In the shadow of the divine Isis: Celtic warriors from Ohrid by Sonjce Marceva

Охрид / Ohrid 2005. Фoто / photo: Mitja Guštin.

Во сенката на божествената Изида Келтските воини во Охрид

In the shadow of the divine Isis Celtic warriors from Ohrid

Skopje 2014

CIP – Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека „Св. Климент Охридски“, Скопје 904(497.771)”652”(06.064) ВО сенката на божествената Изида : келтските воини во Охрид = In the shadow of the divine Isis : Celtic warriors from Ohrid. - Скопје : НУ Археолошки музеј на Македонија, 2014. - 72 стр. : илустр. ; 27 см Текст напоредно на мак. и англ. јазик ISBN 978-608-65766-1-5 а) Охрид – Археолошки наоди, антички – Каталози од изложби б) Охрид (археолошки локалитет) – Каталози од изложби COBISS.MK-ID 97366282

ЗЛАТНИТЕ ЛИЦА НА МАКЕДОНСКИТЕ КРАЛЕВИ

THE GOLDEN FACE OF A MACEDONIAN KING

МАКЕДОНЦИТЕ И КЕЛТИТЕ ВО ОХРИДСКИОТ РЕГИОН

MACEDONIANS AND CELTS AT LAKE OHRID

Весела Честоева

Vesela Čestoeva

Територијата на Република Македонија во раната антика ја претставувала најсеверната цивилизациска, би рекле, гранична зона на Источномедитеранскиот балкански цивилизациски орбис кон балканскиот континент.

The territory of the Republic of Macedonia represented the northernmost civilization in early antiquity, and some would say it existed as border zone of the Eastern Mediterranean Balkan civilization and the European continent.

Тоа биле раните антички кралства, моќната Македонија и силната Пајонија, како и Пелагонија, Линкестида, Девриоп, Десаретија и најсеверното кралство Агријанија. Точно е дека Македонија била истражувана интензивно во текот на XX век, кога биле убицирани кнежевствата и кралствата односно раните антички цивилизациски градски центри како и главните градови на споменатите кралства и кнежевства, но денес е очигледно дека вистинските откритија ќе дојдат допрва во овој XXI век. И ако главните градски центри на раното античко кралство Македонија се одамна

There were early ancient kingdoms, the powerful Macedonia and strong Paeonia, as well as Pelagonia, Lynkestidia, Devriop, Desarteria and the northernmost kingdom Agriania. It is true that Macedonia was extensively researched during the 20th century, when the dukedoms and kingdoms, as capitols of early ancient civilizations were were ubiquitous, but today it is obvious that the real indings are yet to come in the 21st century. Even though the main city centers of the early ancient kingdom of Macedonia have long been known, in the recent decades more intensive research started on the capitals of the northern early ancient kingdoms that existed on the ter-

познати, Ајга, Пела и Тесалоника, последните децении започна поинтензивната потрага по убикацијата на главните градови на северните раноантички кралствата што егзистирале на подрачјето на Република Македонија.

ritory of the Republic of Macedonia. The capitol of the kingdom of Paionia was Astibo (Stip) or Bilazora (the archaeological site Gradište near the village Knežje, Sveti Nikola). The capital of Agriania may have been at the site in the village Gradište, Skopje.

Главниот град на кралството Пајонија бил или Астибо (Штип) или Билазора (археолошкиот локалитет Градиште кај селото Кнежје, Светиниколско). Главниот град на Агријанија можеби бил на локалитетот Градиште кај скопското село Бразда.

The capitol of the kingdom Pelagonia was most likely was in the region of Prilep and may have included the acropolis at the site of Visoka, in the village Kruševica, and the lower town with the necropolis of the site Staro Bonče, in a “culde-sac” of the village Bonče. The capital of the kingdom of Lynkestidia was most probably was located at the archaeological site Gradište, near village Crnobuki, Bitola.

Главниот град на кралството Пелагонија со истото име, најверојатно бил во регионот на Прилеп, и тоа акрополата на локалитетот Висока, село Крушевица, а долниот град со некрополата на локалитетот Старо Бонче, во атарот на селото Бонче. Главниот град на кралството Линкестида, градот Линк, најверојатно се наоѓал на археолошкиот локалитет Градиште кај селото Црнобуки, Битолско. Се чини дека најзначајните раноантички градови во земјата на охридските Енхелеи и Десарети, биле градовите Енгелана и Лихнид (денешен Охрид на Охридското Езерo). Убикацијата на градот Енгелана сè уште не

It seems that the most important early ancient cities on the land of the Enheleis and Desarets were the cities of Engelana and Lychnidos (today’s Ohrid). The location of the city of Engelana has not been determine for certain at this point. It has been proposed that the archaeological site of Kulište, Sveti Erazmo near Ohrid is the remains of the city of Engelana, but it may also have been located above the village of Trebeništa or may have been over the village of Delagožda, Struga. Today it is obvious that all the intensive contacts among the early ancient principalities and

е со сигурност решена. Даден е предлог археолошкиот локалитет Кулиште Свети Размо кај Охрид, но тоа би можел да биде и градот над селото Требениште или можеби оној над селото Делагожда, Струшко. Денес е очигледно дека со посредство на интензивните контакти на раните антички кнежевства и кралства од територијата на Република Македонија, со јужните и источните цивилизациски центри, се создале, би рекле, последователно, во три хронолошки фази, нивните локални цивилизации. Од архајскиот период датираат првите ликови на локалните владетели, оформени врз тенките златни фолии што биле притиснати врз нивните лицa во моментите непосредно по нивната смрт. Така златните маски од Требениште, денес во Софија и Белград, секако им припаѓале на владетелските персони од градот на Требенишко Кале, кај Требениште, близу Охрид. Додека златната маска од Горна Порта, Охрид, што е претставена во овој каталог, секако припаѓала на еден засега анонимен владетел од архајското време од градот Лихнид.

Големиот број златни предмети откриени во архајската некропола на Горна Порта, кај Охридската крепост во Охрид, ни ја илустрираат моќта на раната владетелска куќа во архајскиот Лихнид. Златната рака со прстенот, вотивната имитација на маска, дискоидните апликации – розети и другите златни украсни ламини, златните коцки - зарови, сребрените сандали, вотивната двоколка, сребрениот архајски кантарос, останатите сребрени предмети, сребрените украсни игли, фибули, белегзии, златните обетки, бронзените садови, ојнохоата и каулдронот, ксифос, железниот меч, минијатурните арибалоси, киликсот, пиксидата и секако уште многу предмети од ова време кои не можеа да се појават во овој каталог, посредно ни ги осветлуваат врските на архајскиот Лихнид со бронзените тореутски центри и други производни ателјеа на луксузна керамика и накит од цивилизираните егејски производни градски центри. Од наредната хронолошка фаза датира златниот блесок на предметите од Трезорот од Тремник, кај Неготино на реката Вардар. Трезорот содржи два златни статера на Филип II Македонски и на Александар III Македонски, масивнен медалјон со претстава на океанскиот и морски бог Посејдон фланкиран со два коња, четири

kingdoms from the territory of the Republic of Macedonia, as well as between the southern and eastern centers of civilization, were created subsequently in three chronological phases. The irst faces of the local rulers, made on the thin golden foils pressed on their faces in the moments just before their death are dated from the archaic period. So the golden masks from Trebeništa, today in Soia and Belgrade, certainly belonged to the royal personages from the city of Trebeniško Kale in Trebeništa near Ohrid. The golden mask from Gorna Porta, Ohrid, which is represented in this catalog, certainly belonged to a for now anonymous ruler from the archaic period of the city of Lychnidos. The large number of golden objects discovered at the necropolis of Gorna Porta, near the Ohrid fotress in Ohrid, illustrates the power of the early ruling house in the archaic Lychnidos. The golden hand with the ring, votive mask, discoid appliqués – rosettes and other decorative golden objects – golden cubes (dice), silver sandals, votive miniature chariot, silver kantharos, decorative silver needles, ibulae, bracelets, golden earrings, bronze vessels, oinochoe and cauldron, xifos, the miniature aribalos, kylikx, pyxis, the iron sword and certainly many more objects of this age that could not appear in this catalog, indirectly illuminate the connections of

златни фибули, златна пиксида, како и голем број златни висулци, цилиндрични сегменти и други првирзоци делови од ѓердани. За што се работи, резултат од бенефитот на некој трговец од долгите карвани, можеби експлоатацијата на златните руди во пазувите на златоносната планина Кожув или можеби дел од богатата премија / награда на некој војник или офицер Пајонец, во војската на Александар Македонски, кој успеал по исцрпувачките борби на Азиската кампања да се врати во родната Пајонија?!! Пајонците во архајскиот и класичниот период секако учествувале со определен процент во креирањето на генетиката на античките Македонци. Но познато е дека тие учестувале во одбраната на градот Троја пред нападите на Грците уште кон крајот на XIII век пред н.е., што значи дека мошне рано ја запознавале Источната цивилизација и во континуитет го следиме нивниот цивилизациски развој во подрачјата на Средното Повардарје, долината на Брегалница, Струмешница и долниот тек на Еригон (Црна Река). Тие му биле лојални на Александар и масовно се приклучиле во неговата војска на походот кон Азија. Последниот пајонски крал кој кова сребрени монети е Авдолеон. Тој исковува сребрена

the archaic Lychnidos and the bronze toreutic centers as well as many other luxury ceramic and jewelry production workshops from the civilized Aegean urban manufacturing centers. The golden objects of the treasury of Tremnik, near Negotino on the river Vardar date to the next chronological stage. The treasury contains two golden staters of Philip II of Macedon and Alexander III of Macedon, a massive medallion representing Poseidon, the god of the ocean and seas, lanked by two horses, four golden ibulae, a golden pyxis, as well as many gold beads, and cylindrical segments of pendants and parts of necklaces. Maybe it is just a deposit of some merchant from far distance or maybe a result of the exploitation of gold ores from the bowels of the mountain Kožuv, or perhaps a part of the rich reward to a Paionian soldier or oicer in the army of the Alexander the Great, who succeeded in returning to his native Paeonia after the exhausting struggles of the Asian campaign. Paonians in the archaic and classical period were certainly the predecessors of ancient Macedonians. But it is known that they participated in the defense of the city of Troy, before the attacks of the Greeks at the end of the 13th century BC, which means that they learned about Eas-

