Слика 3. Култ на сонцето, мозаик
Интервју на „Културен жИвот“
Слободанка Марковска
Повод за овој разговор е излегувањето од печат на најновата книга Религијата на античките Македонци, од проф. д-р Наде Проева. Професроката Проева е наша еминентна научничка од областа на историските науки – археологија, епиграфика, нумизматика, религија. Своите знаења од овие области во последните три децении им ги пренесуваше на генерации студенти на Филозофскиот факултет, а држела предавања и на универзитетите во Франција, Хрватска, Словенија, Холандија. Авторка е на многу научни трудови објавувани во стручни списанија, а учествувала на научни собири во земјава и странство (Франција, Србија, Канада, Бугарија, Романија, Полска), итн. Повеќепати била на студиски престој во странство: Полска, Француската археолошка школа во Грција, Францускиот институт во Истанбул, Австриската академија на науки, универзитетите во Париз (Сорбона, Нантер), вo музеите на Амстердам и Брисел. Придонела за популаризирање на историјата на античките Македонци, со бројни настапи во радио и ТВ емисии, а држела предавања во домовите на култура и училиштата во Македонија. Не се воздржува да се спротивстави на актуалната политизација на антиката искажувајќи го јасно и гласно своето експертско мислење. Творечкиот опус на проф. Проева се состои од стотина научни и стручни трудови, четири книги (од кои, еден е учебник), како и 3 книги- превод од француски на македонски јазик; уредник е на две едиции: Miscellanea Byzantino-macedoniaca; Historia Antiqua Macedonica, член на редакција на две меѓународни списанија. За нејзината соработка меѓу Македонија и Франција, од владата на Р. Франција во 1997 год. добила орден Витез на академски палми. На крајот од својот професионален ангажман на Институтот за историја на Филозофскиот факултет во Скопје, проф. Проева на студентите им ја подари нејзината најнова книга, во која со голема академска посветеност и ерудиција ги презентира најновите научни сознанија за религијата на античките Македонци.
76
1-2/2015
Слика 6. Божицата на домашното огниште Хестија/Веста
Слободанка Марковска: Професорке Проева, во вашата неодамна објавена книга во која ги презентирате најновите научни сознанија за религијата на античките Македонци, најпрвин укажувате дека оваа тема во историската наука била запоставена, а доколку била обработувана, во изучувањето доминирал хеленоцентричниот пристап. Кои се причините за тоа? Наде Проева: Има повеќе причини. Едната е недоволниот број извори за античкиот период во целина, а особено за религијата, во прв ред поради мистичниот карактер на многу култови. Имено, тајните ги знаеле само посветените во таквите култови, што ги дознавале од највисоките свештеници при обредот на посветување, така што немало списи за јавна употреба какви што се светите книги (Тората, Библијата и сл). Другата е хеленоцентричниот пристап во изучувањето, а тоа значи дека историјата на античките Македонци, како и на сите други народи, се споредувала, проценувала и вреднувала од хеленска гледна точка, без да се води сметка за посебните одлики што биле затскриени со хеленска терминологија поради користењето на старогрчкиот јазик – што во античко време бил lingua franca. Но, иако имало унифицираност во начинот на живот, сепак секој народ има свои специфичности, особено на културен план, и затоа многу попогодни за изучување на културата и религијата се материјалните извори (релјефи, скулптури, монети и др.) Потоа, треба да се спомене предубедувањето дека античките Македонци биле Грци, што до неодамна преовладуваше во науката, та според тоа македонската религија се изучуваше, а од некои сè уште се изучува, во рамките на старогрчката. Но, најважната причина е премолчува-
њето на хеленското односно римското толкување на нештата, тнр. interpretatio graeca и interpretatio rоmana. Имено, античките автори имале обичај туѓите божества, обичаи, институции и слично да ги нарекуваат со имиња соодветни или најслични со нивните. Ова било вообичаена практика не само за Македонците, туку и за сите други народи. Така, на пример, Херодот пишува за египетска Атена, Демостен за македонски Арес, итн., без да ги кажат/напишат оригиналните имиња. Со оглед на меѓународниот карактер на старогрчкиот јазик, дури и во официјалните договори божествата со кои негрчките народи се колнеле имаат старогрчки имиња. Најубавиот пример за ова е кај Полибиј. Тоа е договорот меѓу Картагина (Ханибал) и Македонија (Филип V) при што картагинските – семитски божества имаат грчки имиња, така што во прв миг, без размислување може да се рече дека Картагинците биле Грци, но во вториот миг секој ќе се насмее на такво „тврдење“. Поради оваа навика на античките автори, многу божества посведочени кај Хелените се толкуваат како хеленски, а всушност се туѓи, односно преземени од другите религии. Исто така, треба