документирани голем број културни слоеви со различна содржина, протегање и дебелина, а истото може да се каже и за јамите, за кои ќе се зборува во некоја друга прилика. На крајот, одредени контексти од сонда II заедно со добиените апсолутни С14 дати го сместуваат локалитетот во преодот од раниот во средниот неолит (примерок 1 одговара на раниот неолит и припаѓа на временскиот интервал 5893–5728 г. пр.н.е., примерок 2 одговара на средниот неолит и припаѓа на интервалот 5814–5714 г. пр.н.е. и примерок 3 одговара на крајот од средниот неолит и припаѓа на интервалот 5714–5228 г. пр.н.е.), при што, се обрнува внимание дека примероците се земени од културни слоеви кои се подоцнежни од горенаведените појави. Сите куќи, печки, погребувања, јами, ровот и други археолошки појави (од кои се земени примероци за апсолутно датирање) се всушност трагите од неолитскиот човек од Церје–Говрлево, тие се „вакумирани“ во културните слоеви на локалитетот чија приказна не завршува тука, напротив, таа тукушто започнува. ЉУБО ФИДАНОСКИ МУЗЕЈ НА ГРАД СКОПЈЕ – СКОПЈЕ

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO chronologic-stratigraphic aspect it was established that in trench I the houses were documented in several layers and interpreted in three settlement horizons (and synchronized with the corresponding Neolithic phases), whereas in trench II due to the complexity of the stratigraphy, occurrences were interpreted in the following order: the earliest occurrence is the ditch; onto which the ovens’ complex was built; sometime later the skeletal burial was deployed; which partially was destroyed (or followed by) the house no. 3; and in close time interval or maybe corresponding with it, the partial human mandible burial was executed. Among the mentioned occurrences in this trench, a large amount of cultural layers with diverse contents, spread and thickness, and the same can be said also about the pits, for which in other occasion will be discussed. At the very end, some contexts from trench II the gathered 14C dates places the site in the transitional period between the Early and Middle Neolithic (sample 1 corresponds to the Early Neolithic and belongs to the time interval 5893-5728 BC, sample 2 corresponds to the Middle Neolithic and belongs to the interval 5814-5714 BC, while sample 3 corresponds to the end of the Middle Neolithic and belongs to the interval 57145228 BC); although it should be noted that these samples were gathered from cultural layers later than the abovementioned occurrences. All of the houses, ovens, burials, pits, the ditch, and other archaeological occurrences (from which samples for absolute dating were gathered) are actually the traces of the Neolithic man from Cerje-Govrlevo, they are “vacuumed” into the cultural layers of the site whose story does not end here, on the contrary, here it begins. LJUBO FIDANOSKI MUSEUM OF THE CITY OF SKOPJE - SKOPJE

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

КАТАЛОГ НА ИЛУСТРАЦИИТЕ

CATALOGUE OF ILLUSTRATIONS

Напомена: кај некои од илустрациите од каталогот е наведен некој од претходно публикуваните трудови на авторот на ова поглавје каде се посочени изданијата од кои се тие преземени.

Nota bene: within some illustrations of the catalogue the source can be found in some of the formerly published papers by the author of this chapter where the publications from which the illustrations were referenced.

Сл. 1. Панорама на микрорегионот, лево – денешното село Говрлево, во средина, локалитетот. Сл. 2. Позиција на археолошките сонди. Сл. 3. Профили и основи од сондата I. Сл. 4. Археолошки содржини во сондата II. Сл. 5. Комплексот печки во квадратите I и VI во сондата II. Сл. 6. Западниот профил од сондата II. Сл. 7. Остатоци од комплексот печки (долу десно), редови јами (средина) и две куќи во основата и во профилот (горе десно), фотографирано од запад, сонда II. Сл. 8. Ритуално погребување на човечка мандибула во квадратот VI во сондата II. Сл. 9. Остатоци од основата на комплексот печки и делумно зачуваните отисоци од дрвената конструкција околу комплексот во сондата II. Сл. 10. Остатоци од основата на комплексот печки по чистењето и делумно зачуваните отисоци од дрвената конструкција околу комплексот во сондата II. Сл. 11. Источниот профил од сондата II. Сл. 12. Основа на сондата II со остатоци од комплексот печки и куќата бр. 3. Сл. 13. Погребувањето под куќата бр. 3 во сондата II. Сл. 14. Јужниот профил на сондата II со исцрпени културни слоеви и откриениот ров. Сл. 15. Сондата II со исцрпени културни слоеви и откриениот ров, фотографирано од североисток.

Fig. 1. Panorama photograph of the micro-region, left - the modern village of Govrlevo, in the centre, the site. Fig. 2. Position of the archaeological trenches. Fig. 3. Sections and plans of trench I. Fig. 4. The archaeological contents in trench II. Fig. 5. The ovens complex in squares I and VI in trench II. Fig. 6. The western section of trench II. Fig. 7. Remnants of the ovens complex (bottom right), pits rows (centre) and two houses in plan and in section (upper right), photographed from west, trench II. Fig. 8. Ritual burial of human mandible in square VI in trench II. Fig. 9. Remnants of the ovens complex plan and partially preserved imprints of the wooden construction around the ovens complex in trench II. Fig. 10. Remnants of the ovens complex plan after the cleaning and partially preserved imprints of the wooden construction around the ovens complex in trench II. Fig. 11. The eastern section of trench II. Fig. 12. Plan of trench II with the remnants of the ovens complex and house no. 3. Fig. 13. The burial under the house no. 3 in trench II. Fig. 14. The southern section of trench II after the removal the cultural layers and the discovered ditch. Fig. 15. Trench II after the removal of the cultural layers and the discovered ditch, photographed from northeast.

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА / USED LITERATURE кирилична Билбија, М. 2000. Прошетка низ минатото. Музеј на град Скопје, каталог. Билбија, М. 2009. Говрлево. Македонска енциклопедија 1, А–Љ. Скопје: 369. Македонска академија на науките и уметностите, Лексикографски центар. Билбија, М. 2011. Предисторија, Неолит (7000–5000 год. пред н.е.). Музеј на град Скопје 1949–2011. Скопје: 31–33. Музеј на град Скопје.

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Вељановска, Ф. 2010. Антрополошки наоди од Говрлево – Скопје (железно време). Macedoniae acta archaeologica 19: 431–445. Скопје. Георгиев, З и Билбија, М. 1984. Неолитска населба кај Говрлево. Културно наследство IX (1982): 38–48. Скопје. Наумов, Г. 2009. Неолитска визуелна култура и обреди. Во Наумов, Г.; Фиданоски, Љ.; Толевски, И. и Ивковска, А. Неолитските заедници во Република Македонија. Скопје: 169–260. Данте. Фиданоски, Љ. 2011. Археолошки истражувања на неолитската населба Церје–Говрлево во 2004 година. Macedoniae acta archaeologica 20: 53–76. Скопје. Фиданоски, Љ. 2013. Осврт на досегашните археолошки истражувања на неолитската населба Церје – Говрлево. Културно наследство XXXVIII (2012): 7–19. Скопје. Фиданоски, Љ. и Томаж, А. 2010. Под житните полиња: археолошки истражувања на неолитскиот локалитет Церје – Говрлево. Македонско наследство Homage to Milosh Bilbija год. XIV, бр. 36–37: 61–72. Скопје. Христова, С. и Намичев, П. 2004. Говрлево нема да умре. Annales Mediterranea. Koper. Univerza na Primorskem, Музеј на град Скопје и Музеј на Македонија. Latin Bilbija, M. 1986. Cerje, neolitsko naselje. Arheološki pregled 26 (1985): 35–36. Ljubljana. Gimbutas, M. 1976. Chronology. In Gimbutas, M. (ed.) Anza, Neolithic Macedonia, As reflected by Excavation at Anza, Southeast Yugoslavia. Los Angeles: 29–77. The Regents of the University of California. Fidanoski, Lj. 2012a. Cerje-Govrlevo and Miloš Bilbija. Skopje: Museum of the city of Skopje. Fidanoski Lj. 2012b. Govrlevo - Exceptional Neolithic Site in Macedonia. In Catalogue: Adam from Govrlevo in Ljubljana. Ljubljana Skopje: 12–15. Museum of the city of Skopje. Fidanoski Lj. 2015. Home Sweet Home: Neolithic Architectural Remnants from Cerje-Govrlevo, Republic of Macedonia. Analele Banatului XXIII: 11–44. Timişoara.

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

АРХИТЕКТОНСКИТЕ ОСОБЕНОСТИ НА НЕОЛИТСКИТЕ КУЌИ ОД АРХЕОЛОШКИОТ ЛОКАЛИТЕТ ЦЕРЈЕ КАЈ СЕЛОТО ГОВРЛЕВО

ARCHITECTURAL CHARACTERISTICS OF THE NEOLITHIC HOUSES FROM THE ARCHAEOLOGICAL SITE CERJE NEAR THE VILLAGE GOVRLEVO

Една од неколкуте основни револуционерни творби во неолитскиот период на територијата на целиот Источен Медитеран претставува градењето куќа, наменета за подолг престој, живеење и обожување. Внатрешниот простор за живеење, со сопствен микрокосмос во себе, најпрво била пештерата, потоа вкопаната земјанка или полуземјанката, а како последна во редот е куќата. За да се достигне тој степен на развој, пред сè, требало да се случат повеќе важни геоклиматски промени на целата планета Земја. Во периодот од преминот на старото камено време во новото, се случуваат голем број на промени кои ќе резултираат со постепени температурни разлики (од ладно кон топло), односно со крајот на леденото време и повлекувањето на ледниците од Средна Европа и Азија кон север се создаваат услови за појава на новите културни никулци на просторот од Плодородната Полумесечина (Левант – Југозападна Азија, Мала Азија) и Североисточна Африка (долината на реката Нил во Египет).

One of the few basic and revolutionary conceptions in the Neolithic period on the territory of the whole Eastern Mediterranean is the building of a house intended for a longer accommodation, living and worshiping. The inner living space, with its own micro space in itself, at first was the cave, then the pit-house or semisubterranean pit-house, and last in the row came the house. In order for this level of development to be achieved, there had to be a series of important geological changes on the whole planet Earth. In the transition period from the Old Stone Age to the new period, a number of changes had occurred that resulted in gradual temperature differences (from cold to warm) and by the end of the ice age and the retreat of the glaciers from Central Europe and Asia up to the north, conditions were created for the emergence of new cultural stems in the Fertile Crescent region (Levant-Southwest Asia, Asia Minor) and Northeast Africa (the Nile Valley in Egypt).

На просторите од Балканот и Македонија, пред 14000 години присуството на ледниците во најразвиената фаза на вирмската глацијација достигнувале до 1500–1740 метри надморска височина, а највисоката шумска граница достигнувала и 1000 метри надморска височина. Со анализите вршени врз фосилни остатоци на флора откриени во бигорните слоеви од околината на Скопско, односно кај кањонот на реката Треска или попрецизно во Матка и кај Кисела Вода, се утврдени три слоеви, во кои третиот (горниот слој) припаѓал на постглацијалот (бореал и суб–бореал, 10000–8000 г. пр.н.е.) кадешто биле распространети листопадни дрвја, односно таканаречените мешовити дабови шуми. Во овие шуми доминантни растителни видови биле смреката (Juniperus excelsa), дабовите (Quercus cf. cerris, Q. cf. frainetto, Q. cf. robur и други), брезата (Betula pendula), јаворите (Acer pseudoplatanus, A. platanoides, A. tataricum), врбите (Salic cf. caprea, S. cf. cinerea, Clematis cf. flammula, Euonimus cf. europeus), јасен (Fraxinus sp.), бршлен (Hedera helix), орев (Juglans regia), платан (Platanus orientalis) и липа (Tilia sp.). Преку овие податоци се добиле сознанија за присуството на потопла и посува клима во која егзистирала флора со јужнобалкански тип и македонски поттип.

14.000 years ago in the Balkans region and Macedonia, the presence of glaciers in the most developed phase of the Würm glaciation reached 1500-1740 m above sea level, and the highest forest boundary reached 1000 meters above sea level. With the analyses carried out on the fossil remains of flora discovered in the limestone layers of the surroundings of Skopje region, in the river Treska canyon or more precisely in Matka and Kisela Voda, three layers were identified, the third (upper layer) belonged to the postglacial (Boreal and Sub-Boreal, 10.0008.000 BC) where deciduous trees were spread, the so-called mixed oak forests. In these forests, the dominant plant species were: Juniper tree (Juniperus excelsa), oaks (Quercus cf. cerris, Q. cf. frainetto, Q. cf. robur and others), birch (Betula pendula), maple (Acer pseudoplatanus, A. platanoides, A. tataricum), willow (Salic cf. caprea, S. cf. cinerea, Clematis cf. flammula, Euonimus cf. europeus), ash tree (Fraxinus sp.), Ivy (Hedera helix), walnut (Juglans regia), platanus (Platanus orientalis) and linden tree (Tilia sp.). Through these data, information was obtained about the presence of a warmer and drier climate in which flora with southern Balkan type and Macedonian subtype existed.

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 Новосоздадените климатски и природни услови во периодот на следниот климатски скок, атлантикот (8000–5000 г. пр.н.е.), овозможиле на Балканот и во неговото средиште, односно во Македонија, да се развиваат голем број неолитски култури кои во себе содржеле исти или слични придобивки и традиции, пренесувани со генерации. Почетокот на неолитот во Македонија се поврзува со периодот од крајот на раниот неолит на балканско–анадолскиот културен комплекс, односно со материјални појави на карактеристичната сликана керамика (бело на црвена основа) и грубата керамика. Овие примери од материјалната култура се присутни во рамките на ранонеолитските култури од Охридско, Пелагонија, Тетовско, Овчеполско и Скопската област. Неолитот продолжува и во следните негови фази, развивајќи нови манифестации вреднувани како среднонеолитски и доцнонеолитски. Археолошките ископувања донесоа на светлината на денот голем број податоци кои овозможуваат полесно разбирање на правилата и принципите на првите неолитски градители. Но, секако дека остануваат и голем број на непознати аспекти за тековните и секојдневни проблеми со кои се соочувале градителите на населбите, односно куќите. Некои од овие проблеми, веројатно, со текот на времето и искуството ќе бидат протолкувани, но со ова темпо на неолитските истражувања повеќето ќе останат како аманет за следните генерации археолози предисторичари. Археолошкиот локалитет Церје се наоѓа источно од селото Говрлево и припаѓа во групата неолитски локалитети од скопскиот неолитски ареал. Исто така, претставник е на групата од четири неолитски населби во котлината на кои се вршеле археолошки ископувања. Ископувањата во Говрлево се одвивале во подолг временски период, со систематски пристап и применети најсовремени методолошки техники. На теренот биле отворени две основни сонди (сондата I и сондата II), коишто биле позиционирани стотина метри северно од денешниот полноводен извор со чиста вода за пиење. Во рамките на двете сонди биле констатирани остатоци од 6 неолитски куќи, голем број јами околу куќите, надворешни огништа и печки, како и одредени архитектонски целини со нејасни контексти и еден мал отсечок од ров кој најверојатно припаѓал на првичната неолитска населба во Говрлево.

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО The newly created climatic and natural conditions during the next climatic leap, the Atlantic (8.000-5.000 BC), enabled the development of a large number of Neolithic cultures in the Balkans and in its centre - Macedonia, which had the same or similar benefits and traditions passed through the generations. The beginning of Neolithic in Macedonia is related to the period from the end of the early Neolithic period of the BalkanAnatolian cultural complex, i.e. with the material occurrences of the characteristically painted ceramics (white on a red base) and the rough ceramics. These material examples are present in the early Neolithic cultures of Ohrid, Pelagonija, Tetovo, Ovče Pole and Skopje area. The Neolithic continues in its following stages, developing new manifestations known as Middle and Late Neolithic. Archaeological excavations have discovered a large number of data that enabled an easier understanding of the rules and principles of the first Neolithic builders. But, of course, there are still a number of unfamiliar aspects of the everyday problems that the builders of the settlements and the houses were facing. Some of these problems, probably over time and experience will be revealed, but with this pace of Neolithic research, that will probably remain a task for the future generations of archaeologists prehistorians. The archaeological site Cerje is located east of the village of Govrlevo and belongs to the group of Neolithic sites that are within the Skopje Neolithic areal. It is also a representative of the group of four Neolithic settlements in the valley where archaeological excavations took place. Excavations in Govrlevo took place over a longer period of time, with systematic approach and state-of-the-art methodological techniques applied. Two basic trenches were opened on the ground (trench I and trench II), which were positioned few hundred meters north of the still fully active spring of clean drinking water. Within the two trenches, the remains of 6 Neolithic houses, a large number of pits around the houses, external hearths and furnaces, as well as certain architectural units with obscure contexts and a small section of a ditch that probably belonged to the primary Neolithic settlement in Govrlevo, were found.

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Ранонеолитската населба Говрлево

Early Neolithic settlement Govrlevo

Според досегашните податоци добиени од систематските археолошки ископувања на локалитетот Церје кај селото Говрлево, може да се издвојат две фази на развој на ранонеолитската населба. Прв елемент кој ја наговестува првичната фаза е присуството на еден отсечок од ров кој бил вкопан во самата глинеста здравица (сл. 1; сл. 2). Ровот се наоѓа непосредно до јужниот профил на сондата II, се следи во правец запад–исток во должина од 13–14 м, длабочина од 1 м и широчина од 1,5–2 м. Ровот е благо заоблен и најверојатно претставува еден лак

According to the gathered data from the systematic archaeological excavations at the site Cerje near the village of Govrlevo, there can be identified two phases of development in the Early Neolithic settlement. The first element that points to the primary stage is the presence of a section of a ditch that was dug in the clay subsoil itself (fig. 1; fig. 2). The ditch is located next to the southern section of trench II. It is followed in the west-east direction in the length of 13-14 m, the depth is 1m and the width is 1.5-2 m. The ditch is slightly

Сл./Fig. 1

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Сл./Fig. 2

кој го прикажува неговиот северен дел, додека, пак, зачуваните јами за дрвени колци од северната страна на ровот даваат основа за сомневање дека можеби населбата била опфатена и со дрвена ограда. Досега овие ровови кои ги опкружувале неолитските населби не биле во сферата на интерес, сè додека не се открија при археолошките истражувања и ископувања. Вакви ровови коишто најверојатно ги ограничувале првобитните неолитски населби се констатирани преку најсовремени геофизички мерења, но и преку археолошките ископувања спроведени на терен на локалитетите Голема Тумба кај селото Добромири во Пелагонија и Тумба кај селото Брвеница во Полог. Втората фаза претставува проширување на примарната населба и исполнување на ровот со земја, при тоа бил подготвен просторот за изградба на куќата 3 од сондата I и куќата 3 од сондата II. Kуќата бр. 3 од сондата I Заради послабата зачуваност, за основата на куќата бр. 3 од сондата I може да се каже дека била правоаголно–трапезоидна со правец на протегање исток–запад и димензии 7 х 7 м (сл. 3;

curved and probably represents an arch. The preserved pits for wooden stakes on the north side of the trench suggest that the settlement may have been covered by a wooden fence. So far, these ditches that were surrounding the Neolithic settlements have not been in the sphere of interest, until they were discovered during the archaeological researches and excavations. These ditches, which were probably surrounding the original Neolithic settlements, were established and discovered through the most advanced geophysical measurements and also through archaeological excavations that were carried out at the sites Golema Tumba near the Dobromiri village in Pelagonija and Tumba near the village of Brvenica in Polog. The second phase represents the expansion of the primary settlement and filling the ditch with earth which enabled the necessary space for the construction of the house no. 3 of trench I and the house no. 3 of trench II. House no. 3 of trench I Due to the weaker preservation, for the base of house no. 3 of trench I, it can be said that it was rectangular-trapezoidal with

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Сл./Fig. 3

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Сл./Fig. 4

сл. 4). Зачуваните остатоци од подот на куќата говорат за практикувањето на еден посебен манир на подготовка, односно за поставување на дрвена супструкција (цепени стебла по должина). Првично бил израмнет просторот наменет за поставување на подот, а потоа била нанесувана глина врз која се поставувале дрвените обли гредички, кои потоа биле премачкувани со повеќе слоеви на глина. Површината на зачуваниот дел од подот укажува дека оваа куќа најверојатно страдала од пожар, но секако била оштетена и при изградбата на куќата која припаѓа на погорниот слој. Куќата бр. 3 од сондата II Основата на куќата бр. 3 од сондата II е трапезоидно–правоаголна со зачувани димензии 5,5 х 5,5 м, со правец на протегање север–југ со мало отстапување кон југозапад (сл. 2; сл. 5). Оваа куќа е карактеристична според своите архитектонски и термичко–конструктивни елементи. Подот бил составен од слој

an east-west extending direction and dimensions 7 x 7 meters (fig. 3; fig. 4). Preserved remains of the house floor shows a practice of a special preparation method of the wooden substructure (split log timbers along their length). Initially, the space intended for the floor was levelled out and then the clay was applied, wooden rounded beams were placed on top of the clay which were then also coated with several layers of clay. The surface of the preserved part of the floor indicates that this house probably suffered from a fire, but it was also damaged during the construction of the house belonging to the upper layer. House no. 3 of trench II The base of house no. 3 of trench II is trapezoidal-rectangular with preserved dimensions 5.5 x 5.5 m, with a north-south extending direction and a slight deviation to the southwest (fig. 2; fig. 5). This house is characteristic for its architectural and

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 набиена глина и хоризонтално редени (цепени по должина) стебла, премачкани со неколку слоеви од глина, при што бил оформен стабилен и термички добро фундиран под на куќата (сл. 6; сл. 7, сл. 10). Втората особеност на оваа куќа се остатоците од зачуваниот западен ѕид. Ѕидот бил изграден според балканските неолитски традиции, односно веднаш до подот во плиток ров биле густо забиени два реда дрвени колци (сл. 8). На самиот северозападен агол од куќата овој ѕид со двоен ред на дрвени колци бил интегрално поврзан со еден поголем, во пречник, колец. Овој начин на оформување на ѕидот од куќата (широчина 0,35–0,4 м) овозможувал подобра изолација

Сл./Fig. 5

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO thermal construction elements. The floor was made of a layer of compacted clay and horizontally placed (split log timbers along their length) covered with several layers of clay, thus forming a stable and thermally well-grounded floor of the house (fig. 6; fig. 7; fig. 10). The second characteristic of this house are the remains of the preserved western wall. The wall was built according to the Balkan Neolithic traditions, that is, two rows of wooden sticks were densely put in a shallow ditch next to the floor (fig. 8). At the very northwest corner of the house, this wall with its double row of wooden sticks was integrally connected with a larger and bigger in diameter log. This way of forming the wall

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Сл./Fig. 6

и ги спречувал северните ветрови да влијаат врз внатрешната топлина на домот. Треба да се одбележи дека меѓу остатоците од ѕидовите на оваа куќа е и еден фрагмент на кој е зачуван украс во вид на отисоци од прсти. Во југозападниот дел на куќата непосредно до опишаниот ѕид се наоѓаат остатоци од правоаголна основа (0,7 х 0,9 м) која била дел од калотната печка, која служела како за подготовка на храната, така и за затоплување на внатрешниот простор во студените месеци од годината (сл. 5; сл. 9; сл. 10).

of the house (width 0.35-0.4 m) allowed better insulation and prevented the northern winds from affecting the internal heat of the house. It should be noted that among the walls remains from this house a fragment on which a decoration in the form of finger imprints was preserved. In the southwest part of the house next to the previously described wall, there are remains of a rectangular base (0.7 x 0.9 m) which was part of the oven and served both for preparing food and for warming the interior space in the cold months of the year (fig. 5; fig. 9; fig. 10).

Сличен начин на градење на куќите бил употребувани кај неолитската населба на Велушка Тумба во Пелагонија.

A similar method of construction was also used in the houses at the Neolithic settlement at Veluška Tumba in Pelagonija.

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Среднонеолитската населба Говрлево

Middle Neolithic settlement Govrlevo

Несомнено е дека својот највисок развој неолитската населба кај Говрлево го достигнала во периодот на средниот неолит, при тоа секако бил зголемен и периметарот на населбата како и бројот на куќите. На среднонеолитската населба припаѓаат истражуваните куќи: куќата бр. 2 од сондата I, куќата бр. 2 од сондата II, куќата бр. 1 од сондата I и куќата бр. 1 од сондата II.

Without a doubt, the Neolithic settlement near Govrlevo reached its highest development in the period of the middle Neolithic. Naturally, in that period the perimeter of the settlement as well as the number of the houses increased. In the Middle Neolithic settlement the houses that were studied are: house no. 2 of trench I, house no. 2 of trench II, house no. 1 of trench I and house no. 1 of trench II.

Сл./Fig. 7

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Куќата бр. 2 од сондата I

House 2 no. of trench I

Оваа куќа претставува една посебна архитектонска целина, составена од голем број нови ентериерни решенија. Куќата бр. 2 од сондата I според површината зафаќала простор од околу 20 м², односно димензиите на основата биле 4,5 х 4,5 м и била позиционирана во правец на страните на светот (сл. 11–13). Според местоположбата на влезот, може да се каже и дека нејзината ориентација била кон исток, односно кон страната на изгрејсонцето. Подот на куќата бил солидно фундиран и премачкан со повеќе слоеви на глина при што се следи на поголем

This house represents a special architectural unit, composed of many new interior solutions. House no. 2 of trench I was about 20 sq. m big, the dimensions of the base were 4.5 x 4.5 m and positioned according to the sides of the world (figs. 11-13). Judging by the location of the entrance, it can be noted that its orientation was towards the east, that is, towards the side of the rising sun. The floor of the house was solidly laid and coated with several layers of clay, and is observed on a larger area as a massive structure in the house. The most massive

Сл./Fig. 9

Сл./Fig. 8

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Сл./Fig. 10

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

Сл./Fig. 11

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Сл./Fig. 12

простор од куќата како масивна структура. Најмасивна е околу двата архитектонски елементи, односно кај печката и мелницата–ноќва. Ѕидовите на оваа куќа биле изградени на сличен начин, но овој пат со еден ред на дрвени колци забиени вертикално со помала широчина на ѕидното платно. Внатрешноста на куќата била поделена со парапетно ѕитче во правец исток–запад при што биле формирани две одделни простории. Во западниот или северозападниот дел од куќата на масивниот под биле изградени мелницата, а до неа и печката (сл. 14; сл. 15). Остатоците на оваа структура се импресивни, односно оваа мелница–ноќва има димензии 0,5 х 0,9 х 0,5 м. Била изградена од редени камења со различни димензии, дополнета со хоризонтално редени парчиња од скршени керамички садови и премачкана со голем број

is around the two architectural elements - the oven and the mill - nokjva. The walls of this house were built in a similar way, but this time with a row of wooden stakes positioned vertically and with a smaller width of the wall. The interior of the house was divided by a parapet wall in the east-west direction, forming two separate rooms. The mill was built on the massive floor in the west or northwest part of the house, and the furnace was next to it (fig. 14; fig. 15). The remains of this structure are impressive, that is, this mill - nokjva has dimensions 0.5 x 0.9 x 0.5 m. It was built by stones of various dimensions, complemented by horizontally placed pieces of broken pottery and coated with a large number of thick and thin layers of clay. In that way a more versatile form was made

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

Сл./Fig. 13

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Сл./Fig. 14

Сл./Fig. 15

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Сл./Fig. 16

дебели и тенки слоеви глина. При тоа била конструирана една повеќенаменска форма која служела при процесот на подготовката на храната. Слични објекти биле откриени и во куќата I од хоризонтот II од неолитската населба Зелениково, Скопско и во Пелагонија на локалитетот Врбјанска Чука кај селото Славеј, со карактеристично големи димензии. Непосредно до мелницата–ноќва се наоѓала домашната печка, која според нејзината форма имала заоблен горен дел (калота). Печката била изградена во истиот манир, односно на правоаголна основа со димензии 0,85 х 1 х 0,6 м. Јадрото на структурата било составено од камења и кршени парчиња од керамички садови премачкани со повеќе слоеви глина. Карактеристика на оваа печка е решението на челната (предна) страна каде што се забележуваат профилирани рељефно издлабени нозе поврзани со арки. Од северната страна на основата биле забележителни остатоци од полукружната калота којашто била изградена на истиот начин во поголем број слоеви глина, но овојпат како арматура биле користени органски материјали, односно преплетени дрвени прачки. Калотата на оваа печка од предната (источна) страна имала поголем полукружен отвор за внесување–изнесување на продуктите кои се подготвувале

which served in the process of preparing food. Similar objects with characteristic large dimensions were also found in house I of horizon II from the Neolithic settlement Zelenikovo Skopje region and in Vrbjanska Čuka near the village Slavej Pelagonija. The oven had a curved upper part (calotte) and was located right next to the mill - nokjva. The oven was built on a rectangular base with dimensions 0.85 x 1 x 0.6 m. The core of the structure was composed of stones and broken pieces of pottery coated with several layers of clay. Characteristic of this oven is the solution on its front side where carved legs connected with arches are depicted. From the north side of the base there were noticeable remains of semicircular calotte, which was built in the same way - a large number of layers of clay, but this time organic materials were used for reinforcements, that is, interwoven wooden sticks. The calotte of this oven from the front (eastern) side had a larger semicircular opening for putting in and out the products that were being prepared in it. Such furnaces were discovered at several sites in the Skopje region (Zelenikovo and Madzhari), in Veles (Čaška) and Tetovo (Stenče).

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 во неа. Вакви печки се открени на неколку локалитети како во Скопскиот регион (Зелениково и Маџари), Велешкиот регион (Чашка) така и во Тетовскиот регион (Стенче). Во јужната помала просторија на југозападниот агол се наоѓал простор со обилни гарежи делумно ограден со камења, којшто најверојатно индицира дека тука било домашното отворено огниште.

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO In the southern smaller room on the southwest corner, there was a space partially enclosed with stones and plenty of burnt residues, which probably indicates that there was a domestic fireplace here.

Сл./Fig. 17

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

Сл./Fig. 18

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Куќата бр. 2 од сондата II

House no. 2 of trench II

Големи парчиња од ѕидните платна и подот на куќата бр. 2 од сондата II се протегаат во југоисточниот агол на сондата (сл. 16). Во профилот на сондата, во должина од околу 4–5 м со правец исток–запад, се забележуваат урнатините од ѕидовите на куќата. Широчината на ѕидните платна изнесува меѓу 0,25–0,35 м. Подот на куќата имал дебелина од 0,2 м. При уривањето на ѕидовите неколку керамички садови биле едноставно поклопени, при што останале целосно заштитени сè до времето на ископувањето. Поголемиот дел од куќата останува недоистражен.

Large pieces of wall and floor elements of house no. 2 of trench II extend into the southeast corner of the trench (fig. 16). In the section of the trench, in the length of about 4-5 m east-west, the ruins from the walls of the house are visible. The width of the wall is between 0.25-0.35 m. The floor of the house had a thickness of 0.2 m. When the walls collapsed, several pieces of pottery were simply buried underneath and remained fully protected until the time of excavation. Most of the house still remains unexamined.