тетрадрахма од типот Александрин на која себеси се нарекува крал – Basileos Audoleontos. Тоа бил крајот на IV век пред н.е. и почетокот на III век пред н.е. Тогаш во Македонија, кралот Касандар и неговите синови како последни изданоци на династијата Аргеади, не успеале да го сочуваат владетелскиот трон. Се чини дека со владата на кралот Деметриј I Полиоркет, зачетникот на втората македонска кралска династија Антигониди, завршува златното време на македонската цивилизација во срцето на Балканскиот полуостров. Неколку години по неговата смрт, поточно 279 година пред н.е. во Македонија, на патот кон Делфи, доаѓаат келтските воини на Брен (Brennus) Акихориј (Acichorius), Керетриј (Cerethrius) и Белгиј (Belgius / Bolgius). Се чини дека во Лихнид, преку премините низ Илирија дошла војската под команда на Болгиј. Нивните војнички шлемови, железни штитови со централните омфали (умба), како и долгите железни мечеви, откриени во Лихнид веќе го навестуваат немирниот III век пред н.е., кога Македонија е приморана да се брани од илирските племиња на северозападот, од Дарданците кои атакувале од северот и тракиските Меди кои упаднале во македонската стратегија Пајонија од североисток. Одбраната ја води кралот

tern civilizations at a very early stage. We can continuously follow the development of their civilization in the areas of the middle Povardarie, the valley of the river Bregalnica, Strumešnica and the lower course of Erigon (Crna Reka). They were loyal to Alexander and joined the army en masse on its campaign to Asia. The last Paionian king who minted coins is Avdoleon. He had a silver tetradrahma wrought emulating Alexander the Great on which he called himself King Basileos Audoleontos at the end of 4th century BC and the beginning of the 3rd century BC At that time the Macedonian king Cassander and his sons were the last descendants of the Argead dynasty, and failed to preserve the royal throne. It seems that the golden age of the Macedonian civilization in the heart of the Balkan Peninsula ends with King Demetrij/Poliorket and his government, as the beginning of the second Macedonian royal dynasty Antigonidi. Several years after his death, in precisely 279 BC, the Celtic warriors of Brennus, Acichorius, Cerethrius and Belgius passed by on the road to Delphi. It seems that in Lychnidos, the army came through the Illyrian borders under command of Bolgij. Their military helmets, shields with a central iron umbo as well as long iron swords have all been

Антигон Гонат со неколку контраофанзиви на север. Кралот Филип V го анектира кралството Пајонија, конечно неговиот син кралот Персеј ја губи Македонија од Рим. На тој начин предметите на локалните македонски владетели и воини од Лихнид на Охридското езеро и Тремник на Вардар, што денес ги претставуваме на ова место, претставуваат прозорец низ кој можеме да видиме сосема мал, но блескав и богат дел, од одамна згаснатиот свет на подемот и замирањето на дел од македонските цивилизации на почвата на Република Македонија.

found in Lychnidos, and mark the restless 3rd century BC, when Macedonia was forced to defend her territory from the Illyrian tribes in the northwest, from the Dardanians who attacked from the north and the Thracian Medi who broke into Macedonian Paeonia from the northeast. King Antigonus Gonat led the defense with several ofensives from the north. King Philip V annexed the kingdom of Paeonia and. inally his son, King Perseus, lost Macedonia to Rome. In this way the objects of local Macedonian rulers and warriors from the city of Lychnidos on Lake Ohrid and at Tremnik on the river Vardar introduced here provide a window where we can see a quite small, but bright and rich part of the long extant world of the rise and extension of the Macedonian civilizations on the soil of the modern Republic of Macedonia.

Слика 1 / Figure 1 Охрид-Горна Порта, вотивна двоколка / votive chariot, гробот / grave 132. Фoто / photo: архива на Охридскиот музеј / archive of the Ohrid museum.

Охрид, археолошки рај

Ohrid, archaeological heaven

Паско Кузман

Pasko Kuzman

Охридскиот Рид кој личи на двогрба камила, ние го викаме Волшебен рид полн со извори на волшепства коишто низ сите векови разни намерници, истражувачи, патописци и авантуристи се труделе да ги исцрпат и разгатнат, но до ден денешен направено е многу малку во рамките на таа опсесија и уште многу од тие волшепства остануваат како магливи тајни и мистерии кои ќе се обелоденуваат сигурно и во сите идни векови на постоењето на светот и планетата.

Ohridski Rid (Ohrid Hill), which resembles a two-humped camel, is more commonly referred to as Volšeben rid (the magic hill) since it is full of magic springs. Many researchers, travelers, and adventurers have tried to use up these springs and unravel their mystery, but to this day very little has been done within the framework of this obsession and much of the magic has remained as vague secrets and mysteries which surely will be revealed in future centuries of the existence of the world and the planet.

Најпрвин бил населен рамнинскиот дел на денешен Охрид, источно од подножјето на Дебој, во вид на соеничарска населба покрај брегот на езерото уште во неолитскиот период, а потоа повисокиот западен дел од „вошебниот“ рид Ич Кале и на крај западното и јужното подножје на Дебој, западниот дел од Охридскиот Рид.

The plain areas of modern Ohrid were the irst to be populated, in a pile-dwelling settlement along the coast of the lake beginning in the Neolithic period, then in the upper western part of Volšeben rid with the fortress Ič Kale, and inally in the western and the southern mountain base of Deboj, the western region of Ohridski Rid.

Ридот, всушност, се состои од два дела: источен дел, понизок, наречен Дебој и западен, повисок дел, наречен Ич Кале (Самуилова тврдина). Се протега како полуостров на североисточниот брег од Охридското Езеро. Највисоките позиции

Ohridski Rid is actually comprised of two parts: Deboj, the lower, eastern region, and Ič Kale or Samuel’s Fortress, the higher, western region. It forms a peninsula, stretching along the northeast coast of Lake Ohrid. The highest point of the hill is protected along the northern and eastern

на ридот од северната и источната страна се заштитени со високите бедеми од Охридската крепост, кои го заокружуваат градот и од западната, па и од јужната страна, спуштајќи се до стрмните карпи над езерото на запад и југозапад, како и сосем близу до водите од езерото на јужната страна. Првата тврдина била изградена уште кон крајот од IV век пред Христовата Ера, првпат спомната во античките извори од Ливиј (XXVIII, 32, 9). Горна Порта се наоѓа на „седлото меѓу двете грби на камилата“, точно на средината од северниот бедем на подградието од крепоста и го отвора и затвора северниот влез во најстариот дел од градот Охрид. Од внатрешната страна до бедемот источно од Портата, отсекогаш постоеше грубо заградената лединка (ние ја викавме „Забранетата лединка“), најчесто обрасната со дива вегетација и трње. Тука никогаш и ништо не смееше да се изгради и покрај многубројните идеи и планови на градските власти. Ние, археолозите, се обидувавме повремено да „навлеземе“ по рабовите од тој простор, но секогаш го остававме за некоја блиска иднина.

side by the high ramparts of the fortress that surrounds the city on the western as well as on the southern side, which descend down to the steep rocks west and southwest above the lake, very close to the waters on the south side of the lake. The irst fortress was built by the end of the 4th century BC, and is irst mentioned in the records of the historian Livius (XXVIII, 32,9). Gorna Porta (the Upper Town Gate) is placed on the ‘saddle between the humps of the camel,’ right in the middle of the northern rampart at the base of the fortress, and opens and closes the northern entrance in the oldest part of the city of Ohrid. From inside the gate to the wall east of the Gorna Porta there was a roughly fenced lawn (we used to call it the ‘forbidden lawn’), which was overgrown with wild vegetation and thorns most of the time. Nothing could ever be built here, despite the local authorities’ numerous ideas and plans. The archeologists often tried to enter the space, but we always left it for some other time in the near future. On the east side it was bordered by the houses and yards of the Čočegovci family, while on the west was the wide entrance to the city with the remains of a Roman street coming out of the Gorna Porta, leading to the ‘camel’s saddle’ and

Слика 2 / Figure 2 Охрид, поглед во горниот дел на градот, на источната страна. Во позадина, средновековната тврдина на местото на античкиот Акропол, во првите редови на билото над градот портата (Горна Порта). Архајска и хеленистичка некропола се протегат по гребенот на левата страна на сликата / Ohrid: A view of the upper town on the east side. The medieval fortress is placed on the site of an antique acropolis on the ridge above the town gate (Gorna Porta). An Archaic and Hellenistic necropolis extends along the ridge on the left side of the image. Фото / photo: Kurt Hielscher 1926, 174.

Од источната страна се граничеше со куќите и дворовите на охридското семејство Чочеговци, од западната страна беше широкиот влез во градот со остатоци од римска улица, која излегуваше од Горна Порта и која водеше по „седлото од камилата“ и по „срцето“ на Варош, стариот дел од градот, како и до Античкиот театар кој беше откриен југозападно од Портата. Од јужната страна, покрај „Забранетата лединка“ поминуваше тесна калдрмирана уличка која водеше кон Дебој и кон некогашниот манастирски комплекс на црквата Св. Богородица Перивлепта („Св. Климент“). Oваа уличка беше една од најфреквентните, бидејќи споменатата црква беше едно од најсветите места во Охрид. Цел живот ние и сите Охриѓани „ја премерувавме“ уличката движејќи се кон манастирот за да запалиме свеќи, да се прекрстиме или да се поклониме пред Бога, пред Богородица или пред фреската од Св. Климент. За големината на „Лединката“ да појасниме дека беше долга шеесеттина метри (исток-запад) и широка триесеттина метри (север-југ). Црквата Св. Богородица Перивлепта беше само на триесеттина метри југоисточно од неа, а зад која се протегаше платото на Дебој, на кое нашиот археолог Владо Маленко во 1978-1979 година ги

the ‘heart’ of Varoš, the old part of the city, as well as to the ancient theatre, discovered near the southwest side of the gate. On the south side, apart from Zabranetata ledinka, there was a narrow paved stone street that led toward Deboj and the former monastery complex of the church of St. Bogorodica Perivlepta (the Holy Mother of God Perivlepta, today St. Clement of Ohrid). This street was one of the most frequented in the city because the church was one of the most holy places in Ohrid. All the citizens of Ohrid have spent our entire lives passing along this street on our way to the monastery to light candles and make a prayer before St. Bogorodica and before the fresco of St. Clement. „Ledinkata“ was around sixty meters long (east-west) and around thirty meters wide (north-south). The church of St. Bogorodica Perivlepta was just about thirty meters southeast of the lawn, behind which was the Deboj tableland, where Vlado Malenko discovered 180 graves from the Macedonian-Hellenistic and Roman period in 1978-1979, upon which the St. Clement of Ohrid school was later built. We (when I say we, I mean me) knew of Ami Boué’s data referring to Gorna Porta and the area of the Zabranetata ledinka but ‘we kept it to ourselves’ on one hand and on the other hand we did not want to believe the content

Слика 3 / Figure 3 Охрид-Горна Порта, гробот 138 – источно – келтски шлем со засилена калота / Ohrid-Gorna Porta, grave 138 – Eastern Celtic helmet with reinforced crown. Фoто / photo: архива на Охридскиот музеј / archive of the Ohrid museum).