да се каже дека освен за хеленското и римското именување на божествата не се води сметка за уште за две ознаки. Едната е географското име Тракија (Thrake), што буквално значи копно и првобитно се користело за означување на северното егејско крајбрежје. Потоа станува етничко име за племињата источно од реката Места, но античките автори во архаизирачки манир го користат до крајот на антиката што довело до тнр. пантракиска теорија: дека сите племиња во тој дел се тракиски, а со тоа и нивната религија. И така, иако некои божества воопшто не се посведочени кај Тракијците се прогласуваат за тракиски. Другата ознака е „олимписки богови“, што се користи како за старогрчките божества (сехеленското светилиште во Олимпија на Пелопонез) така и за македонските, чиј свет град Дион се наоѓа во подножјето на македонската планината Олимп која ја одделува Македонија од Хелада. И бидејќи не се земал предвид контекстот во кој е употребена оваа ознака, македонските божества се прогласувале за хеленски. С.М.: Како се случи изучувањето на религијата на античките Македонци во поновата историја да биде обременето и замаглено од идеолошко/политички причини? Н.П.: Причина за тоа е фактот што религијата е вториот важен елемент за определување на етничката припадност на еден народ. Имено, откако се наметна македонското прашање, особено по поделбата на Македонија, се исполитизира и прашањето за ет-
77
ничката припадност на античките Македонци, се разбира за политички цели. Односно, со цел да се докаже божемното вековно право на соседите врз територијата на Македонија, се создадоа национални митови засновани врз античкото наследство и историја, особено кај Грците, кои до ден-денес од петни жили се обидуваат да докажат дека античките Македонци биле Грци. Дел од денешниве Македонци, пак, во одбрана од ревандикаци за територијата на Р. Македонија од домашното албанско малцинство, како и во одбрана на името и јазикот негирани од Грција и Бугарија, што е за жал поддржано од тнр. демократска Европа, создадоа свој национален мит, половина век по процутот на македонската култура во рамките на слободната национална држава создадена на дел од територијата на етничка и географска Македонија.
ба методолошки правилно да го постават прашањето и да дадат одговор каква всушност била религијата на античките Македонци.
С.М.: Инспиративното предавање што го одржавте на промоцијата на вашата книга беше насловено „Македонските божества во хеленското руво“ Откако им го соблековте тоа руво, можете ли за читетелите на „Културен живот“ да ги презентирате вашите главни сознанија за сличностите и разликите меѓу хеленската и македонската религија? Слика 1. Адраја - божица H.П.: Во паганските религии основните на небесната светлина елементи се исти кај речиси сите народи и затоа акцентот треба да се стави врз разликите. А тие се поприлично големи. На прво место треба да се споменат божествата и обичаите што воопшто ги нема во грчкиот пантеон, какви што се божицата на небесната светлина – Адраја (сл.1), божицата на војната – Ма (сл. 2), исцелителните С.М.: Кажете ни врз кои извори се божества Беди и Дарон, при што за Дарон е потпирате во вашата студија, и кој метод најдена посвета од II век н.е. во Пела, со го применувате за да бидете доследна на што се покажа автентичноста на името заКлио, зашто задачата на историјата е да пишано како македонска глоса. Потоа ни каже како навистина било? треба да се спомене поголемата застапеH.П.: За да се дојде до објективни ност и важност на некои божества, какви резултати при изучување на оваа сложешто се Хелиос, Гаја, Уранија – господарка на тема неопходно е да се користат сите на небото, кои се минорни кај Грците; како видови извори што ги имаме. Како што споменав, најважни се материјалните изво- Слика 2. Ма - божица на и различниот статус на божествата – така, на пример, Херакле за Хелените е херој, ри, чиј број е неспоредливо поголем од војната додека пак за Македонците тој е воено бодругите и особено е зголемен со археолошжество. Од обичаите треба да се спомене обредот на ките ископувања по Втората светска војна. Но иако лустрација на војската, непоставување трофеј на бојсе најбројни, тоа се најтешки извори за толкување ното поле по победата, кралскиот лов, итн. Натаму, затоа што за разлика од пишаните извори тие се треба да се спомене омиленоста на некои култови, „неми“. И задачата на историчарот е да направи тие на пример на сонцето, (сл. 3) на водата и др. Особено да зборуваат. Тоа е прилично тешко, но не и невозе важно да се истакне дека Македоможно, и се постигнува со интердиснија е лулка на орфичкото учење (прециплинарен пристап; со споредуваземено и приспособено од Платон и ње со другите видови извори; со стараширено насекаде во грчко-римвање во домашен контекст наместо скиот свет), како и разликата во макево хеленски, како што најчесто се донскиот и хеленскиот космогониски прави; со водење сметка за влијанимит, во календарот, ерите, религискајата однадвор, а особено со забората функција на кралот и др. Исто вање на сите предубедувања и однатака, треба да се спомене и иновативпред поставени идеи и цели за доканоста на Македонците, како во создажување. Наместо да се прашуваат вањето на нови божества, така и при дали античките Македонци, односно преземањето на елементите од туѓите дали нивната религија била хеленрелигии. Најочигледен пример е боска, историчарите на религијата треСлика 5. Нерези-надгробен споменик