Овие две куќи припаѓаат на пораната фаза од среднонеолитскиот период, означена како Амзабегово–Вршник II, според хронологијата на М. Гарашанин. Во рамките на сонда II, односно западно и северозападно од куќата 2 од истата сонда се откриени поголем број јами вкопани во ранонеолитскиот слој. Јамите имаат кружна основа со пречник кој достигнува до 1 м и длабочина од 1 м. Исполнети се со земја и мал број на фрагменти од керамика и животински коски. Јамите се распоредени во групи и линеарно, при што формираат и следат одредени правци (север–југ) кои сè уште се нејасни. На западната страна од сондата II е откриен правоаголен простор во кој се наоѓаат неколку на број печки и едно отворено огниште (сл. 2; сл. 17). Една од печките, според формата содржи калота. Нејзините димензии изнасуваат 1 х 0,8 х 0,4 м и е вкопана во глинестиот слој. Калотата на печката на одредени места е добро зачувана и може да се забележи дека таа била формирана, односно премачкана од неколку слоеви глина. Во нејзината близина, од источна страна се откриени уште три мали простори, најверојатно печки, каде што се одвивало горење кое развивало голема температура. Во тој комплекс печки се наоѓа и едно отворено огниште. Најверојатно овој правоаголен простор бил дел од некој производствен центар во рамките на населбата. Но и овој простор како и јамите имаат нeјасен контекст. Доколу во иднина продолжат археолошките ископувања и во околните ниви, со сигурност би се добила појасна слика за овие објекти кои ги оставиле неолитските жители на говрлевската населба.

These two houses belong to the earlier phase of the Middle Neolithic period, marked as Amzabegovo-Vršnik II, according to M. Garašanin’s chronology. Within the trench II, in the west and northwest of house no. 2 of the same trench a large number of pits dug in the Early Neolithic layer were discovered. The pits have a circular base with a diameter that reaches up to 1 m and a depth of 1 m. They are filled with earth and a small number of fragments of ceramics and animal bones. The pits are arranged in groups and are linear, forming and following certain directions (northsouth) that are still unclear. On the west side of trench II there was a rectangular space with several ovens and an open fireplace (fig. 2; fig. 17). One of the ovens according to its form contains a calotte. Its dimensions are 1 x 0.8 x 0.4 m and it is dug in the clay layer. The calotte in certain places is well preserved and it can be noticed that it was formed, i.e. coated with several layers of clay. In its vicinity, on the eastern side, three more small spaces were discovered, most likely ovens, where there had been burning which developed a high temperature. In this complex of ovens there was an open fireplace. Most likely this rectangular space was part of some kind of a production centre within the settlement. This space and the pits also have a unclear context. If archaeological excavations were to continue in the future and in the surrounding fields, they would surely provide a clearer picture of these objects left by the Neolithic inhabitants of the Govrlevo settlement.

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Сл./Fig. 19

Куќата бр. 1 од сондата I

House no. 1 of trench I

Остатоците од оваа куќа се откриени во многу оштетена состојба, заради малата длабочина, но и заради долгиот период на длабоко обработување при земјоделските работи (сл. 18). Како и кај претходните куќи, така и кај куќата бр. 1 од сондата I се откриени делови од подот кои даваат сознанија дека основата била правоаголно–трапезоидна. Од внатрешните елементи кои биле изградени, единствено се спомнува за остатоци од калотна печка која била во голема мерка и разурната.

The remains of this house were discovered in a highly damaged condition, due to the small depth, but also because of the long period of deep cultivation during agricultural work (fig. 18). As with the previous houses, also in house no. 1 of trench I, parts of the floor were discovered that show that the base was rectangular-trapezoidal. From the internal elements that were built, only the remains of a calotte oven that was largely ruined are mentioned.

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Куќата бр. 1 од сондата II

House no. 1 of trench II

Во истиот слој како и претходната куќа се откриени остатоци од куќата бр. 1 од сондата II, со приближно слични параметри (сл. 19). Голем број на грутки од ѕидните платна се наоѓаат врз малку зачуваното подно ниво на куќата.

In the same layer as the previous house, the remains of house no. 1 of trench II were discovered, with approximately similar parameters (fig. 19). A large number of lumps from the wall elements can be found on the less preserved floor of the house.

Најверојатно и двете куќи страдале од голем пожар кој ја зафатил населбата. Овие две куќи припаѓаат на едена помлада фаза на средниот неолит, односно може да се поврзат кон фазата Амзабегово–Вршник III, според хронологијата на М. Гарашанин.

Probably both houses suffered from a large fire that hit the settlement. These two houses belong to one of the later phases of the Middle Neolithic, that is, they can be connected to the Amzabegovo-Vršnik III phase, according to M. Garašanin’s chronology.

Доцнонеолитската населба Говрлево

Late Neolithic settlement Govrlevo

Од овој слој се констатирани единствено голем број на фрагменти од керамички садови кои според археологот М. Билбија се паралелни со доцнонеолитската фаза на Винча–Тордош I–II и помладата фаза на Винча–Плочник II.

From this layer, only a large number of pottery fragments have been found which, according to the archaeologist M. Bilbija, are analogous to the Late Neolithic phase of Vinča-Tordoš I-II and the later phase of Vinča-Pločnik II.

Краток заклучок

A brief conclusion

Овој лапидарен преглед на недвижните архитектонски остатоци од неолитскиот локалитет Церје кај селото Говрлево овозможува на едноставен начин да се следат сите фази низ кои се развивала населбата и во каков природен амбиент таа била сместена. Преку зачуваните остатоци од неолитските куќи се следи балканската неолитска традиција, надземни куќи изградени со испреплетени вертикални и хоризонтални прачки премачкани со дебели слоеви на глина. Откриените елементи од подовите, јамите за колци и рововите за ѕидовите на куќите, како и внатрешните елементи, говорат за голем број развиени техники пренесувани од постарите генерации. Некои елементи од куќите едноставно недостасуваат, како на пример: влезовите и отворите за прозорците, како и покривите на куќите. Единствени показатели за овие непостојани архитектонски решенија кај неолитските куќи, претставуваат големиот број пластично обликувани модели на неолитските куќи, каде што преку нивниот начин на пренесување на искуството се овозможува да се продре во визуелната перцепција на неолитскиот жител на Говрлево.

This lapidary survey of the immovable architectural remains of the Neolithic site Cerje near the village of Govrlevo provides a simple way to monitor all the phases through which the settlement developed and the natural setting in which it was located. The Balkan Neolithic tradition can be seen through the remains of the Neolithic houses that are preserved - over ground houses built with interlaced vertical and horizontal sticks coated with thick layers of clay. The exposed elements from the floors, pits for the sticks, trenches for the walls of the houses, as well as the interior elements, speak of number of developed techniques passed by the older generations. Some house elements are simply missing, such as: doorways and window openings, as well as the house roofs. The only indicators of these specific architectural solutions and the transferred experience by the older generations are the large number of plastically shaped models of Neolithic houses through which is possible to penetrate into the visual perception of the Neolithic inhabitant of Govrlevo. IGOR TOLEVSKI FOUNDATION KIRIL TRAJKOVSKI - SKOPJE

ИГОР ТОЛЕВСКИ ФОНДАЦИЈА КИРИЛ ТРАЈКОВСКИ – СКОПЈЕ

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

КАТАЛОГ НА ИЛУСТРАЦИИТЕ

CATALOGUE OF ILLUSTRATIONS

Напомена: поголемиот дел од илустрациите од каталогот се преземени од трудовите на Љ. Фиданоски, а помал дел од нив се необјавени.

Nota bene: several illustrations of the catalogue are cited from the works of Lj. Fidanoski, and small part of them was not published until now.

Сл. 1. Сондата II по исцрпувањето на културните слоеви и откриениот ров, 2010 г., фотографирано од исток. Сл. 2. Основи на куќата бр. 3, комплексот печки и ровот во сондата II. Сл. 3. Основа на куќата бр. 3 од сондата I. Сл. 4. Остатоци од куќата бр. 3 од сондата I, фотографирано од исток. Сл. 5. Остатоци од куќата бр. 3 од сондата II, фотографирано од исток. Сл. 6. Остатоци од темелот составен од цепени дрвени стебла, премачкан со глина од куќата бр. 3 од сондата II. Сл. 7. Пресек на остатоците од темелот на куќата бр. 3 од сондата II. Сл. 8. Двоен ред колци од западниот ѕид на куќата бр. 3 од сондата II. Сл. 9. Остатоци од печка во куќата бр. 3 од сондата II, фотографирано од југ. Сл. 10. Графичка реконструкција на куќата бр. 3 од сондата II (нацртал Љ. Фиданоски, *поради подобра видливост на реконструкцијата, печката и јамите се поместени во однос на нивната вистинска позиција во куќата). Сл. 11. Основа на куќата бр. 2 од сондата I. Сл. 12. Остатоци од куќата бр. 2 од сондата I, фотографирано од исток. Сл. 13. Графичка реконструкција на куќата бр. 2 од сондата I (нацртал Љ. Фиданоски). Сл. 14. Цртеж на печката и мелницата од куќата бр. 2 од сондата I (нацртал Н. Чаусидис). Сл. 15. Графичка реконструкција на печката и мелницата од куќата бр. 2 од сондата I (нацртал Н. Чаусидис). Сл. 16. Остатоци од куќата бр. 2 во југоисточниот агол на сондата II. Сл. 17. Остатоци од комплексот печки во сондата II. Сл. 18. Основа на куќата бр. 1 од сондата I. Сл. 19. Остатоци од куќата бр. 1 од сондата II, фотографирано од север.

Fig. 1. Trench II after the removal of the cultural layers and the discovered ditch, 2010, photographed from east. Fig. 2. Plan of house no. 3, ovens complex and the ditch in trench II. Fig. 3. Plan of house no. 3 of trench I. Fig. 4. Remains of house no. 3 of trench I, photographed from east. Fig. 5. Remains of house no. 3 of trench II, photographed from east. Fig. 6. Remains of the foundation made of split log timbers, covered with clay of house no. 3 of trench II, photographed from east. Fig. 7. Section of the remains of the foundation of house no. 3 of trench II. Fig. 8. Double row of wooden sticks of the western wall of house no. 3 of trench II. Fig. 9. Remains of oven in house no. 3 of trench II, photographed from south. Fig. 10. Graphic reconstruction of house no. 3 of trench II (drawing by Lj. Fidanoski, *due to better visibility of the reconstruction the oven and the pits are moved from their original position in the house). Fig. 11. Plan of house no. 2 of trench I. Fig. 12. Remains of house no. 2 of trench I, photographed from east. Fig. 13. Graphic reconstruction of house no. 2 of trench I (drawing by Lj. Fidanoski). Fig. 14. Drawing of the oven and the mill of house no. 2 of trench I (drawing by N. Čausidis). Fig. 15. Graphic reconstruction of the oven and the mill of house no. 2 of trench I (drawing by N. Čausidis). Fig. 16. Remains of house no. 2 in the southeast corner of trench I. Fig. 17. Remains of the ovens complex of trench II. Fig. 18. Plan of house no. 1 of trench I. Fig. 19. Remains of the house no. 1 of trench II, photographed from north.

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА / USED LITERATURE кирилична Гарашанин, М. и Билбија, М. 1988. Куќа I во Зелениково: археолошки истражувања на неолитската населба Слатина, кај Зелениково 1981 година. Macedoniae acta archaeologica 9: 31–41. Скопје. Георгиев, З и Билбија, М. 1984. Неолитска населба кај Говрлево. Културно наследство IX (1982): 38–48. Скопје. Здравковски, Д. 1990. Начинот на градење на неолитските куќи. Културно наследство 14/15: 75–80. Скопје.

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Здравковски, Д. 2005. Неолитска населба „Под село–Тумба“ с. Стенче. Зборник Археологија 2: 25–30. Скопје: Музеј на Македонија. Јовчевска, Т. 1983. Куќата од хоризонт I во неолитската населба „Мрамор“ кај Чашка. Macedoniae acta archaeologica 13: 31–41. Скопје. Китаноски, Б.; Симоска, Д. и Тодоровиќ, Ј. 1980. Населбата Пештерица и проблемот на раниот неолит во Пелагонија. Macedoniae acta archaeologica 6: 9–20. Скопје. Кузман, П. 1990. Зластрана–неолитска населба во Охридско. Macedoniae acta archaeologica 11: 35–50. Скопје. Мицевски, К. 1994. Развиток на квартерната вегетација. Археолошка карта на Република Македонија I: 23–25. Скопје: Македонска академија на науките и уметностите и Музеј на Македонија. Митревски, Д. 2013. Праисторијата на Република Македонија (археологија). Во Кузман, П.; Димитрова, Е. и Донев, Ј. (уред.) Македонија милениумски културно–историски факти 1: 83–266. Скопје: Медиа Принт Македонија и Универзитет Евро–Балкан. Наумов, Г. 2011. Отелотворени куќи: Социјалните и симболичките компоненти на неолитската архитектура во Македонија. Macedonia acta archaeologica 20: 11–34. Скопје. Наумов, Г.; Тржециецки, М.; Пржибила, М.; Чвиеј, М.; Бугај, У.; Шчепаник, П. и Подсјадло, М. 2014. Археолошко, топографско и геофизичко истражување на неолитските тумби во Пелагонија. Патримониум 12: 17–44. Скопје. Санев, В. 1988. Неолитско светилиште од Тумба во Маџари, Скопско: Прелиминарно соопштение од ископувањата во 1981 г. Macedoniae acta archaeologica 9: 9–30. Скопје. Симоска, Д. и Санев, В. 1975. Неолитска населба Велушка тумба кај Битола (Извештај од заштитните ископувања во 1971 и 1972 год.). Macedonia acta archaeologica 1: 25–88. Прилеп. Сталио, Б. 1968. Насеље и стан неолитског периода. Во Трифуновић, Л. (уред.) Неолит Централног Балкана: 77–106. Београд: Народни музеј–Београд. Стојанова–Канзурова, Е. 2008. Огништа, печки и жртвеници во неолитските куќи во Македонија. Macedonia acta archaeologica 18: 35–52. Скопје. Стојанова–Канзурова, Е. 2011. Архитектонски недвижни објекти од Тумба–Маџари. Macedonia acta archaeologica 20: 65–74. Скопје. Тодорова, Х. и Вайсов, И. 1993. Новокаменната епоха в България. София: Наука и изкуство. Толевски, И. 2006. Куќата во неолитот: Неолит во скопскиот регион. Скопје (Непубликувана дипломска работа). Толевски, И. 2007. Куќата во неолитот – Неолит во Скопскиот регион. Македонско наследство 30: 69–78. Скопје. Толевски, И. 2009. Архитектура. Во Наумов, Г.; Фиданоски, Љ.; Толевски, И. и Ивковска, А. (без уред.) Неолитските заедници во Република Македонија: 53–72. Скопје: Данте. Толевски, И. 2014. Топонимот „Тумба“, локација за населба во времето на праисторијата – Хипотетичка реконструкција на животната средина од Скопската Котлина во времето на неолитот. Културен живот 3–4/2014: 56–63. Скопје. Фиданоски, Љ. 2011. Археолошки истражувања на неолитската населба Церје–Говрлево во 2004 година. Macedonia acta archaeologica 20: 53–75. Скопје. Фиданоски, Љ. 2012. Церје–Говрлево и Милош Билбија. Скопје: Музеј на град Скопје.

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Latin Abazi, Lj. and Tolevski, I. 2017. The Neolithic Along the Upper Course of Vardar River. In Stojanova–Kanzurova, E. (ed.) Dragiša Zdravkovski In Memoriam. Skopje: Archaeological Museum of Macedonia (in print). Bilbija, M. 1986, Cerje neolitsko naselje. Arheološki pregled 26 (1985): 35–36. Ljubljana. Fidanoski Lj. 2015. Home Sweet Home: Neolithic Architectural Remnants from Cerje-Govrlevo, Republic of Macedonia. Analele Banatului XXIII: 11–44. Timişoara.

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

КУЌАТА КАКО СИМБОЛ И ЗНАК Куќата, заедно со тркалото и со орудијата и техниките за вештачко добивање оган, се едни од клучните пронајдоци коишто го придвижиле културниот прогрес на човештвото. Изговарајќи ја оваа фраза повеќето луѓе денес ги земаат предвид пред сè утилитарните т.е. практичните функции на куќата, насочени кон заштита на човекот и на неговите добра од неповолните климатски услови, од животните–предатори и од непријателски настроените луѓе, како и кон обезбедувањето оптимални услови за негова сигурна егзистенција и стабилен културен развој. При тоа не се зема предвид дека, преку создавањето на куќата, човекот си создал и нов симбол – нова просторна предлошка којашто ќе овозможи артикулирање на неговите доживувања и сознанија за самиот простор, било да е тој поголем или помал од куќата. Трагите на оваа придобивка до денес се зачувале во јазикот. На пример, во словенските јазици значењето куќа е содржано во зборовите кои означуваат некаков затворен простор кој не мора да служи за живеење, како што е кутија (објект за чување на било какви предмети) и куќиште (обвивка која го опкружува механизмот на некој современ апарат). Истиот корен е присутен и во зборовите кат т.е. катче (срп., хрв. кутак) кои функционираат како просторни термини со поопшто или поконкретно значење (некаков определен простор или предел во природата). Симболизацијата подразбира однос, споредба или идентификација помеѓу две нешта која, во крајна инстанција, резултира со дематеријализација на обете и појава на самиот поим што стои зад нив и неговото апстрактно значење, ослободен од конкретните аспекти. Човекот ја открива симболиката односно суштината на куќата преку нејзино споредување т.е. изедначување со две други нешта, од една страна со сопственото тело сфатено како микрокосмос, и од друга – со природата т.е. светот сфатен како макрокосмос. Оваа споредба не е насочена само кон воспоставувањето релации меѓу самите тие нешта туку и меѓу просторот што тие го зафаќаат. Од овие односи всушност произлегуваат симболичките значења на куќата како целина, но и значењето на одделните елементи што неа ја сочинуваат. Нив ќе ги земеме како база во ова претставување на семиотиката и симболиката на куќата.

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

THE HOUSE AS A SYMBOL AND AS A SIGN The house, together with the wheel and the tools, and of course the techniques to produce a fire are one of the key inventions that have moved the cultural progress of mankind. Saying this phrase, most people today take into account the utilitarian, i.e. the practical functions of the house, aimed at protecting man and his goods from the harsh climatic conditions, animal predators and hostile people, as well as providing optimal conditions for his safe existence and stable cultural development. It does not take into account that, through the creation of the house, man created a new symbol - a new spatial template that would allow the articulation of his experiences and knowledge of the space itself, whether is bigger or smaller than the house. The traces of this benefit have been preserved and are present in the language even in nowadays. For example, in the Slavic languages, the meaning of the term “kukja”, (house) is contained in words that denote some indoor space that does not have to be used for living, such as “kutija”, (box) (an object for storing items) and “kukjište”, (housing) (a protective casing surrounding the mechanism of a modern device). The same root is present in the words “kat”, (floor) and “katče”, (nook) (in Serbian and Croatian - kutak) that function as spatial terms with more general or more specific meaning - some defined space or site in nature. The symbolization implies the relation, comparison, or identification between two things that, ultimately, results in the dematerialization of both, and the appearance of the very concept behind them and its abstract meaning, freed from the concrete aspects. Man reveals the symbolism, that is, the essence of the house, by comparing it with two other things, on one hand with his own body, understood as a microcosm, and on the other - with the nature and the world as a macrocosm. This comparison is not only aimed at establishing relationships between the things themselves but also between the spaces they occupy. From these relations, the symbolic meanings of the house as a whole and the meaning of the individual elements that make it, are emerging. We will take them as a basis in this presentation of the semiotics and the symbolism of the house.

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

КУЌА – ЧОВЕК ТЕЛОТО КАКО КУЌА ВО КОЈА ЖИВЕЕ ЧОВЕКОВАТА ДУША

HOUSE - MAN THE BODY AS A HOUSE IN WHICH THE HUMAN SOUL LIVES

Живеејќи секојдневно во својата куќа, на архаичниот човек сигурно му се наметнала следнава логичка врска која ќе има длабоки религиски и филозофски импликации: Јас живеам во куќа, таа ми припаѓа мене, но јас сепак не сум куќа. Јас живеам во тело, тоа ми припаѓа мене, но јас сепак не сум тело. Прифаќањето на овој однос значи дека куќата е едната од компонентите (можеби и клучна) која ќе ја поттикне диференцијацијата на човекот како битие во две одделни сфери на постоењето – сферата на материјалното и сферата на духовното. Како што јас престојувам во својата куќа како нејзина суштина, така и мојата душа, моето јас, престојува во моето тело како негова суштина. Моето тело е куќа на мојата душа. Од овој однос произлегува и идејата за посмртна егзистенција: Кога ќе се уништи мојата куќа, јас се преселувам во друга куќа. Кога ќе се уништи моето тело, јас (мојата душа) ќе се преселам во друго тело.

Living daily in his house, the archaic man must have imposed upon himself the following logical connection that will have profound religious and philosophical implications: I live in a house, it belongs to me, but nevertheless, I am not a house. I live in a body, it belongs to me, but nevertheless, I am not a body. Acceptance of this relationship means that the house is one of the components (perhaps the key one) that will stimulate the differentiation of man as a being in two separate spheres of existence - the sphere of the material and sphere of the spiritual. As I reside in my house as its essence, so resides my soul, myself, in my body as its essence. My body is the house of my soul. From this relation comes the idea of posthumous existence: When my house is destroyed, I move to another house. When my body is destroyed, I (my soul) will move to another body.

Оваа архетипска релација може да се стави во основата на разни феномени од погребната сфера, поврзани со значењето на гробот како нов простор во кој, по смртта, престојува покојникот т.е. неговата душа како негов суштествен и траен дел. И покрај тоа што како парадигма на односот гроб = куќа на покојникот, може да се земе реалното живеалиште, при тоа не треба да се заборави ниту неговото материјално тело сфатено како куќа, куќиште, кутија, амбалажа на неговата душа. Во некои балкански, медитерански и источни религии (орфизам, хиндуизам, манихејство ...) се верувало во метемпсихоза т.е. посмртно селење на душата од едно тело во друго, при што овие травматични реинкарнации се третирале како нејзино непотребно измачување. Во тој контекст телото било сметано за „затвор на душата“ (куќа – зандана) кој треба да се избегне преку просветлување на душата реализирано низ гноза (спознание) и примена на други религиски практики. Идентификацијата на човековото тело со куќата се јавува и во современата западна наука. Во психологијата се користи за да се претстави метафорично психолошката структура на човекот: приземјето е свесниот дел на нашата психа, обете видливи, согледливи и достапни за рациото. Подрумот е несвесното, кое е анимално, мрачно и недостапно за нашата свест, но и блиско до творечките сили на земјата, поради што сме од него уплашени но и фасцинирани. Потпокривот е натсвесното, исто така недостапно за свеста,

This archetypal relation can be placed at the base of various phenomena from the funeral sphere, related to the meaning of the grave as a new space in which, after death, the deceased is staying, i.e. his soul as his essential and lasting part. Although a paradigm of the relationship grave = the house of the deceased, one can take the real habitat, and should not forget the material body that is seen as a house, a casing, a box, a package of his soul. In some Balkan, Mediterranean and Eastern religions (Orphism, Hinduism, Manichaeism etc.), it was believed in metempsychosis - posthumous moving of the soul from one body to another, these traumatic reincarnations were being treated as its unnecessary torture. In this context, the body was considered a “prison for the soul”, (the house - a dungeon) that should be avoided through the enlightenment of the soul realized through gnosis (knowledge) and application of other religious practices. The identification of the human body with the house also occurs in the contemporary western science. In psychology it is used to metaphorically represent the psychological structure of a man: the ground floor is the conscious part of our psyche, visible, accessible and available to the mind. The basement is the unconscious, which is animalistic, dark and inaccessible to our consciousness, but also close to the creative forces of the earth from which we are frightened and fascinated by. The attic is the supernatural, also unavailable to the consciousness, but in the opposite direction from the animalistic, it is directed upwards, towards the sky, the divine and the spiritual (compare fig. 1: a).

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Сл./Fig. 1

б но устремено во насока спротивна од анималното – нагоре, кон небото, кон возвишеното и кон спиритуалното (спореди сл. 1: а). КУЌАТА КАКО ЖЕНА Т.Е. МАЈКА Жената т.е. мајката е нашето прво живеалиште. Најпрво тоа е нејзината матка, во која живееме (се формираме и растеме) во текот првите 9 месеци по зачнувањето, потоа вулвата и меѓуножјето низ кои преоѓаме во овој свет и натаму – нејзините скутови и прегратки во кои минуваме голем дел од детството (сл. 2: а; сл. 3: а). На прв поглед се чини дека за првите фази од нашиот престој во матката немаме никакви сеќавања. Сепак, се покажува дека тие се во нас, но меморирани не на вербално и визуелно, туку на тактилно, просторно и звучно ниво и тоа како латентни т.е. пасивни спомени. Се манифестираат како наши необјасниви задоволства и афинитети во однос на некои слични секојдневни доживувања:

THE HOUSE AS A WOMAN AND AS A MOTHER The woman, the mother, is our first home. At the beginning, it is her uterus, in which we live (we form and grow) during the first 9 months after conception, then the vulva through which we are coming into this world and on - her lap and her embrace in which we spend much of our childhood (fig.. 2: a; fig. 3: a). At first glance, it seems that for the first stages of our stay in the uterus we do not have any memories. However, it turns out that they are in us, but stored not verbally and visually, but on a tactile, spatial and auditory level, as latent and passive memories. They are manifested as our inexplicable pleasures and affinities in relation to some similar everyday experiences: calming babies when they are firmly wrapped - (squeezing the uterus), affinity of children to stay in small enclosed spaces, the men’s need to go in corners or into a fetal position when in stress conditions, or to get in bed and wrap himself with the

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Сл./Fig. 2

а смирување на бебињата кога ќе бидат цврсто повиени (= стегање на матката); афинитет на децата за престој во мали затворени простори; потреба на човекот, кога е во состојби на стрес, да зазема фетус–позиција и да се пика в ќоше или да се вовлекува во постела, обвивајќи се од сите страни со покривка. На крајот, тоа е и обичната прегратка при која всушност влегуваме во телото на другиот додека тоа нè обиколува и не стега од сите страни. Според тоа, би било еднострано создавањето на куќата да се третира само како рационален чин преку кој човекот, сосем свесно и интенционално, ги задоволува своите прагматични т.е. материјални потреби. При тоа не смее да се заборави и

б blanket. In the end, it is the ordinary embrace in which we actually enter the body of the other, as it circles us and tightens us from all sides. Therefore, the creation of the house should not be treated only as a rational act through which the man, consciously and intentionally, satisfies his pragmatic, i.e. material needs. In doing so, one should not forget the previously mentioned prenatal memories of the child in us and its affinities towards an enclosed space. Recognizing these phenomena in relation to the behaviour of animals, it is quite probable that the animal drives survived as atavisms in the set of instinctively motivated human behaviours. Here we mean of the parent’s

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

уделот на посочениве пренатални сеќавања на детето во нас и неговите афинитети кон затворениот простор. Согледувајќи ги овие феномени во релација со однесувањето на животните, станува сосема веројатен уделот во овој процес и на животинските нагони кои преживеале како атавизми во сетот човекови инстинктивно мотивирани однесувања. Тука мислиме на родителскиот нагон (кај цицачите повеќе манифестиран кај женките, особено во периодот на скотноста), кој го поттикнува градењето дувло т.е. гнездо наменето за заштита и одгледување на подмладокот. Во овој контекст пештерата или дупката во земја, било да е таа природна или намерно ископана, го добиваат не само значењето на парадигма на куќата туку и на „втора матка“ (сл. 2).

urge (in mammals more manifested in females, especially in the gestation period), which encourages the construction of a lair i.e. nest intended for the protection and raising the offspring. In this context, the cave or the hole in the ground, whether it is natural or deliberately excavated, indicates not only a paradigm of the house, but obtains also an meaning as a “second uterus” (fig. 2). The best visual and material manifestation of these psychological and semiotic phenomena (even in the world) are the Neolithic anthropomorphized ceramic models of houses, for the time being specific for the territory of Macedonia (fig. 2: б; fig. 4; fig. 10: а-в; fig. 11: г, д, fig.. 15; fig. 16). They are composed of a bottom part, formed as a hollow cubus, i.e. a

Сл./Fig. 3

д 65

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Сл./Fig. 4

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Сл./Fig. 5

д 67

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 Најдобра визуелна и материјална манифестација на овие психолошки и семиотички феномени (дури и во светски рамки) се неолитските антропоморфизирани керамички модели на куќи, засега специфични пред сè за територијата на Македонија (сл. 2: б; сл. 4; сл. 10: а–в; сл. 11: г, д; сл. 15; сл. 16). Составени се од долен дел, формиран како шуплив кубус т.е. кутија која во пореалистична или постилизирана форма прикажува куќа, и горен дел во вид на шуплив цилиндар, обликуван во вид на човечка глава и врат, или пак човечка фигура претставена од појас нагоре. Во вториот случај се јасно назначени женските обележја на фигурата, а постојат индиции за женскиот пол и на првата варијанта, претставени преку деликатните фризури и накитот (обетки, ѓердани и пекторали). Присутни се и аниконични цилиндри, лишени од какви било дополнителни фигурални елементи (сл. 4: б). Зависно од периодот и регионалното потекло, кубусот може да биде претставен во вид на куќа со релативно рамен, двоводен или калотест покрив, со рамно дно и со четири, најчесто вертикални ѕидови на кои се пробиени отвори. И покрај необичната форма се смета дека овие отвори ги прикажуваат вратите и прозорците на куќата. Кај сите модели, кружен отвор има на темето на цилиндарот, а кај некои и на дното од кубусот. Истиот концепт на изедначување се јавува и во наредните епохи, но при тоа куќата почесто ќе се изедначува со нозете на жената, раширени во породилна поза, при што внатрешноста на куќата го добива значењето на просторот опфатен со аголот (слов. кут) на нејзините бедра (= покрив) и потколеници (ѕидови) покриени со здолниште (сл. 3: а). Изненадувачки добро зачувани примери на оваа симболичка релација наоѓаме на народните везови од Источна Европа (сл. 3: б, в), но и на средновековните надгробни споменици од Босна и Херцеговина (сл. 3: г, сличен неолитски пример – д). Овој концепт на изедначување на жената–мајка со куќата ќе се манифестира дури и во христијанството, од една страна преку идентификацијата на Богородица со христијанскиот храм и со црквата како институција, и од друга преку третирањето на обете како „дом божји“ кој ги прибира верниците, како што мајката ги прибира децата во своето крило. При тоа симнувањето во храмот на Светиот Дух ќе се идентификува со безгрешното зачнување на Христос во утробата на Богородица (сл. 5). За исклучителната важност, трајност и моќ на симболот жена/мајка – куќа најдобро зборува неговото опстојување и во современата уметност и култура (примери: сл. 12).

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО box that shows a house in a more realistic or stylized form, and an upper part in the form of a hollow cylinder, shaped like a human head and neck, or a human figure represented from the belt upwards. In the second case, the female features of the figure are clearly defig.ted. In the first variant there are also clues that indicate of female gender, represented thru delicate hairstyles and jewellery (earrings, necklaces and pectorals). There are also aniconic cylinders present, deprived of any additional figurative elements (fig. 4: б). Depending on the period and the regional origin, the cube can be represented as a house with a relatively flat, pitched or calotted roof, with a flat bottom, and four usually vertical walls with openings. Despite the unusual shape it is considered that these openings display the doors and windows of the house. In all models, there is a circular aperture on the cylinder’s head, while in some it is at the bottom of the cube. The same concept of identification occurs in the next epochs, but in this case the house will more often be identified with the legs of the woman, spread in a childbirth position, while the interior of the house receives the meaning of the space covered by the angle (Slavic kut) of her hips (= roof ) and lower legs (walls) covered with a skirt (fig. 3: a). Surprisingly wellpreserved examples of this symbolic relation are found on the folk embroidery from Eastern Europe (fig. 3: б, в), and also on medieval tombstones from Bosnia and Herzegovina (fig. 3: г, a similar Neolithic example - д). This concept of identifying the woman-mother with the house will manifest itself even in Christianity, through the identification of Virgin Mary with the Christian temple and with the church as an institution, and by treating them both as “God’s house” where believers are gathered, as the mother gathers the children in her arms. In doing so, the descent into the temple of the Holy Spirit will be identified with the immaculate conception of Christ in the womb of Virgin Mary (fig. 5). The exceptional importance, durability and power of the symbol woman/mother - house is best seen even in today’s contemporary art and culture (examples: fig. 12).