откри оние 180 гробови од хеленистичкиот и римскиот период, над кое плато потоа се изгради училиштето „Св. Климент Охридски“. Ние (кога велам ние, мислам јас) го знаевме податокот на Ами Буе кој се однесуваше на Горна Порта и на просторот од „Забранетата лединка“ но „го чувавме за себе“ од една страна и не сакавме да веруваме во таа содржина, како археолози, од друга страна! Имено, францускиот геолог Ами Буе, при неговата посета на Охрид во 1840 година, запишал: „Во Охрид, над ридот Пиерија сé уште се гледаат остатоци од старата римска крепост. Над портата, Горната Порта, има латински натпис. Таа крепост последователно била преправана од Бугарите, Србите и Турците според вкусот во средните векови, со кули и бојници... Таму сé уште можат да се видат две римски статуи – а имено: една на Венера, другата на Меркур; последната е ниска, со низок раст и се наоѓа над портата... Врз таа статуа е напишано: ‘На 1 мај, при првиот изгрев на сонцето главата ми е златна’. Мнозина го прочитале тоа но никој не се сетил што значи напишаното. Посматрале и очекувале мермерната глава да се претвори во златна во означеното време. Но, тоа не се случувало. Всушност,

as archaeologists! Namely that, Ami Boué, the French geologist, wrote during his visit to Ohrid in 1840: “The remains of the Old Roman Fortress Ruins still can be noticed in Ohrid, above the Pieria hill” (?!). There is a Latin inscription above the Gorna Porta. The Fortress has successively been reconstructed by the Bulgarians, the Serbs, and the Turks according to the taste in the Middle Ages, with towers and warriors… Two Roman statues are still there, Venus and Mercury, respectively, the latter is short and placed above the gate… There is an inscription over the statue: ‘On May 1, the irst sunbeams turn my head into gold‘. Many read it but did not know its meaning. They observed and expected the marble head to turn into gold at the expected time. But that did not happen. Actually, the gold should be at the place where the shadow of the head of the statue falls. I removed the statue from the place, after I measured the exact steps from the Gorna Porta to the place of the shadow. When I come back with an approval by Bitola’s Grand Vizier I will excavate the golden head from the ground… A few decades later some citizen of Montenegro came and excavated near the apse of the church of St. Dimitrij (St. Demetrius), which is near the northwest side of the church of St. Bogorodica Perivlepta, but he found nothing.

златото треба да е на местото каде што паѓа сенката од главата на статуата. Јас ја отстранив статуата од тоа место, откако измерив точно на колку чекори од Горна Порта е местото на сенката. Кога ќе се вратам со одобрение од битолскиот садриазам ќе ја откопам златната глава од земјата... Неколку децении потоа дошол некој Црногорец и копал во близина на апсидата од црквата Св. Димитрија, која се наоѓа северозападно близу до црквата Св. Богородица Перивлепта, ама не нашол ништо. Неговата грешка била во тоа што тој мерел со чекори од источниот агол на Горна Порта (внатрешна страна), па така „местото“ му дошло подалеку за десеттина метри. Во 1999 година, на спомнатиот датум (1 мај) ние го измеривме местото, но тоа го направивме од западниот агол на Портата (внатрешна страна), го одбележавме и толку! Го чекавме идното време... Во првата година од третиот милениум (2001-та) започнавме со реализација на долго очекуваниот проект: конзервација, реставрација и ревитализација на Охридската крепост. Првата фаза од проектот подразбираше археолошки истражувања на целиот простор од цитаделата (Самуиловата тврдина), како и

His mistake was that he measured his steps from the eastern corner of the Gorna Porta (from the inside), so the ‘place’ turned out to be around ten meters away. In 1999, on the aforementioned date (May 1), we measured the place, but we did so from the western corner of the gate (from the inside), we marked it and there it was! We saved further action for the future… In the irst year of the third millennium (2001) we realized the long anticipated project: conservation, restoration, and revival of the fortress in Ohrid. The irst phase of the project included archaeological investigation of the entire area of the citadel (Samuel’s Fortress), as well as the Gorna Porta complex, outside and the inside of the northern rampart of the fortress. On the outside, east of Gorna Porta we discovered mainly tombs from the MacedonianHellenic period and which was unsurprising. We were used to inding gold in the tombs from this period, because Lychnidos (Ohrid) was built on the hill near the ‘light’ lake and connected to the world famous highway Via Egnatia, and it was surely a wealthy and ‘worldly’ city. In the archaeological sense, we were most surprised by tomb 58, where we discovered cre-

на просторот од комплексот Горна Порта, од надворешната и внатрешната страна на северниот бедем од Охридската крепост. Од надворешната страна, источно од Горна Порта откривавме главно гробови од хеленистичкиoт период и тоа не беше некое посебно изненадување. Бевме навикнати на златото во гробовите од тој период, затоа што Лихнидос (денешниот Охрид), изграден на ридот покрај Светлото Езеро, непосредно поврзан со тогашната светска магистрала Виа Игнација (Via Egnatia), сигурно претставувал богат „монденски“ град.

mated skeletal remains of a warrior equipped with iron spears, a sword, a shield, an umbo, and fragments of an iron helmet such as we have never before discovered in Ohrid, and as far as we know, across all of Macedonia. First we thought it was a Macedonian warrior, regardless of the fact that the helmet indicated a Celtic origin. Then we believed that the helmet may have belonged to some stray Celt who in the seventh decade of the 3rd century had participated in a war in Macedonia and Greece, and in the end due to some circumstances, he founded a family with some woman from Lychnidos and settled here, where he was buried.

Во археолошка смисла, најповеќе нè изненади гробот 58, во кој што откривме спалени скелетни остатоци од воин со приложена опрема од железни копја, меч, штит, умбо и фрагменти од железен шлем каков што досега не сме откриле во Охрид, а колку што ни е познато, ни во целата наша Македонија. Најпрвин помисливме дека се работи за македонски војник, без разлика што шлемот нè упатуваше на сигурно келтско потекло. Потоа помисливме дека шлемот припаѓал на некој заскитан Келт кој во седмата деценија од III век пред Христовата ера, заедно со онаа силна келтска „дружина“ војувал во Македонија и Грција, и на крај, поради некакви околности, заснивал

Within the next year, 2002, we provided everything for the research of the Zabranetata ledinka. We excavated during all of summer and autumn. Our main goals were to expose the foundations of the rampart from inside the space, east of Gorna Porta. But we also wanted to ‘civilize’ the entire ‘wild’ area of the lawn and so we started to systematically open the secret archives of the ground in that region. Here we found yet another two “Celtic situations,” tombs 138 and 143, respectively. Another set of warrior equipment, another two iron helmets with Celtic characteristics. At the time, iron looked more valuable to us than gold! The question is whether it was perhaps

семејство со некоја Лихниѓанка и останал да живее тука, каде бил и погребан. Во следната 2002 година ги обезбедивме сите услови за истражување на „Забранетата лединка“. Копавме целото лето и есента. Главната цел ни беа темелните партии на бедемот од внатрешната страна на просторот источно од Горна Порта. Но сакавме да ја „цивилизираме“ целата „дива“ површина на лединката и поради тоа почнавме систематски да ги отвораме тајните архиви на земјата во тој дел од градот Охрид. Овде повторно се сретнавме со уште две „келтски ситуации“, гробовите 138 и 143. Повторно опрема на воини, повторно откривање на уште два железни шлемови со келтски карактеристики. Тогаш железото ни изгледаше повредно од златото! Дали можеби сепак станува збор за македонски воини, кои по трговски пат се опремиле со воена опрема карактеристична за тогаш познатата келтска популација, или навистина се работи за ородени Келти со лихнидско жителство? Треба навистина сериозно да се разгатне оваа појава на келтски особености на гробните наоди, во околности кога немаме податоци за келтско присуство во историските извори на овој дел од тогашната Горна Македонија.

Macedonian warriors who equipped themselves with equipment typical for the Celtic population through trade, or whether it was really Celts who mixed with the citizens of Licnidos? We need to disambiguate this presence of Celtic characteristics in grave goods from tomb contexts in circumstances where we have no data concerning a Celtic presence in the historical resources for this region of the former Upper Macedonia. On September 30th of the same year, the “Ami Boué” happened! In tomb 132, right next to the street that led to the church of St. Bogorodica Perivleptos, just two steps away from this street, which iguratively speaking, we strode down daily, we discovered the golden mask, which was almost unbelievable! “Was that Boué’s golden mask?” we asked ourselves. Of course it is not related to the archaeological reality. The reality was totally independent. Along with the mask there was also a golden hand with a ring, almost the same as the one from Trebeništa, now housed in the Archaeological Museum in Soia. There are around ifty other golden objects, both larger and smaller, a silver cult wagon, amber necklaces, a sword, and a ceramic amphora… All these indings belonged to two cremated persons, both young, maybe the archaic “Romeo and Juliet” of the priceps geneus…

На 30 септември истата година се случи „Ами Буе“! Кога во гробот 132, веднаш до уличката која водеше до црквата Св. Богородица Перивлепта, по уличката која, симболички кажано, ја газевме секојдневно, на два чекори покрај неа, ја откривме златната маска, тоа просто беше речиси неверојатно! „Тоа ли беше златната глава на Буе?“ – се прашувавме во себе. Се разбира нема врска со археолошката реалност. Таа реалност е сосема независна. Со маската имаше и златна рака со прстен, речиси иста како онаа од Требениште, денес чувана во Археолошкиот музеј во Софија. И уште педесеттина други златни предмети, помали и поголеми, една сребрена вотивна количка, ѓердани од килибар, еден меч, керамичка амфора... Прилозите припаѓаа на две спалени индивидуи, млади, можеби архајски „Ромео и Јулија“, кнежевски род... Каква смисла има записот на Ами Буе? Пред неколку години јас, потписникот на овие редови, добив електронска пошта (email) од некој колега од Колумбија (САД) со фотографија од мермерна статуетка на Венера, а во пораката стоеше дека имаат само податок дека скулптурата потекнува од Охрид... Дали е тоа скулптурата на Венера од Горна Порта која ја спомнува Ами Буе?