78
1-2/2015
гот Серапис, кој во основа е египетскиот бог на мртвите – Озирис. А бидејќи зооморфните елементи на богот Озирис не биле прифатливи за Македонците и нивната династија што владеелa со Египет, било создадено божество соодветно на македонскиот бог на подземјето Аудон (хел. Хад) и на верувањето во задгорбен живот. Култот на новиот бог бргу се раширил низ целиот антички свет и се почитувал до крајот на антиката. Исто така, Македонците не ги прифаќале автоматски ни елементите од другите култури, туку ги приспособувале на своите сфаќања при што силно е изразена нивната патријархалност и верност кон домашните традиции. Тоа особено е видливо во начинот на хероизирање на покојните, што се правело на многу специфичен начин и се создале оригинални ликовни форми. С.М.: Читајќи ја вашата книга, освен изобилството нови сознанија кои ни говорат за културата и идентитетот на античките Македонци, особен впечаток ми оставиja родовите аспекти на македонските божества. Има ли родов баланс меѓу машките и женските божества, и какво влијание имало тоа врз машко-женските релации кај античките Македонци? H.П.:Женските божества имале примордијална улога од почетокот на човечката историја. Главно божество во праисториско време е женско, една Мајка – родителка, како на луѓето така и на боговите. Оваа прамајка и родителка (затоа се прикажувала со изразени сексуални белези – стеатопигија, големи гради), била универзална Мајка, а со тоа и божица на плодноста, господарка на светот и на целиот жив свет, Голема Мајка (Magna Mater, Mether thea, Mether Pothnia). Неа ја има во најстарите митови за создавање на светот. (сл. 4) Таа била главно божество не само во периодот на матријархатот, туку сѐ до класичниот период, а се почитувала до крајот на антиката. Имено, во време на скитачкиот начин на живот и на ловечко–собирачка економија, гледајќи го чинот на раѓање луѓето мислеле дека мажот нема никаков удел во создавање на животот и дека само жената е одговорна за тоа. Но, со преминот на заседнат, населбински начин на живот и на производна еконoмија (одгледување на растенија и
животни), луѓето ја сфатиле улогата на мажот во создавањетo на живот, што довело до пресврт во општествените односи, односно до превласт на мажот, тнр. патријархат. Тоа се одразило и во религиската хиерархија која е одраз на земската, та така главното женско божество било истиснато и заменето со машко. С.М.: И на крај, дали во текот на вашите изучувања откривте елементи од античката религија што преживеале до денес. H.П.:Се разбира дека има зачувано, не само обичаи во секојдневниот живот, туку многу елементи има и во христијанската религија. Имено, за да се наметне, христијанството морало да прифати многу пагански елементи од кои населението не сакало да се откаже, особено луѓето во затворените, селски средини. Впрочем од pagus, село, се направени термините паганска религија, пагани. Дека тоа е така се гледа од фактот што датумите на многу обреди се исти со античките, особено во култот на мртвите, на пример задушниците за мртвите, раѓањето и воскреснувањето на Христос (исти со фригискиот Атис). Еден убав пример на се уште живата антика е еден надгорбен споменик од 1924 год во с. Нерези (Сл. 5) со буквално иста формула за сопственоста на гробот, односно забрана за погребување на туѓи лица (У овај гроб нико друг да се не клает), што често се среќава на надгробните споменици во антиката. Друг пример е култот на божицата на домашното огниште Хестија/Веста која го одржувала огнот за да не згасне животот (Сл. 6). До неодамна, во огништата на селските куќи секогаш тлеело едно жарче, за да не згасне животот на семејството. Пагански обреди сѐ уште има и во култот на христијанските светци, на пример крвната жртва, та дури и во култот на Богородица (Големата Мајка). Имено, во некои осоговски села за време на празникот на Успение на Пресвета Богородица, со крвта на жртвеното јагне се прави крст на челото и образите на оној што го дава јагнето, а потоа се прави ручек за верниците. Јадењето месо од жртвуваното животно во антиката значело поистоветување со божеството. Затоа до ден-денес христијанските теолози се обидуваат да го исчистат христијанството од многу пагански обичаи што сѐ уште опстoјуваат.
Слика 4. Магна Матер
79