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

КУЌАТА КАКО КОСМОС

THE HOUSE AS A COSMOS

Во денешниот динамичен и сè помалку сакрализиран свет тешко се препознава изедначувањето на куќата со космосот. Всушност, оваа релација веќе не е актуелна во ерата на современите научни сознанија кои вселената ја определуваат како сферична структура којашто се шири по „големата експлозија“, или пак како бескраен збир на паралелни космоси. Но, ако се свртиме наназад кон древните претстави за светот кои во западната цивилизација биле актуелни до пред две столетија, а во некои култури важат и до денешни дни, ќе ја увидиме сета вредност на оваа идентификација. Според архаичните претстави светот е составен од рамна земска плоча со четири страни т.е. четири рабови над која се издига небескиот свод (сл. 6: а, в). Современите научни сознанија ја покажуваат целосната неточност на овие претстави затоа што ниту земјата е рамна плоча, ограничена од четири страни, ниту пак небото е свод (всушност, тоа воопшто и не постои како компактен материјален објект).

In today’s dynamic and less sacralized world it is hard to recognize the identification of the house with the cosmos. In fact, this relation is no longer relevant in the era of modern scientific theories, that the universe represents a spherical structure that spreads after the “big bang”, or is an endless set of parallel cosmoses. But, if we look back to ancient representations of the world that had been present in the Western civilization until two centuries ago, and in some cultures still lives to this day, we will see the real value of this identification. According to the archaic representations, the world is composed of a flat earth plate with four sides - four edges from where the heavenly arch rises (fig. 6: a, в). Modern scientific knowledge shows the complete inaccuracy of these representations because neither the earth is a flat plate with four sides at its end, nor the sky is an arch (in fact, it does not exist as a compact material object at all).

Тогаш се поставува прашањето што го навело човекот кон оваа погрешна проекција? Сметаме дека тоа е повторно куќата. Градејќи ја и живеејќи во неа низ милениуми, со стотици генерации, тој несвесно неа ја

Then we must ask ourselves, what led man to this wrong projection? Again, we think it’s the house. Building it and living in it for millennia and hundreds of generations, man unconsciously accepted it as a model and a matrix of cognition of the surrounding world. So, in fact, the macrocosm in the thoughts

Сл./Fig. 6

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 прифатил како модел т.е. матрица за спознавање и на околниот свет. Така, всушност, макрокосмосот во мислите на архаичниот човек се претворил во уште една негова куќа, многу поголема од реалната. Нејзин под е земната плоча, подрумот се длабоките шуплини во земјата (подземен свет), покривот е небото, а четирите ѕидови или агли – четири страни на светот (сл. 6: б спореди со а и в). Врз оваа идентификација се базира сличноста меѓу претставите за светот и обликот на куќите во архаичните култури. Токму поради оваа релација, во космосот ќе биде пронајден и главниот куќен столб, без разлика што таму реално го нема. Ќе се оформи во вид на некаков Космички столб (или Космичко дрво) кој, според митовите, го потпира небото, ја крепи целата вселена и го означува нејзиниот центар (сл. 6: а). Во овој космички модел повторно ќе се пројават пренаталните афинитети на човекот кон заградување, затварање и дефинирање на околниот свет кој со својата бескрајност, непрегледност и променливост кај него очевидно предизвикувал несигурност, напнатост и страв (сл. 2: а; сл. 3: а; сл. 6: б). ЕЛЕМЕНТИ НА КУЌАТА И НИВНО ЗНАЧЕЊЕ Човечката и космичката симболика на куќата, но и на другите градби кои според формата и структурата претставуваат нејзин дериват, се манифестира низ разни конкретни феномени на традиционалната култура манифестирани во визуелниот, вербалниот и обредниот медиум. Иако значителен дел од нив се однесува на куќата како целина, сепак многу пошироко и подетално се застапени оние кои се насочени кон одделните делови што неа ја сочинуваат. Затоа, наредните содржини од овој приказ ги организиравме според овие конкретни елементи на куќата и тоа повторно во рамките на двата главни аспекти на нејзината симболизација – микрокосмичкиот и макрокосмичкиот. ПОД Во рамките на релацијата куќа – космос подот, според својата позиција (долу) и според материјалот од кој најчесто бил изработуван (глина т.е. земја), се изедначува со нижните зони на вселената т.е. земната плоча или телото на Мајката–Земја (сл. 6; сл. 3: а). Оттука, сè што се наоѓа на подот, и особено во него и под него, го добива значењето на земско, подземно т.е. хтонско, изедначено или во блиска врска со утробата т.е. матката

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО of the archaic man turned into another one of his houses, much larger than the real one. Its floor is the earth plate, the basement represents the deep cavities in the ground (underground world), the roof is the heaven, and the four walls or corners - four sides of the world (fig. 6: б compare with a and в). This identification is based on the similarity between the representations of the world and the shape of the houses in the archaic cultures. It is precisely because of this relation that the main house pillar will be found in the cosmos, regardless that it’s not actually there. It will be in the form of some Cosmic Tree where, according to myths, heavens rests - a Cosmic Pillar which holds the whole universe and marks her centre (fig. 6: a). In this cosmic model, the prenatal human affinities will again manifest themselves in closing and defining the surrounding world, which with its uncertainty, endlessness and constant changing obviously created insecurity, tension and fear (fig. 2: a; fig. 3: a; fig. 6: б). THE ELEMENTS OF THE HOUSE AND THEIR MEANING The human and the cosmic symbolism of the house and other constructions that according to their form and structure represent its derivative, manifest itself through various specific phenomena of the traditional culture which can be seen in the visual, verbal and ritual medium. Although a significant part of them refers to the house as a whole, still, its individual parts are much more detailed and prevalent. Therefore, we organized the following contents of this display according to these specific elements of the house, again within the two main aspects of its symbolism - microcosmic and macrocosmic. FLOOR In the relation of the house - cosmos floor, according to its position (down) and according to the material that was most often made out of (clay, i.e. earth), it is identified with the lower zones of the universe as the earth plate or the body of the Mother-Earth (fig. 6, fig. 3: a). Hence, everything that is on the floor, especially in it and under it, receives the meaning of the earthly, the underground, i.e. chthonic, identified or in close relation to the womb of the heavenly divine MotherEarth. A good illustration of this relationship is the belief that a person who lies on his dead bed for a long time, will easier let go of his soul if he lies on the floor. In the context of the chthonic character of the floor, the burials performed under

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Сл./Fig. 7

на обоготворената Мајка–Земја. Добра илустрација на овој однос е верувањето дека човек кој долго лежи на смртна постела полесно ќе ја испушти душата ако се легне на под. Во контекст на хтонскиот карактер на подот свое значење добиваат и погребувањата изведени под подот на куќата кои се типични за балканските и блискоисточните неолитски култури. Ваквото, од денешен аспект необично лоцирање на гробовите може да има повеќе оправдувања. Според едни, воопшто не би се работело за погребувања туку за жртвувања, додека според други тие би биле резултат на неможноста во зимски услови да се изведе инхумација надвор од куќата, и тоа поради замрзнатата земја и отсуството на поцврсти орудија за копање. Но, во рамките на идентификувањето на куќниот под со телото на обоготворената куќа претставена како мајка, овие погребувања можат да се разберат како чин на внесување т.е. враќање на покојниците во утробата на Мајката–Куќа (прародилка и покровителка

the floor of the house, which are tyfig.al for the Balkan and Middle Eastern Neolithic cultures, can also be viewed. From today’s point of view, this unusual location of the graves can have several reasons. According to some, it would not be a matter of burials but sacrifices, while according to others, the practice would have been the result of the impossibility in winter conditions for inhumation outside of the house, due to frozen soil and the absence of better tools for digging. But, within the identification of the house floor with the body of the house that in the same time represents the heavenly divine mother, these burials can be understood as an act of placing and returning of the deceased in the womb of the Mother-House (the proto-mother and the caretaker of the family that lives in her) in order to reborn them as newborn members of the same family (fig. 2, fig. 3). Traces of the same beliefs about the deceased ancestors that are resting in the floor of the house can be identified in the still living custom,

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 на семејството што живее во неа) со цел таа да ги препороди како новородени членови на истиот род (сл. 2; сл. 3). Траги од претставите за престојот на починатите предци под подот на куќата можат да се идентификуваат во сè уште живиот обичај, при пиење алкохолен пијалак, дел од него да се истури на подот – „за мртвите“. Тука спаѓаат и верувањата, некогаш мошне распространети на Балканот, дека смокот кој живее во темелите на куќата и во шуплините под подот е инкарнација на душите на починатите предци (ако се убие, ќе умрел стопанот на куќата). ОГНИШТЕ Огништето во најархаичните куќи всушност претставува длапка во земјениот под во која гори домашниот оган. Согледано низ концептот на идентификација на куќата и жената, тоа го добива значењето на вулва или пак на влез во утробата на Мајката–Земја. Најдобра визуелна потврда на ова значење наоѓаме во огништата на неолитските градби од Лепенски Вир (Србија) кои со својата издолжена елипсеста форма коинцидираат со обликот на отворената вулва (сл. 7: б). Во прилог на ваквото значење говорат и облите камења насадени на нивниот раб на кои е мошне реалистично претставена вулва (сл. 7: а). На Балканот, но и пошироко на Медитеранот и Блискиот Исток, овие идентификации ќе се зачуваат и во античкиот период. Најдобар пример за тоа е грчката божица на огништето Хестија во чие име е содржано значењето на огниште (hestia) и матка (hystera). Слична е состојбата и кај италската покровителка на огништето Веста и иранската Табити. Исклучителната религиска важност на овој елемент ја одразува фактот што во древна Грција главните религиски церемонии започнувале со жртва упатена токму на олтарите на Хестија и тоа на три нивоа: ниво на домот, ниво на градот и ниво на целиот етнос. Високиот статус на божицата Веста е одразен во неприкосновеноста на нејзините свештенички (весталки) и на нејзиниот храм (и огниште) каде што се чувале главните реликвии на Римјаните. Во овој случај релацијата огниште – вулва ја одразува и задолжителната девственост на весталките. Еден пример од Македонија многу јасно го илустрира преживувањето на посоченото значење на огништето сè до современите народни традиции. Имено, во околината на Гевгелија е забележено дека ако при веселба во некоја куќа, некој маж извадел нож од појасот и го забиел во огништето, домаќинот го сметал ваквиот чин за напад врз честта и понижување на жените од таа куќа (нож = фалус, огниште = вулва).

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО when drinking alcoholic beverages, part of it to be poured on the floor - “for the dead”. This includes the beliefs once widely present in the Balkans, that the grass snake that lives in the foundations of the house and in the cavities underneath the floor is an incarnation of the souls of the deceased ancestors (if killed, the owner of the house would die). FIREPLACE The fireplace in the most archaic houses is actually a hole in the ground floor in which the fire burns. Seen thru the concept of house - woman identification, it acquires the meaning of the vulva or the entry into the Mother-Earth’s womb. The best visual confirmation of this identification is found in the Neolithic structures of Lepenski Vir (Serbia), which with their elongated ellipse form coincides with the shape of the open vulva (fig. 7: б). In addition, the embedded stones portray a very realistic representation of the vulva (fig. 7: a). In the Balkans, but also wider in the Mediterranean and the Middle East, these identifications will be preserved in the ancient period. The best example of this is the Greek goddess of the hearth - Hestia, whose name is a combination of the words hearth (hestia) and uterus (hystera). We encounter the similar situation in Roman mythology where Vesta was the virgin goddess of the fireplace and also Tabitha in Persian mythology. The exceptional religious significance of this element reflects in the fact that in ancient Greece the main religious ceremonies were commencing with a sacrifice offered exactly to the altars of Hestia, at three levels: the level of the home, the level of the city and the level of the whole ethnicity. The high status of the goddess Vesta is reflected in the inviolability of her priestesses (vestals) and her temple (and fireplace) where the main relics of the Romans were kept. In this case the relation of the hearth - vulva also reflects the mandatory virginity of the vestals. One example from Macedonia very clearly illustrates the survival of the meaning of the fireplace up to modern folk traditions. To be specific, in the vicinity of Gevgelija was noted that if during some house festivity a man took a knife out of his belt and sticked it into the fireplace, the host would consider this as a humiliation and an attack on the honour of the women from that house (knife = a phallus, a fireplace = vulva). When interpreting the meaning of the fireplace, it is often mistaken with the eminently masculine symbolism of the fire. Things are very clear - the fireplace does not represent the fire itself, but the defined and enclosed empty space in which it

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 При толкувањето на значењето на огништето често се прави грешка така што тоа се меша со еминентно машката симболика на огнот. Работите се мошне јасни – огништето не го претставува самиот оган туку определениот и заграден празен простор во кој тој гори. Според тоа, спојот на обата елементи го добива значењето на коитус т.е. свет брак меѓу космичките елементи при што огнот е застапник на небото и на машкиот принцип, а огништето – застапник на земјата и на женскиот принцип. Во овој спој огништето (жена) ја обезбедува контролата, култивирањето и продуктивноста на огнот (маж) кој инаку би подивел, т.е. би се распламтил во пожар со деструктивно дејство. ПОКРИВ Во рамките на базичната идентификација на куќата со макрокосмосот, нејзиниот покрив го добива значењето на небо коешто, издигајќи се над земјата, неа ја поклопува и ја штити. На ваквото значење упатува и формата на покривот, особено оној обликуван во вид на свод и калота кои коинцидираат со аналогните претстави за формата на небото (сл. 6). Токму заоблениот кров на колибата е едниот од клучните фактори кои ги поттикнале ваквите претстави за небото. Но, тука е и полукружната патека на сонцето која, според логиката на митската свест, се базира врз таквиот (лачен, сводест, калотест) облик на небото кое, само по себе, е невидливо за човекот (сл. 8: а, б). Релациите меѓу сончевата траекторија и небескиот свод, иако на посреден начин, се одразени и кај двоводниот покрив при што трите клучни точки т.е. агли на триаголниот калкан на куќата се поклопуваат со клучните фази од дневниот од на сонцето (изгрејсонце, пладне и зајдисонце) (сл. 8: в, г). Елементите на оваа концепција можат да се следат на калканите и крововите од куќите и на другите видови градби низ целата планета. При тоа небескиот карактер на овие елементи е кодиран преку разни дополнителни „украсни мотиви“ (геометриски, зооморфни, антропоморфни) кои директно или посредно ги застапуваат фазите од движењето на сонцето и на другите небески тела, како и митските ликови поврзани со овие процеси (сл. 8: в–ѓ). ТАВАН Т.Е. ПОТПОКРИВ Небеското значење се однесува и на необичниот внатрешен простор што се формира меѓу покривот на куќата и плафонот на нејзините приземни простории. Според својот основен ка-

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO burns. Accordingly, the connection of both elements gets the meaning of coitus, i.e. a holy matrimony between the cosmic elements where the fire is an advocate of the heavens and the male principle, and the hearth - an advocate of the earth and the female principle. In this combination, the fireplace (woman) provides the control, cultivation and the productivity of the fire (man) who would otherwise gone wild, i.e. it would raged into a fire with a destructive effect. ROOF Within the basic identification of the house with the macro cosmos, its roof receives the meaning of the sky, which, rising above the ground, overlaps it and protects it. The shape of the roof, especially the one in a form of arch and calotte coincides with the analogous representations of the shape of the sky (fig. 6). The curved roof of the hut is exactly one of the key factors that inspired such representations for the sky. But also, here is the semicircular path of the sun, which, according to the logic of the mythical reasoning, is based on such arch and calotte shape of the sky, which in itself, is invisible to man (fig. 8: a, б). The relations between the solar trajectory and the arch of the sky, although indirectly, are also reflected in the pitched roof, where the three key points, i.e. the angles of the triangular gable - end of the house coincides with the key phases of the daylight trajectory of the sun (sunrise, noon, and sunset) (fig. 8: в, д). The elements of this conception can be seen on the gable - ends and roofs of the houses and other types of buildings throughout the planet. The heavenly character of these elements is encoded through various additional “ornamental motifs” (geometric, zoomorphic, anthropomorphic) that directly or indirectly represents the phases of the movement of the sun and other celestial bodies, as well as the mythical characters associated with these processes (fig. 8: в-ѓ). ATTIC Heavenly context also applies to the unusual inner space that forms between the roof of the house and the ceiling of its ground floor rooms. According to its basic character, it is similar to the basement, regardless of the fact that it is located on the opposite - upper end of the house. This similarity comes from the fact that both spaces in the mind of the archaic man categorize into the spheres of “the other world” that is in opposition to the ground floor which is the basic space of the house intended for everyday life (“this world”).

СКОПЈЕ 8 МИЛЕНИУМИ_1 Сл./Fig. ПРЕД 8

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 рактер тој е сличен на подрумот, без разлика што се наоѓа на спротивниот – горен крај од куќата. Ваквата сличност доаѓа оттаму што обата простори архаичниот човек ги категоризира во сферите на „оној свет“ кој е во опозиција со приземјето – основниот простор на куќата наменет за секојдневно живеење („овој свет“). Како и подрумот, таванот е таинствен, загадочен, мистичен, населен со натприродни (демонски) суштества, но истовремено и продуктивен. Доскоро, во традиционалните заедници постоела пракса жените, за време на менструалниот циклус, да се дистанцираат од куќата, т.е. семејството и тоа во посебни колиби лоцирани на работ од населбата. Во некои средини за тоа биле користени поткровјата на куќите. Постојат индиции дека таква катна просторија постоела и во неолитските живеалишта која, според некои претпоставки, имала нагласен сакрален карактер (сл. 9). Главното дејствие на многу приказни и преданија се однесува на некоја млада девојка која, поради разни причини (вистинските, очевидно се табуирани), престојува во скромна просторија лоцирана на врвот од некаква тешкопристапна кула или чардак кои се наоѓаат „ни на небо – ни на земја“. Во последнава фраза е содржана самата суштина на таванот: тој е преодно т.е. гранично место лоцирано меѓу небото и земјата, меѓу „овој“ и „оној свет“ од што произлегува и сета негова мистичност и фаталност.

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO Like the basement, the attic is also a mysterious and mystical place, inhabited by supernatural (demonic) creatures, but at the same time is also a productive space. Not long ago, in traditional communities, women had the practice to distance themselves from the house and the family during their menstrual cycle, and separate in huts located on the edge of the settlements. In some cases, the attics of the houses were used for these purposes. There are indications that such a (attic like) room existed in Neolithic settlements and according to some assumptions, had an accentuated sacral character (fig. 9). The main plot of many stories and traditions refers to a young girl who, for various reasons (the true, apparently tabooed), resides in a modest room located on the top of some hard-to-reach fortress or tower that is “neither in the sky nor on the ground “. In this last phrase is the very essence of the attic: it is a transitional border place located between the sky and the earth, between “this” and “the other world”, the entire mysticism and fatality that are prescribed to the attic derives from these notions.

Сл./Fig. 9

б 75

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

ЦЕНТРАЛЕН КУЌЕН СТОЛБ И ОЏАК

THE CENTRAL HOUSE PILLAR AND THE CHIMNEY

Во симболиката на куќата особено важно место добива централниот столб врз кој се крепи нејзиниот покрив. Поради важната функција, пресудна за статиката на куќата, како и неговата централна позиција, во овој градежен елемент се фокусираат разни митски и обредни традиции. Освен како средишна точка, сакрален центар и оска на куќата, се претставува и како митски предок на семејството, т.е. родот кому му се принесуваат молби и дарови. Во некои случаи, главниот куќен столб се изедначува со неговиот фалус – органот заслужен за траењето на семејниот род (по машка линија). Како што рековме, во претставите за формата и функционирањето на космосот тој се зема како парадигма на Космичкиот столб врз кој се потпира небото, но и на Космичката оска околу која се одвиваат цикличните процеси во вселената (сл. 6: а).

In the symbolism of the house, the central pillar on which the roof is built gets a particularly important place. Due to its important function, crucial for the statics of the house, as well as its central position, this construction element receives a various mythical and ritual traditions. Besides its essential and sacral centre point and axis of the house, it is also represented as a mythical ancestor of the family to whom the pleas and gifts are offered. In some cases, the main house pillar is equated with the phallus - the part that is responsible for continuing of the family line (the male line). As we already have said, in the representations of the shape and functioning of the cosmos, it is taken as a paradigm of the Cosmic Pillar on which the sky is leaning and resting, as well as a Cosmic Axis around which the cyclical processes in the universe take place (fig. 6: a).

По појавата на оџакот, како релативно нов градежен елемент на куќата, дел од овие функции ќе се пренесат на него и тоа особено како фактор на вертикалната комуникација на внатрешноста на куќата со мистичниот потпокрив, со небото и таму присутните натприродни сили. При тоа тој ќе функционира како „вертикален тунел“ или „лифт“ преку кој, во клучни моменти, во куќата ќе се спуштаат благодатите испратени од небеските богови. Трагите на овие традиции сè уште се живи, дури и во современата урбана култура. Се смета дека митскиот лик Божик и другите негови еквиваленти (Божиќ Бата, Дедо Мраз) се спуштаат во куќата преку оџакот, поради што близу него (крај огништето, на каминот) се обесуваат вреќички или чорапи во кои тој ќе ги остави подароците наменети за станарите. Остаток на овие традиции е и верувањето дека оџачарот носи среќа затоа што, престојувајќи во или близу оџакот, станува епифанија на споменатите митски ликови – носители на среќата и просперитетот. АГЛИ НА КУЌАТА Аглите на куќата, и покрај нивната не особена конкретност и определивост, имаат важно место во симболиката на куќа. За разлика од денешниот статус на аголот како апстрактен геометриски поим, во минатото тој имал многу поконкретно значење коешто не се однесувало само на спојот на куќните ѕидови, туку и на внатрешниот простор што тие го опфаќаат. Како

After the appearance of the chimney, as a relatively new building element on the house, some of these functions will be transferred to it, especially as a factor of vertical communication of the interior of the house with the mysterious attic, with the sky and the supernatural powers that are present there. It will function as a “vertical tunnel” or a “lift” through which, at crucial moments, the grace sent by the heavenly gods will descend into the house. The traces of these traditions are still alive, even in contemporary urban culture. It is thought that the mythical character Christmas and its other equivalents (Christmas Bata, Santa Claus) go down into the house through the chimney, that’s why next to the hearth of the fireplace there are hanging sacks or socks in which he will leave the gifts intended for the tenants. The remnant from these traditions is the belief that the chimneysweeper brings luck, because while staying in or near the chimney, he becomes the epiphany of the previously mentioned mythical characters - carriers of happiness and prosperity. CORNERS OF THE HOUSE The corners of the house, despite their lack of specificity and determination, have an important place in the symbolism of the house. In contrast to the present status of the corner as an abstract geometric term, in the past, it had a much more specific meaning, which was not only related to the connection of the house walls, but also to the inner space it

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 што видовме, неговото значење е содржано и во зборовите што ја означуваат куќата и воопшто просторот. Пословицата „без четири агли куќа не бидува“ значи дека, барем во одредени култури, четириаголноста т.е. четиристраноста на куќата била задолжителна. Четирите агли на куќата во архаичните традиции всушност го определуваат сиот нејзин простор (сл. 10: а). При изведувањето на некои обредно–магиски постапки, чии дејствија требале да се насочат кон сета куќа т.е. сиот нејзин простор, клучниот чин се повторувал четири пати односно се изведувал кај сите четири агли на куќата (а често и во нејзиниот центар). При поставување на темелите, во четирите агли се капнувале по неколку капки крв на животното жртвувано по тој повод или пак таму се оставале некакви други дарови. При првото влегување во новоизградена куќа, соодветни прилози се оставале и во четирите агли на таванот. За заштита на куќата од болести и други негативни фактори се каделе и осветувале (со свети билки или со света вода) четирите агли на куќата. Со ова значење на куќните агли може да се поврзат четирите мали кружни отвори присутни кај голем дел од неолитските керамички модели на куќи од Македонија (сл. 2: б; сл. 4: а, б, г; сл. 10: а, в; сл. 15: в). Изнесовме хипотеза дека низ нив, во шупливиот кубус кој ја означувал куќата, можеле обредно да се истураат некои елементи кои би ја симболизирале благосостојбата во неа (на пример зрна жито и други плодови, брашно, ронки од леб, масло, млеко). Во прилог на оваа претпоставка говорат некои слични модели од Источна Европа кај кои, наместо отвори, во аглите се наоѓаат мали чашки (сл. 10: г). Кај некои македонски примероци, на истите места се оформени мали кружни лежишта (пример сл. 10: б) кои можеби служеле за насадување запалени свеќи и тоа како фактори на заштита на сета куќа и како симболи на животот што тлее во целиот нејзин простор. ВРАТА Вратата е отвор преку кој се влегува во куќата или се излегува од неа. Следствено на тоа, во рамките на антропоморфното согледување на куќата, таа може да се идентификува со било кој од отворите на телото. Сепак, конкретните факти укажуваат на доминацијата на два од нив – вулвата и устата. Станува збор за архетипски идентификации кои се манифестирани во разни култури ширум светот, поретко во експлицитна форма – на ниво на слика, а почесто имплицитно – во рамките на обредните дејствија.

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO covered. As we have seen, its significance is also contained in the words “without four corners, the house does not exist” it means, at least in certain cultures, that the four sides of the house were compulsory. The four corners of the house in archaic traditions actually determine its entire space (fig. 10: a). During the performance of some ritualmagic procedures, whose actions were intended towards the whole house and its space, the key act was repeated four times and was performed at all four corners of the house (and often in its centre). Upon laying the foundations, several drops of blood from a sacrificed animal for that occasion, were dropped into the four corners, or there were some other gifts left there. On the first entry into the newly built house, appropriate gifts were left in the four corners of the attic. For the protection of the house from diseases and other negative factors, the four corners of the house were sanctified with burning incense from sacred plants and holy water. With this meaning of the house corners, the four small circular openings present in many Neolithic ceramic models of houses in Macedonia can be brought in correlation (fig. 2: b; fig. 4: a, б, г; fig. 10: a, в; fig. 15: в). We hypothesized that some items may have been poured through them into the hollow cubus symbolizing the wellbeing (for example grains and other fruits, flour, breadcrumbs, oil, milk). Backing these assumptions are the similar models from Eastern Europe, where, instead of openings, small cups were found in the corners (fig. 10: г). In some Macedonian samples, small circular cavities (fig. 10: б) were formed in the same places. They may have been used to hold the lit candles, both as protection factors for the entire house and as symbols of life that shines in its entire space. DOOR The door is an opening through which, one enters the house or leaves it. Consequently, within the anthropomorphic perception of the house, it can be identified with any of the body’s openings. However, the facts point out to the dominance of two of them - the vulva and the mouth. These are archetyfig.al identifications that are manifested in various cultures around the world, rarely in an explicit form - in a sense of image, and more often implicitly - within the ritual activities.

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Сл./Fig. 10

в 78

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Вратата и женските гениталии

The door and the female genitalia

И покрај својата современост, најдобар пример на оваа релација е свадбениот ритуал кој до неодамна се изведувал во Прилеп. При првото официјално воведување на невестата во домот на сопругот, неговата мајка застанува на вратата од куќата со расчекорени нозе (дури качена и на две столчиња) при што невестата, заедно со младоженецот, влегуваат внатре провлекувајќи се под нејзиното здолниште т.е. меѓу нозете (сл. 11: ж). Сосема е евидентно дека невестата, поминувајќи меѓу нозете на свекрвата, го евоцира сопственото препородување низ нејзините гениталии и тоа како чин на присвојување т.е. влегување во родот на сопругот. Ова е услов таа да ѝ стане ќерка и да ја нарекува мајка. Дали во рамките на овој обред вратата ги симболизира гениталиите на свекрвата или на персонализираната куќа (сл. 11: ж спореди со сл. 3). Оваа дилема воопшто не е во толкава мера противречна ако се земе предвид честото вербално, симболичко и функционално изедначување на свекрвата и куќата во рамките на балканскиот фолклор.

Despite its modernity, the best example of this relation is the wedding ritual, which until recently was performed in Prilep. At the first official introduction of the bride in the husband’s home, his mother would have stand at the door of the house with her legs straddled evenly on two chairs, and the bride together with the groom would have entered inside under her skirt and passing between her legs (fig. 11: ж). It is quite evident that the bride, passing between the legs of her mother in law, evokes her own rebirth through her genitals, as an act of adoption, entering into the husband’s family. This is a condition for her to become her daughter and to call her mother. Does the door symbolize the genitals of the mother-in-law or the personalized house in this ritual? (fig. 11: ж compare with fig. 3) This dilemma is not contradictory at all if we consider the frequent verbal, symbolic and functional identification of the mother-in-law and the house within the Balkan folklore.

Суштината на посочениот обред т.е. изедначувањето на вратата со женската генитална зона може да се идентификува на неолитските антропоморфизирани модели на куќи и тоа во еден елемент кој навидум нема ништо заедничко со оваа релација. Станува збор за необичните отвори со контури во вид на буквата „М“ констатирани на кубусите на поголем број цели или фрагментирани примероци, неколку од нив и од Церје – Говрлево (сл. 4: б; сл. 11: г, д). Компарациите со други неолитски, и пошироко предисториски, предмети покажуваат дека зад ваквата форма, сосема нефункционална за една врата, всушност стои стар идеограм кој подоцна, во рамките на неколку европски древни писма, ќе се претвори во буква (сл. 11: б, в, з). Како аргумент во прилог на задржувањето на неговото исконско значење може да се земе фактот што во повеќето индоевропски јазици гласот „м“ се јавува како почетна буква на разни зборови, директно или посредно поврзани со мајка – клучниот поим во кој се фокусирани горе апострофираните категории (жена, плодност и раѓање). Формата на овој идеограм се базира врз силуетата на нозете на жената во поза на раѓање или коитус (раширени и свиени во колената) (сл. 11: а). Оттаму, тој, уште во предисториските периоди, издвојувајќи се од својата реална предлошка, ќе го задржи наведеното значење и ќе продолжи да се употребува како означувач на разни поими

The essence of this ritual, the identification of the door with the female genital zone can be identified in the Neolithic anthropomorphized models of houses, in an element that seems to have nothing in common with this relation. Unusual openings resembling the letter “M” are found on the cubes of a large number of whole or fragmented specimens, several of them from Cerje-Govrlevo (fig. 4: б; fig. 11: г, д). Comparisons with other Neolithic, and wider prehistoric objects show that behind this form, completely non-functional for a door, there is actually an old ideogram that later, in the context of several European ancient letters, will turn into a letter (fig. 11: б, в, з). As an argument in favour of the preservation of its ancient significance, one can take the fact that in most Indo-European languages, the letter “M” appears as the initial letter of various words, directly or indirectly related to the word - mother, a key term in which the above-mentioned categories are focused (woman, fertility and birth). The shape of this ideogram is based on the silhouette of the woman’s legs in the posture of birth or coitus (widespread and curved in the knees) (fig. 11: a). Therefore, even in the prehistoric periods, distancing from its original concept, it will retain the stated meaning and will continue to be used as identifier of various notions from the same sphere. It displayed on the pottery (fig. 11: б, в) and on the “sacrifice altars”, where it stretched between the legs, with a central representation of a triangle or a

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Сл./Fig. 11

ж 80

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 од истата сфера. Се прикажувал на садовите (сл. 11: б, в) и на „жртвениците–масички“ при што, во вториот случај се протегал меѓу ногарките (= нозе), алтерниран со централна претстава на триаголник или натечен стомак (= вулва, бременост) (сл. 11: з, ѕ, и). Особено се индикативни камените висулци оформени во вид на долен дел на жена, прикажана во истата поза, при што меѓу раширените и силно стилизирани нозе се формира отвор со „М“ контура идентичен како кај моделите на куќи (сл. 11; ѓ, е спореди со г, д и сл. 4: б). Истиот однос го одразува уште една постапка во рамките на свадбените обреди, при што овој пат, вратата се изедначува со гениталиите на невестата. Станува збор за обред кој денес, во осовременета форма, е распространет низ разни делови на светот. Кога младоженецот, заедно со кумот, доаѓа да ја земе невестата од нејзиниот дом, нејзините роднини ја држат вратата и не ги пуштаат да влезат внатре. Ја отвораат откако ќе добијат одредена парична надокнада што, согледано на највулгарно рамниште, носи значење на откуп за „влез во невестата“ (дефлорација) при што вратата го добива значењето на нејзин химен. Има можност (засега теоретска) за идентификација и на овој симболички однос во рамките на неолитските антропоморфизирани модели на куќи. Изнесени се претпоставки дека двојните елипсести отвори, присутни на некои примероци (сл. 4: г), можеле да го добијат ваквиот облик во релација со формата на едниот од неколкуте типови химени кој се одликува токму со пар елипсести перфорации (Hymen bifenestratus). Постојат бројни други индикатори за симболичкото изедначување на вратата и вулвата. Во разни делови на словенскиот свет, а веројатно и пошироко, постоеле обичаи, при тешки и ризични породувања, да се отвараат сите врати на куќата во која жената се пораѓала. Во некои случаи дури се вадела и целата влезна врата, со сè касата, а попот се замолувал да ги отвори и вратите на локалната црква. Кога жената ќе забременела и сакала тоа да ѝ биде последна бременост, по пораѓањето таа требала да ја затвори вратата на својата куќа буткајќи ја со нозете на новороденчето. Една од ретките нам познати ликовни манифестации на овој однос е древноегипетскиот релјеф од храмот на Хатор во Дендера кој прикажува жена како се пораѓа клекната меѓу довратниците на една врата (сл. 1: б). Мошне е индикативно што изедначувањето на вратата и вулвата се јавува и во современата уметност (сл. 12: а, б).