What sense does Ami Boué’s record have? A couple of years ago, I, the writer of these lines, received an e-mail from a colleague from Columbia (USA) with a photograph of the marble statue of Venus, with a message that they had data that the statue originated from Ohrid… Is that the same statue of Venus from the Gorna Porta that Ami Boué mentions? Ami Boué, La Turquie d’Europe, II, Paris 1840, 36.1.

Слика 4 / Figure 4 Охрид-Горна Порта, гробот 167 – златен декор / Ohrid-Gorna Porta, grave 167 – golden decor. Фoто / photo: архива на Охридскиот музеј / archive of the Ohrid museum.

Охрид, во сенката на Изида

Ohrid in the shadow of Isis

Перо Арџанлиев

Pero Ardjanliev

Охридскиот регион заедно со градот Лихнид (Охрид) како негов центар со својата специфична местоположба, наоѓајќи се на тромеѓето меѓу Илирското, Епирското и Македонското кралство, отсекогаш претставувал место каде што се судирале различните култури и влијанија. Кога на оваа комплицирана ситуација продуцирана од специфичната положба на регионот ќе ја додадеме и историјата на хеленистичкиот период, која самата по себе претставува една од најсложените епохи од човековата историја воопшто, доаѓаме до заклучок дека регионот претставува уникатен археолошки микрокосмос кој е исклучиво комплексен и интересен за истражување.

The Ohrid region, with the city of Lychnidos as its centre and located at the juncture between the Illyrian, the Epirote, and the Macedonian kingdoms, has always been a clashing point of various cultures and inluences. When we consider the history of the Hellenistic era, which is one of the most complicated periods in human history in general, we come to the conclusion that this region represents a unique microcosm, exceptionally complex and interesting to research.

Фокусот на бројните истражувачи во минатото во охридскиот регион секогаш беше насочен кон исклучителните наоди од хеленистичката епоха кои беа одблесок на новата култура создадена по големите освојувања на Александар Македонски на исток. Тука пред сè мислам на раскошниот златен накит изработен во техники на филигран и гранулација, големиот број на различни типови на керамички садови, потоа

The focus of scholarly research concerning the past of the Ohrid region has always been the extraordinary indings from the Hellenistic period that are a relection of the new culture that developed right after the great wars of conquest of Alexander the Great in the East. Those are, before all, the luxurious golden jewellery made with iligree and granulation techniques, the vast variety of pottery types, the decorative stone sculpture, the presence of Oriental cults, bronze pots (Fig. 6), weapons, and everything else that represents a part of this highly sophisticated culture. In the shadow of these remarkable archaeological indings, certain elements that belong to a

камената пластика, ориенталните култови, бронзените садови, оружјето и сè она што е дел од оваа развиена култура. Во сенката на овие значајни археолошки наоди од богатата хеленистичка култура, долго време неоправдано останаа одредени елементи кои припаѓаат на една за овој регион далечна Келтска т. е. латенска култура. Пред подетално да ги разгледаме овие келтски елементи предложувам најнапред да ги претставиме историските и геополитичките услови кои довеле до судирот на овие разлчни култури. Како најстаро население кое живеело во овој регион се спомнуваат Енхелеите (Enchelei). Кон крајот на VI век пред Христа, Хекатеј ги спомнува Енхелеите како соседи на Хаонците. Лоцирањето на Енхелеите се поврзува со една поширока територија, во заднината на Аполонија и Епидамнос на запад, околу устието на Дрилон на север, на југ како што видовме според Хекатеј се граничат со Хаонците. Името кое го има племето на Енхелеите доаѓа од зборот енхелис (enchelys) што значи јагула и на некој начин го поврзува племето за областа околу богатото со јагули Лихнидско Езеро. Полибиј спомнува населба Енхеланаи (Enhelanai) близу Охридското Езеро (Pol. V, 108), што

distant Celtic or La Tène culture have remained unnoticed and overlooked for a long time. Before we go through these Celtic elements in detail, I would like to introduce the historical and geopolitical circumstances that brought about this clash of cultures. The historiography mentions the Encheleis (Engelanes) as the earliest known politically organized entity in this region. By the end of VIth century, Hecataeus writes that they are neighbours of the Chaones. Their exact location is connected to a wider territory, from the area of Apollonia and Epidamnos in the west, the mouth of river Drilon to the north, down to the territory of the Chaones to the south. The name of the Encheleis (Engelanes) derives from enchelys, which stands for eel, and that in its own way connects this tribal entity to the eel-rich area around Lake Ohrid. Polybius even mentions a settlement called Enchelanai near Lake Ohrid (Pol. V, 108), which if it is to be taken as a reminiscence of the tribal name once associated with the region, also supports the connection between the Encheleis (Engelanes) and the territory in question. Later on they completely disappear from the historical scene and are no longer mentioned.

Слика 1 / Figure 1 Охрид-Дебој, Изида / Ohrid-Deboj, Isis. Aрхива Митја Гуштин) / arhiv Mitja Guštin).

ако се разбере како еден реминисцент на името на племето што некогаш егзистирало тука, дополнително потврдува дека територијата на Енхелеите е тесно поврзана со областа околу Охридското Езеро. Потоа тие исчезнуваат од историската сцена и повеќе не се спомнуваат. Во подоцнежните историски извори територијата на Енхелеите се поврзува со Дасаретите. Дасаретија е пространа област која се протега од составот на реките Осум и Девол на запад, до соседните горномакедонски области Линкестида и Орестида на исток. На југ се граничи со Епирските племиња, додека на север се граничи со Партините и Пенестите (Папазоглу 1985, 73, 74). Ако се разгледа територијалното простирање на Енхелеите и Дасаретите може да се заклучи дека се работи за една, во најголема мера иста област. За разлика од Енхелеите кои ги среќаваме само во пишаните извори, за Дасаретите имаме потврда и преку епиграфските споменици откриени во Охридскиот регион кои потекнуваат од раноцарскиот период (Лахтов 1956; Вулић 1931-1934), а најсилна потврда за нивното постоење е монетата кована од ова племе (Арџанлиев 2013, 135-138). На овие сознанија од античките извори се надоврзуваат современите истражувачи.

In later historical sources, the territory of the Encheleis (Engelanes) is connected to the Dassaretai and their country called Dassaretis, a vast area which spans from the rivers Osum and Devol to the west, all along to the neighbouring regions of Upper Macedonia, to Lyncestis and Orestis in the east. The region also borders the Epirote tribes to the south and the Parthinoi and Penestae to the north (Papazoglu 1985, 73-74). On close inspection of the recorded territorial span of both tribal entities, anyone can come to the conclusion that, for most part, this is one and the same area. While the Encheleis (Engelanes) are only mentioned in written sources, the existence of the Dassaretai is additionally conirmed both by several epigraphic monuments from the early imperial era in the Ohrid region (Lahtov 1956, 166-171; Vulić 1931-1934), and, to an even greater extent, by a coin minted in their name (Ardjanliev 2013, 135-138). The identity and ethnic origin of these populations has been one of the hottest research topics for more than a century. The development of various academic theories, mainly based on the written sources, has led to the formation of two groups of scholars: one holding that both tribal names are simply diferent terms used to describe the same group of people (Proeva 2006, 561-571; Ardjanliev 2013, 7-19), while the

LYCHNIDOS

Слика 2 / Figure 2 Охридски регион, Хеленистички некрополи: 1 Охрид - Дебој и Горна Порта; 2 Требеништа -Требенишко Кале; 3 Шум - Арапски гробишта; 4 Делогожда - Св. Илија; 5 Опејница - Црвејнца; 6 Гимбабица - с. Избишта / Region of Ohrid, Hellenistic necropolies: 1 Ohrid (Lyhnidos) - Deboj and Gorna Porta; 2 village Trebeništa - Trebeniško kale; 3 Šum - Arapski grobišta; 4 Delogožda - Sv. Ilija; 5 Opejnica - Crvejnca; 6 Izbišta - Gimbabica.

Како најжешка тема околу која се дебатира повеќе од еден век е секако прашањето за етничката припадност на населението кое го населувало овој регион. Со развивање на најразлични теории кои воглавно се базираат на пишаните извори, околу овој проблем се создадоа две главни групи на истражувачи: едната група смета дека се работи за различни племиња кои го населувале овој

other diferentiates between them and claims a separate identity, present in discontinuous time periods (Bitrakova-Grozdanova 1995, 53-60). No matter which theory we choose to accept, while going through the ancient historical sources we can safely assume that the city of Lychnidos with its immediate surroundings played a very important role in early antiquity. That

простор во различен хронолошки период (Proeva 2006; Арџанлиев 2013, 7-19), додека другата група смета дека се работи за едно исто племе кое во ралични временски периоди има различни имиња (БитраковаГрозданова 1995). Без разлика која теорија да ја прифатиме, преку прегледот на античките историски извори може да се заклучи дека градот Лихнид и неговата непосредна околина во антиката биле многу значајни. Тоа се должи на одличната стратешка позиција која ја имале, наоѓајќи се на една од најважните антички комуникации Виа Игнација (Via Egnatia). Преку оваа комуникација се одвивала целокупната трговија меѓу истокот и западот, а во немирните времиња се користела како главна траса за движење на војските. Сето ова се пресликува и врз богатиот археолошки материјал откриен во овој регион, преку кој може да се одреди постоењето и степенот на развиеност на локалната култура, развојот и правците на одвивање на трговијата, негувањето на култовите, економската моќ на локалното население, а преку директниот увоз може да се забележи продорот на материјалната и духовната култура и културните текови од центрите од егејско-средоземниот простор. Со тоа се илустрира целокупниот живот кој

was mainly due to its strategic position, being directly placed on one of the most important regional communication routes, the so-called Candavia road that later became known as Via Egnatia, which enabled the trade between the East and the West, and was also the main route of movement for armies during turbulent times. All this is relected in the rich archaeological inds from the region, through which we can deine the existence and the level of local cultural development, the regional trade connections, the presence and intensity of local cults, and the economic power of the local inhabitants, while the direct imports reveal the penetration of both the material and the spiritual culture from the Aegean-Mediterranean centres. All this illustrates the way of life that existed during antiquity in Lychnidos and its surroundings. The Ohrid region during the Hellenistic period, especially around the time of Alexander the Great’s conquests, experienced a high degree of political and cultural development as an integral part of the powerful Macedonian state. The rich archaeological inds discovered at the local necropoleis represent a major testament of that development. I mainly think about the necropolis of Deboj, which along with the recently discovered Hellenistic tombs from several diferent locations in the old town of Ohrid, together probably belong to an identical burial site, and

Слика 3 / Figure 3 Охрид-Дебој, керамички садови / Ohrid-Deboj, jugs. Aрхива Митја Гуштин / arhiv Mitja Guštin.