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO stomach (= vulva, pregnancy) (fig. 11: з, ѕ, и). Particularly indicative are the stone pendants shaped like a lower part of a woman, shown in the same pose, where between the widespread and strongly styled legs there is an opening with a “M” contour, identical to the models of houses (fig. 11; ѓ, compare with г, д and fig. 4: б). The same notion reflects in another procedure within the wedding rituals, this time, the door is identified with the bride’s genitals. It is a ritual which today, in its more modern form, is spread across various parts of the world. When the groom, along with his best man, comes to take the bride from her home, her relatives hold the door and don’t let them inside. They open the door after receiving a certain amount of money, which, perceived at the most vulgar level, means paying for “entry into the bride” (defloration), and the door receives the meaning as her hymen. There is a possibility (for the time being only theoretical) for the identification of this symbolic relationship within the Neolithic anthropomorphized models of houses. Assumptions are that the double ellipse openings on some samples (fig. 4: г) may have this form in relation to the shape of one of the hymen types which is distinguished by a pair of elliptical perforations (Hymen bifenestratus). There are numerous other indicators for the symbolic identifying of the door and the vulva. In various parts of the Slavic world, and probably more widely, there was a custom to open all the doors of the house in which the woman was giving birth, especially in heavy and risky births. In some cases, even the entire entrance door was pulled out, along with the door - frame, and the priest was asked to open the doors of the local church. When a woman became pregnant and wanted it to be her last pregnancy, after giving birth, she had to close the door of her house by pushing the door with the feet of the newborn. One of the few famous artistic manifestations of this relationship is the ancient Egyptian relief from the temple of Hathor in Dendera, which shows a woman kneeling and giving birth at the doorway (fig. 1: б). It is very indicative that the identification of the door with a vulva also occurs in contemporary art (fig. 12: a, б).

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Сл./Fig. 12

б 82

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Вратата и устата

The door and the mouth

Оваа идентификација се чини маргинална од симболички аспект поради навидум баналната семиотика на устата и доминацијата на нејзините негативни функции (јадење, прождирање, уништување, смрт). Но, наспроти ова, изедначувањето на вратата со устата се јавува во многу градби, од разни периоди и региони, заклучно со бројни примери од денешно време кои воопшто не припаѓаат на традиционалната туку на современата масовна култура (сл. 13: б–г).

This identification seems marginal from a symbolic aspect due to the seemingly banal semiotics of the mouth and the dominance of her negative functions (eating, stuffing, destruction, death). But, nevertheless, identifying the door with the mouth occurs in many constructions, from different periods and regions, including numerous examples from modern times that do not belong to the traditional but to the contemporary mass culture (fig. 13: б-г).

Еден од највпечатливите традиционални примери во кои е имплицитно присутен овој однос се приказните за Баба Рога (или вештерката) која ги прима децата во својата зооморфизирана шумска колиба со цел да ги зготви и изеде (сл. 13: а). Во архаичните варијанти на овој тип приказни има индиции за идентификација на колибата со самата Баба Рога, па дури и изедначување на вратата со нејзината ѕверска уста. Според едно толкување, оваа колиба се третира како ритуална градба наменета за иницијација на децата т.е. нивно обредно воведување во светот на возрасните. Таа се смета за епифанија на самата Баба Рога, некогаш многу важен митски лик т.е. божица, при што влегувањето на децата во колибата го означува нивното прождирање од нејзина страна. Овој чин треба да го означи симболичното умирање на децата како неопходен предуслов за нивно повторно раѓање (од страна на истата божица–куќа), но овој пат како возрасни луѓе. Примери за вакви колиби кои „ги јадат“ своите посетители–иницијанти се познати во повеќе архаични култури ширум светот.

One of the most striking traditional examples in which this relationship is implicitly present are the stories of Baba Roga (or witch) that takes children into her zoomorphized forest hut in order to cook them and eat them (fig. 13: a). In the archaic variants of this type of story there are clues to identify the hut with Baba Roga itself, and identify the door with her beastly mouth. According to one interpretation, this hut is treated as a ritual structure intended for the initiation of children, that is, their ritual introduction into the world of adults. It is considered the epiphany of Baba Roga itself, once a very important mythical figure, a goddess. The entry of the children into the hut signifies their demise - they are eaten by her. This act should signify the symbolic dying of the children as a necessary precondition for their rebirth (by the same goddesshouse), but this time as an adults. Examples of such huts that “eats” her visitors - initiates are known in many archaic cultures around the world.

Теоретски е можно неолитските керамички модели на куќи да прикажувале реални вакви градби кои, покрај другите функции, служеле и како куќи за иницијација. Не е исклучено да функционирале и како некакви посмртни куќи вклучени во погребните ритуали кои требале симболички да го уништат („изедат“) телото на покојникот оставен во нив (можеби како куќи за екскарнација т.е. одвојување на месото од коските). Засега нема индиции за било каква поврзаност на ваквите модели од Македонија со сферите на смртта затоа што во нив или во нивна понепосредна близина не е констатирано присуство на човечки коски. Но, во други подрачја (па пример Израел, Етрурија) е позната таква употреба на слични, нешто подоцнежни, керамички модели на куќи (меѓу другото и зооморфизирани и антропоморфизирани) и тоа како за сместување на пепелта на кремираниот покојник (урни) или на неговите коски (осуариуми) (сл. 14). Сепак, на македонските модели може да се идентификува

Theoretically it is possible that Neolithic ceramic models of houses displayed some real constructions that, among other functions, served as houses for initiation. It is not excluded that they functioned as some kind of death homes in the funeral rituals that were supposed to symbolically destroy (exterminate) the body of the deceased which was left in them (perhaps as houses for excarnation - separation of the flesh from the bones). So far there are no clues or any connection of such models from Macedonia that refers to death, because there is no presence of human bones in them or in their immediate vicinity. But in other areas (such as Israel, Etruria), such use of similar, somewhat later, ceramic models of houses is known (among others, zoomorphized and anthropomorphized), as urns containing the ash of the cremated person or ossuaries - where the bones were kept (fig. 14). Still, on the Macedonian models it is possible to identify the matched side openings of the cube (probably doors) with a wide open mouth with teeth

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Сл./Fig. 13

в 84

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Сл./Fig. 14

а изедначувањето на страничните отвори на кубусот (веројатно врати) со широко отворена уста дополнета со заби (сл. 15: б–г), па дури и со пар песјаци (сл. 15: а). Ваквото сè уште хипотетично толкување станува многу поуверливо ако на овие модели, над устата се доцрта пар очи. Посочената забеста врата–уста на прв поглед воопшто не се вклопува во антропоморфизмот на моделите, застапен преку цилиндарот, затоа што местото на устата ѝ е таму – каде што е и лицето на персонализираната куќа. Присуството на устата во рамките на кубусот повеќе би интерферирало со гениталната зона на овој лик на што, меѓу другото, упатува и триаголникот (симбол на пубисот т.е. вулвата) врежан на тој дел од моделот од Суводол (сл. 16: б). Ова упатува на некакво обединување на двете значења на вратата, замислена и како вулва и како уста, што го воведува во оваа толкување симболот vagina dentata (забеста вагина) како опонент на реалната, којашто не е задолжена за раѓањето туку за убивањето, односно за повторното враќање на човекот во „оној свет“, како неодминлива фаза од животните циклуси во вселената.

б (fig. 15: б-г), and even with a pair of canines (fig. 15: a). This still hypothetical interpretation becomes much more convincing if you add a pair of eyes over the mouth of the models. At first glance, the pointed toothed door - mouth does not fit into the anthropomorphism of the models, represented by the cylinder, because the place of the mouth is where the face of the personalized house is. The presence of the mouth within the cubus would rather coincide with the genital zone the triangle (symbol of the pubis i.e. the vulva) carved on that part of the model from Suvodol (fig. 16: б). It points to some kind of unification of the two meanings of the door - vulva and a mouth. This introduces the interpretation of the symbol vagina dentata (toothed vagina) as an opponent of the real, one which is not in charge of the birth but the killing, that is, the return of a man into “the other world,” as an inevitable phase of the life cycles in space.

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Сл./Fig. 15

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

ПРАГ

DOORSTEP

Прагот е всушност врата сведена од тродимензионално на дводимензионално рамниште. Тој е линија меѓу надвор и внатре т.е. граница којашто ја дели внатрешноста на куќата (култура, безбедно, чисто) од надворешниот простор (природа, опасно, нечисто). Оттука, самиот праг не припаѓа ниту на едниот ниту на другиот простор туку го има статусот на меѓу–простор, поточно не–простор. Од ова произлегува неговиот негативен предзнак на критично место на кое човек не треба подолго време да се задржува (да стои, седи, разговара или нешто да работи). На него не смее да згазне невестата при првото влегување во куќата на својот маж бидејќи таа и сама по себе е олицетворение на преминот (се наоѓа „ни ваму – ни таму“) односно веќе не припаѓа на домот на своите родители, а сè уште не е примена (удомена) во домот на сопругот. Поради наведените компоненти прагот се доживува и како хтонски простор под кој престојуваат душите на умрените од конкретната куќа. Можеби токму затоа, во некои прилики, на прагот се коле курбан, за крвта на жртвуваното животно да се слее во нивните усти кои се жедни за живот.

The doorstep is actually a door reduced from threedimensional to a two-dimensional level. It is a line between the outside and inside, a border that divides the interior of the house (culture, safe, clean) from the outside world (nature, dangerous, unclean). Hence, the doorstep itself does not belong to either one, but has the status of inter-space, or rather non-space. From this comes its negative notion of a critical place where one shouldn’t spend a long time (standing, sitting, talking or doing something). The bride at the first entry into her husband’s house is not supposed to step on it since she herself is the personification of the passage (“neither here nor there”), that is, she no longer belongs to the home of her parents, and is not yet received (admissioned) in the husband’s home. Because of these components, the doorstep is also seen as a chthonic space under which the souls of the dead from that house are staying. Perhaps that’s why, on some occasions, a qurban is slaughtered on the doorstep, for the blood of the sacrificed animal to fall in the mouths that are thirsty for life.

ПРОЗОРЕЦ

Seen in the context of a house-man, windows correspond with the eyes for purely functional reasons. They, like the eyes, serve to see outside the house but also through them to peek inside the house. Therefore, the eyes are said to be “windows of the soul”. In this identification, we may find the reason why we are melancholic when looking at the rain thru the window. It seems that the rain drops that crawl on the glass we experience as tears, an image of a “crying house” forms in us. The aspect window - eye, left traces in the language too. In the Slavic languages, the words for the window and the eye have the same basis: Russ. okno - window, okoshko - small window, it is in relation with the South Slavic word oko - eye. The Latin equivalent is oculus - meaning an eye and a circular window. This relation is well manifested in the anthropomorphic Neolithic models of houses, through the presence of paired openings shaped exactly in the form of eyes (fig. 16), somewhere even two pairs on one wall (fig. 4: a), perhaps to show that the house is guarding its tenants by holding “the four eyes open”.

Согледани во контекст на релацијата куќа – човек прозорците интерферираат со очите и тоа поради чисто функционални причини. И тие, како и очите, служат за низ нив од куќата да се гледа нанадвор, но исто така и однадвор преку нив да се ѕирне во внатрешноста на куќата. Затоа, за очите се вели дека се „прозорци на душата“. Во оваа идентификација може да се побара причината зошто сме меланхолични кога зјапаме низ прозорец додека надвор врне дожд. Се чини дека дождовните капки што ползат по стаклото ги доживуваме како солзи, при што во нас се евоцира слика на „куќата која плаче“. Односот прозорец – око оставил траги и во јазикот. Во словенските јазици зборовите што го означуваат прозорецот и окото имаат иста основа: рус. окно (прозорец), окошко (прозорче) е во релација со јужносл. око. Латински еквивалент е oculus во значење на око и на кружен прозорец. Оваа релација е добро манифестирана на антропоморфизираните неолитски модели на куќи и тоа преку присуството на парни отвори обликувани токму во форма на очи (сл. 16), некаде дури и по два пара на еден ѕид (сл. 4: а), можеби за да се прикаже дека куќата ги чува своите станари држејќи ги „четирите очи отворени“.

WINDOW

Entering or exiting the house from the window is considered an illegal procedure, i.e. an act that violates the established rules and laws. Therefore, the one who practices such an act is seen as transgressor i.e. thief, thug or adulterer.

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Сл./Fig. 16

б 88

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Сл./Fig. 17

Влегувањето во куќата или излегувањето од неа преку прозорецот се смета за недозволена постапка т.е. чин кој ги нарушува воспоставените правила и закони. Затоа, оној што го практикува ваквото дејствие добива предзнак на престапник т.е. крадец, насилник или прељубник.

At macrocosmic level, the window is equated with the sun, because from the inside, it provides the light in the home. For these reasons, on the prehistoric models of houses the windows are often circular, especially those on the gable end, which as we have already seen, itself marks the sky.

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 На макрокосмичко ниво прозорецот се изедначува со сонцето затоа што, гледано од внатре, тој ја обезбедува светлината во домот. Поради овие причини, на предисториските модели на куќи прозорците се мошне често кружни, особено оние на калканот кој, како што видовме, и самиот по себе го означува небото. Кај македонските неолитски примери го има како на антропоморфизираните модели, така и на оние подигнати на ногарки (сл. 9; сл. 11: г). На примерите од културата Кукутени–Трипоље (Источна Европа) некои од кружните прозорци се обрабени со зрачеста бордура која уште поексплицитно го изразува нивното соларно значење (сл. 17: а, в). На еден модел на куќа од Славеј (Прилепско), на сите горни агли од ѕидовите е прикажана по една перфорација во вид на млада месечина (сл. 17: г). Иако овие отвори не би можеле да се наречат прозорци во вистинската смисла на зборот, сосема е можно да служеле за осветлување на внатрешноста на реалната градба, можеби не толку од практични колку од симболички причини, упатувајќи на мистичната врска меѓу месечевата светлина и менструалните циклуси на жената. На конкретниот предмет, посочените „месечести прозорци“ асоцираат и на очи, особено ако се согледаат заедно со централно поставените врати кои при тоа оставаат впечаток на отворени усти (сл. 15: в; сл. 17: г). Мултиплицирани месечини се присутни и на моделите на куќи од културата Кукутени–Трипоље, овој пат насликани на нивните ѕидови. Заедно со брановидните бордури во долниот дел (вода), шрафираните триаголници (планини) и споменатиот запчест мотив околу кружните прозорци (сонце со зраци) тие очевидно ги кодираат макрокосмичките аспекти на куќата (сл.17: а–в). НИКОС ЧАУСИДИС УНИВЕРЗИТЕТ „СВ. КИРИЛ И МЕТОДИЈ“ – СКОПЈЕ ФИЛОЗОФСКИ ФАКУЛТЕТ ИНСТИТУТ ЗА ИСТОРИЈА НА УМЕТНОСТ И АРХЕОЛОГИЈА

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО In Macedonian Neolithic examples it is found both on the anthropomorphic models and on the ones that are raised on legs (fig. 9, fig. 11: г). In the examples from Cucuteni-Tripolye (Eastern Europe), some of the circular windows are lined with a radiant bordure which even more explicitly expresses their solar meaning (fig. 17: a, в). On one model of a house from Slavej (Prilep area), there was a perforation in the form of a young moon on all the upper corners of the walls (fig. 17: г). Although these openings could not be called windows in the true sense of the word, it is quite possible that they could have served to illuminate the interior of the real structure, perhaps not for practical but for symbolic reasons, referring to the mystical connection between the moonlight and the menstrual cycles of the woman. On the concrete object, the indicated “lunar windows” also resembles on eyes, especially if they are perceived together with the centrally placed doors which leave an impression of open mouths (fig. 15: в, fig. 17: г). Multiple moons are also present on the models of houses from the culture Cucuteni-Tripolye, this time painted on the walls. Together with the wave-like bordures in the lower part (water), the hinged triangles (mountains) and the previously mentioned toothed motif around the circular windows (sun with rays), they obviously encode the macrocosmic aspects of the house (fig. 17: a-в). NIKOS ČAUSIDIS UNIVERSITY “SS. CYRIL AND METHODIUS” - SKOPJE FACULTY OF PHILSOPHY INSTITUTE FOR HISTORY OF ART AND ARCHAEOLOGY

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

КАТАЛОГ НА ИЛУСТРАЦИИТЕ

CATALOGUE OF ILLUSTRATIONS

Сл. 1. а) Илустрација од енциклопедија, 18 век (Jung 1987, 78); б) релјеф, древноегипетска култура, храмот во Дeндера, Египет <http://www.positivebirthstories.com/2009/10/01/a-squattingwoman-giving-birth-assisted-by-two-goddesses-hathor-and-taweretfrom-the-temple-of-hathor-at-dendera/> (21.06.2017). Сл. 2. а) Жената и матката како предлошки на куќата (шема: Н. Чаусидис); б) антропоморфизиран модел на куќа, неолит, Говрлево, Скопје (Наумов и Чаусидис 2011, T.VII: 11). Сл. 3. а) Раширените нозе на жената како предлошка на куќата (шема: Н. Чаусидис); б, в) ликовни мотиви изведени во текстил, фолклор (19–20 век), Русија (Наумов и Чаусидис 2011, T.VIII: 2, 3); г) релјефен мотиви од камен надгробен споменик, доцен среден век, Циста, Сињ, Далмација (Наумов и Чаусидис 2011, T.VIII: 10); д) релјефен мотив во керамика, неолит, Доња Брањевина, Дероње, Војводина (Наумов и Чаусидис 2011, T.VIII: 9). Сл. 4. Керамички антропоморфизирани модели на куќи, неолит, Македонија: а) Маџари, Скопје (Наумов и Чаусидис 2011, T.VI: 8); б) Стенче, Тетово (Zdravkovski 2006, 107 – Fig. 9); в) Породин, Битола (Наумов и Чаусидис 2011, T.III: 8); г) Маџари, Скопје (Наумов и Чаусидис 2011, T.VII: 10). Сл. 5. Христијански манифестации на симболичкиот однос жена – куќа (Наумов и Чаусидис 2011, T.XI): а, б) статуета од сликано дрво, “Богородица Отворена“, 15 век, Франција; в) Хиеронимус Бош, „Искушението на Св. Антониј“ (детаљ), почеток на 16. век, музеј „Прадо“; г) Пјеро дела Франческа, “Богородица милостива”, 15 век, Италија; д) средновековен манускрипт, Италија. Сл. 6. Кубично–полусферичен модел на вселената (шема: Н. Чаусидис); б) куќата како предлошка за определување на формата на вселената (Чаусидис 1996, 38 – Сл. 1); в) идеализиран тродимензионален модел на вселената, според списите на Козма Индикоплов (Цветковић–Томашевић 1978, Сл. 86 – е). Сл. 7. Елементи од огништа, неолит, Лепенски Вир, Србија: а) гравиран заоблен камен покрај огниште; б) обѕидано огниште вкопано во подот на куќа (Srejović i Babović, 123, 179). Сл. 8. Идентификација на небото и на сончевата траекторија со сводот, арката и покривот на две води (шеми: Чаусидис 1996, 41 – Сл. 2, 46 – Сл. 5). Сл. 9. Керамички модели на куќи, неолит, Породин, Битола (Василева 2005, 40).

Fig. 1. a) Illustration from encyclopedia, 18th century (Jung 1987, 78); b) relief, Ancient Egyptian culture, Dendera temple, Egypt <http:// www.positivebirthstories.com/2009/10/01/a-squatting-womangiving-birth-assisted-by-two-goddesses-hathor-and-taweret-fromthe-temple-of-hathor-at-dendera/> (21.06.2017). Fig. 2. a) The woman and the womb as archetypes of the house (scheme: N. Čausidis); b) anthropomorphized house model, Neolithic, Govrlevo, Skopje (Наумов и Чаусидис 2011, T.VII: 11). Fig. 3. a) Spread woman’s legs as archetype of house (scheme: N. Čausidis); b, v) art motives made in textile, folklore (19–20th century), Russia (Наумов и Чаусидис 2011, T.VIII: 2, 3); g) relief motives of stone mortuary monument, Late Middle Century, Cista, Sinj, Dalmatia (Наумов и Чаусидис 2011, T.VIII: 10); d) relief motive in pottery, Neolithic, Donja Branjevina, Deronje, Vojvodina (Наумов и Чаусидис 2011, T.VIII: 9). Fig. 4. a) Ceramic anthropomorphized house models, Neolithic, Macedonia: a) Madzhari, Skopje (Наумов и Чаусидис 2011, T.VI: 8); б) Stenče, Tetovo (Zdravkovski 2006, 107 – Fig. 9); в) Porodin, Bitola (Наумов и Чаусидис 2011, T.III: 8); г) Madzhari, Skopje (Наумов и Чаусидис 2011, T.VII: 10). Fig. 5. Christian manifestations of the symbolic relationship woman – house (Наумов и Чаусидис 2011, T.XI): a, б) statue of painted wood “Vierge Ouvrante“, 15th century, France; в) Hieronymus Bosch, “The Temptation of St Anthony” (detail), beginning of 16th century, Prado Museum; г) Pierro della Francesca “Madonna della misericordia” 15th century, Italy; д) medieval manuscript, Italy. Fig. 6. Cubic-semispherical model of the universe (scheme: N. Čausidis); б) house as a archetype for determination of the universe form (Чаусидис 1996, 38 – Сл. 1); в) idealized three-dimensional model of the universe, according to the Cosmas Indicopleustes texts (Цветковић–Томашевић 1978, Сл. 86 – е). Fig. 7. Elements of fireplaces, Neolithic, Lepenski Vir, Serbia: a) engraved boulder next to fireplace; б) walled fireplace dug into house floor (Srejović i Babović, 123, 179). Fig. 8. Identification of the sky and of the Sun’s trajectory of the dome, the arch and the gable type roof (schemes: N. Čausidis 1996, 41 – Сл. 2, 46 – Сл. 5).

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 Сл. 10. Керамички антропоморфизирани модели на куќa, неолит, Македонија: а) Славеј, Прилеп (Чаусидис 2008, T.II – 3); б, в) Говрлево, Скопје (Наумов и Чаусидис 2011, T.XIX:1, T.XVIII: 2); г) керамички модел на печка, енеолит, Березивка, Украина (Відейко и Бурдо 2004, 344). Сл. 11. Мотив во вид на буквата „М“ на керамички садови, предисторија: а) Бронзен релјеф, 6 век пред н.е., Перуџа, Италија (Чаусидис 2009, T.III: 11); б) Коринт, Грција; в) Tisza, Унгарија (Чаусидис 2009, T.III: 3, 4). Керамички модели на куќи, неолит: г) Породин, Битола (Василева 2005, 26); д) Говрлево, Скопје (Наумов и Чаусидис 2011, T.XVIII: 7). Камени приврзоци, неолит: ѓ, е) Русе и Поровец, Бугарија (Чаусидис 2009, T.II: 8, 9). Свадбен ритуал ж) Прилеп (шема: Н. Чаусидис). Керамички „жртвеници – масички“, неолит: з) Сапарева Баня, Бугарија (Чаусидис 2009, T.II: 12); ѕ, и) Ковачево, Бугарија (Чаусидис 2009, T.II: 3, 4). Сл. 12. Алан Алдриџ, плакат за филмот “Девојките од Челзи”, 1966 г. (Lucie-Smith 1973, 260); б) Ники де Сен Фал, Жан Тенгли, Пер Олов Ултвед, “Таа – Катедрала”, 1966 <http://bessora.fr/ she-a-cathedral/#lightbox/0/> (21.06.2017); в) Луиз Бурже, „Жена Куќа“,1946–1947 г. <https://en.wikipedia.org/wiki/Femme_Maison#/media/File:Femme_ Maison.jpg> (20.06.2017). Сл. 13. а) Баба–Јага и нејзината колиба, современа илустрација <http:// vasily-sergeev.livejournal.com/2441485.html?thread=28828941> (23.06.2017); б) влез во „Тигрова Пештера“, Удајагири рид, Индија (Neumann 1963, 150 – Fig. 31); в) главен влез во храмот Хочоб, култура на Маите, Јукатан, Мексико <https://www.pinterest.com/pin/293015519485035276/ > (23.06.2017); г) влез во “Палатата Цукари”, 17. век, Рим <https:// it.pinterest.com/pin/11751648998131081/> (23.06.2017). Сл. 14. а) Керамичка урна, етрурска култура, 6. век пр. н.е., Вејо, Италија (Наумов и Чаусидис 2011, T.XI: 6); б) керамички осуариум (типичен за регионот на Азор, Израел), халколит, Палатата на Легијата на честа, Линколн парк, Сан Франциско <https://www.flickr. com/photos/whsieh78/15786288882/in/photostream/> (23.06.2017). Сл. 15. Керамички антропоморфизирани модели на куќи, неолит, Македонија (ретуш: Н. Чаусидис): а) Добромири, Битола; б) Чаир, Скопје; в) Славеј, Прилеп; г) Породин, Битола, (Čausidis 2009, T. VI). Сл. 16. Керамички антропоморфизирани модели на куќи, неолит, Македонија: а, б) Суводол, Битола (Čausidis 2009, T. VI: 7; T.I: 1); в, г, д) Говрлево, Скопје (Наумов и Чаусидис 2011, T.XX: 4, 5, 7). Сл. 17. а, б, в) Керамички модели на куќи, енеолит, Кукутени– Трипоље култура, колекција „Платар“ (Відейко и Бурдо 2004, 384); г) керамички модел на куќа, неолит, Славеј, Прилеп (Zdravkovski 2008, 225 – No. 71).

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО Fig. 9. Ceramic house models, Neolithic, Porodin, Bitola (Василева 2005, 40). Fig. 10. Ceramic anthropomorphized house models, Neolithic, Macedonia: a) Slavej, Prilep (Чаусидис 2008, T.II – 3); б, в) Govrlevo, Skopje (Наумов и Чаусидис 2011, T.XIX:1, T.XVIII: 2); g) ceramic oven model, Chalcolithic, Berezivka, Ukraine (Відейко и Бурдо 2004, 344). Fig. 11. “M” letter shaped motive on ceramic vessels, Prehistory: a) bronze relief, 6th century BC, Perugia, Italy (Чаусидис 2009, T.III: 11); б) Corinth, Greece; в) Tisza, Hungary (Чаусидис 2009, T.III: 3, 4). Ceramic house models, Neolithic: г) Porodin, Bitola (Василева 2005, 26); д) Govrlevo, Skopje (Наумов и Чаусидис 2011, T.XVIII: 7). Stone pendants, Neolithic: ѓ, е) Ruse and Porovec, Bulgaria (Чаусидис 2009, T.II: 8, 9). Wedding ritual ж) Prilep (scheme: N. Čausidis). Ceramic “altar-tables”, Neolithic: з) Sapareva Banja, Bulgaria (Чаусидис 2009, T.II: 12); ѕ, и) Kovačevo, Bulgaria (Чаусидис 2009, T.II: 3, 4). Fig. 12. Alan Aldgridge, poster for the movie “Chelsea Girls”, 1966 (Lucie-Smith 1973, 260); б) Niki de Saint Phalle, Jean Tinguely, Per Olov Ultvedt, “Hon-en-Katedral”/”She-Cathedral”, 1966 <http:// bessora.fr/she-a-cathedral/#lightbox/0/> (21.06.2017); в) Louise Bourgeois, „Femme Maison“, 1946–47 г. <https://en.wikipedia.org/wiki/Femme_Maison#/media/ File:Femme_Maison.jpg> (20.06.2017). Fig.13.а)Baba-Yagaandherhut,modernillustration<http://vasily-sergeev. livejournal.com/2441485.html?thread=28828941> (23.06.2017); б) entrance in the “Tiger Cave”, Udayagiri Hill, India (Neumann 1963, 150 – Fig. 31); в) main entrance in the Hochob, Mayan culture, Yucatan, Mexico <https://www.pinterest.com/pin/293015519485035276/> (23.06.2017); г) entrance in “Palazzo Zuccari”, 17th century, Rome <https://it.pinterest. com/pin/11751648998131081/> (23.06.2017). Fig. 14. a) Cermic urn, Etruscan culture, 6th century BC, Veio, Italy (Наумов и Чаусидис 2011, T.XI: 6); б) ceramic ossuarium (typical for the region of Azor, Israel), Chalcolithic, Palace of the Legion of Honor, Lincoln Park, San Francisco <https://www.flickr.com/photos/whsieh78/15786288882/in/ photostream/> (23.06.2017). Fig. 15. Ceramic anthropomorphized house models, Neolithic, Macedonia (retouche: N. Čausidis): a) Dobromiri, Bitola, б) Čair, Skopje; в) Slavej, Prilep; г) Porodin, Bitola (Čausidis 2009, T. VI). Fig. 16. Ceramic anthropomorphized house models, Neolithic, Macedonia: а, б) Suvodol, Bitola (Čausidis 2009, T. VI: 7; T.I: 1); в, г, д) Govrlevo, Skopje (Наумов и Чаусидис 2011, T.XX: 4, 5, 7). Fig. 17. а, б, в) Ceramic anthropomorpic house models, Chalcolithic, Cucuteni-Tripolye culture, “Platar” collection (Відейко и Бурдо 2004, 384); г) ceramic house model, Neolithic, Slavej, Prilep. (Zdravkovski 2008, 225 - No. 71).

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА / USED LITERATURE кирилична Байбурин, А. К. 1983. Жилище в обрядах и представлениях восточных славян. Ленинград: Наука. Василева, М. 2005. Каде е нашето минато – вовед кон праисторијата на Пелагонија. Битола: з.г. „Висои“. Виноградова, Л. Н. и Левкиевская, Е. Е. 2004. Окно. Во Агапкина, Т. А.; Виноградова, Л. Н.; Петрухин, В. Я. и Толстая, С. М. (уред.) Славянские древности (Этнолонгвистический словарь) Том 3: 534–539. Москва: Международные отношения. Виноградова, Л. Н. и Толстая, С. М. 1999. Дверь. Во Агапкина, Т. А.; Виноградова, Л. Н.; Петрухин, В. Я. и Толстая, С. М. (уред.) Славянские древности (Этнолонгвистический словарь) Том 2: 25–29. Москва: Международные отношения. Відейко, М. Ю. и Бурдо, Н. Б. 2004. (уред.) Енциклопедія Трипільської Цивілізації Том 2. Кiiв: Міністерство культури і мистецтв України; Державне підприємство Книжкова палата України ім. Івана Федорова. Національна комісія України у справах ЮНЕСКО. Корпорація «Індустріальна спілка Донбасу»; ЗАТ «Петроімпекс». Елијаде, М. 1986. Свето и профано (Eliade, M. Le Sacre et le Profane). Нови Сад: Књижевна заједница Новог Сада. Наумов, Г. 2008. Вдомување на смртта: погребувања во куќите и садовите од неолитските локалитети на Балканот. Македонско наследство/Macedonian Heritage 32: 23–51. Скопје. Наумов, Г. 2011. Отелотворени куќи: социјалните и симболичките компоненти на неолитската архитектура во Македонија. Macedoniae acta archaeologica 20: 11–34. Скопје. Наумов, Г. и Чаусидис, Н. 2011. Неолитски антропоморфни предмети во Република Македонија: 21–35. Скопје: Магор. Петреска, В. 2002. Свадбата како обред на премин кај Македонците од Брсјачката етнографска целина. Скопје: Институт за фолклор „Марко Цепенков“. Prop, V. J. 1990. Historijski korijeni bajke (Проп В. Я. Исторические корни волшебной сказки). Sarajevo: Svjetlost. Srejović, D. i Babović, Lj. 1983. Umetnost Lepenskog Vira. Beograd: Jugoslavija. Толстой, Н. И. 2000. „Без четырех углов изба не строится“ (Заметки по славянскому язычеству, 6). Во Виноградова, Л. Н.; Левкиевская, Е. Е. и Толстая, С. М. (уред.) Славянский и балканский фольклор: 9–24. Москва: „Индрик“. Цветковић–Томашевић, Г. 1978. Рановизантијски подни мозаици (Дарданија, Македонија, Епир). Београд: Филозофски факултет у Београду, Институт за историју уметности. Чаусидис, Н. 1994. Митските слики на Јужните Словени. Скопје: Мисла. Чаусидис, Н. 1996. Куќата и нејзините симболички значења/The house and its symbolic meanings. Македонско наследство/Macedonian Heritage 2: 37–52. Скопје.

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Чаусидис, Н. 2007. Жената како персонификација на просторот за живеење. Во Лужина, Ј. (уред.) Македонскиот театар: балкански контекст: 45–101. Скопје: Факултет за драмски уметности. Чаусидис, Н. 2008. Отворите на неолитските жртвеници од типот „Мајка-Куќа“ (симболика и култна намена). Macedoniae acta archaeologica 18: 75–92. Скопје. Чаусидис, Н. 2009. Балканске „кућарице“ и неолитски керамички жртвеници у облику куће. Во Петровић С. (уред.) Етнокултуролошки зборник XIII: 53–72. Сврљиг: Етнокултуролошка радионица. Чаусидис, Н. 2009. Сексуальные коннотации ДВЕРИ по материалам фольклора и доисторических находок в Балканском регионе: диахронный анализ. Во Седакова, И. А.; Макарцев, М. М.; Сиднева, С. А. и Цивьян, Т. В. (уред.) Балканские чьтения 10 „Переходы. Перемены. Превращения“: 97–105. Москва: Институт славяноведения РАН. Чаусидис, Н. 2009. Сукња између жене и земље – дијахрони преглед семиотике покривања доњег дела женског тела. Во Жунић, Д. (уред.) Традиционална естетска култура: тело и одевање: 202–233. Ниш: Центар за научна истраживања; САНУ; Универзитет у Нишу. Чаусидис, Н. 2011. Неолитски антропоморфни модели на куќи во Република Македонија. Во Наумов, Г. и Чаусидис, Н., Неолитски антропоморфни предмети во Република Македонија: 11–19. Скопје: Магор. Чаусидис, Н. и Наумов, Г. 2011. Неолитски антропоморфни модели на куќи од Говрлево. Во Наумов, Г. и Чаусидис, Н., Неолитски антропоморфни предмети во Република Македонија: 21–35. Скопје: Магор. Latin Čausidis, N. 2009. „Prozori-oči“ i „vrata-usta“ na neolitskim žrtvenicima tipa „Mati-Kuća“ s područja Republike Makedonije. Histria antiqua 18/1: 113–128. Pula. Čausidis, N. 2010. Neolithic Ceramic Figurines in the Shape of a Woman – House from the Republic of Macedonia. In Gheorghiu D. and Cyphers A. (eds.) Anthropomorphic and Zoomorphic Miniature Figures in Eurasia, Africa and Meso-America. Morphology, materiality, technology, function and context: 25–35. Oxford: BAR International Series (2138). Jung, C. G. 1987. Pristup nesvjesnom. In C. G. Jung (i dr.), Čovjek i njegovi simboli: 18–103. Zagreb: Mladost. Lucie-Smith, E. 1973. Erotizam u umetnosti zapada (Eroticism in the Western Art). Beograd: Jugoslavija. Naumov, G. 2007. Housing the Dead: Burials inside houses and vessels from Neolithic Balkans. In Malone, C. and Barowclough, D. (eds.) Cult in Context: 255–265. Oxford: Oxbow books. Neumann, E. 1963. The Great Mother – an analysis of the archetype. Princeton University Press. Zdravkovski, D. 2006. New aspects of the Anzabegovo–Vršnik cultural group In Tasić, N. and Grozdanov, C (eds.) Homage to Milutin Garašanin: 99–110. Belgrade: Serbian Academy of Sciences and Arts; Macedonian Academy of Sciences and Art. Zdravkovski, D. 2008. Neolitska umetnost na območju Republike Makedonije = Neolithic art in the region of the Republic of Macedonia. Ljubljana: Narodni muzej Slovenije.

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

ОД ПЕШТЕРИ ДО ТВРДИНИ: ПРЕДИСТОРИСКАТА АРХИТЕКТУРА МЕЃУ ЛОВОТ, ЗЕМJОДЕЛСТВОТО И МЕТАЛУРГИЈАТА

FROM CAVES TO FORTRESSES: PREHISTORIC ARCHITECTURE BETWEEN HUNTING, AGRICULTURE AND METALLURGY

Архитектонските градби секогаш предизвикувале најголем интерес во проучувањето на луѓето во минатото. Тие се најмонументалните зданија и најдобро зачуваната форма на културно наследство од минатите епохи, а исто така и најдоследно ги илустрираат карактерот и дострелите на заедниците што нив ги граделе. Меѓутоа, нивните обележја се најчесто проучувани преку сферата на технологијата, така што во најголем дел тие биле концентрирани на структурата и градежните материјали, а помалку на мотивите што довеле до нивно проектирање и ползување. Иако ваквите истражувања во голема мера имаат придонесено за темелно разбирање на архитектонските форми и нивните можни функции, сепак го игнорираат процесот и социјалниот контекст во кого се тие настанати. Секако, постојат и трудови кои се фокусираат токму на она што ги мотивирало заедниците да градат и користат одредени живеалишта, стопански градби и светилишта, но тие се ретки и не многу ползувани во археологијата. И во тој случај, тие се концентрирани само на архитектурата од одреден предисториски период без да се направи дијахрониски пресек кој ќе ги следи општествените промени и новитетите што последователно се внесуваат во градбите за живеење и во оние од јавен и економски карактер.

Architectural constructions have always caused the greatest interest in studying people from the past. They are the most monumental structures and a best preserved form of cultural heritage from the past epoch. They also portray the most consistent illustration of the character and achievements of the communities that built them. However, their features are most often studied through the aspect of technology, where the main accent was mostly on the structure and the construction materials and less on the motives that led to their design and use. Although such research has greatly contributed to a thorough understanding of architectonic forms and their functions, they nevertheless ignore the process and social context in which they were created. Of course, there are papers that focus precisely on what motivated communities to build and use certain settlements, commercial structures and sanctuaries, but they are rare and not much used in archaeology. And even then, they are concentrated only on the architecture of a certain prehistoric period without making a diachronic cross-section that follows the social changes and innovations that were subsequently incorporated into the structures meant for living and in those of public and economic character.

Од тие причини, во овој труд ќе се направи преглед на предисториската архитектура со особен фокус на онаа од неолитот, односно периодот во кого се врши вистинска револуција во домен на техничките новитети и разноликоста на градежните форми. Овој преглед покрај тоа што ќе ги истакне техничките обележја на природните и вештачките конструкции користени од луѓето, воедно ќе ги разгледува и општествените карактеристики што придонеле кон проектирањето на одредени градби. Сосем е извесно дека причините за конструирањето на специфичните градежни обележја треба да се бараат во стопанските и духовните сфери на секое општество. Тие се главниот генератор на архитектонскиот простор што се става во функција на конкретни општествени норми поврзани со економијата и религијата.

From those reasons, this paper will make an overview of the prehistoric architecture with a particular focus on the Neolithic, i.e. the period in which the real revolution was made in terms of technical innovations and diversity of construction forms. This review, in addition to emphasizing the technical features of natural and artificial structures used by humans, will also consider the social characteristics that have contributed to the design of certain constructions. It is quite certain that the reasons for constructing specific building designs should be searched in the economic and spiritual spheres of every society. They are the main generator of the architectonic space that is put into function of specific social norms related to economy and religion.

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Доколку се направи хронолошка структура на главните предисториски периоди, како што се палеолитот, неолитот и металните епохи, може да се увиди дека секој од нив е поврзан со одредени стопански и духовни категории. Така, во палеолитот примарна стопанска гранка е ловот, додека во сферата на духовното акцентот е ставен на хомеопатската, т.е. имитативната магија и обредите. Во неолитот економијата се базира на земјоделството и сточарството, така што духовната култура е фокусирана на акумулирањето и продуктивноста. За разлика од нив енеолитот, бронзеното и железното време се концентрирани на металургијата, па затоа и не случајно религијата и обредите најчесто ја манифестираат социјалната стратификација и трансформацијата. Сите овие стопански и духовни сфери имаат свои еквиваленти во архитектурата и се ставени во нивна функција, така што лесно можат да се следат паралелните општествени процеси што вземно се испреплетуваат во материјалната култура и градбите. Ваквите социјални, симболички и архитектонски компоненти карактеристични за палеолитот, неолитот и металните епохи ќе бидат разгледани преку неколку селектирани примери од Европа и Блискиот Исток, со што ќе се акцентираат врските меѓу економијата и религијата манифестирани врз живеалиштата и јавните градби.

If a chronological structure of the main prehistoric periods is made, such as the Palaeolithic, the Neolithic and the metal epochs, one can see that each of them is associated with some economic and spiritual category. So, in the Palaeolithic the primary economy occupation was hunting, while in the spiritual sphere, the emphasis was placed on the homeopathic i.e. imitative magic and rituals. In the Neolithic, economy is based on agriculture and stock breeding, so the spiritual culture was focused on accumulation and productivity. By contrast, the Eneolithic, Bronze and Iron Age are concentrated on metallurgy, so it is not a coincidence that religion and rituals often manifested social stratification and transformation. All these economic and spiritual spheres had their own equivalents in the architecture and were put into its function, so, the parallel social processes that interacted in the material culture and the constructions can easily be followed. This social, symbolic and architectonic components characteristic of the Palaeolithic, Neolithic, and metal epochs will be examined through a number of selected examples from Europe and the Middle East, emphasizing the links between the economy and religion manifested on the habitats and the public buildings.

ЛОВОТ И ПАЛЕОЛИТСКАТА АРХИТЕКТУРА

HUNTING AND PALAEOLITHIC ARCHITECTURE

Кога се говори за палеолитот најчесто првата слика се несредени влакнести луѓе кои расчеречуваат месо или седат крај огнот во пештери. Меѓутоа, реалната слика е малку поразлична. Треба да се има предвид дека палеолитските заедници се пред сè мобилни групи кои поради следењето на дивечот често се движеле и формирале краткотрајни населби на отворено, односно блиску до животните. Секако и животот во пештерите бил присутен, меѓутоа тој бил карактеристичен повеќе за поризичните климатски сезони и во моменти кога биле зголемени ресурсите на месо. Пештерите, исто така, се и локации што можат многу полесно да се регистрираат од археолозите отколку населбите на отворено, поради што е формирана необјективна слика за примарните форми на палеолитската архитектура. Од друга страна, пештерите имаат главна улога во духовните сфери и особено на оние што се однесуваат на обредите и меморизирањето. Затоа, неопходно е ревидирање на архитектонските форми во палеолитот и нивно поврзување со соодветните стопански и духовни процеси.

When speaking of the Palaeolithic, the first picture that comes in mind is haired people tearing meat or sitting by the fire in caves. However, the real picture is somewhat different. One should take in consideration that Palaeolithic communities were primarily mobile groups which, due to the following of the herds, have often moved and formed short-lived settlements out in the open, that is, close to the animals. Of course, life in caves was present, however, it was more prevalent during the harsher climatic seasons and at times when meat resources were increased. Caves are also locations that can be far more easily registered by the archaeologists than the settlements in the open, that’s why a non-objective picture of the primary Palaeolithic architecture was formed. On the other hand, caves played a major role in the spiritual spheres, and especially those related to rituals and memories. Therefore, it is necessary to revise the architectural forms of the Palaeolithic and connect them with the corresponding economic and spiritual processes.

Ловот бил централната оска околу која се формирале сите социјални и симболички процеси што воедно ја вклучува и архитектурата. Иако и собирањето плодови било важна стопанска

Hunting was the central point around which all social and symbolic processes were formed, which at the same time included architecture. Although collecting fruits, nuts and

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

гранка, сепак немала толку клучен удел во формирањето на општествени и религиски идеологии. Со оглед на неизвесноста од исходот и тежината на неговото реализирање, ловот бил примарен репер за успешноста и егзистенцијата на една племенска заедница во палеолитот. Ловот бил присутен и во останатите предисториски епохи и многу подоцна, меѓутоа како никогаш повторно во ловечката (пред)историја, тој имал клучна улога во дефинирањето на општествените норми и идеологијата. Тука треба да се има предвид дека ловењето не предвидува само ситен дивеч, туку и масивни животни кои биле опасни и тешки за ловење. Затоа ловењето на мамути, бизони, пештерски лавови, леопарди, носорози, говеда, елени/ирваси и мечки било подвиг којшто не ги исполнувал само ресурсите за храна, туку добил и херојска димензија што паралелно се рефлектирала во социјалната структура и религијата.

vegetables was an important economic branch, it did not have a key role in the formation of social and religious ideologies. Given the uncertainty of the outcome and the difficulty of its realization, hunting was the primary benchmark for the success and existence of a tribal community in the Palaeolithic. Hunting was also present in other prehistoric eras and much later, but as never again in hunting (pre)history, it played a key role in the definition of social norms and ideology. More importantly, it should be noted that not only small animals were hunted, but also massive big animals that were dangerous and difficult to catch. Therefore, the hunting of mammoths, bison, cave lions, leopards, rhinos, cattle, deer/reindeer and bears was a feat that did not fulfill only the food resources, but it also received a heroic dimension which reflected in the social structure and religion.

Воедно и голем дел од алатките биле правени за ловење или пак за обработка на крзното, месото и коските на уловените животни, така што може да се смета дека речиси сите аспекти на материјалната култура биле поврзани со ловот. Токму ваквите примарни активности делувале и врз карактерот на населбите. Уловените животни требало да се колат, дерат и готват, така што покрај ловиштата се правеле т.н. кампови, што воедно можеле и лесно да го следат движењето на животните. Во зимските денови кога мобилноста била помала, а температурите пониски, малите палеолитски заедници (именувани како дружини или групи) престојувале во пештерите и поткарпите.1 Тие се користеле и за остварување на симболичка врска со животните, па затоа во нивните длабочини се сликале цртежи што најчесто ги прикажувале животните најтешки за ловење. Оттука, може да се увиди дека сите архитектонски форми (природни и вештачки) биле поврзани со ловот и воедно со неговото редуцирање во одредени сезони. Иако постојат повеќе видови архитектонски форми во палеолитот, како што се кампови, станици, пештери, поткарпи, гробишта и обредни простори, сепак во оваа прилика ќе се направи преглед само на камповите, пештерите и обредните простори како главни категории во палеолитската архитектура.

At the same time, much of the tools were made for hunting or for processing of the meat, bones, and the fur from the caught animals, so almost all aspects of the material culture could be considered hunting-related. These primary activities also influenced the character of the settlements. The caught animals were to be slaughtered, skinned and cooked, so alongside the hunting grounds there were so-called camps, which could also easily follow the movement of animals. In winter days when mobility and temperatures were lower, the small Palaeolithic communities (named as companies or groups) stayed in the caves and under rock shelters.1 These shelters were also used to make a symbolic connection with the animals, so in their depths there were painted drawings that most often showed the animals that were hardest to catch. Therefore, we can say that all architectural forms (natural and artificial) have been linked to hunting and its reduction in certain seasons. Although there are many types of architectonic forms in the Palaeolithic, such as camps, stations, caves, cavities, cemeteries and ritual spaces, in this occasion, only the camps, caves and ritual spaces as main categories in Palaeolithic architecture will be reviewed.

Кампови

Camps

Со ретки исклучоци, долги години камповите како населбински форми беа запоставувани во археологијата. Масивноста и лесното лоцирање на пештерите создаде научна фасцинација која ненамерно ги запостави камповите поставени во рамнините и ри-

For many years, with rare exceptions, the camps as settlement forms have been neglected in archaeology. The massive and easy task of locating the caves created a scientific fascination that inadvertently neglected the camps that were set in the plains and hills. Even the term camp itself still functions

Поткарпи или полупештери (анг. rock shelter; фр. abri), се кратки пештери во кои потполно продира дневната светлина. Обично се со должина до 20 м, а поретко и до 50 м.

Rock shelters (French abri) are short caves in which the sunlight directly enlightens the space. Their length is usually 20 m, rarely up to 50 m.

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

диштата. Дури и самиот термин камп сè уште делува недефинирано и не е многу познат и применуван во археолошката литература, особено во онаа на Балканот. Меѓутоа, последните децении овие локалитети стануваат поактуелни и даваат пообјективна слика за животот во палеолитот. Тие, гледано низ призмата на стопанството, биле далеку побитни во обезбедувањето на егзистенцијата на заедницата отколку пештерите. Станува збор за мали мобилни населби што сосем одговарале на номадскиот живот на палеолитските дружини и групи (термин што најчесто се користи за мали заедници сочинети од неколку индивидуи до десетици членови).

undefined and is not very well known and applied in archaeological literature, especially in the Balkans. However, in recent decades, these sites have become more important and gave a much more objective picture of life in the Palaeolithic. They, seen through the prism of economy, were far more important in securing the existence of the community than the caves. These were small mobile settlements that fully corresponded to the nomadic life of Palaeolithic groups and companies (a term commonly used for small communities consisting of several individuals to a dozen members).

Тие биле поставувани на места блиску до ловиштата на големи животни и го следеле нивното движење по пасиштата. Затоа, градбите и нивната долготрајност не биле во примарен фокус, туку нивното брзо монтирање, расклопување и лесен транспорт. Камповите најчесто биле сочинети од мал број шатори и колиби, мошне слични на индијанските типи2 и вигвами. Шаторите имале слична конструкција како и нивните современи еквиваленти, само што биле правени од органски материјали. Арматурата била составена од масивни и долги дрвени гранки или тенки стебла, поставени во круг и поврзани во горниот дел преку една централна точка. Околу нив се врзувала животинска кожа, а доколку било поладно се ставало крзно или гранки, лисја и сува трева. За разлика од нив, колибите имале полусферичен покрив формиран од витки гранки, исто така покриени со кожа, крзно или сува трева. Ѕидната конструкцијата на колибите некогаш била сочинета од мамутови коски, камен или земја, па доколку биле делумно вкопани во земјата во археолошката терминологија тие уште се нарекуваат и земјанки.

They were placed close to the hunting grounds of the larger animals and followed their movement in the pastures. Therefore, the constructions and their longevity were not the primary focus, but rather their fast mounting, disassembling and easy transportation. The camps were usually composed of a small number of tents and huts, very similar to the Indian tepees2 and wigwams. The tents had a similar construction as their modern equivalents, only they were made of organic materials. The armature was composed of massive and long wooden branches or thin logs, placed in a circle and connected in the upper part in one central point. They were covered with animal skin, and if the weather was colder, with fur, branches, leaves or dry grass. In contrast, the huts had a hemispherical roof formed of slender branches, also covered with leather, fur or dry grass. The wall construction of the huts was once made of mammoth bones, rocks or soil. Those that were partially dug in the ground, in the archaeological terminology are called pit huts.

Внатрешноста на шаторите и колибите, односно типиијата и вигвамите, била слична, така што во централниот дел било поставено огништето околу кое се распоредувал просторот за готвење, за изработка на алатки, за спиење итн. Тие биле најчесто користени за вршење на секојдневни активности, меѓутоа постоеле и такви во кои се откриени остатоци од намерно кршени фигурини, погребувања и мамутови коски боени со црвен окер. Тоа покажува дека овие живеалишта покрај нивната утилитарна функција, воедно биле и простор во кој се вршеле симболички активности, вклучувајки ги и обредите. Такви локалитети, попознати како Долни Вестонице, Предмости (Чешка), Костенки (Русија), Мезирич (сл. 1; Украина), Етоил (Франција) и Биланчино (Италија), претежно се откриени во доцниот палеолит (40000–10000 г. пр.н.е.), кога се појавуваат

The interior of the tents and huts, that is, the tepees and the wigwams, was similar. The fireplace was placed in the central part and the space for cooking, making tools, sleeping, etc was around it. They were commonly used for everyday activities, but in some, there were remains of deliberately broken figurines, burials and mammoth bones painted with red ochre. It shows that these habitats, in addition to their utilitarian function, were also used for symbolic and ritual purposes. Such sites are Dolni Věstonice, Předmosti (Czech), Kostenki (Russia), Mezirich (fig. 1; Ukraine), Etoil (France) and Bilancino (Italy) and they are mostly discovered in the Late Palaeolithic (40000-10000 BC) when the first major forms of human art appeared in Europe. Such settlements were mostly placed in the open and located by the rivers or under large rocks. The proximity of the rivers

Типи е конусовиден индијански шатор, користен од племињата од Големите Рамнини и (делумно) од Индијанците од други културно-географски области на Северна Америка. Зборот типи на јазикот лакота (сиу) означува живеалиште.

2 Teepee is a cone shaped Indian tent used by the tribes from the Great Plains and (partially) by the Indians from other cultural and geographic regions in North America. The word teepee in Lakota language (siu) means a place for living.

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Сл./Fig. 1

првите позначајни форми на човековата уметност во Европа. Ваквите населби најчесто се на отворено и лоцирани покрај реки и поткарпи. Близината на реките овозможувала постојан пристап до вода и одржување на хигиената, додека поткарпите биле одлична локација за засолнување во периоди на интензивни дождови, бури и снег. Тоа биле истите локации што и животните ги користеле за пиење вода или заштита од невремето, така што камповите биле подигани непосредно во нивната близина. Затоа, во археолошката литература овие локалитети се именуваат уште како и станици, односно места каде што се застанува и логорува во текот на следењето на дивечот. Ваква палеолитска станица беше неодамна откриена во Македонија, кај селото Мустафино (Светиниколско), што воедно претставува и првиот палеолитски

allowed constant access to water and good hygiene, while the places which were under the large rocks were a great location for sheltering during periods of heavy rains, storms and snow. These were the same locations that the animals used for drinking water and protection from the storms, thus, the camps were erected directly in their vicinity. That’s why, in archaeological literature these sites are named as stations, that is, places where they stopped and camped during the following of the herds. Such a Palaeolithic station was recently discovered in Macedonia, near the village Mustafino (Sveti Nikole), which also represents the first Palaeolithic site in the country that was discovered in the wide open. Judging by the discovered tools and debitage (waste material which occurs while stone tools manufacture), it was most probably

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 локалитет откриен на отворено во земјава. Според откриените алатки и одбитоци (отпаден материјал кој се добива при изработката на камени алатки), се смета дека тој бил активен во времето на средниот палеолит, што дополнително треба да се потврди со идните истражувања. Со нив би требало да се утврди и дали постоеле некакви градби во тој период (шатори или колиби), или пак станува збор за станици во кои единствено се обработувале ресурси на кремен за изработка на алатки. Вакви локалитети на отворено се познати и на други места на Балканот, така што нивното присуство не изненадува, туку, напротив, ја надополнува сликата за динамичниот номадски живот на палеолитските заедници. Пештери Како што беше и погоре посочено, пештерите се највообичаената асоцијација за палеолитот. Речиси сите филмови и изложби го илустрираат палеолитскиот живот токму преку овие природни форми што хоминидите и хомосапинесот ги ползувале како нивни живеалишта и обредни места. Секако, тоа и не е случајно, со оглед на податоците што укажуваат дека најголем број од палеолитските локалитети се откриени токму во пештери. Тоа пред сè, се должи на фактот што пештерите лесно се забележуваат и во нив не ретко се откриваат палеолитски остатоци под депонираните геолошки наслаги настанати со ветриштата, ерозиите и капењето на водата од сталактитите. Во нив се одвивал активен живот подеднакво како и во камповите, со тоа што поради својата природа тие биле користени како постојани живеалишта во одредени сезони или во текот на целата година. Оттаму, стратиграфските слоеви не случајно се високи, бидејки се формирале како резултат на долготраен живот во пештерите. Големината на просторот за живеење во пештерите зависи од нивните природни карактеристики, но малите палеолитски заедници најчесто престојувале во почетните периферни делови на овие природни формации, додека коморите во длабоката внатрешност биле некогаш користени за сликање и моделирање на животни. Во периферниот простор се одвивал секојдневниот живот, каде што се наоѓало огништето околу кое често се откривани бројни остатоци од животински коски. Во одредени делови на пештерите се регистрирани т.н. работилници, односно простор во кој се изработувале кремени алатки, што пак е потврдено преку бројните концентрирани остатоци од одбитоци. Освен кремените алатки, при ископувањето на пештерите се откриени и такви изработени од коска, и тоа најчесто копја, харпуни и шила користени за ловење, рибарење и шиење. Тоа покажува дека овие живеалишта функционирале и како бази од каде што се

100

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО active at the time of the Middle Palaeolithic, which is yet to be confirmed with future research. They should also determine if there were any structures in that period (tents or huts), or they were only stations where resources for flint tools were processed. Such sites in the open are also known elsewhere in the Balkans, so their presence is not surprising, but rather complements the image of the dynamic nomadic life of the Palaeolithic communities. Caves As it was pointed out previously, caves are the most common association for the Palaeolithic. Almost all films and exhibitions illustrate Palaeolithic life precisely through these natural forms that hominids and Homo sapiens used as their habitats and ritual places. Of course, this is not a coincidence, the data indicates that most of the Palaeolithic sites were discovered precisely in caves. This is primarily due to the fact that the caves are easily seen and often reveal Palaeolithic remains under the geological deposits caused by the winds, erosions and water drops from the stalactites. An active life took place in the caves as well as in the camps, because of their nature they were used as permanent habitats in certain seasons or throughout the whole year. Therefore, the stratigraphic layers are high, because they formed as a result of continual life in the caves. The size of the living space in the caves depended on their natural characteristics, but the small Palaeolithic communities usually stayed in the initial peripheral parts of these natural formations, while the chambers in the deep interior were used for painting and modelling animals. The everyday life was in the peripheral space where the fireplace was located and around which numerous remains of animal bones were discovered. In certain parts of the caves were registered so-called workshops, or areas in which flint tools were made, confirmed by the numerous concentrated residuals of debitage. Apart from flint tools, during the excavation of the caves, bones were also discovered, most often in the form of spears, harpoons and spikes, used for hunting, fishing and sewing. This shows that the habitats also functioned as bases from where the hunting was starting. The animals that gravitated around these caves were the main hunting target. It is assumed that their skin was used to close the cave entrances during windy and cold days. The ones that had a larger entrance made the people

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 одело на лов, и тоа најчесто на животни што гравитирале околу овие пештери. Се претпоставува дека нивната кожа се користела за затворање на пештерските отвори во текот на ветровитите и ладни денови, додека кај оние со големи отвори населението се повлекувало во подлабоките делови. Затоа, на некои од овие локалитети пронајдени се и повеќе локации на човечка активност. Ваквата организација на внатрешниот простор исто така може да сугерира и одредена социјална стратификација на населението, односно оделување на заедницата на повеќе помали групи. Иако не може со голема прецизност да се говори за социјалната структура на палеолитските дружини и групи, сепак одредени археолози сметаат дека постоела некаква родова поделеност што можела да доведе и до истовремено користење на повеќе делови на пештерите од страна на „елитата“ и останатите членови на заедницата. Во пештерите не се откриени никакви архитектонски интервенции врз нивниот ентериер што би можело да сугерира социјална стратификација, меѓутоа во некои од нив се регистрирани различни видови предмети, и тоа во одделни делови од внатрешниот простор. Овие предмети кои влегуваат во сферата на естетиката и семиотиката, како што се ѓерданите, белезиците, фигурините, коскените и камените плочки со гравури, можело да имаат и социјална димензија, односно да им припаѓаат на индивидуи што биле на поинаква позиција од останатите. Тоа е сугерирано и од страна на неколку откриени гробови на неандерталци и „кромањонци“ во кои се пронајдени скелети со висулци, ѓердани и белезици, или пак биле опсипани со окер и цвеќиња. Такви погребувања се најдени во пештерите Шанидар, Кебара, Скул, Кавзе, Атапуерка, Крапина и Комб–Гренал, што покажува дека освен за живеење тие се користеле и како обреден простор. Во некои од нив луѓето спиеле врз или блиску до своите починати роднини, што се смета како и еден од показателите за појавата на култот кон предците. Се претпоставува дека овој култ се манифестирал и преку изработка на фигурините што на неколку локалитети во Европа се пронајдени во голем број. Сепак, во домен на симболичките сфери, пештерите се далеку попознати преку сликарството во нивните длабоки и некогаш тешко достапни делови. Величенствените претстави на мамути, лавови, носорози, бизони, коњи, говеда, елени и хибридни форми на луѓе и животни во пештерите Ласко, Шове, Гаргас (Франција) и Алтамира (Шпанија), укажуваат на тоа дека овие простори не биле предвидени единствено за живеење, туку и за комплексни обредни активности. Во Македонија и поширокиот балкански простор не се пронајдени вакви локалитети со пештерно сликарство, освен во

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO go deeper in the caves. Therefore, at some of these sites, several locations of human activity have been found. Such an organization of the inner space can also suggest a certain social stratification of the population, i.e. separating the community to several smaller groups. Although it is not possible to speak with great precision about the social structure of the Palaeolithic societies and groups, still, some archaeologists think that there were some clan divisions that led to simultaneous use of multiple parts of the caves by the “elite” and other members of the community. In the caves, no architectonic interventions have been discovered on their interior that could suggest social stratification, but in some of them and in separate parts of the interior, there have been registered different types of objects. These objects from the field of aesthetics and semiotics, such as necklaces, bracelets, figurines, bone and stone plates with engravings, could have had a social dimension, that is, they belonged to individuals who were in a different or higher position than the others. This assumption is also backed by several discovered graves of Neanderthals and “Cro-Magnons” where skeletons with pendants, necklaces and bracelets were found, or they were covered with ochre and flowers. Such burials were found in the caves of Shanidar (Iraq), Kebara, Skhul, Qafzeh (Israel), Atapuerca (Spain), Krapina (Croatia) and Combe-Grenal (France), which shows that apart from living they were used also as ceremonial places. In some of them, people slept on top or near their deceased relatives, which is considered as an indicator for the appearance of the cult for the ancestors. It is assumed that this cult also manifested itself through the production of figurines that were discovered in a number of places on several sites in Europe. However, in the domain of the symbolic spheres, caves are far better known through paintings in their deep and sometimes hardly accessible parts. The magnificent depictions of mammoths, lions, rhinos, bison, horses, cattle, deer and hybrid forms of people and animals in the caves of Lascaux, Chauvet, Gargas (France) and Altamira (Spain) indicate that these spaces were not intended only for living, but for complex ritual activities as well.