се одвивал во хеленистичкиот период во Лихнид и неговата непосредна околина.

represents one of the most excavated sites in my country.

Охридскиот регион во времето по освојувањата на Александар Македонски, како дел од таа моќна држава доживува еден изразит политички и културен развој. За процутот од ова време сведочат богатите наоди кои се откриени на некрополите истражувани во регионот. Тука пред сè мислам на некрополата ,,Дебој”, која заедно со ново откриените гробови од хеленистичкиот период на повеќе пунктови

In 1978, the ancient necropolis of the town of Lychnidos was discovered quite accidently. The primary school St. Clement of Ohrid was to be built, and the lower hill northeast from the fortiied part of the city, known as Deboj, was chosen as its appropriate location. As soon as the construction works started, the presence of archaeological remains was the main reason that all actions were temporarily stopped while the rescue archaeological excavations were performed. A professional team from the Naroden muzej and Zavod za zaštita na spomenicite od kulturata from Ohrid was engaged under the leadership of the archaeologist Vlado Malenko. Excavations took place several times during the period between 1978 and 1980. A three-aisled early Christian church with loor mosaics and a necropolis with about 180 graves were found, with grave formations dating from the Hellenistic period to the Medieval period.

Слика 4 / Figure 4 Охрид-Дебој, стаклени садови / Ohrid-Deboj, glass vessels. Aрхива Митја Гуштин / arhiv Mitja Guštin.

The archaeological inds from Deboj have been kept in the Ohrid Museum depot for 35 years, waiting until recently to be displayed in their full glory and beauty. A few years ago, I got the chance to conduct research on this precious material for my MA thesis. The presentation of the research results from the Deboj necropolis

во стариот дел на Охрид, кои најверојатно и` припаѓаат на истата градска некропола, претставува една од најдобро истражените некрополи од хеленистички период во државата. Во далечната 1978 година сосема случајно е откриена античката некропола на градот Лихнид. Заради потребите на месното население, се започнало со изградба на основното училиште “Св. Климент Охридски”. Како локација за таа намена е избран понискиот североисточен зарамнет рид од утврдениот дел од градот т. е. месноста “Дебој” по која и локалитетот го добил своето име. Со започнувањето на градежните работи на овој простор се наишло на археолошки остатоци при што била привремено стопирана изградбата на училиштето со цел да се извршат заштитни археолошки истражувања на локалитетот. Во овие заштитни археолошки истражувања бил вклучен стручен тим од Народниот Музеј и Заводот за заштита на спомениците на културата од Охрид, раководен од археологот Владо Маленко. Истражувањата се вршени во неколку наврати во периодот меѓу 1978-1980 година. Во тој период откриени биле трикорабна ранохристијанска црква со подни мозаици и некропола со околу 180 гробови, во

was further enriched by all the previous scholarly research conducted in the region. Many necropoleis dating from the Hellenistic period have been excavated in the wider region of Ohrid and Prespa, such as Trebeniško Kale (Lahtov 1959, 11-77), Crvejnca near the village of Opejnica (Bitrakova-Grozdanova 2004, 81Слика 5 / Figure 5 Охрид-Дебој, хеленистички накит / Ohrid-Deboj, Hellenistic jewelry. Aрхива Митја Гуштин / arhiv Mitja Guštin.

хронолошки распон од хеленистичкиот период до средниот век. Археолошкиот материјал од ископувањата на некрополата Дебој 35 години се чуваше во депоата на Охридскиот музеј и чекаше да блесне со сето свое значење и убавина. Пред неколку години ми се укажа извонредна прилика да го обработам тој драгоцен материјал за потребите на мојот магистерски труд. Претставувањето на резултатите од истражувањата на некрополата Дебој беше надополнето со резултатите од претходните истражувања во регионот. Во минатото во ОхридскоПреспанскиот регион се истражувани повеќе некрополи од хеленистичкиот период како што се Требенишко Кале, Црвејнца кај Опејница, Арапски гробишта кај Шум во Струга, Гимбабица кај Избишта, Ресенско и Св. Илија кај Делогожда, Струшко, кои заедно со некрополата Дебој дадоа еден богат археолошки материјал кој говори за степенот на развиеност на регионот како и за вкусот и моќта на локалното население (Битракова-Грозданова 1982; 1999; 2004). Тука посебно место завзема богатиот накит откриен на овие некрополи. Накитот освен што ни укажува за благосостојбата во која се наоѓало населението и за нивниот вкус,

86), Arapski Grobišta in the village of Šum near Struga, Gimbabica at Izbišta in the vicinity of the town of Resen, and Sveti Ilija at Delagožda near Struga (Bitrakova-Grozdanova 1982, 63-69), all of which, along with the necropolis of Deboj, contributed to the rich archaeological material that speaks in itself for the level of regional development, as well as the taste and the power of the local population. The luxurious jewellery found in those necropoleis takes a very prominent place among all the artefacts. It emphasizes not only the wealth and comfort of the population, but it also reveals important information both about the centres where these items were manufactured and the existing commercial links between those same centres and the local region. There were theriomorphic and anthropomorphic types of jewellery, among which the most prominent are the golden necklaces with animal protomes (heads of bulls, lions, or mythical creatures like mixtures of lions and gryphons) attached on each end. The chain usually consisted of small links of 8-shape, made from thin golden wire, that had garnet beads cut into two halfsections on the most luxurious samples, which represent a new technique of jewellery manufacture in the area. These necklaces are some of the most luxurious pieces of jewellery found

Слика 6 / Figure 6 Охрид-Дебој, Црвејнца, Требенишко Kале, хеленистички бронзени садови / Ohrid-Deboj, Crvejnca, Trebeniško kale, Hellenistic bronze vessels. Aрхива Митја Гуштин / arhiv Mitja Guštin.

ни дава значајни сознанија за центрите на производството на истиот, а со тоа и за трговските врски. Најзастапени типови накит се териоморфниот и антропоморфниот. Тука на прво место ќе ги споменеме богатите златни ѓердани кои завршуваат со претстави на животински протоми (бикови, лавови или некои нереални суштества како лавгрифон). Ланецот е во форма на превиткана осумка изработена од тенка златна жица, а на некои од нив се забележува и вметнување на најразлични полудраги камења или некои хроматски маси, што претставува една новина во изработката на накитот на овие простори. Овие ѓердани претставуваат едни од најскапоценетите примероци на накит во Република Македонија. За разлика од ѓерданите, обетките се најчестиот тип на накит во некрополите од охридскиот регион: Требенишко кале, Црвејнца, Делогожда и Дебој. Од нив најзастапени се прстенестите обетки со протом на лав. Овие обетки воедно претставуваат и најраспространет тип на накит во хеленистичкиот период. Според техниката на изработка се среќаваат повеќе типови. Тоа може да се должи и на различните златарски центри каде биле изработувани обетките. Она што е значајно да се спомене за обетките

in the Republic of Macedonia. On the other hand, the earrings are the most frequent type of jewellery found at the necropoleis of the Ohrid region: Trebeniško Kale, Crvejnca, Delogožda, and Deboj. The ring earrings with lion protomes are the most common type during the Hellenistic period. Due to their production in diferent workshops, there are earrings that are constructed with diferent techniques. What is really important in this regard is that while the most prominent are the examples of luxury imports, which might have been manufactured either in the toreutic centres of South Italy or Halkidiki, there are also much more modest examples which were probably made in the region of Lychnidos itself, because the most numerous inds are found in its vicinity, making it its centre in its own right. This is a perfect example of how quickly Hellenistic fashion spread in the area while being both accepted and implemented. Another characteristic type of earrings for the Ohrid region is the ring earring with the head of a negress. Their ring is made of a thick golden wire, spirally twisted, ending in a cone made of golden sheet metal, decorated with iligree loral ornaments. The head is carved in semiprecious stone (garnet or amber) and inser-

Слика 7 / Figure 7 Охрид-Дебој, мегарски чаши / Ohrid-Deboj, bowls of megar type. Aрхива Митја Гуштин / arhiv Mitja Guštin.

поврзано за охридскиот регион е тоа што токму овде се среќаваат увезени скапоцено изработени примероци. Тие најверојатно се изработувале во некои од центрите во Јужна Италија или во халкидските златарски работилници, но наспроти нив има и примероци кои се поскромно изработени и за кои се верува дека се изработени во некоја работилница во регионот, која можеби можеме да ја лоцираме и во самиот Лихнид. Преку овој пример можеме најсликовито да го увидиме ширењето на хеленистичката мода која била брзо прифаќана и воведена во регионот. Друг тип обетки карактеристичен за охридскиот регион се прстенестите обетки со негроидни глави. Тие се карактеризираат со прстен изработен од полна златна жица спирално замотана која завршува во конусен дел изработен од златен лим, украсен со растителни орнаменти изведени во техника филигран. Негроидната глава е изработена од полускапоцен камен (јантар или карнеол), косата е изведена во форма на калота од златен лим на кој густо се аплицирани поединечни кадрици од златна жица спирално намотана, со што се добива ефект на коса на црнец (Битракова-Грозданова 1987,71-72). Ваков тип обетки се откриени на повеќе пунктови на Лихнидската некропола,

ted into a gold setting upon which the hair is indicated by spirally twisted wire in the form of curls made of golden sheet metal, giving an impression of black woman’s head. (Bitrakova Grozdanova 1987, 71, 72). These types of earrings have been found on several sites, all part of the Lychnidos necropolis, as well as at the Trebeniško Kale necropolis (Lahtov 1959, T. XV, 2 and 3), at the tomb near Selce (Ceka 1982, 183, ig.11), in the Deboj necropolis, as well as at the necropolis near Delogožda, and Crvejnca at the village Opejnca. The high number of inds point to the fact that this particular type of earring must have been the favourite type in the Ohrid region during the Hellenistic period. This type of jewellery is found in almost every necropolis from the Hellenistic period all over the eastern Mediterranean area. Therefore, we should consider it as a fashion that spread around the region, being widely accepted in the process. Apart from the jewellery, there is also an extremely rich pottery assemblage found at the same necropolis, which testiies to the highly developed trade relations in the area, through which various cultural inluences continuously penetrated from the Aegean, Epirus, and the Illyrian coast. The ceramic pots are present in a large variety of shapes, manufacturing tech-