101

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 Кoлибаја во Романија (сл. 2). За пештерата Магура во Бугарија (веднаш до романската граница), во која исто така има богато сликарство, се спекулира дека има цртежи и од крајните етапи на палеолитот, иако повеќето припаѓаат на останатите предисториски периоди. Ниту во рамки на погребувањата, фигурините и накитот, досега не е ништо пронајдено во Македонија. Единствените исклучоци се неколку гравирани линии на камен и коски од пештерата кај Здуње, која воедно претставува и најдобро истражениот палеолитски локалитет кај нас. Во неа покрај бројните кремени алатки и животински коски пронајдено е и огниште, датирано околу 50000 г. пр.н.е., што според археолошката

102

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО In Macedonia and the wider Balkan area, such sites with cave paintings are not found except in Coliboaia in Romania (fig. 2). For the Magura Cave in Bulgaria (next to the Romanian border), which is also rich with paintings, it is speculated that they are from the final stages of the Palaeolithic, although most belong to other prehistoric periods. Neither had ever been found in Macedonia, either in the burial process, figurines or jewellery, the only exceptions are several engraved lines on stone and bones from the cave near Zdunje, which at the same time represents the best explored Palaeolithic site in our country. In addition to numerous flint tools and animal

Сл./Fig. 2

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 хронологија се класифицира во крајните етапи на средниот палеолит. Нејзината внатрешност била користена како и повеќето палеолитски пештери, така што просторот бил организиран во сооднос со стопанските активности (ловот и собирањето) и секојдневните потреби. Во домен на архитектонскиот простор, на сличен начин била користена и пештерата во Макаровец, иако за неа има многу помалку податоци и скромни истражувања. Во една од пештерите на Матка се пронајдени калцинирани форми кои потсетуваат на полови органи (изложени во Музеј на град Скопје), што ги наведува археолозите на заклучокот дека веројатно во оваа пештера се изведувале и одредени обреди. Обреден простор Примерот од Матка, како и неколку други наведени погоре во текстот, укажуват на тоа дека во палеолитот, просторот предвиден за живеење не бил само утилитарен туку во него се одвивале и обредни активности. И покрај импозантните уметнички форми, сè уште е тешко да се каже дека некои од палеолитските локалитети имале функции на светилишта, но дефинитивно во нив се генерирала неверојатна симболичка потенција. Најевидентна илустрација за тоа е пештерното сликарство, карактеристично за локалитетите во Франција и Шпанија. Станува збор за големи и длабоки пештерии чиишто коридори и комори се исполнети со масивни и импресивни слики на различни животни. Овие пештери претставувале галерии во кои уметноста не можела да се види целосно туку само таму каде што се осветлувало. Затоа некои археолози сметаат дека континуирано поврзаните контури на животните имале за цел да го прикажат нивното движење, и тоа токму преку треперењето на огнот од факелите. На тој начин се создавала сензација што сигурно во времето на палеолитот ги восхитувала оние што влегувале во пештерите и ги гледале овие „раздвижени“ огромни животни. Најчесто се прикажувале масивни животни што тешко можеле да се ловат, така што се смета дека пештерите претставувале виртуелен магиски простор во кој се „повикувале“ мамутите, носорозите, лавовите, бизоните, говедата и елените. Се верувало дека собрани на едно место, овие животни би можеле полесно да се уловат преку примена на имитативната (симпатетичка или хомеопатска) магија. Еден од најдобрите примери за тоа се рељефните прикази на бизони и мечки во пештерите во Франција за кои се претпоставува дека служеле за имитирање на ловот и биле поврзани со мотивирање на либидото кај младите ловци. Многумина сметаат дека овие пештери биле магиски

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO bones, a fireplace was found, dating back to 50000 BC, which according to archaeological chronology is classified in the final stages of the Middle Palaeolithic. Its interior was used like most Palaeolithic caves, so the space was organized in accordance to the economic activities (hunting and gathering) and everyday needs. In the domain of the architectural space, a cave in Makarovec was used in a similar way, although there is much less data and is still not fully studied. Calcined forms that resemble sex organs had been found in one of Matka’s caves (exhibited in the Museum of the City of Skopje), that leads archaeologists to the conclusion that certain rituals were probably performed in that cave. Ritual space The Matka example, as well as several others listed above, suggests that the living space in the Palaeolithic was not only utilitarian, but it also involved ritual activities. Despite the imposing art forms, it’s still difficult to say that some of the Palaeolithic sites had the functions of sanctuaries, but nevertheless, they definitely generated incredible symbolic potency. The most distinct illustration of this is the cave painting, characteristic for the sites in France and Spain. These are big and deep caves whose corridors and chambers are filled with massive and impressive images of different animals. These caves represented galleries in which art could not be seen fully but only where it was lit. That is why some archaeologists believe that the continuously connected contours of the animals were to show their movement, precisely through the flickering of the fire from the torches. In this way, a sensation was created, which in the time of the Palaeolithic astonished those who entered the caves and watched these “moving” huge animals. Massive animals that were hard to hunt were most commonly depicted, so it’s thought that the caves represented a virtual magical space in which mammoths, rhinos, lions, bison, cattle and deer were “summoned”. It was believed that collected in one place, these animals could be more easily captured by applying the imitative (sympathetic or homeopathic) magic. One of the best examples of this are the relief displays of bison and bears in caves in France that are presumed to have served to imitate hunting and have been associated with motivating the libido of the young hunters. Many believe that these caves were a magical space in which shamans were involved, both in performing rituals and in drawing animals

103

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 простор во кого биле инволвирани шамани, како во изведувањето на ритуалите, така и во цртањето на животните во галериите. Некои од нив биле и сликани, како оние во пештерата Ле Троа Фрер, за кои се верува дека биле хибридна врска меѓу човек и елен, што воедно ја прикажува и трансформацијата на шаманот. Други посочуваат дека преку овие пештерни слики се прикажувале ловци што се камуфлирале како елени за да се доближат поблиску до стадото и да имаат поуспешен лов. Покрај овие претстави, во палеолитските пештери не ретко се прикажувале и голи женски тела, што пак оди во прилог на општата идеја за акцентирање на плодноста како клучен фактор во егзистенцијата и континуитетот на малите палеолитски заедници. Во прилог на таа идеја одат и мноштвото минијатурни фигурини направени од глина, камен и слонова коска. Иако оваа идеја сè уште се третира како дискутабилна, сепак голем број од палеолитските фигурини покажуваат голи женски тела со широки бедра, испакнати стомаци и големи гради. Овие фигурини може да прикажуваат и возрасни женски индивидуи што имаат повисока статусна позиција, меѓутоа во секој случај ги нагласуваат клучните обележја поврзани со потенцијалот за раѓање или неговата успешна реализација. Но она што е важно да се истакне за фигурините, а е во врска со архитектонскиот простор, е токму фактот што тие се изработувале подеднакво во пештерите и во камповите. Во оној во Дољни Вестонице дури се вршеле и пиротехнички „експерименти“ со фигурините, така што уште додека биле свежо направени тие се фрлале во оган, после што пукале и се распарчувале. Ваквото намерно распарчување на фигурините го вклучува процесот на фрагментирање што некои археолози го сметаат како симболичка активност во предисториските обреди. Во таа смисла, овие места (градби) каде што се вршело ваквото распарчување би се третирале како обреден простор којшто не е издвоен од останатите преку архитектонските обележја, туку преку контекстот во кого се манипулирало со некои од користените предмети. Очигледно, пештерите, шаторите и колибите во палеолитските кампови се користеле и за произведување и манипулирање на фигурините, што во тоа време претставувало магиски чин. Меѓутоа овие обредни активности не биле единствените што се одвивале во местата првенствено предвидени за живеење. Како што беше и погоре посочено, во бројни пештери и кампови се пронајдени погребани индивидуи, така што се отвора прашањето дали местата во кои се положувале починатите се третирале како архитектура со особено симболичко значење, со оглед на тоа што во повеќето градби и пештери не се вршело погребување? Некои од овие обредни контексти биле мошне специфични, како што

104

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО in the galleries. Some of them were painted, such as those in the cave of the Trois-Frères, believed to have been a hybrid connection between man and deer, which also depicts the shaman’s transformation. Others point out that through these cave paintings hunters were camouflaged as deer to get closer to the flock and have a more successful hunting. In addition to this, naked female bodies were also often displayed in the Palaeolithic caves, which in turn supports the general idea of emphasizing fertility as a key factor in the existence and continuity of the small Palaeolithic communities. Also, there are a multitude of miniature figurines made of clay, stone and ivory. Although this idea is still being treated as debatable, a large number of Palaeolithic figurines show naked female bodies with broad thighs, protruding stomachs and large breasts. These figurines may also show adult female individuals with a higher status, but in any case they emphasize the key features related to the birth potential or its successful realization. But what is important to emphasize about the figurines and their relation to the architectural space, is precisely the fact that they were made equally in the caves and the camps. In Dolní Věstonice, even a pyrotechnical “experiments” were performed with the figurines, while still freshly made, they were thrown into the fire, and then cracked apart. This deliberate fragmentation of the figurines includes the process of fragmentation that some archaeologists regard as symbolic activity in prehistoric rituals. In that sense, these places (structures) would be treated as a ritual space that is not separated from the rest by architectural features, but through the context in which it was manipulated with some of the objects. Obviously, the caves, tents and huts in the Palaeolithic camps were used to produce and model the figurines, which at the time represented a magic act. However, these ritual activities were not the only ones that took place in places primarily intended for living. As it was pointed out previously, buried individuals were found in numerous caves and camps, so a question arises about the spots where the deceased were placed. Have they been treated as architecture with a particular symbolic meaning, since in most buildings and caves there were no burials? Some of these ritual contexts were very specific, such as the burial of women with massive deer horns, the sprinkling of the dead with hundreds of shells and ivory pearls, the placing of numerous animal bones in the graves, or the coverage of

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 се погребувањето на жени со масивни еленски рогови, опсипувањето на починати со стотици школки и перли од слонова коска, приложувањето на бројни животински коски во гробовите или пак покривањето на неандерталците со окер и цвеќиња. Ваквите фунерарни контексти укажуваат дека овие индивидуи имале посебен статус во рамки на заедницата, а веројатно и местата каде што тие биле погребувани биле во функција на мавзолеи. Дури и преку погребувањата исто така може да се забележи дека животните и ловот имале битна улога во симболичкиот свет на палеолитските заедници. Коски од животни се оставале како прилог во гробовите, што може да е во релација со статусот на починатиот или пак во симболичката функција со животното кое треба да го придружува починатиот после неговата смрт. Меѓутоа, симболичката употреба на животинските коски не е регистрирана само во погребувањата. Во едни од најкарактеристичните кампови во палеолитот – Мезирич и Мизин во Украина, каде што колибите се направени од мамутови коски, пронајдени се вакви масивни коски декорирани со црвени орнаменти. Овие коски со геометриски мотиви се издвојуваат од мноштвото користени за живеалиштата, така што се поставува прашањето која била нивната функција и дали градбите во коишто се тие најдени имале засебен карактер? Одгатнувањето на геометриските орнаменти во палеолитската уметност сè уште претставува енигма, иако се приложуваат различни толкувања за нивното значење. Тие се врежувале на различни предмети од коска и камен, а се сликале и во пештерите, така што немале унифицирана намена, како и просториите во коишто тие се пронаоѓаат. Многумина сметаат дека геометриските мотиви се поврзани со небесните тела, климатските промени, ловот, плодноста, халуцинациите, контролата, броењето и математиката, така што тешко е да се утврди нивното конкретно значење без проучување на конкретниот контекст. Во доменот на архитектурата, геометриските знаци биле во релација со апстрактното изразување и дефинирање на просторот како симболичка целина, а во која се реализирале активности различни од оние во профаните градби. Користењето апстрактни симболи и поврзувањето на одредени форми со конкретни појави или концепти било особено интензивирано во палеолитот, односно во периодот кога започнувал процесот на религиско дефинирање на светот. Затоа, не би требало да изненади дека палеолитските луѓе препознавале одредени фигури и во природата и на ваквите обележја им инкорпорирале симболички значења. Овие аспекти на пареидолијата (препознавањето луѓе и животни во природните формации) постојат и денеска, така што луѓето постојано имаат тенденција да ги идентификуваат монументал-

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO Neanderthals with ochre and flowers. Such funeral contexts indicate that these individuals had a special status within the community, and probably the places where they were buried were in the function of mausoleums. Even through burials can be seen that animals and hunting played an important role in the symbolic world of the Palaeolithic communities. Animal bones were left as a contribution in the graves, which may be in relation to the status of the deceased or symbolized the animal that should accompany the deceased after his death. However, the symbolic use of animal bones was not only for the burials. In one of the most characteristic camps in the Palaeolithic - Mezirich and Mezine in Ukraine, the huts were made of mammoth bones. Massive bones decorated with red ornaments were also found. The bones with geometric motives stand out from the other bones, so the question arises, what was their function and did the places where they were found had a distinct character? The mystery of the geometric ornaments in Palaeolithic art is still an enigma, although various interpretations are made. They were engraved on various objects of bone and stone, and were painted in caves, so they didn’t have a unified purpose, nor did the places in which they were found. Many consider that the geometric motifs are related to celestial bodies, climate change, hunting, fertility, hallucinations, control, counting and mathematics, so it is difficult to determine their particular meaning without studying the particular context. In the domain of architecture, the geometric signs were in relation to the abstract expression and defined the space as a symbolic whole, in which activities other than those in the profane constructions were realized. Use of abstract symbols and the connection of certain forms with specific phenomena or concepts were particularly intensified in the Palaeolithic, that is, in the period when the process of religious definition of the world began. Therefore, it should not come as a surprise that the Palaeolithic people recognized certain figures in nature and incorporated such symbols into symbolic meanings. These aspects of pareidolia (perceiving of nonexistent humans and animals in natural formations) exists today also, so, people constantly tend to identify monumental rocks with certain characters and displays. One can only imagine how much such identifications were significant in the Palaeolithic and

105

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

ните карпи со одредени ликови и појави. Може само да се замисли колку ваквото идентификување било актуелно и значајно во палеолитот, и која била важноста на овие места во природата. Мошне веројатно тие имале и обреден карактер и претставувале локации што палеолитските дружини и групи, или пак само одредени индивидуи, ги посетувале во одредени периоди од годината. Во натамошниот преглед на предисториската архитектура ќе се увиди како овој процес воопшто не прекинал, туку напротив се интензивирал и дефинирал во рамки на религијата и верувањата.

what was the importance of these places. It’s also very likely that these locations had a ritual character and were visited at certain times of the year by Palaeolithic individuals or groups. In the further review of prehistoric architecture, we will actually see how this process did not stop at all, but on the contrary, it intensified and defined itself within the framework of religion and beliefs.

ЗЕМЈОДЕЛСТВОТО И НЕОЛИТСКАТА АРХИТЕКТУРА

Agriculture is an economic branch that did not exist in the Palaeolithic. Although some scientists believe that wild forms of some crops have been harvested and used in the Epipaleolithic and the Mesolithic in the Middle East, the true cultivation of grains and the whole subsequent process begin in the tenth millennium BC. It appears in the so-called Fertile Crescent, in the land between the rivers Tigris and Nile, but spreads differently across Asia and Europe and in some regions this commercial branch didn’t appear until the beginning of the metal ages. In Europe the earliest occurrence is around the middle of the seventh millennium BC, although there are claims that some grains were cultivated even before being “imported” from Anatolia. Exactly this “import” shows that agriculture was a long and complex process that included not only the cultivation of grains but also many other economic, social and religious elements. Therefore, some archaeologists call this process a “Neolithic package” or “Neolithic Revolution”, but this term should be understood figuratively and can not have the same meaning for all the regions in Europe.

Земјоделството е стопанска гранка што не постоела во палеолитот. Иако некои научници сметаат дека дивите форми на некои земјоделски култури се собирале и користеле во епипалеолитот и мезолитот на Блискиот Исток, сепак вистинското култивирање на житарките и целиот последователен процес започнуваат во десетиот милениум пр.н.е. Тоа се појавува во т.н. Плодна Полумесечина, во потег од реката Тигар до Нил, но сосем различно се шири низ Азија и Европа, така што има региони што дури во зачетокот на металните доба ја применуваат оваа стопанска гранка. Во Европа најрано се појавува околу средината на седмиот милениум пр.н.е., иако постојат и тврдења дека некои житарки биле одгледувани и пред да се „импортираат“ од Анадолија. Токму ваквиот „импорт“ покажува дека земјоделството бил долг и комплексен процес којшто не вклучувал единствено одгледување на житарки туку и многу други економски, социјални и религиски елементи. Затоа, некои археолози овој процес го нарекуваат „неолитски пакет“ или „неолитска револуција“, но овој термин треба да се сфати фигуративно и нееднакво доследен за сите региони во Европа. Неолитскиот пакет, односно револуција, вклучува повеќе стопански гранки кои гравитираат околу земјоделството, како што се сточарството, грнчарството, неимарството и занаетите фокусирани на алатките, накитот и фигуралната уметност. Сите тие се појавуваат или модифицираат во слично време со земјоделството, односно како резултат на бенефитот што тоа го овозможува. Имено, земјоделството овозможува акумилирање и обработка на повеќе ресурси, како што се неколку видови пченица, јачмен, просо, ’рж, грашак, леќа, граор, наут итн. Овие земјоделски култури се одгледуваат на конкретни места, така што било неопходно заедниците што нив ги користат да се базираат на постојани локации, а со цел да имаат успешен посев и квалитетна храна. За разлика од палеолитскиот номадизам и константното следење на животинските стада, неолитското стопанство подразбира

106

AGRICULTURE AND NEOLITHIC ARCHITECTURE

The Neolithic package, or revolution, includes several economic branches that gravitated around agriculture, such as stockbreeding, pottery, building and craftsmanship focused on tools, jewellery and figurative art. They all appear at the same time with agriculture, that is, as a result of the benefits that it provides. Namely, agriculture enables the accumulation and processing of several resources, such as several types of wheat, barley, millet, rye, peas, lentils, peas, vetchling, chickpea etc. These crops are grown in specific places, so it was necessary for the communities that use them to be based on permanent locations, in order to have a successful crop and quality food. Unlike Palaeolithic nomadism and the constant following of the animal herds, the Neolithic economy implied functioning in fixed areas which contained fertile soil and lush pastures. Subsequently this had been consistently reflected in all other spheres of life such as economics, architecture, craftsmanship, religion, and social processes.

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 функционирање во фиксирани ареали што содржат плодна почва и бујни пасишта. Тоа последователно се рефлектирало врз сите останати сфери на животот како што се економијата, архитектурата, занаетчиството, религијата и општествените процеси. Како резултат на земјоделството неолитските заедници можеле да живеат долго на едно место, што довело до градење на постојани и цврсти куќи и села, доместикација на животни што се одгледувале во и околу селата, изработка на органски (рогозина и дрво) и керамички садови во кои се транспортираат и готват житните култури, производство на алатки со коишто копањето и жнеењето на нивите било поефикасно, моделирање на глинени фигурини и жртвеници што ја рефлектирале идеологијата, како и почесто погребување на починатите во рамки на населбите што не се напуштале, освен во кризни моменти на суши, поплави, конфликти итн. Оваа листа на неолитските обележја очигледно ја посочува постепената трансформација од номадски дружини во седентарни општества, која пак не се одвивала на идентичен начин во сите делови од светот, па дури и во Европа. Но, во секој случај, овие промени на „стариот континент“ започнуваат сукцесивно и се надоврзуваат на претходните форми на живеење. Научниците во голема мера се сложни дека концептот на доместикација (што ги вклучува растенијата, животните, земјата, па дури и луѓето), во Европа доаѓа од Анадолија преку постепено преселување на големи земјоделски заедници коишто го промовираат седентарниот начин на живот меѓу домородното номадско население. Во оваа интеракција се создаваат мноштво модификации и нови идентитети што ги задржуваат или напуштаат анадолските традиции. Ваквите значајни промени што доаѓаат со земјоделството се рефлектираат и врз неолитската архитектура. Таа иако содржи некои елементи на палеолитските шатори и колиби, сепак во голема мера значително отстапува со многу поцврсти и долготрајни градби од кал и дрво. Овие градби исто така имаат свои регионални обележја и се во релација со климата и примарните стопански активности на заедниците што нив ги конструираат. Пред сè се изработуваат живеалишта за фамилиите, но се градат и структури за најразлични намени. Самото гравитирање на егзистенцијата околу земјоделството доведува и до потребата за повеќе работници и зголемување на популацијата, но секако и до многу поволности и привилегии што значително ќе влијаат врз социјалните и идеолошките структури на неолитските општества. Како резултат на тоа селата стануваат помасивни, градбите погабаритни, жителите и ресурсите се зголемувале, а населбите некогаш и се заштитувале. Во тој кон-

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO As a result of agriculture, the Neolithic communities were able to live longer in one place, which led to the construction of permanent and solid houses and villages, the domestication of animals that were grown in and around the countryside, the production of organic (rugs and wood) and ceramic pots for transporting and cooking grain cultures, production of tools for digging and harvesting the fields was more efficient, modeling of clay figurines and altars that reflected ideology, and more frequent burial of the deceased people within the settlements that were not abandoned, except in times of crisis, droughts, conflicts, etc. This list of Neolithic features clearly indicates the gradual transformation from nomadic companies into sedentary societies, which did not take place in an identical way in all parts of the world, neither in Europe. But in any case, these changes in the “old continent” began successively and followed the previous forms of living. Scientists largely agree that the concept of domestication (which includes plants, animals, land, even humans) came to Europe from Anatolia through the gradual resettlement of large agricultural communities that promoted the sedentary lifestyle among the indigenous nomadic populations. This interaction creates a multitude of modifications and new identities that retain or abandon the Anatolian traditions. The important changes that came with the agriculture also reflected in the Neolithic architecture. Although it contains some elements of the Palaeolithic tents and huts, it largely deviates significantly from the much stronger and long-lasting constructions of mud and wood. These constructions also have their regional characteristics and are in relation with climate and the primary economic activities of the communities that made them. Above all, those were habitats meant for family life, but other structures that had a variety of purposes were also built. The connection of the livelihoods with the agriculture led to the need for more workers and increased the population, and many other benefits and privileges that would significantly influence the social and ideological structures of Neolithic societies. As a result, the villages became more vibrant, the buildings were more massive, the inhabitants and the resources increased, and the settlements were sometimes protected. In that context, architecture is far different from the Palaeolithic and with plenty of variations in the domain of settlements organization as well as the appearances of houses and the functions of the structures that were not meant for living.

107

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 текст, архитектурата е далеку поразлична во однос на палеолитот и изобилува со варијации во домен на организацијата на населбите, изгледот на куќите и функциите на градбите што не се предвидени за живеење. НАСЕЛБИ За разлика од палеолитските кампови и пештери, во неолитот постои многу поголем вариетет на населби. Секако, мобилните кампови и пештерите се користат и во неолитот (како на пример локалитетите Франкти и Алепотрипа во Грција), меѓутоа многу поголем е бројот на населени места во најразлични географски средини. Како и во палеолитот, неолитските села се претежно во близина на вода (реки, езера и мочуришта), но има и такви кои се основаат и на доминантни ридови, особено во доцните фази на неолитот, кога се менуваат економските и општествените услови. Поголемиот дел од селата се во рамнини, на природни речни тераси или вештачки формирани тумби. Со оглед на специфичниот карактер, тумбите подолу ќе бидат подетаљно обработени, додека населбите во рамнините и на речните тераси имат слични обележја. Тие воглавно ја следат конфигурацијата на теренот формирана од реките, па на тој начин е организиран и распоредот на куќите. Некогаш тие се слободно распоредени низ просторот, но често формираат дефинирана внатрешна организација со праволиниски распоред или пак со издвоени „маала“. Во почетоците на неолитот овие населби се помали поради ново формираните услови за живот, меѓутоа подоцна како што се развиваат земјоделското стопанство и неолитските општества тие стануваат сè поголеми. Во пораните фази и распоредот на куќите е послободен за да веќе при крајот на неолитот тие бидат дури и инсуларно организирани и заштитени со ровови. Тоа се јавува како резултат на зголемената контрола на ресурси и популација, како и поради почестите конфликти околу нивното користење. Затоа, од мали села со стотина жители во раниот неолит, овие населби прераснуваат во предисториски метрополи со десетици илјади луѓе во доцните фази. Не случајно тие во археолгијата се нарекуваат мегалокалитети, па дури и градови, какви што се Чаталхујук (сл. 3) и Актопраклик во Турција или Небеливка и Таљанки во Украина. Тие преставуваат само дел од вариететот на неолитски населби коишто имаат мноштво регионални и хронолошки разлики. Во секој случај, кај повеќето од нив се присутни елементите на „неолитскиот пакет“ што довеле и до различен развој на неолитските села, а во некои случаи дури и до степенот на предисториски градови. Тумби

108

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО SETTLEMENTS Unlike the Palaeolithic camps and caves, in the Neolithic there is a much larger diversity of settlements. Of course, mobile camps and caves are also used in the Neolithic (for example, the sites of Franchthi and Alepotrypa in Greece), but the number of settlements in a wide variety of geographical areas is much larger. As in the Palaeolithic, Neolithic villages are mostly near the water (rivers, lakes and swamps), but there are also those that are established on the dominant hills, especially in the late Neolithic phases, when the economic and social conditions were changing. The majority of the villages were in the plains, natural river terraces or artificially formed mounds. Given the specific character, the mounds below will be further elaborated, while the settlements in the plains and river terraces had similar features. They mainly followed the configuration of the terrain formed by the rivers, so in that arrangement the houses were also organized. Sometimes they were freely distributed in the terrain, but often formed a defined internal organization with a straight line arrangement or with separate “neighbourhoods”. In the Neolithic beginnings, these settlements were smaller due to the newly formed living conditions, but later as the agricultural economy and Neolithic societies developed, they became larger. In the earlier phases the layout of the houses was less organized but at the end of the Neolithic they even became insularly arranged and protected with ditches. This comes as a result to the increased control of resources and population, as well as the more frequent conflicts over their use. Therefore, from small villages with hundreds of inhabitants in the early Neolithic, these settlements grew into prehistoric metropolises with tens of thousands of people in the late stages. It is no coincidence that they are called mega sites in archaeology and even cities such as Çatalhöyük (fig. 3) and Aktopraklik in Turkey or Nebelivka and Tal’janki in Ukraine. They represent only part of the variety of Neolithic settlements that have many regional and chronological differences. In any case, most of them have elements of the “Neolithic package” that led to different development of the Neolithic villages, and in some cases even to the extent of prehistoric cities.

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Сл./Fig. 3

109

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 Тумбите се една од најкарактеристичните појави во неолитот и коишто егзистираат сè до бронзеното време. Тие претставуваат вештачки возвишенија, формирани постепено од генерациите што ги основале и континуирано населувале овие села, и тоа преку градењето на нови куќи врз веќе разрушените постари живеалишта. Во зависност од функцијата и времето на нивно населување, висината може да изнесува од еден до дваесетина метри, а голем дел од нив се оштетени и намалени во висина како резултат на современото земјоделство со тешка механизација. Тие првпат се појавуваат во неолитот на Блискиот Исток, а потоа како традиција се шират низ Анадолија, Балканот, па сè до Централна Европа. Со оглед на нивното присуство во широк географски простор, тумбите се познати и под името тел, хујук, тепе, чука, могила, магура, обровац итн. Во зависност од нивната улога и важност во одредени региони, тумбите имале различна зафатнина и просторна организација. Во таа смисла и изгледот на куќите се разликувал, со оглед на тоа што некои тумби се формирале во топлите блискоисточни рамнини, други во влажните балканските котлини, додека некои во дождливата Централна Европа. Блискоисточните телови имале густо организиран внатрешен простор со куќи споени една до друга, налик на денешните градови и села во истиот регион, и

Сл./Fig. 1104

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО Mounds Mounds are one of the most characteristic phenomena in the Neolithic and exist until the Bronze Age. They are artificial elevations, formed gradually over the generations that founded and continually inhabited those villages, through construction of new houses on top of old demolished ones. Depending on the function and the time of their settling, the height can be from one to twenty meters, today many of them are damaged and reduced in size as a result of modern agriculture and heavy machinery. They appear for the first time in the Middle East Neolithic, and then as a tradition spread through Anatolia, the Balkans and all the way to Central Europe. Given their presence in a wide geographical area, the mounds are also known under the names of tel, hujuk, tepe, čuka, mogila, magura, obrovac, etc. Depending on their role and importance in certain regions, the mounds had different volumes and spatial organization. In this sense, the appearance of the houses differed, since some of the mounds were formed in the warm Middle East plains, others in the humid Balkan valleys, while some in the rainy Central Europe. The Middle East mounds (tells) had a densely

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 неколку „плоштади“ во маалата. Најкарактеристични телови во овој регион се Чаталхујук (Турција), Халула, Саби Абјад (Сирија), Кармел (Израел) и други. За разлика од нив, балканските тумби содржеле праволиниски или слободно распоредени индивидуални живеалишта и голем отворен простор, предвиден за движење, секојдневни активности или чување на животни. Како најистакнати се издвојуваат Сескло, Неа Никомедеја (Грција), Караново (Бугарија), Винча (Србија) и други. Магулите во Централна Европа биле сочинети од долги и двокатни куќи, а меѓу нив се издвојуваат Полгар, Горза (Унгарија), Ујвар (Романија) и други. Поради својата стратешка позиција и височина, тумбите не ретко се опкружувале со ров којшто можел да служи за заштита од напади, животни и поплави, или пак за контрола на домашните животни што се чувале во самото село. Вакви тумби се откриени и во Македонија, и тоа кај селата Добромири, Боротино и Славеј во Пелагонија, којашто воедно претставува регион со најголем број на неолитски локалитети (тумби) во Македонија (сл. 4). Меѓу нив покарактеристични се и оние кај селата Трн, Карамани, Могила, Оптичари, Радобор, Тополчани, Егри и други. Поголема концентрација на тумби е документирана и во Скопскиот регион, како што се оние кај населбите Маџари и Чаир, како и кај селата Стајковци, Мршевци, Мралино, Ржаничино и други.

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO organized inner space with houses merged one to another, like today’s towns and villages in the same region. Several “squares” were also present in the neighbourhoods. The most characteristic tells in this region are Çatalhöyük (Turkey), Halula, Sabi Abyad (Syria), Carmel (Israel) and others. In contrast, the Balkan mounds contained straight-line or freely distributed individual habitats and large open spaces for movement, daily activities or keeping of the animals. The most prominent are Sesklo, Nea Nikomedeia (Greece), Karanovo (Bulgaria), Vinča (Serbia) and others. Magulas in Central Europe were composed of long and two storey houses, among them are Polgar, Gorzsa (Hungary), Uivar (Romania) and others. Because of their strategic position and height, the mounds were often encircled by a ditch that could serve to protect against attacks, animals and floods, or to keep the domestic animals from escaping. Such mounds are also found in Macedonia, in the villages Dobromiri, Borotino and Slavej in Pelagonia. That represents the region with the largest number of Neolithic sites (mounds) in Macedonia (fig. 4). Some of the more characteristic ones are in the villages Trn, Karamani, Mogila, Optičari, Radobor, Topolčani, Egri and others. A larger concentration of mounds are also documented in the Skopje

111

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Сл./Fig. 5

Тумбите преставуваат специфичен архитектонски и социјален феномен што укажува на потребата за континуирано живеење на едно место. Се поставува прашањето кои биле мотивите да се одржи долгогодишната (некогаш и милениумска) традиција на живеење на конкретна локација и да се гради врз веќе разрушените куќи, кога мошне лесно можело населбата да се премести во близина и да се изградат истите живеалишта? Каков прв се посочува природниот фактор. Имено, голем дел од тумбите се во мочуришните рамници што овозможувале големи плодни површини, меѓутоа и често изливање на реките. Од тие причини се преферирала сува локација која била блиску до полињата со жито, а токму веќе изградените и разрушени

112

region, such as those in the settlements of Madžari and Čair, as well as in the villages of Stajkovci, Mrševci, Mralino, Ržaničino and others. The mounds represent a specific architectural and social phenomenon that points to the need for continuous living in one place. The question arises what were the motives to hold the long-standing (sometimes and millennium) tradition of living in a specific location and building on already ruined houses, when it was very easy for the settlement to move nearby and to build the same habitats? First is the natural factor. Namely, a large part of the mounds were in the swampy plains that presented large fertile areas, but also and frequent

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 села биле солидна подлога. Во некои случаи, како примерот со Врбјанска Чука во Пелагонија, тумбите се развивале врз мали природни возвишенија формирани од геолошките процеси на езерата и морињата што истекувале пред милиони години. Меѓутоа уште еден релевантен фактор се и социо–симболичките мотиви кои што укажуваат на намерно градење врз постари куќи за да се одржи врската со предците. Како аргумент во прилог на оваа идеја се токму моделите на куќи во Пелагонија коишто се изработувале во изобилство како на ниту едно друго место во Македонија, па и пошироко на Балканот. Ваквиот симболички фокус кон минијатурните реплики на градби потврдуваат дека токму во овие населби куќите биле од исклучително значење и најверојатно го истакнувале континуитетот на фамилиите и нивното поврзување преку архитектурата.

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Палафити

flooding from the rivers. For this reason, a dry location was preferred that was close to the fields with grain, and the already built and ruined villages were a solid base. In some cases, like the example with Vrbjanska Čuka in Pelagonia, the mounds were formed on small natural elevations formed by the geological processes of lakes and seas that flowed millions of years ago. However, another relevant factor is the sociosymbolic motive that indicates a deliberate building on top of the older houses in order to maintain the connection with the ancestors. As an argument in favour of this idea are exactly the models of houses in Pelagonia which were made abundantly as in no other place in Macedonia, and even wider in the Balkans. This symbolical focus on the miniature replicas of buildings confirms that exactly in this settlements the houses were extremely important and probably highlighted the continuity of families and their connection through architecture.

Покрај тумбите, како специфични населби во неолитскиот период може да се посочат и палафитите, односно наколните живеалишта. Тие значително се издвојуваат од сите останати видови на локалитети, пред сè поради локацијата и градежната структура. Палафитите се населби што се градат над или во близина на вода, односно онаму каде што тлото е константно влажно или привремено се влажни од изливањето на блиските реки и ширењето на мочуриштата. Тие се најчесто лоцирани крај поголеми површини на мирна вода, како што се езерата и мочуриштата, а поретко крај реките (сл. 5). Ваквата локација овозможува лесен и брз пристап до животинскиот свет во водата (риби, ракови и школки), но и до оној над неа (птици и животни што нив ги ловат). Покрај тоа, езерските и мочуришните брегови се полни со трска што интензивно се користи за плетење на рогозини за седење и покривање на крововите. Според приложеното, може да се заклучи дека заедниците што живееле во палафитите не биле насочени толку кон земјоделството колку кон рибарството и ловот.

Palafittes (Pile dwellings) In addition to the mounds, the palafittes or the pile dwellings are also a specific form of settlement from the Neolithic period. They are significantly different from all other types of sites, primarily because of the location and construction structure. Palafittes are settlements that are built over or near the water, that is, where the ground is constantly or temporarily wet by the flow of nearby rivers and the spread of wetlands. Most often they were located near large areas of calm water, such as lakes and swamps, and rarely by rivers (fig. 5). These locations provided easy and quick access to the wildlife in the water fish, crabs and shells, but also to the birds and animals that were hunting them. In addition, the lake and swamp shores were filled with reeds that were intensively used for knitting rugs for seating and covering of roofs. Therefore, it can be concluded that the communities living in the palafittes were not as oriented to agriculture as to fishing and hunting.

Тоа може да се забележи и во самата инфракструра на наколните населби и ентериерот на куќите. Овие куќи се претежно градени само од дрво, иако не ретко се сретнуваат и такви облепени со кал. Тие некогаш се самостојни структури, но постојат и такви што се поставени на дрвени платформи, па сочинуваат едно помало село на подигнато ниво. Платформите, но и самите куќи се поставени на масивни дрвени столбови коишто стабилно ја држеле конструкцијата над нив. Во внатрешноста на куќите се откриваат печки во кои најверојатно се приготвувал и леб, меѓутоа во домен на алатките многу често се откриваат коске-

This can also be noticed in the pile dwellings infrastructure itself, as well as the interior of the houses. The houses are mostly built from wood, although some are also covered with mud. They are sometimes independent structures, but there are also those placed on wooden platforms, creating a smaller village on an elevated level. The platforms and the houses too, were placed on massive wooden pillars that firmly held the entire construction above them. Ovens were discovered in the interior of the houses, where bread was most likely made, but in the domain of tools, bone harpoons and fish

113

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

ни харпуни и јадици што укажува на тоа дека главен акцент е ставен на риболовот и не толку на земјоделството (потврдено преку малиот број на кремени додатоци за српови). Истото е сугерирано и преку зооархеолошките анализи на коските од овие населби, што посочува дека многу повеќе се конзумирале риби отколку други видови животни. Тоа е сосем очекувано имајќи ја предвид примарната цел за градење на палафитите, односно близината на водата. Причините за градење на наколните населби крај вода можат да бидат повеќестрани. Покрај ефикасниот пристап до риби и птици, и заштитата од животни и непријатели би можело исто така да биде мотив за нивно градење.

hooks were often revealed, indicating that fishing was the main occupation and not so much agriculture (confirmed thru the small number of flint parts for sickles). The same is suggested by the zooarchaeological analysis of the bones from these settlements which suggests that fish were far more consumed than other types of animals. It is quite expected, having in mind the primary goal for building palafittes, which is, the proximity of the water. There can be several reasons for building pile dwellings by the water. Apart from efficient access to fish and birds, protection from animals and enemies could also be a motive for their building.

Палафитите за првпат биле откриени во Западна и Централна Европа каде што условите за зачувување на градби од органски материјали се многу поголеми. Широката распространетост на мочуриштата и големиот број езера овозможиле заштита на дрвените наколни населби, но и на бројните предмети изработени од дрво, кожа, рогозина и текстил, како и на храната. Поради тоа, возможно е многу детално проучување на овие локалитети, што дало неспоредливо најдобри можности за реконструкција на целиот живот во овие палафитни општества. Најдобро проучените вакви локалитети се наоѓаат во ареалот околу Алпите, но и во мочурливите рамници на Западна Европа. Наколни населби се истражувани и на Балканот, а меѓу подобро проучените се Диспиљо, Анаргири и Лимнохори (Грција), Тузла (Босна и Херцеговина), Малиќ, Совјан и Дунавец (Албанија), како и Охридати, Устa на Дрим и Црквени Ливади во Македонија. Се претпоставува дека дел од моделите на куќи пронајдени на пелагониските тумби би можеле да прикажуваат и наколни живеалишта или колиби, со оглед на тоа што тие често се поставени на ногарки (сл. 6). Имајки го предвид големиот мочурлив простор околу кого се лоцирале повеќето тумби во оваа котлина, може да се смета дека наколни градби биле присутни во

Palafittes were first discovered in Western and Central Europe, where conditions for preservation of the structures from organic materials is much larger. The widespread wetlands and the large number of lakes have provided protection for the wooden pile dwellings, as well as preservation of numerous items made of wood and leather as well as rugs, textiles and food. Therefore, a very detailed study of these sites is possible, which has given incomparably the best opportunities for the reconstruction of all life in these palafitte societies. The best studied sites are located in the Alps areal and in the wetlands of Western Europe. Inhabited settlements have been explored in the Balkans, and among the better studied are Dispilio, Anargyroi, Limnohori (Greece), Tuzla (Bosnia and Herzegovina), Maliq, Sovjan and Dunavec (Albania), as well as Ohridati, Usta na Drim and Crkveni Livadi in Macedonia. It is assumed that some of the models of houses found at the Pelagonija mound could also display pile dwellings or huts, since they are often placed on legs (fig. 6). Given the large swamp area around which most mounds were located in this valley, it can be considered that pile dwellings were present

Сл./Fig. 6

1 114

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Сл./Fig. 7

115

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

периферните делови на тумбите, односно онаму каде што водата често навирала со поплавите и топењето на зимските снегови.

in the peripheral parts of the mounds, where the water often flooded from melting of the winter snow.

Куќи

Houses

Солидни податоци за изгледот на неолитските куќи се добиваат од деталните ископувањата на овие градби. Истражувањата покажуваат дека во неолитот најчесто се граделе правоаголни куќи со ѕидови направени од дрвена конструкција и прачки, облепени со кал, а потоа малку се гореле за да се зацврсти ѕидот. Вакви куќи се регистрирани и во Церје – Говрлево, за што е направен подетален осврт во другите поглавја од ова издание. Овие куќи се покарактеристични за Балканот (сл. 7) и централните делови на Европа, додека во Анадолија, поради вискоите температури се преферирале градби од ќерпич, без отвори на ѕидовите и со влез на покривот. Во т.н. преткерамичен неолит на Блискиот Исток се граделе и куќи од камен, и тоа не ретко со кружна форма. Вакви градби се присутни и во Кипар (сл. 8), а употребата на камен била присутна и на основите на куќите во некои населби во Анадолија. Традицијата на градење со база од камен и ѕидови од ќерпич продолжила и во почетните фази на неолитот во Балканот, кога сè уште биле силни врските со популациите што во овој регион го

Solid data on the appearance of the Neolithic houses is obtained from the detailed excavations of these dwellings. Research shows that in the Neolithic, rectangular houses were usually built with walls made of wooden construction and branches, covered with mud, and then lightly burned for wall solidification. Such houses were also registered in CerjeGovrlevo, for which a more detailed review was made in the other chapters of this publication. These houses are more characteristic of the Balkans (fig. 7) and central parts of Europe, while in Anatolia, because of the high temperatures, adobe houses were preferred, without openings in the walls and entrance from the roof. In the so-called Pre-ceramic Neolithic in the Middle East, stone houses were also built, often in a circular shape. Such buildings were also present in Cyprus (fig. 8). The use of stone was also present in the foundations of the houses in some settlements in Anatolia. The tradition of building with a base of stone and wattle and daub walls

Сл./Fig. 8

116

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Сл./Fig. 9

интегрирале земјоделскиот начин на живот од Анадолија. Покрај овие куќи што можат јасно да се регистрираат преку ископувањата, биле градени и архитектонски конструкции од дрво. Поради својата органска природа, дрвото се разградува и за жал не остануваат податоци при истражувањата, освен јамите за колци. Сепак, етноархеолошките аналогии упатуваат на постоењето дрвени колиби во сличните неолитски општества, коишто можеле да имаат стопанска или обредна функција. Ваквите градби се мошне очекувани за неолитските локалитети на Балканот, особено доколку се земат предвид пелагониските модели коишто сугерираат и колиби на ногарки или такви со полусферичен покрив направен од гранки, налик на индијанските вигвами. Во овие градби можело да се складираат резерви на жито или пак да се изолираат одредени индивидуи во текот на ритуалите поврзани со иницијацијата, свадбите, менструацијата, казните итн. Она што е потврдено преку ископувањата се градбите вкопани во земја со ѕидови од столбови и гранки, некогаш премачкани со кал и покриени со сено. Овие конструкции се именуваат како земјанки и покрај тоа што се сретнуваат во неолитските села, многу почесто се присутни во краткотрајните кампови, претежно градени за сточарски потреби. Некои археолози тр-

continued in the early phases of the Neolithic in the Balkans, when ties with the populations that integrated the agricultural way of life from Anatolia were still strong. In addition to these houses, which can be clearly registered through excavations, wooden architectonic constructions were also built. Because of its organic nature, the wood decomposed and unfortunately, there are no data in the research, except the pits for the piles. However, ethno-archaeological analogies point to the existence of wooden huts in similar Neolithic societies, which could have had a commercial or a ritual function. Such buildings are highly expected for the Neolithic sites in the Balkans, especially if the models from Pelagonia are taken in consideration, which suggest huts with legs, and a hemispherical roof made of branches, like the Indian wigwams. In these buildings, stocks of grain could be stored, or individuals isolated during the rituals associated with the initiation, weddings, menstruation, punishments etc. Excavations confirmed presence of buildings dug into the ground with walls from piles and branches, sometimes coated with mud and covered with hay. These structures are named pit huts. Although they are found in the Neolithic villages,

117

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 гнувајќи од етноархеолошките аналогии сметаат дека дел од земјанките можеле да имаат и обреден карактер, како што се колибите за потење на индијанците. Се претпоставува дека во нив се одвивале обредите на пурификација и заздравување на болните. Сепак, тешко е да се приложат докази за ваквото користење на земјанките во неолитот, со оглед на тоа што некои од нив имаат инвентар карактеристичен за куќите на земјоделските заедници. Токму ваквиот инвентар и конструкциите (во археологијата именувани и како домаќинство), ги даваат клучните одговори за социјалната структура на неолитските живеалишта (сл. 9). Иако се смета дека неолитските општестваа имаат унифицирани форми на секојдневен живот, сепак не сите куќи имале исти видови на предмети. Повеќето секако имале претежно садови, но во некои живеалишта деталните анализи и статистики покажуваат дека некои садови доминираат повеќе од останатите, па така се претпоставува дека фамилиите што живееле во нив преферирале одредени форми на исхрана или пак имале поинаков статус. Покрај садовите, во домаќинствата често се сретнуваат и камени алатки, што може да укаже на активностите на жителите или пак доколку се во поголем број придружени со одбитоци, и на работилница концентрирана на кремени ножиња, српови, стрели, секири итн. Предметите што влегуваат во сферата на визуелната култура (фигурини, модели, жртвеници и печати) и нивниот квантитет и археолошки контекст, посочуваат на симболичките активности што се одвивале во куќите, а коишто може да влезат и во сферата на обредите и религијата. Но сепак, повеќето од овие предмети потврдуваат дека неолитските домаќинства биле концентрирани на земјоделската економија и идеологијата што била поврзана со овие стопански активности. Архитектурата во Церје – Говрлево покажува дека економијата и идеологијата биле испреплетени, како во рамки на материјалната култура, така и во начинот на користење на куќите. Имено, на овој локалитет се пронајдени мноштво антропоморфни модели на куќи, што е реткост за многу други населби (сл. 10). Дел од овие модели се оставале како едни од ретките наоди (заедно со превртените мелници) во куќите што се напуштале, што преставува специфичен симболичен чин. Самите мелници често се откривани покрај печките и придружните конструкции, што упатува на нивниот дуалитет во доменот на исхраната и обредите. За тоа уште подетално говорат печките и другите стопански конструкции, влучени подеднакво во економијата и религијата. Печки, амбари и солани

118

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО they are more often present in the short-lived camps, mostly built for livestock needs. Some archaeologists, based on ethno archaeological analogies, believe that some of the pit huts could have had a ritual character, such as the Native American (Indian) sweat lodge. It is assumed that there were rituals of purification and healing of the sick inside of them. However, it is difficult to provide evidence of such use of pit huts in the Neolithic, given that some of them have an inventory characteristic for houses from the agricultural communities. Precisely this kind of inventory and constructions (in the archaeology named as households) are providing key answers for the social structure of Neolithic habitats (fig. 9). Although it is considered that the Neolithic societies had unified forms of everyday life, not all houses had the same types of items. Most of them had food vessels but in some habitats detailed analyses and statistics showed that some vessels dominated more than others, so it is assumed that those families preferred certain forms of diet or had a different status. In addition to the food vessels, stone tools were also often found in the households, which can indicate the activity of the inhabitants or, if they are in large numbers accompanied by debitage, a workshop concentrated on flint knives, sickles, arrows, axes, etc. The items from the visual culture (figurines, models, altars and seals) and their quantity and archaeological context, point to the symbolic activities that took place in the houses which can also enter the field of rituals and religion. Still, most of these items confirm that the Neolithic households were concentrated on the agricultural economy and the ideology that was associated with these economic activities. The architecture in Cerje-Govrlevo shows that the economy and ideology were intertwined, both within the material culture and in the way the houses were used. Namely, a lot of anthropomorphic models of houses were found on this site, which is a rarity for many other settlements (fig. 10). Some of these models were left (along with the inverted mills) in the houses that were abandoned, which represented a specific symbolic act. The mills themselves are often discovered next to the furnaces and the associated elements, which points to their duality in terms of diet and rituals. The ovens and the other economic constructions that were equally included in the economy and religion confirm all this in even greater detail.

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Сл./Fig. 10

119

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 Како еден од најдобрите илустратори за приматот на земјоделското стопанство во неолитските домаќинства се конструкциите од кал градени во внатрешноста на куќите (сл. 9). Станува збор за неколку видови на печки и амбари што не ретко се сретнуваат во овие градби, но и надвор од нив. Тие се претежно правени во функција на чување и процесирање на житото, односно за изработка на брашно и подготовка на леб, што како прехрамбен продукт за првпат се појавува во неолитот и имал клучно значење за заедни-

Сл./Fig. 11

120

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО Ovens, barns and salt yards One of the best illustrations of the primacy in the agricultural economy in the Neolithic households were the mud constructions built inside the houses (fig. 9). It regards to the several types of ovens and barns that were often encountered in and out of these buildings. They were mostly made for the storage and processing of grain, for the production of flour and

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

ците. Печките се издвојуваат во внатрешниот простор на куќите со оглед на нивните поголеми димензии и реткото присуство на други конструкции. Тие можат да бидат едноставни и сочинети само од глинен „вршник“, односно калотест затворен простор во кого има плаформа на која се поставувал лебот, или пак садови коишто можеле исто така да се печат во овие конструкции. Некогаш печките се покомплексни и имаат и друга отворена платформа од страна на која најверојатно се месело тестото и се приготвувал лебот. Како потврда за тоа е бројното присуство на камени мелници во близина на овие структури, пронајдени на неколку локалитети во Македонија, како што е посочениот пример во Церје – Говрлево, но и конструкцијата откриена недалеку во Зелениково, која била дури и декорирана со бранувани вдлабени линии.

preparation of bread, which as a food product first appeared in the Neolithic and was crucial to the communities. The ovens stand out in the interior of the houses in terms of their large dimensions and rare presence of other constructions. They can be simple and composed of clay, or as an enclosed calotted space where the bread was placed on a plate, or as large baking dishes. Sometimes the ovens were more complex and had another open platform on which the dough was likely dried and the bread was cooked. As a confirmation, there are numerous stone mills near these structures, found at several sites in Macedonia, as is the example in Cerje-Govrlevo, but also the one found in Zelenikovo, which was even decorated with wave like engraved lines.

Покрај овие конструкции во внатрешноста на неолитските куќи се граделе и амбари, кои што во некои случаи имаат и импресивни димензии. Како еден од покарактеристичните на Балканот може да се издвои оној на Врбјанска Чука, што преставува комплексна структура сочинета од масивен амбар и неколку помали сандаци (сл. 11). Во амбарот се амбалажирала поголема количина на жито, додека во помалите сандаци најверојатно тоа се обработувало заедно со други намирници, на што посочуваат и бројните остатоци од жито пронајдени во околината. Она што особено го издвојува овој амбар е пластичната декорација на неговите ѕидови, а која е идентична со т.н. минијатурни жртвеници често присутни на неолитските локалитети на Балканот. Еден таков жртвеник е пронајден и во внатрешноста на амбарот, што потврдува дека тој имал и симболичка функција, односно она што се чувало во него било заштитено, а со цел да се обезбеди негово трајно присуство и континуирана исхрана на заедницата.

In addition to these structures, barns were also built inside the Neolithic houses, which in some cases had impressive dimensions. The one at Vrbjanska Čuka is one of the more characteristic in the Balkans (fig. 11). It is a complex structure consisting of a massive barn and several smaller crates. In the barn, a larger quantity of grain was packed, while in the smaller cases it was probably processed along with other ingredients, as indicated by the numerous grain residues found in the surrounding area. This barn is especially distinguished by its plastic decoration of the walls, which is identical with the miniature altars often present on the Neolithic sites in the Balkans. One such altar was found inside the barn, which confirms that it also had a symbolic function, that is, what was kept in it was protected, in order to ensure the continuous nutrition and food for the community.

Вакви амбари, но со многу поедноставна конструкција и без декорација, се пронајдени во Слатина во Бугарија и Камник во Албанија, додека многу поспецифичен амбар со антропоморфни обележја и мноштво врежани орнаменти на ѕидовите е откриен во Топтепе, локалитет што се наоѓа во тракискиот дел на Турција. Амбарите од Врбјанска Чука и Топтепе укажуваат на важноста на она што се чувало во нив, па не случајно овие конструкции добиваат и семиотичка димензија поврзана со заштитата и континуираното обезбедување на житото. За разлика од нив, плитките сандаци се многу почести, а особено ги има во блискоисточните неолитски куќи. Во тумбата кај Маџари во Скопскиот регион, пронајден е комплекс на повеќе вакви сандаци, што повторно ја истакнува концентрацијата кон земјоделското стопанство и обработката на житните култури за прехрамбени потреби. Но, за ваквите сандаци пронајдени на други локалитети на Балканот се претпоставува дека можеле да се користат како солани,

Such barns, but with much simpler construction and without decorations, were found in Slatina-Bulgaria and Kamnik-Albania, while a much more specific barn with anthropomorphic inscriptions and a multitude of engraved ornaments on the walls was discovered in Toptepe, a site located in the Thracian part of Turkey. The barns of Vrbjanska Čuka and Toptepe point out the importance of what was kept in them, and it is not by chance that these constructions also received a semiotic dimension related to the protection and the continuous provision of grain. In contrast, the shallow crates are much more common, especially in the Near East Neolithic houses. In the mound at Madžari - Skopje region, several such crates were found, which again highlights the concentration on the agricultural economy and the processing of grain for food needs.

121

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 односно како корита во кои испарувала солената вода. Значењето на солта било големо во неолитот, како во производството на лебот, така и во подготовката на храната и исхраната на животните. Некои населби на Балканот, како што се Гура Бачиулуи и Лунча Поијана во Романија, Тузла во Босна, Провадија во Бугарија и Данило во Хрватска, биле до толку концентрирани на производство на сол што некои од нив се претвориле во центри на дистрибуција на овој значаен зачин. Со оглед на нивната важност и богатство на ресурси, тие биле цел на интереси, па не случајно дел од нив имале фортифицирана структура за заштита. Светилишта Во археолошката литература зборот светилиште често се користи да се означи простор со невообичаени структури или предмети. Меѓутоа, поновите истражувања покажуваат дека мал број од ваквите „светилишта“ имале навистина специфичен карактер. Напротив, повеќето од нив ги содржат истите елементи како и повеќето куќи во неолитот, така што прашање е дали тие навистина може и понатаму да се третираат како сакрални објекти. Во секој случај, присуството на светилишта и градби со симболички функции не треба воопшто да се исклучи бидејки неолитските општества имале силно развиена визуелна култура, што упатува кон тоа дека тие имале мошне изразена симболичка перцепција. Тоа воедно значи дека тие имале и идеја за простор во кого ќе се врши трансформација на профаното во сакрално, односно здание во кое ќе се инкорпорираат дел од идеите отелотворени во сликаните садови, фигурините, моделите, печатите, жртвениците итн. Општество со интензивен фокус кон земјоделството и скоро целосното засновање на економијата и опстојувањето врз оваа стопанска гранка, сигурно ги внесувало овие категории во симболичката сфера, и тоа мошне веројатно преку обреди и објекти во кои тие се вршеле. Прашањето е какви се обележјата преку кои може да се забележи едно неолитско светилиште и дали воопшто неолитските популации имале идеја за светилиштата како што ние денес ги замислуваме или споредуваме со архаичните култури од XIX и XX век? Одговорот е мошне стимулативен и се однесува на идеологијата на првите земјоделци, односно на онаа од најраните фази на неолитот. Имено, повеќе истражувачи предлагаат дека токму земјоделството би можело да биде зачетната идеологија што довела до појавата на првите монументални светилишта. Како пример за тоа се посочува фасцинантниот локалитет Ѓобекли Тепе во Турција којшто содржи масивни блокови и кружни градби од камен (сл. 12). Потврдено е дека функцијата на овие градби не била за живеење, а високите масивни столбови имаат често релјефи со

122

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО For these boxes found at other localities in the Balkans it is assumed that they could have been used as salt crates, that is, as beds in which salted water was evaporated. The significance of salt was great in the Neolithic, both in the production of bread, as well as in the preparation of food for humans and animals. Some settlements in the Balkans, such as Gura Baciului and Lunca Poiana in Romania, Tuzla in Bosnia and Herzegovina, Provadia in Bulgaria and Danilo in Croatia, were so concentrated on salt production that some of them turned into distribution centres of this important spice. Given their importance and wealth of resources, they were a target of interests, so it was not by chance that some of them had a fortified protection structure. Sanctuaries In archaeological literature, the word sanctuary is often used to denote space with unusual structures or objects. However, recent research shows that only a small number of such “sanctuaries” had a really distinctive character. Most of them contain the same elements as most houses in the Neolithic, so the question is whether they can really be treated as sacred objects. In any case, the presence of shrines and buildings with symbolic functions should not be ruled out at all since the Neolithic societies had a strongly developed visual culture, which suggests that they had a very pronounced symbolic perception. It means that they also had an idea for a space that could serve for the transformation of the profane into sacral, that is, a place in which some of the ideas embodied in the painted vessels, figurines, models, seals, altars, etc. will be incorporated. A society with an intense focus on agriculture and the almost complete dependence from the survival of this economic branch surely brought these categories into the symbolic spheres, and this was very likely made through rituals performed in designated objects. The question is what are the features by which one Neolithic sanctuary can be differentiated and whether the Neolithic populations in general had an idea of the sanctuaries as we imagine or compare them today with the archaic cultures of the nineteenth and twentieth centuries? The answer is highly stimulating and refers to the ideology of the first farmers, that is, from the earliest stages of the Neolithic. Large number of researchers suggests that agriculture could be the initial ideology that led to the emergence of the first monumental sanctuaries. An example of this is the fascinating site Göbekli Tepe in Turkey, which contains massive blocks and circular stone structures (fig. 12). It was confirmed that these buildings were not for living, and

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

животни и орнаменти што се сметаат за дел од тогашната митологија. Овој комплекс на кружни градби се наоѓа мошне близу до локалитетот каде што се пронајдени најстарите примероци на култивирано жито. Оттука, се претпоставува дека тоа бил поводот големи групи на луѓе да доаѓаат на ова светилиште кое на некој начин ги одбележувало зачетоците на земјоделството и неговата идеолошка компонента. Во негова близина подоцна се појавиле и други слични светилишта (како она во Невали Чори), што уакжува на важноста на овој регион во доместицирањето на житните култури и нивно ширење кон Левант и Анадолија.

the tall massive columns had reliefs with animals and ornaments that are considered as part of the mythology from that period. This complex of circular buildings is located very close to the site where the oldest samples of cultivated grain were found. Hence, it is assumed that this was the reason for large groups of people to come to this sanctuary, which in some way marked the beginnings of agriculture and its ideological component. In the vicinity later appeared other similar sanctuaries (such as those in Nevali Çori), which points to the importance of this region in domestication of grain cultures and their spread to Levant and Anatolia.

Со исклучок на неколку импресивни градби во рамки на неолитските локалитети на Блискиот Исток, не се пронајдени други вакви светилишта. Се смета дека оваа идеологија постепено се модифицирала и сè повеќе се инкорпорирала во рамки на населбите, па така дел од специфичните градби во Анадолија и на Балканот се третираат како светилишта. Овие градби пред сè, се издвојуваат по внатрешните структури и декорацијата, но сè уште постојат дебати дали станува збор за светилишта бидејки во поновите истражувања (особено на Чаталхујук), сè почесто се откриваат вакви објекти на еден локалитет. Сепак, треба да се истакне дека ваквите објекти со вметнати рогови, платформи и ѕидно сликарство не биле само едноставни живеалишта, туку и места во кои имало особено сугестивен симболички амбиент. Градби со слични, но помали инсталации, платформи и сликарство се откриени во Романија и Унгарија. За нив се смета дека биле светилишта, иако репертоарот на садови, фигурини и алатки е воглавно сличен како и во неолитските куќи. Слични хипотези се предложија и за некои градби на неолитските локалитети Тумба Маџари, Врбјанска Чука и Ѕунивер во Македонија, меѓутоа сè уште постојат дебати околу ваквото дефинирање на овие објекти.

With the exception of several impressive buildings within Neolithic sites in the Middle East, no other such sanctuaries have been found. This ideology is thought to have been gradually modified and more and more incorporated within the settlements, so part of the specific buildings in Anatolia and the Balkans are treated as sanctuaries. These structures are primarily distinguished by internal structures and decoration, but there are still debates about whether they are sanctuaries, because in more recent researches (especially in Çatalhöyük), such objects are increasingly discovered on one site. However, it should be noted that such objects with embedded horns, platforms and wall painting were not only simple habitats, but also places where there was a particularly suggestive symbolic setting. Constructions with similar, but smaller installations, platforms and painting were discovered in Romania and Hungary. They are considered to be sanctuaries, although the repertoire of food vessels, figurines and tools is mostly similar to the Neolithic houses. Similar hypotheses have been proposed for some buildings on the Neolithic sites Tumba Madžari, Vrbjanska Čuka and Dzuniver in Macedonia, but there are still debates about defining the true nature of these objects.

Според досегашните сознанија, тешко е одредена градба да се толкува како светилиште, освен некои исклучоци коишто имаат евидентни обележја. Но, тоа не значи дека такви градби не постојат, или се сосема ретки во неолитот. Возможно е светилиштата да немаат некој особено впечатлив ентериер, а инвентарот сочинет од сакрални предмети да бил остранет пред напуштањето на населбите (каков што е случајот со со една од најстарите куќи во Церје – Говрлево). Такви светилишта се многу чести меѓу архаичните култури, иако археологијата очекува импресивни зданија како потврда за обредни активности. Во таа смисла, сè уште не може да се дефинира како изгледа едно неолитско светилиште на Балканот, иако за разни градби често се користи овој термин. Она што е клучно во домен на обредното, всушност е проучувањето на контекстите што наведуваат на одредени симболички

According to the findings so far, it is difficult to interpret a particular building as a sanctuary, except for some that have evident features. But this does not mean that such buildings do not exist or are quite rare in the Neolithic. It is possible that the sanctuaries did not have a particularly impressive interior, and the inventory made of sacred objects was removed before leaving the settlements (as is the case with one of the oldest houses in Cerje-Govrlevo). Such sanctuaries are very common among archaic cultures, although archaeology expects impressive buildings to confirm the ritual activities. In that sense, it’s still not possible to define what a Neolithic sanctuary actually looks like on the Balkans, although this term is often used for various buildings and constructions.