на некрополата Требенишко кале (Лахтов, 1959, T. XV, 2 и 3), кај гробницата кај Селце (Ceka, 1982, 183, ig. 11) на некрополата Дебој како и на некрополите кај Делогожда и Црвејнца кај с. Опејнца. Сите овие наоди укажуваат дека овој тип на обетки бил особено омилен во охридскиот регион. Овој тип на накит е карактеристичен за еден поширок простор во источно средоземниот културен круг, каде скоро и да нема некропола од хеленистичкиот период во кој не е откриен овој тип на накит. Тоа треба да го сфатиме како мода која како и останатите појави од овој период се распостранила и била прифатена на едно пошироко подрачје. Покрај накитот на некрополите е откриен исклучиво богат керамички фундус кој дава слика за развиените трговски врски преку кои продирале различните културни влијанија од Егејот, Епир и Илирскиот брег. Керамичките садови ги следиме преку разните облици кои ги имаат, техниките со кои се изработени и украсени. Со помош на овие анализи може да се утврди потеклото, карактерот и функцијата која ја имале садовите. Така во охридскиот регион се забележуваат садови за кои можеме да кажеме дека се изработени во некоја специфична работилница.

niques, and decorations, which leave clues to their origin, character, and function. Accordingly, we can identify pottery that had been manufactured at speciic workshops, like the amphorae with characteristic Epirote features from Acheron and Amantia, as well as the pots manufactured at the famous ceramic centres of Epidamnos and Apollonia. This speaks volumes about the developed and sophisticated commercial links in this part of the Balkan peninsula. But apart from the inluences from neighbouring areas, there are also distinctive features of even more distant pottery workshops, like the ones from Athens, Corinth, and even the South Italian ceramic centres, which is to be expected if you keep in mind that those are the places where all new ceramic shapes and decoration techniques initially originated, that were subsequently widely accepted by the Eastern Mediterranean cultural circle as a fashion trend. What is even more important for the region is the fact that there is a signiicant presence of locally made pottery types, probably manufactured in a workshop located somewhere in the ancient Lychnidos itself, the very centre of Dassaretis. Monuments dedicated to certain gods, like Dionysus and Heracles, were also discovered.

Таков е примерот со амфорите со карактеристики на епирските керамички работилници Ахеронт и Амантија, потоа тука се различните керамички садови кои биле изработувани во познатите керамички центри Дирахион и Аполонија. Сето ова зборува за едни развиени трговски врски во овој дел од Балканскиот полуостров.

On the other hand, artefacts such as terracotta igurines, various vessel appliqués, jewellery and other similar items, reveal the presence of the cults of Aphrodite, Apollo, Demeter, etc. The spread of Hellenistic culture in the region also brought about the penetration of certain oriental cults, which were quickly accepted and adored by the local populace.

Но покрај влијанијата од овие блиски региони во керамиката се забележуваат и влијанија од подалечните керамички центри како што се Атина, Коринт па дури и од Јужно Италските керамички центри. Тоа е нормално бидејќи токму во овие центри се создавале новите керамички форми и техники на декорирање кои подоцна како мода биле прифаќани на едно пошироко подрачје во источно средоземниот културен круг. Но она што е значајно за регионот е фактот дека тука се откриени и керамички садови кои се изработени во некоја локална работилница која можеби се наоѓала и во самиот Лихнид, кој бил центар на Дасаретската област.

The prime examples of this trend are the image of Zeus-Amon on the front of the unique Dassaretian coin (Ardjanliev 2013, 135-138, reg. no. 9) as well as the temple of the goddess Isis along with her two luxurious sculptures that were discovered (Malenko 1976, 169-189). It is also worth mentioning that the cult of Isis syncretized many features previously attributed to various Greek goddesses during the Ptolemaic period. Even Cleopatra VII claimed that she was a reincarnation of Isis, similar to her beloved Marc Antony who identiied himself as the reincarnation of the god Dionysus. All this is just a small illustration of the rich spiritual life and highly evolved civilization of the local population.

Во регионот се откриени и споменици кои се посветени на одредени божества како Дионис и Херакле. Одредени артефакти како теракотни фигурини, разни апликации на садови, накит и друго пак говорат за почитувањето на култот на повеќе божества

Because of the high artistic accomplishment of the sculptor, one of the sculptures of the goddess Isis was a major topic at the great exhibition “Keltoi – The Celts and Their Neighbours on the territory of Yugoslavia” that took place in

Слика 8 / Figure 8 Охрид-Дебој, кантароси/ Ohrid-Deboj, cantharoi. Aрхива Митја Гуштин / arhiv Mitja Guštin.

како Афродита, Аполон, Деметра и др. Со ширењето на хеленистичката култура во регионот се забележува и продор на одредени култови на ориентални божества кои биле прифатени и обожувани од локалното население. Најголема потврда за тоа е претставата на Зевс-Амон на аверсот на уникатната Дасаретска монета (Арџанлиев 2013, 135138, к.б. 9) како и откриениот храм на божицата Изида заедно со двете нејзини раскошни скулптури откриени токму во овој храм (Маленко 1974; 1976). Треба да се напомене дека во птолемајскиот период Изида усвои многу квалитети на грчките божици. Конечно, дури и Клеопатра VII тврдеше дека е инкарнација на Изида, слично како нeјeинoт сакан Марк Антониј, кој се идентификуваше со инкарнираниот бог Дионис. Со сето ова сакаме да го илустрираме богатиот духовен живот и цивилизациското воздигнување на населението во овој регион. Заради високиот уметнички дострел на скулпторот, скулптурата на божицата Изида во 1983 година беше една од главните теми на голема изложба “Keltoi - Келтите и нивните соседи”, како ремек дело од хеленистичкиот период од Лихнидос - Охрид.

Слика 9 / Figure 9 Охрид-Дебој, гроб 114 / Ohrid-Deboj, grave 114. Фото: архива на Охридскиот музеј / photo: archive Ohrid museum).

Паралелно со влијанијата од ориентот кои заедно со елементите од средоземниот културен круг се главни чинители на хеленистичката култура, во регионот се забележуваат и влијанија од Централно Европскиот варварски свет. Токму во овој регион се судираат или подобро кажано се мешаат овие две навидум неспоиви култури. Се работи за келтски т. е. Ла Тен (La Tène) елементи кои се среќаваат во археолошките слоеви на населбите и на некрополите во Охридскиот регион од хеленистичко време. До сега сите елементи на средно-европската латенска култура откриени на локалитетите на јужниот дел од Балканскиот полуостров главно беа поврзувани со т. н. келтските продори кои како дел од инвазијата на Делфи во 279 година пред Христа, краткотрајно го зафатиле регионот на својот пат кон југ (Митревски 2011, 197-206). Но наодите од античката градска некропола на Лихнид особено археолошкиот контекст во кој се откриени овие елементи во охридскиот регион ни даваат можност за нивно поинакво интерпретирање, а со тоа и поинакво разгледување на односите на припаднците на овие две групи на населенија. Релациите меѓу Лихнидскиот регион и Централна Европа најдобро можеме да ги согледаме преку една специфична појава.

1983, as a masterpiece of the Hellenistic period in Lychnidos – Ohrid. In addition to oriental inluences, which along with the elements from the Mediterranean cultural area are the primary inluences on Hellenistic culture, there are also certain inluences coming from the Central European barbarian world present in this region, as the place where these seemingly quite diferent cultures mix. These are Celtic, otherwise known as La Tène, elements that are present in the archaeological layers of settlements and necropoleis in the Ohrid region from the Hellenistic period. Until recently, most inds bearing Central European La Tène features discovered at archaeological sites in the southern Balkans were mainly connected to the so-called Celtic intrusions, which formed part of the southward invasion of Delphi in 279 BC that briely passed through the region (Mitrevski 2011, 197-206). But the unearthed artefacts from the city necropolis of Lychnidos tell us a somewhat diferent story, and provide diferent interpretation of the relations between the locals and the outsiders. The relations between the Lychnidos area and Central Europe can be best seen through a very speciic regional occurrence. There are distinctive burials containing Celtic weaponry found at several places throughout the site, with the

На некрополата се откриени гробови со машки покојници погребани со типичното вооружување на еден келтски воин и тоа на истата некропола рамо до рамо со локалното население. Да се работеше за еден или два изолирани случаи ќе помислевме дека можеби се работи за воени трофеи или нешто слично. Но на некрополата и тоа на повеќе пункта се откриени повеќе погребувања во кои се среќава оваа појава. Типичен пример претставува гробот бр. 58 откриен кај пунктот на некрополата кај Горна Порта, во кој е погребан келтски воин со полната воена опрема како долг меч од т. н. келтски тип, железен шлем, копје и умбо од овален штит (Guštin, Kuzman, Malenko 2011, 181-196; Guštin, Kuzman 2014 во oвaa книгa). Освен во овој гроб ваков тип на оружје, првенствено мислам на долгите мечеви од т. н. келтски тип, се откриени и во одредени гробови на пунктот „Дебој” во гробовите бр. 114, 144 и 156 (Арџанлиев 2013, 131-133). Мечот од гробот бр. 58 откриен кај Горна Порта како и примероците од некрополата Дебој се датираат во првата половина на III век пред Христа, поточно во Ла Тен Ц1 според средно-eвропската хронологија.

deceased laid down side by side with the local inhabitants. If this had just happened once or twice, we would have thought that it may have simply been a case of keeping military trophies or a similar activity. A typical example of these distinctive burials is the case of Grave No. 58 discovered at the site of Gorna Porta, in which the deceased Celtic warrior is buried along with his full battle gear consisting of a long sword of the so-called “Celtic” type, an iron helmet, an iron spear, and a characteristic shieldboss from an oval-shaped shield (Guštin, Kuzman, Malenko 2011, 181-196; see also Guštin, Kuzman 2014 in this volume). Long swords of the Celtic type have also been discovered in several burials at the site of Deboj, in Graves Nos. 114 (Fig. 7), 144, and 156 (Ardjanliev 2013, 131-133), all dated to the irst half of the 3rd century BC, otherwise known as La Tène C1 according to the Central European chronology. The appearance of these types of weapons and armour should not be surprising if we take into account the available historical information, which states that during the reign of Antigonus Gonatas, the Macedonian army consisted mainly of mercenaries, in which the Celts had a very prominent role (Walbank 1984, 221-257).

Слика 10 / Figure 10 Охрид-Дебој, Келтски меч и копјe и македонски копјa / Ohrid-Deboj, Celtic sword and spear and the Macedonian spears. Фото Митја Гуштин / photo Mitja Guštin.

Оваа појава не треба да нè изненадува, особено ако се знае податокот дека во редовите на македонската војска, особено во времето на Антигон Гонат, имало значителен број келтски платеници (Walbank 1984, 221257). Во прилог на теоријата за келтски платеници потврда дава и антрополошката анализа. Имено во гробовите во кои се откриени овој тип на оружје, според антрополошките податоци во сите случаи погребан е машки покојник на возраст од 45 години и повеќе. Факт кој ни дава за право да помислиме дека можеби се работи за воени ветерани кои по отслужувањето на воениот рок добивале право да останат да живеат на овие простори. Покрај ова потврда за келтското присуство во градот Лихнид добивме и на просторот од хеленистичката населба. Со систематските истражувања на лок. Плаошник се наиде на една богата стратиграфија која зборува за значењето на Лихнид низ времињата. Меѓу остатоците од другите хронолошки периоди се открија и остатоци од населбата од хеленистичкиот период. Она што беше за очекување е тоа дека материјалот соодветствува со веќе откриениот археолошки материјал од Лихнидската некропола, како и со материјалот и од веќе споменатите

The anthropological analysis of the osteological material from these burials also speaks in favour of the “Celtic” mercenary theory. All of the examined skeletal remains from these graves have been determined to belong to males of around the age of 45 and above, which allows us to conclude that it is probably a case where certain veterans were granted the right to stay and live in the city after the end of their military service. A “Celtic” presence was also documented in the corresponding Hellenistic settlement. The systematic excavations at the site of Plaošnik revealed a rich stratigraphy that speaks volumes about the signiicance of Lychnidos throughout these periods. Signiicant traces of the Hellenistic settlement were discovered between the remains of the remaining chronological periods. It was already expected that the unearthed artefacts will correspond to those previously found at the Lychnidos necropolis as well as with the inds from the other previously mentioned regional Hellenistic necropoleis. Besides the typical Hellenistic pottery, there was also very typical La Tène pottery sherds that were discovered mainly in settlements, though still unpublished, withwhich we can safely verify the Celtic presence in the region. All of the evidence presented here provides us the opportunity to recognize the close relations

некрополи од овој период во регионот. Покрај типичната хеленистичка керамика беше откриена и населбинска, сè уште непубликувана Ла Тен - келтска керамика преку која можеме да го констатираме келтското присуство во регионот.

of this region with the population of Central Europet hat were not connected to some violent activities like the Celtic invasion of Delphi, no matter what direction these relations took.

Сето ова ни дава можност да ги увидиме блиските релации кој ги имал регионот со населението од Централна Eвропа без разлика на тоа во кој правец се одвивале овие влијанија и без истите да бидат поврзувани со некои насилни дејствија како што е келтската инвазија на Делфи.

БИБЛИОГРАФИЈА / LITERATURE: Арџанлиев П. 2013. Дебој-животот во Лихнид во античко време преку некрополата, Магистерски труд, Универзитет „св. Кирил и Методиј-Скопје”, Скопје. Битракова-Грозданова В. 1982. Ископувања на античката некропола во Делогожда 1979. МАА 6, 63-69. Битракова-Грозданова В. 1987, Споменици од хеленистичкиот период од С. Р. Македонија. Скопје. Битракова-Грозданова В. 1995. Материјалните докази и миграциите во охридско-преспанскиот регион во антиката. Жива Антика 45, 53-60. Битракова-Грозданова В. 1999, Религија и уметност во антиката во Македонија. Скопје, 256-286. Bitrakova-Grozdanova V. 2004. La céramique de la nécropole de Crvejnca-Ohrid. Στ΄Επιστημονικη συναντηση για την ελληνιστικη κεραμικη, (Βολοσ 2000). Αθηνα, 81-86. Ceka N. 1982, La ville illirienne de la Basse-Selce. Iliria II, 168-215. Guštin M., Kuzman P., Malenko V. 2011. Ein keltischer Krieger in Lychnidos Ohrid, Mazedonien. Folia archaeologica Balcanica II, 181-196.

Лахтов В. 1956. Нови натписи во Охрид и охридско, Жива Антика 6, 166-171. Лахтов В. 1959. Археолошко ископување на „Требенишко кале” кај с. Требениште- охридско 1953/54. Лихнид II – III, 11-77. Malenko V. 1974, A statuete of Isis from Ohrid. Archaeologia Iugoslavica XV, 33, 34. Mаленко В. 1976. Две статуети на Изида од Охрид, МАА 2, 169-189. Mitrevski D. 2011, The treasure from Tremnik and some traces of the Celts in the Vardar valley. - M. Guštin, M. Jevtič (Eds.) The Eeastern Celts: the communities between the Alps and the Black Sea. Koper-Beograd, 199-206. Папазоглу Ф. 1985, Монографија Охрид. Охрид 63-124. Proeva N. 2006, The Engelanes/Encheleis and the Golden Mask from Trebenište Culture. Homage to Milutin Grašanin. Belgrade, 561-571. Вулич Н. 1933. Антички споменици наше земље, Споменик LXXV, бр. 177. Walbank F.W. 1984, Macedonia and Greece. CAH VII/1, 221-257.

Келтскиот воин од Лихнидос

The Celtic Warrior from Lychnidos

Митја Гуштин, Паско Кузман

Mitja Guštin, Pasko Kuzman

Исклучителните наоди и историјата исполнета со настани на Охридски Рид, Требеништа и на други места околу Охридското Езеро, долго време биле во фокусот на археолошките истражувања. Познатите некрополи и добро истражуваните архитектонски остатоци се основа за истражување на хеленистичкиот, римскиот и доцноантичкиoт Лихнидос (Кузман, Димитрова 2010; Микулчиќ 2011, 19-36).

The spectacular inds and eventful history of Ohridski Rid, Trebeništa and other places around Lake Ohrid have been a focus of archaeological research for a long time. The long-known necropolises and well-researched architectural remains are the basis for exploring Hellenistic, Roman and Late Antique Lychnidos (Kuzman, Dimitrova 2010; Mikulčić 2011, 19-36).

Почесно одликуван со македонски штит

Почнувајќи од архајскиот период, местното племство развило висок степен на благородништво и богатство. Можеби тоа е причината зошто овој град во подем бил толку примамлив за современиците - и зошто неговите материјални остатоци се сè уште атрактивни за модерните археолози и историчари. На крајот на 1970-тите во Охрид се појавиле неколку наоди кои го карактеризираат времето по смртта на Александар Велики,

Decorated with a Macedonian shield

Beginning in the Archaic period, the local aristocracy developed an outstanding degree of nobility and wealth. This is why this booming city was so tempting to contemporaries – and why its material remains are still attractive to modern archaeologists and historians. At the end of the 1970s several inds characterising the époque after Alexander the Great, known as Hellenistic period, turned up at Ohrid. Among these were numerous grave inds from diferent Hellenistic cemeteries, including ine ceramics and jewellery. The discovery of an excellent marble statue of a goddess was particularly interesting, identiied as Isis by

познато како хеленистички период. Меѓу нив се бројните гробни наоди од различните хеленистички некрополи, вклучувајќи фина керамика и накит. Особено интересно е откривањето на прекрасната мермерна статуа на божица, идентификувана како Изида од истражувачот Владо Маленко. Оваа исклучителна статуа го отсликува економскиoт статус и културнотo милје на богатиот град Лихнидос (види Арџанлиев во овој каталог на страница 17; Маленко 1974; 1976; Keltoi 1983). Иако за време на ископувањата во Охрид најголемото внимание беше посветено на хеленистичкото богатство и на исклучителните наоди со висок квалитет, треба да се спомене дека беа забележани и некои туѓи железни оружја кои излегоа на виделина меѓу материјалите од некрополата на Дебој, кои може да се препознаат како Келтско вооружување (Guštin 1984, Сл. 28, список 5). Келтското присуство, исто така, е потврдено со наодите од Ла Тен периодот од Лин кој се наоѓа на албанскиот (западен) брег на Охридското Езеро (Ceka 1999). Во 2001 и 2002 година точно во историскиот центар на Охрид се одвиваа нови археолошки истражувања. На просторот познат под името Горна Порта-Охрид,

the excavator Vlado Malenko. This exceptional statue illustrates the economic status and the cultural milieu of the rich city of Lychnidos (see Ardžanliev this catalogue on page 17; Malenko 1974; Keltoi 1983). Although during the excavations at Ohrid most attention was paid to the Hellenistic wealth and the related high quality inds, some foreign iron weapons have also been noted that came to light among the materials from the necropolis at Deboj, which may be identiied as Celtic armaments (Guštin 1984, ig. 28, list 5). The probable Celtic presence is also attested by La Tène period inds from Lin on the Albanian (western) shore of Lake Ohrid (Ceka 1999). In 2001 and 2002 new archaeological investigations took place right in the historic centre of Ohrid. Archaic and Hellenistic graves were discovered at the site known as Ohrid-Gorna Porta, a little northwest of the urban quarter of Deboj. The excavator Pasko Kuzman documented about 167 graves from the Archaic and Hellenistic periods. The necropolis acquired special recognition in 2002 when richly furnished graves with outstanding objects such as a golden mask and other gold decorations were discovered in Grave No. 132 and Grave No. 167, along with a walled chamber-grave (Grave No. 1) with numerous helmets and

малку северозападно од месноста Дебој, беа откриени гробови од архајскиот и хеленистичкиот период. Раководителот на археолошките истражувања Паско Кузман документира околу 167 гробови од архајскиот и хелинистичкиот период. Некрополата стекна посебно вниманание во 2002 година, кога беа откриени богато опремените гробови со извонредни наоди, како златната маска и други златни предмети (гроб бр. 132 и гроб бр. 167) , заедно со изѕиданата гробница (Гробот број 1) со своите многубројни шлемови и други парчиња вооружување (Кузман 2006а; 2010, 38-47; 2013). Некои од гробовите од оваа новооткриена некропола содржеа оружје кое би можело да биде препознато како Келтско. Меѓу нив се и гробот со инхумиран покојник бр. 138 (Кузман 2010, 41) и гробот со спален покојник бр. 143, со типичен хеленистички гробен инвентар како бројни предмети од керамика и метал, кои се карактеристични за оваа некропола и овој период. Во прилог на оружјето, и двете погребувања содржат специфичен железен шлем (сл. 2; види Кузман во овој каталог на страница 11), тип на оружје кое досега не е забележано во другите гробови на хеленистичките воини.