123

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Сл./Fig. 12

активности. Невообичаените наоди не се сами по себе показател за ритуал, туку некогаш и специфичното асемблирање на секојдневни предмети може да укаже на обреден чин. Ваквото депонирање не е ретка појава во неолитот и нема за цел да го сокрие она што е значајно, туку напротив да ја трансформира улогата на овие предмети и да им инкорпорира дополнително значење. Тешко е да се каже дали ваквото депонирање во одреден објект посочува на светилиште, но во секој случај тој простор и особено предметите во него имаат битна улога во рамки на заедницата. Како највпечатлив пример за „депонирање“ во неолитот се всушност погребувањата што не ретко се вршеле и во рамки на куќите

124

What is crucial in the domain of the ritual is actually the study of contexts that point to certain symbolic activities. Unusual findings are not an indicator of a ritual, sometimes the specific assembly of everyday objects can point to a ritual act. This was not a rare occurrence in the Neolithic and it did not aim to hide what was important, but rather to transform the role of these objects and to incorporate them with additional meaning. It is difficult to say whether such a depositing of particular objects points to a sanctuary, but in any case, that space and the objects in it, had an important role within the community. The most striking examples of “depositing” in the Neolithic are actually

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1 и самите населби. Едно такво погребување е констатирано и под горенаведената напуштена куќа од Церје – Говрлево. Наместо да се положат во гробишта надвор од селата, некои од починатите жители се погребувале под живеалиштата или во нивна близина. Се вршела селекција кој ќе биде погребан во населбата бидејки поголемиот број се закопувале во гробиштата, или пак се оставале на платформи. Во некои неолитски села најмногу од погребаните биле деца и новороденчиња, што покажува дека тие имале значајна улога во заедницата штом биле „задржани“ во рамки на заедницата, за разлика од многу возрасни починати индивидуи коишто биле погребувани и положувани надвор од населбата. Токму погребувањето на децата и жените ги илустрира главните начела на неолитската општествена идеологија и отсуството на импресивни светилишта. Децата и жените биле еден од главните фактори за одржување на континуитетот на заедницата и тоа токму преку зголемувањето на наталитетот и нивниот понатамошен ангажман во стопанските активности. Имено, поголем број деца во заедницата значело и нивно вклучување во земјоделството и сточарството со што се обезбедувале и зголемувале ресурсите за егзистенција, но и оние за стекнување особен статус во општеството. На тој начин, децата го симболизирале потенцијалот за натамошно растење на заедницата и не случајно биле идентификувани како круцијални во земјоделската идеологија. Од нивниот развој и созревање во возрасни индивидуи зависело во иднина колку една фамилија или цело општество ќе просперира или деградира. Затоа, на некои места тие се многу почесто погребувани во населбите и на некој начин „се чувале“ под или до куќите, за тие повторно да се вратат или пак дури и како починати да делуваат за добробитта на заедницата. Некои од нив се положувале и во садови и не случајно се идентификувале со зрната што се чувале во нив (коишто издвоени од земјата не растеле меѓутоа преку трансформација (мелење, месење и печење) придонесувале во исхраната и егзистенцијата на луѓето). Токму трансформацијата е клучниот фактор што ја отсликува неолитската идеологија и која е присутна во сите сфери: доместикација на диви животни во питоми, култивирање на диви растенија во плодни продукти, претворање на глината во керамика, модифицирање на номадизмот во седентаризам и конечно, вдомување т.е. доместикација на ловецот во земјоделец. Оттаму, освен во најраните фази на неолитот во Блискиот Исток каде што почнало земјоделството, не треба да се очекуваат импозантни светилишта и во другите делови, бидејки на некој начин секое место каде што се вршела ваквата трансформација функционирала како светилиште, односно во речиси секое живеалиште.

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO the burials that were often carried out within the houses and settlements themselves. One such burial was also found under the previously mentioned abandoned house in Cerje-Govrlevo. Instead of laying them in the burial ground outside the villages, some of the deceased residents were buried under the habitats or near them. A selection was performed which one would be buried in the settlement as most of them were buried in the burial ground, or were left on platforms. In some Neolithic villages, most of the buried were children and infants, showing that they had a significant role in the community because they were “retained” within the community, unlike many adult deceased individuals who were buried and laid out outside the settlement. Exactly the burial of children and women illustrates the main principles of Neolithic social ideology and the absence of impressive sanctuaries. Children and women were one of the main factors in maintaining the continuity of the community, precisely through increasing the population and their further engagement in the economic activities. Namely, a greater number of children in the community meant their inclusion in agriculture and livestock breeding, which provided and increased resources for existence, and a special status in the society. In this way, the children symbolized the potential for further growth of the community and were not identified as crucial in the agricultural ideology by chance. From their development and maturation in adult individuals depended the future how one family or the entire society would prosper or degrade. That’s why they were often buried in the settlements and in some way “kept” under or close to the houses, to return again or even as deceased to act for the benefit of the community. Some of them were buried in large vessels, which resembled the seeds that were kept also in vessels - seeds separated from the ground could not grew, but through transformation (grinding, moulding and baking) could contribute to the nutrition and livelihood of the people. It is precisely the transformation that is the key factor that reflects the Neolithic ideology and which is present in all spheres: the taming of the wild animals in domestic, the cultivation of wild plants in fertile products, the transformation of clay into ceramics, the modification of nomadism into sedentarism, and finally, the domestication of the hunter into a farmer. Hence, except in the earliest stages of the Neolithic Middle East where agriculture began, imposing sanctuaries should not be expected in other parts, because, every place where this transformation was

125

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1 При крајот на неолитот е започната и финалната трансформација, а тоа е претворањето на каменот (рудата) во метал, што пак подоцна ги најавува металните епохи, а со тоа и идеологија концентрирана на оваа стопанска дејност, како и архитектура што ќе ги следи општествените промени и ќе биде во нивна функција. МЕТАЛУРГИЈАТА И ПРЕДИСТОРИСКАТА АРХИТЕКТУРА КАКО ЗАКЛУЧОК Иако металот се врзува за металните епохи (како што и самиот термин сугерира), сепак тој се појавува при крајот на неолитот, односно во т.н. доцен неолит. Со ова, неолитот и дефинитивноо се афирмира како доба на трансформации, бидејки во следните етапи на предисторијата нема такви клучни промени во претворањето на одреден материјал или категорија од една форма во друга. Можеби треба да се размислува во насока доцниот неолит да се третира како зачеток на металните епохи и да се вклучи во нив, бидејки во тој период нагло се менува материјалната култура, особено онаа изработена од керамика, а воедно и социјалните односи стануваат многу поизразени (што е манифестирано преку разни артефакти, а најмногу преку накитот). Иако во овој период предметите се доста скромни во однос на оние што подоцна ќе се изработуваат во бронзеното и железното време, сепак тоа е време кога се започнува со прилично успешно топење на бакарната руда и нејзино претворање во течна состојба. Потоа со ладење и моделирање на бакарот се изработувале мали и лесни предмети, (перли, шила, игли и ножиња), што укажувале повеќе на нивните статусни компоненти, отколку што самите можеле да имаат примена во секојдневието (пред сè поради тоа што бакарот не е цврст метал). Тоа покажува дека бакарот бил мошне значаен во самракот на неолитот и вовел нови социјални норми и текови во натамошниот развиток на племенските општества и нивната архитектура. Хиерархиската структура уште повеќе се зацврстила и станала повидлива со внесувањето на бронзата и железото во животот на предисториските заедници. Тогаш, всушност, и настанеле вистинските промени во архитектурата. Секако, примената на куќи од лепеж и натаму продолжува, меѓутоа во позначајните населби почнуваат да се градат монументални зданија, а воедно повеќето од нив да се утврдуваат и поставуваат на високи доминатни позиции (традиција што започнала во доцниот неолит). Поради ваквата комплексна социјална структуираност, архитектурата сведочи монументални зданија од камен што одат во прилог на елитата и нејзината позиција во однос на ос-

126

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО performed functioned as a sanctuary, in almost every habitat. The final transformation began at the end of the Neolithic, it is the conversion of the stone (ore) into metal, which later announced the metal ages, and the ideology concentrated on this economic activity, as well as the architecture that would follow the social changes and be in their function. METALLURGY AND PREHISTORIC ARCHITECTURE AS A CONCLUSION Although metal associates to metallic eras (as the term itself suggests), it actually appears at the end of the Neolithic, i.e. in the so-called Late Neolithic. With this, the Neolithic definitely affirms itself as an era of transformations, because in the following stages of prehistory there were no such key changes in the transformation of a particular material or category from one form to another. Perhaps it should be reconsidered whether Late Neolithic should be treated as the beginning of the metal eras and to be included in them, because in that period the material culture is sharply changing, especially the one made of ceramics, and at the same time social relations become much more pronounced (manifested through various artefacts, and most of all through the jewellery). Although the objects from this period are quite modest compared to those that will later be made in the Bronze and Iron Age, nevertheless, it is the beginning of the successful melting of the copper ore and its conversion to a liquid state. Then, by cooling and modelling the copper, small and light objects (pearls, spikes, needles and small knives) were made, which indicated more on their status components than their real application in everyday life (primarily because the copper is not a Solid metal). This shows that the copper was very important in the twilight of the Neolithic and introduced new social norms and trends in the further development of tribal societies and their architecture. The hierarchical structure further strengthened and became more visible with the introduction of bronze and iron in the life of prehistoric communities. Then, in fact, the real changes in architecture occurred. Of course, the application of adobe on the houses continued, but in the more important settlements, monumental buildings were beginning to be built, and at the same time most of them were entrenched and placed on high dominant positions (a tradition that began in the Late Neolithic). Due to this complex social structure, the architecture is witnessed by monumental stone buildings that supported

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

танатите. Таа е масивна и централизирана и, особено, заштитена од околината, што укажува на ризикот да се биде во елитата и високите општествени позиции. Тоа се одразило подеднакво врз профаната и сакралната култура. Во градовите од ова време централните елитни згради биле јасно истакнати и издвоени по својот изглед и позиција во однос на другите. Главно, повеќето стратешки центри се наоѓале на извишени локации (најчесто ридови), без разлика дали станува збор за градови или помали тврдини. И покрај тоа што биле лоцирани на високи места, тие најчесто биле обградени со масивни ѕидини, со цел да се заштитат од оние што ги посакувале богатствата и животот во елитната архитектура. Истото се однесувало и на светилиштата. Во голема мера тие се наоѓаат високо во карпестите ридови, а некогаш биле издвоени и со ограден ѕид, што имало и своја симболичка позадина поврзана со височините.

the elite and their position towards the rest. It is massive and centralized, and protected, which points to the risk of being in the elite and the high social positions. This was reflected equally in the profane and sacred culture. In the cities of that time, the central elite buildings were clearly distinguished by their appearance and position from the rest. In general, most strategic centers were located at elevated locations (usually hills), whether they were towns or smaller fortresses. Even though they were located in high places, they still were mostly surrounded by massive walls in order to protect themselves from those who desired the treasures and life in the elite architecture. The same applies to the sanctuaries. Most often they were located high in the rocky hills, and were surrounded by walls, this also had its symbolic background associated with heights.

Овој краток преглед на металургијата и архитектурата од крајните етапи на предисторијата е далеку од доволен да ги прикаже сите форми на градби што се користеле во тоа време. Во секој случај, може да се забележи како стопанските новитети се тесно поврзани со идеолошките насоки коишто се манифестираат во материјалната култура и архитектурата преку социјалните и симболичките сфери. Некогаш е тешко да се одгатне дали идеологијата ги иницира техничките новитети или пак нивната појава е првична, а врз која се напластуваат социјалните и религиските принципи. Од овој дијахронски преглед од палеолитот до железното време, односно од пештерите до тврдините, може да се забележи дека архитектурата секогаш се развива како резултат на оваа стопанско–идеолошка врска. Таа е во функција на достигнувањата и идеите што стојат позади ловот, земјоделството и металургијата, а воедно има и практична примена во нивната реализација. Во основа, архитектурата останува најевидентниот сведок за техничките, општествените и идеолошките процеси на една заедница и заедно со материјалната култура им помага на археолозите да го разберат и да го толкуваат она што е уништено уште пред илјадници години. Нејзиното толкување овозможува не само доследна реконструкција на градбите, туку и темелно разбирање на сето она што се одвивало внатре, но и надвор од нив.

This brief overview of metallurgy and architecture from the final stages of prehistory is far from sufficient to show all forms of buildings used at that time. In any case, we can observe how the economic novelties were closely related to the ideological guidelines which were manifested in the material culture and architecture through the social and symbolic spheres. It is sometimes difficult to determine whether ideology initiates technical novelties or their occurrence is prior, upon which social and religious principles follow. From this diachronic examination, from the Palaeolithic to the Iron Age, that is, from caves to fortresses, it can be concluded that the architecture always evolves as a result of the economy ideology connection. It is in function of the achievements and ideas behind hunting, agriculture and metallurgy, and at the same time it has a practical application in their realization. Basically, architecture remains the most reliable witness for the technical, social and ideological processes of one community and along with the material culture helps archaeologists to understand and interpret something that was destroyed thousands of years ago. Its interpretation enables not only a consistent reconstruction of the buildings, but also provides a thorough understanding of everything that was going on inside and outside of them. .

ГОЦЕ НАУМОВ МУЗЕЈ НА МАКЕДОНИЈА – СКОПЈЕ

GOCE NAUMOV MUSEUM OF MACEDONIA - SKOPJE

127

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

КАТАЛОГ НА ИЛУСТРАЦИИТЕ

CATALOGUE OF ILLUSTRATIONS

Сл. 1. Палеолитска колиба од мамутови коски – Мезирич (Украина). Сл. 2. Палеолитското пештерно сликарство во Колибаја (Романија). Сл. 3. План на неолитскиот локалитет Чаталхујук (Турција). Сл. 4. Неолитскиот локалитет Велушка Тумба – Породин (Македонија; фотографирал Г. Наумов). Сл. 5. Предисториската наколна населба Миќов Град – Градиште (Македонија). Сл. 6. Неолитски модели на куќи: 1 Велушка Тумба; 2, 3 Породин, Породин (Македонија). Сл. 7. Графичка реконструкција на неолитска куќа од Неа Никомедеја (Грција). Сл. 8. Графичка реконструкција на неолитски куќи од Кирокитија (Кипар). Сл 9. Планови на неолитски куќи: а) Породин; b) Маџари (Македонија). Сл. 10. Антропоморфен модел на куќа од Говрлево (Македонија). Сл 11. Неолитски амбар од локалитетот Врбјанска Чука (Македонија). Сл. 12. Неолитското светилиште во Ѓобекли Тепе (Турција).

Fig. 1. Palaeolithic hut made of mammoth bones - Mezirich (Ukraine). Fig. 2. Detail from the cave art in Coliboaia (Romania). Fig. 3. Plan of the Neolithic site Çatalhöyük (Turkey). Fig. 4. The Neolithic site Veluška Tumba - Porodin (Macedonia; photographed by G. Naumov). Fig. 5. Prehistoric palafitte settlement Mikjov Grad – Gradište (Macedonia). Fig. 6. Neolithic house models: 1 Veluška Tumba; 2, 3 Porodin, Porodin (Macedonia). Fig. 7. Graphic reconstruction of a Neolithic house from Nea Nikomedeia (Greece). Fig. 8. Graphic reconstruction of a Neolithic houses from Khirokitia (Cyprus). Fig. 9. Plans of Neolithic houses: a) Porodin; b) Madžari (Macedonia). Fig. 10. Anthropomorphic house model from Govrlevo (Macedonia). Fig. 11. Neolithic barn from the site Vrbjanska Čuka (Macedonia). Fig. 12. The Neolithic sanctuary in Göbekli Tepe (Turkey).

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА / USED LITERATURE кирилична Бъчваров, К. 2003. Неолитни погребални обреди. София: Бард. Василева, М. 2005. Каде е нашето минато. Битола: Висои. Гарашанин, М. и Билбија, М. 1988. Куќа 1 во Зелениково. Macedoniae acta archaeologica 9: 31–41. Скопје. Гарашанин, М. и Спасовска, Г. 1976. Нови ископувања во Зелениково кај Скопје. Macedoniae аcta аrchaeologica 2: 85–115. Прилеп. Кузман, П. 1993. Палеолитот во Македонија. Macedoniae аcta аrchaeologica 13: 13–18. Кузман, П. 1995. Податоци за палеолитските култури во Македонија. Во Старделов, Г., Грозданов, Ц. и Матевски, М. (уред.). Цивилизации на почвата на Македонија 2. Скопје: 11–20. Кузман, П. 2013. Праисториски палафитни населби во Македонија. Во Кузман, П., Димитрова, Е. и Донев, Ј. (уред.) Македонија: милениумски културно-историски факти: 297–430. Скопје: Медиа Принт. Миткоски, А. 2005. Врбјанска Чука кај селото Славеј, Прилепско. Зборник на Музеј на Македонија 2: 33–46. Скопје. Митревски, Д. 1997. Протоисториските заедници во Македонија. Скопје: Републички завод за заштита на спомениците на културата. Митревски, Д. 2013. Праисториja на Република Македонија. Во Кузман, П., Димитрова, Е. и Донев, Ј. (уред.) Македонија: милениумски културно-историски факти: 83–266. Скопје: Медиа Принт.

128

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Наумов, Г. 2009. Процесите на неолитизација во Македонија. Во Наумов, Г., Фиданоски, Љ., Толевски, И. и Ивковска, А. 2009. Неолитските заедници во Република Македонија: 25–42. Скопје: Данте. Наумов, Г. и Стојкоски, С. 2015. Нови предисториски тумби во Пелагонија. Зборник на трудови на Завод и музеј – Битола 18: 169–183. Битола. Наумов, Г., Тержиецки, М., Пржибила, М., Чвиеј, М., Бугај, У., Шчепаник, П. и Подсјадло, М. 2014. Археолошко, топографско и геофизичко истражување на неолитски тумби во Пелагонија. Патримониум 12: 345–372. Скопје. Наумов, Г., Миткоски, А., Мургоски, А., Бенеш, Ј., Милевски, Ѓ., Пшибила, М., Комаркова, В., Вихронова, М. и Стоимановски, И. 2016. Истражување на Врбјанска Чука кај Славеј - 2016. Патримониум 14: 13–42. Скопје. Санев, В. 1988. Неолитско светилиште од Тумба во Маџари. Macedoniae acta archaeologica 9: 9–30. Стојанова Канзурова, Е. 2011. Архитектонски недвижни објекти од Тумба-Маџари. Macedoniae аcta аrchaeologica 20: 35–52. Скопје. Тодорова, Х. и Вайсов, И. 1993. Новокаменната епоха в България. София: Наука и изкуство. Толевски, И. 2009. Архитектура. Во Наумов, Г., Фиданоски, Љ., Толевски, И. и Ивковска, А. Неолитските заедници во Република Македонија: 35–47. Скопје: Данте. Фиданоски, Љ. 2012. Церје – Говрлево и Милош Билбија. Скопје: Музеј на град Скопје. Фиданоски, Љ и Томаж, А. 2010. Под житните полиња: археолошки истражувања на неолитскиот локалитет Церје – Говрлево. Македонско наследство 36–37: 61–72. Скопје. Чаусидис, Н. 1995. Предисторија. Во (без урeд.) Македонија културно наследство. Скопје: 14–45. Чаусидис, Н. 2008. Обредот како трансмисија меѓу половите нагони и работата. Тракия и околнят свят 2. София: Издателство на нов бьлгарски университет. Чаусидис, Н. 2009. Балканске „кућарице“ и неолитски керамички жртвеници у облику куће. Во Петровић, С. (уред.) Етнокултуролошки зборник XIII: 53–72. Сврљиг. Чаусидис, Н. 2016. Македонските бронзи и религијата и митологијата на железнодобните заедници од Средниот Балкан. Скопје: Центар за истражување на предисторијата. Шаламанов–Коробар, Љ. 2005. Палеолитско–мезолитски локации по течението на Бабуна и Треска. Macedoniae acta archaeologica 16: 9–19. Шаламанов–Коробар, Љ. 2008. Пештера – Голема Пешт, село Здуње. Македонски археолошки преглед 1. Скопје: 5–9.

129

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Latin Ammerman, A. J. and Biagi, P. 2003. The Widening Harvest: The Neolithic Transition in Europe: Looking Back, Looking Forward. Boston: Archaeological Institute of America. Azema, M. and Rivere, F. 2012. Animation in Paleolithic Art: a pre echo of cinema. Antiquity 86: 316–324. Bilbija, M. 1986. Cerje, neolitsko naselje. Arheološki pregled 26 (1985): 35–36. Ljubljana. Borić, D. and Stefanović, S. 2004. Birth and Death: infant burials from Vlasac and Lepenski Vir. Antiquity 78: 526–546. Bökönyi, S. 1974. History of domestic mammals in Central and Eastern Europe. Budapest: Akadémiai Kiadó. Bökönyi, S. 1996. Stock Breeding. In Theocharis, D. (ed.) Neolithic Greece: 165–177. National Bank of Greece, Athens. Cauvin, J. 2002. The Birth of the Gods and the Origin of Agriculture. Cambridge: Cambridge University Press. Cavanagh, W. and Mee, C. 1998. A Private Place: Death in Prehistoric Greece. Jonsered: Paul Åström Förlag. Chapman, J. 2000. Fragmentation in Archaeology: People, places and broken objects in the prehistory of South-eastern Europe. London: Routledge. Chapman, J. 2001. Object Fragmentation in the Neolithic and Copper Age of Southeast Europe. In Biehl, P. F., Bertemes, F. and Meller, H. (eds.), The Archaeology of Cult and Religion: 89–106. Budapest: Archaeolingua. Chapman, J., Erdogu, B., Özbasaran, M. and Erdogu, R. 2003. Prehistoric salt exploitation in Tuz Gölü, Central Anatolia: preliminary investigations. Anatolia Antiqua XI: 11–19. Paris. Curtis, G. 2006. The Cave Painters: Probing the Mysteries of the World’s First Artists. New York: Anchor. Dennell, R. 1983. European Economic Prehistory. A New Approach. London: Academic Press. Ghemiş, C., Clottes, J., Gely, B. and Prud Homme F. 2011. An Exceptional Archaeological Discovery: the ‘Art Gallery’ in Colioboaia Cave, Apuseni Mountains, Romania. Acta archaeologica carpathica 46: 4–18. Harding, A. 2000. European Societies in the Bronze Age. Cambridge: Cambridge University Press. Harding, A. 2013. Salt in Prehistoric Europe. Leiden: Sidestone Press. Harding, A., Sievers, S and Venclova, N. 2006. Enclosing the Past: Inside and Outside in Prehistory. Sheffield: J.R. Collis Publications. Hodder, I. 1990. The Domestication of Europe – Structure and Cognistency in Neolithic Societes. Oxford: Basil Blackwell Ltd. Hodder, I. 2005 Inhabiting Çatalhöyük: reports from the 1995–99 seasons. McDonald Institute for Archaeological Research, Cambridge. Hoffecker, J. F. 2011. The early upper Paleolithic of eastern Europe reconsidered. Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews 20(1): 24–39.

130

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Hofmann, R.; Moetz, F. K. and Müller, J. 2012. Tells: Social and Environmental Space. Bonn: Rudolf Habelt GMBH. King, R. J., Özcan S. S., Carter, T., Kalfoglu, E., Atasoy, S., Triantaphyllidis, C., Kouvatsi, A., Lin, A. A., Chow, C-E. T., Zhivotovsky, L. A., Michalodimitrakis, M. and Underhill, P. A. 2008. Differential Y-chromosome Anatolian Influences on the Greek and Cretan Neolithic. Annals of Human Genetics 72: 205–214. London. Kitanoski, B., Simoska, D. and Jovanović, B. 1990. Der kultplatz auf der fundstatte Vrbjanska Cuka bei Prilep. In Srejović, D. and Tasić, N. (eds.) Vinča and its World. International Symposium The Danubian Region from 6000-3000 BC: 107–112. Beograd: Serbian Academy of Science and Arts, Centre for Archaeological Research, Faculty of Philosophy. Beograd. Bigz. Kyriakidis, E. 2005. Ritual in the Bronze Age Aegean: The Minoan peak sanctuaries. London: Duckworth. Leroi-Gourhan, A. 1982. The Dawn of European Art: An Introduction to Palaeolithic Cave Painting. Cambridge: Cambridge University Press. Lewis-Williams, D. 1996. The Prehistory of the Mind: The Cognitive Origins of Art, Religion and Science. London: Thames and Hudson. Lewis-Williams, D. 2002. The Mind in the Cave: Consciousness and the Origins of Art. London: London: Thames and Hudson. Malez, M. 1979. Prirodni okviri, rad na istraživanju i nalazišta paleolitskog doba u Makedoniji. In Benac, A. (ed.) Praistorija jugoslavenskih zemalja I, Paleolitsko i mezolitsko doba. Sarajevo: Academy of Science and Art of Bosnia and Hercegovina: 407–417. Mellaart, J. 1967 Çatal Hüyük: A Neolithic Town in Anatolia. Thames and Hudson, London. Menotti, F. and Korvin-Piotrovskiy, A. G. 2012. The Tripolye culture. Giant-settlements in Ukraine. Formation, development and decline. Oxford: Oxbow Books. Menotti, F. and O’Sullivan, А. 2012. The Oxford Handbook of Wetland Archaeology. Oxford University Press. Naumov, G. 2007. Housing the Dead: Burials inside houses and vessels from Neolithic Balkans. In Malone, C. and Barrowclough, D. (eds.), Cult in Context: Reconsidering Ritual in Archaeology: 255–265. Oxford: Oxbow Books. Naumov, G. 2011. Visual and conceptual dynamism of the Neolithic altars in the Republic of Macedonia. In Nikolov, V., Bacvarov, K. and Popov, H. (eds.) Interdisziplinäre Forschungen zum Kulturerbe auf der Balkanhalbinsel: 89–129. Sofia: Nice. Naumov, G. 2013. Embodied houses: social and symbolic agency of Neolithic architecture in the Republic of Macedonia. In Hoffman, D. and Smyth, J (eds.) Tracking the Neolithic house in Europe - sedentism, architecture and practice: 65–94. New York: Springer. Naumov, G. 2015. Early Neolithic Communities in the Republic of Macedonia. Archeologické Rozhledy LXVII (2015/3): 331–355. Prague. Naumov, G. 2016a. Wetlands and Lakeside Settlements in Lake Ohrid (Republic of Macedonia). Plattform 22/23: 10–20. Uhlindgen. Naumov, G. 2016b. Tell Communities and Wetlands in the Neolithic Pelagonia, Republic of Macedonia. Documenta Praehistorica XLIII: 327– 342. Ljubljana. Naumov, G. 2016c. Prehistoric Wetlands and Lakes: bringing forward dendrochronology in archaeology. Skopje: Center for Prehistoric Research.

131

СКОПЈЕ ПРЕД 8 МИЛЕНИУМИ_1

НАЈСТАРИТЕ ГРАДИТЕЛИ ОД ЦЕРЈЕ – ГОВРЛЕВО

Naumov, G. 2016d. Among Wetlands and Lakes: the network of Neolithic communities in Pelagonia and Lake Ohrid, Republic of Macedonia. In Bacvarov, K. and Gleser, P. (eds.) Southeast Europe and Anatolia in prehistory: essays in honor of Vassil Nikolov on his 65th anniversary: 175– 187. Bonn: Rudolf Habelt Publishing House. Parker Pearson, M. 1999. The Archaeology of Death and Burial. Stroud: Sutton. Pinhasi, R. 2003. A new model for the spread of the first farmers in Europe. Documenta Praehistorica XXX: 1–47. Ljubljana. Price, D. T. 2000. Europe’s First Farmers. Cambridge: Cambridge University Press. Radivojević, M. and Rehren, T. 2015. Paint it Black: The Rise of Metallurgy in the Balkans. The Archaeological Journal of Method and Theory 23: 200–237. Rosenstock, E. 2009. Tells in Südwestasien und Süosteuropa: Verbreitung, Entstehung und Definition eines Siedlungsphänomens. Urgeschichtliche Studien II: Grunbach. Rowley-Conwy, P. 2003. Early Domestic Animals in Europe: Imported or Locally Domesticated? In Ammerman, A. J. and Biagi, P. (eds.) The Widening Harvest: The Neolithic Transition in Europe: Looking Back, Looking Forward: 99–117. Boston: Archaeological Institute of America. Schmidt, K. 2010. Göbekli Tepe-The Stone Age Sanctuaries: New Results of Ongoing Excavations with a special focus on Sculptures and High Reliefs. Documenta Praehistorica XXXVII: 239–256. Ljubljana. Soffer, O., Adovasio, J., M., Kornietz, N.L., Velichko, A. A., Gribchenko, Y. N., Lenz, B.R. and Suntsov, V. Y. 1997. Cultural stratigraphy at Mezhirich, an Upper Palaeolithic site in Ukraine with multiple occupations. Antiquity 71:48–62. Souvatzi, S. 2008. A Social Archaeology of Households in Neolithic Greece: An Anthropological Approach. Cambridge: Cambridge University Press. Stalio, B. 1968. Naselje i stan neolitskog perioda. In Trifunović, L. (ed.) Neolit Centralnog Balkana: 77–106. Beograd: Narodni muzej – Beograd. Svoboda, J. A. 2007. The Gravettian on the Middle Danube. Paleobiology 19: 203–220. Tasić, N. N. 2000. Salt Use in the Early and Middle Neolithic of the Balkan Peninsula. In Nikolova, L. (ed.) Technology, Style and Society: 35–40. British Archaeological Reports – International Series. Oxford. Archaeopress. Thorpe, I. J. 1996. The Origins of Agriculture. London: Routledge. Trinkaus, E. and Jelinik, J. 1997. Human remains from the Moravian Gravettian: the Dolní Vestonice 3 postcrania. Journal of Human Evolution 33: 33–82. Tripković, B. 2007. Domaćinstvo i prostor u kasnom neolitu: vinčansko naselje na Banjici. Beograd: Srpsko arheološko društvo.

132

SKOPJE BEFORE 8 MILLENIA_1

THE EARLIEST BUILDERS FROM CERJE-GOVRLEVO

Vandiver, B. P., Soffer, O., Klima, B. and Svoboda, J. 1989. The Origin of Ceramic Technology at Dolni Vestonice, Czechoslovakia. Science 246 (4933): 1002–1008. Whittle, A. 1996. Europe in the Neolithic. Cambridge: Cambridge University Press. Zohary, D. and Hopf, M. 2000. Domestication of Plants in the Old World: The Origins and Spread of Cultivated Plants in West Asia, Europe and Nile Valley. Oxford: Oxford University Press. Zvelebil, M. 2001. The agricultural transition and the origins of Neolithic society in Europe. Documenta Praehistorica XXVIII: 1–26. Ljubljana.

133

CIP – Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека „Св. Климент Охридски“, Скопје 903.4(497.712 )”634” 903.3:316.7(497.711) СКОПЈЕ пред 8 милениуми - 1 : најстарите градители од Церје - Говрлево = Skopje before 8 millenia -1 : the earliest bulders from Cerje - Govrlevo. - Скопје : Музеј на град Скопје = Skopje : Museum of the city of Skopje, 2017 (Скопје : Дата понс = Skopje : Data pons). - 134 стр. : ilustr. ; 23 см Текст напоредно на мак. и англ. јазик. - Библиографија: 128-133 ISBN 978-608-233-069-3 a) Церје, археолошки локалитет - Археолошки наоди - Говрлево - Неолит b) Скопје - Предисториски живеалишта - Културолoшки аспекти COBISS.MK-ID 103813898

МУЗЕЈ НА ГРАД СКОПЈЕ