other armaments (e. g. Kuzman 2006a; 2010, 38–47; 2013). Some of the graves from this newly discovered necropolis contained weapons and armour that might be identiied as Celtic. Among these are inhumation No. 138 (Kuzman 2010, 41) and Grave No. 143, a cremation burial with typical Hellenistic grave goods such as numerous objects of ceramic and metal that are generally characteristic for this mortuary site and period. In addition to lances, both burials contained a special iron helmet (Fig. 2; see also Kuzman in this catalogue on page 11), a piece of armour that is non-existent in the other Hellenistic warrior graves. Though distinct in the details of their craftsmanship, both helmets belong to the so-called Eastern Celtic type of helmet with a reinforced crown. They were popular in the 3rd century BC and favoured in a wide area (Fig. 2; Guštin 2011, ig. 2). Their presence was spread by the leaders of Celtic bands as far as Anatolia, as is evident from the representation of Celtic weapons and gear on the marble relief at the sanctuary of Athena Polias Nikephoros at Pergamon, built around 160 BC by Eumenes II. Three of these helmets are known from the shore of Lake Ohrid (at Lin on the Albanian side and

Иако се разликуваат во деталите, кои произлегуваат од умешноста на мајсторот кој ги направил, и двата шлема припаѓаат на т.н. Источно Келтски тип на шлемови со засилување на калотата. Тие биле популарни во 3 век пред Христа и распостранети на еден поширок простор (сл. 2; Guštin 2011, Сл. 2). Нивното присуство, од страна на водачите на Келтските војски, се проширило дури до Анадолија, каде што е евидентирана претставата на Келтско оружје и опрема на мермерен релјеф, на светилиштето на Атена Полиас Никефорос (Athena Polias Nikephoros), на Пергамон, изградена околу 160 година ппед Христа од Еуменес II. Три од овие шлемови се познати од брегот на Охридското Езеро (на Лин на албанската страна и во Охрид - Горна Порта), според она што укажуваат овие два гроба од Охрид можеби и локалната елита на воини исто така се користела со овој тип на шлем. Некои мали бронзени делови од парагнатида од друг шлем беа пронајдени меѓу гробовите на Горна Порта во Охрид (сл. 3), најверојатно потекнуваат од уништен гроб. Овие фрагменти припаѓаат на исклучителниот и редок Алесиа (Alesia) тип на шлем, именуван по опидумoт Алесиа (Sievers 2001, 140, 141; Schönfelder 2002, 56-62). Алесиа е местото каде што познатиот келтски крал Вецингеторикс (Vecingetorix) беше поразен

at Ohrid-Gorna Porta). It was local elite warriors who used this type of helmet, as the two graves from Ohrid indicate. Some small bronze fragments of a cheek piece of another helmet were found between the graves of Gorna Porta in Ohrid (Fig. 3), likely originating from a destroyed grave. These fragments belong to the extraordinary and rare Alesia-type helmet, named after the oppidum of Alesia (Sievers 2001, 140, 141; Schönfelder 2002,

Слика 1 / Figure 1 Дистрибуција на Келтски шлемови со засилена калота / The distribution of Celtic helmets with reinforced crowns. Според / according to Guštin 2011, Сл. 2 / ig. 2.

Слика 2 / Figure 2 Охрид-Горна Порта, гробот 143 – источно Келтски шлем со засилена калота / Ohrid-Gorna Porta, grave 143 – Eastern Celtic helmet with reinforced crown. Фото / photo: архива на Охридскиот музеј / archive of the Ohrid museum.

од страна на Цезар во околу 50 година пред Христа и каде судбината на Галите - Келтите во Франција беше запечатена. За време на археолошките ископувања на 11 февруари 2002 година, интересна грутка на железо беше пронајдена во центарот на некрополата на Горна Порта. Таа беше прогласена за Гроб бр 58, нешто што се должи на природата на приложените железни предмети и присуството на кремирани човечки коски (Сл. 4, 7). На прв поглед пописот беше составен само од фрагментираните и многу кородираните железни предмети, кои по нивното конзервирање беа регистрирани во листата на инвентар: копје, меч, дно од копје, копје, меч, корица од меч, шлем, умбо од штит. Овој гроб е детално презентиран од Митја Гуштин, Паско Кузман и Владо Маленко во Folia Archaeologica (2011). Во оваа статија, напишана на германски јазик во чест на проф. Иван Микулчиќ, ние се сконцентриравме на најважните резултати од ископувањата со цел јасно да се илустрира овој интересен гроб. По конзервацијата стана јасно дека пописот на гробниот инвентар се состои од следните објекти:

Слика 3 / Figure 3 Парагнатида од Алесиа и откриените фрагменти од некрополата Охрид-Горна Порта / A cheekpiece from Alesia and the recovered fragments from the Ohrid-Gorna Porta necropolis. Фото / photo: Andrej Preložnik.

Слика 4 / Figure 4 Охрид-Горна Порта, гробот 58 – келтски шлем / Ohrid-Gorna Porta, grave 143 – Celtic helmet. Фoто / photo: Andrej Preložnik.

Шлем, меч со корицата и делови од ланецот од корицата, три копја, правоаголно умбо од штит кој припаѓа на видот на овални штитови со вретенест облик, долг нож, и кружно умбо од штит или помал кружен штит.

56-62). Alesia is the site where the famous Celtic king Vercingetorix was defeated by Caesar in about 50 BC and where the fate of the Galli – the Celts in France – was sealed.

Слика 5 / Figure 5 Охрид-Горна Порта, детален цртеж и слика на Гробот бр. 58 / Ohrid-Gorna Porta, detailed drawing and photo of Grave No. 58. Aрхива на Охридскиот музеј / archive of the Ohrid museum.

Слика 6 / Figure 6 Охрид-Горна Порта, позицијата на Гроб бр. 58 помеѓу другите хеленистички гробови / Ohrid-Gorna Porta, position of Grave No. 58 between the other Hellenistic graves. Архива на Охридскиот музеј / archive of the Ohrid museum.

Шлемот од овој гроб, повеќе или помалку наликува на познатите видови од раниот и средниот La Tène период. Но тој се разликува од досега познатите предримски (Келтски) типови на шлем (Schaaf 1974, Сл. 40; 1988, 300, сл. 14). Тоа се должи на кружното задебелување на калотата и долгите парагнатиди, секоја со мал прстен прицврстен на долниот раб. Комбинацијата и типологијата на одредени предмети од овој гроб – меч и корица од меч со плоснат ланец за прикачување, копје, умбо од овален штит со вретенест облик на средното ребро, како и шлемот демонстрираат типична воена опрема на келтските воини од Средниот La Tène период во III и II век пред Христа. Исти типолошки карактеристики се откриени во гробови на Келтските воини низ Централна Европа, како и помеѓу Скордисците (Scordisci), главното соседно келтско население во јужниот дел на Панонија (Todorović 1974; Božič 1981; Guštin 1984; Тasić 1992).

Вооружувањето како што е ова, било познато во целиот келтски свет и тоа најчесто се појавува во келтски контекст. Статистички шлемовите се ретки и нивното присуство е генерално поврзано со особениот социјален

During excavation on February 11, 2002, an interesting lump of iron was found in the centre of the necropolis of Gorna Porta, in what was designated Grave No. 58 due to the enclosed nature of the iron objects and presence of burned human bones (Fig. 4; 7). At irst glance the inventory was only composed of fragmented and heavily corroded iron objects, which were registered after their recovery in the inventory list as follows: “lance, sword, lance shoe, lance, sword, scabbard, helmet, shield boss. This grave has been reported in detail by Mitja Guštin, Pasko Kuzman and Vlado Malenko in Folia Archaeologica (2011). In this article, written in German in honour of prof. Ivan Mikulčić, we refer to the most important results from the excavation to clearly illustrate this interesting grave. After restoration it became clear that the inventory of the grave consisted of the following objects: helmet, sword with scabbard and parts of a scabbard chain, three lances, a rectangular shield boss belonging to the type of oval shields with a spindle-shaped midrib, a long knife, and a round shield boss. The helmet from this grave more or less resembles the well-known types of the Early and Middle La Tène period. But it difers from the

Слика 7 / Figure 7 Охрид-Горна Порта, инвентар на гробот број 58. / Ohrid-Gorna Porta, inventory of Grave No. 58. Фото / photo: Andrej Preložnik , архива на Охридскиот музеј / archive of the Ohrid museum.

статус на починатите воини, нешто што најверојатно се потврдува и во овој случај. Овој тип на гробен инвентар се датира во првата половина на III век пред Христа, во Среден Ла Тен, фаза ЛT Ц1, базирано пред сè врз корицата од меч со карактеристично ребро, на ланецот за прикачување на мечот, и правоаголното умбо од штит како типичен дел на Келтските овални штитови. Она што изненадува во овој гробен инвентар се двете дополнителни копја, а особено второто кружно умбо од штит. Умбото има правоаголна перфорација од удар, а и неговата форма не одговара на келтскиот корпус на наоди од фазата ЛT Б1. Штитот има дијаметар од 40 см и е изработен од железо со карактеристично испакнување на умбото на штитот, кои беа честа појава во доцното железно време од крајот на II до I век пр.н.е. (Сл. 6: 9). Ова мазно тело на умбото со испакнатина во средината, исто така, покажува ретко познат типолошки атрибут: остри рабови. Слични изработени рабови се познати на бронзените т.н. македонски штитови од локалитети во Македонија и Мала Азија, но овие рабови се свиени кон внатрешниот дел на штитот и биле користени за затегнување

known pre-Roman (Celtic) helmet types (Schaaf 1974, ig. 40; 1988, 300, ig. 14) due to the knob attached to the crown and the longer cheek pieces, each with a small ring aixed at the lower edge. The combination and the typology of certain objects from this grave – the sword with dented sword chain, the lance, the shield boss from an oval shield with a spindle-shaped midrib, and also the helmet – demonstrate the typical armature of Celtic warriors from the Middle La Tène period in the 3rd and 2nd centuries BC The same typological features are found in Celtic warrior graves throughout Central Europe, as well as among the Scordisci, the major neighbouring Celtic tribe in southern Pannonia (Todorović 1974; Božič 1981; Guštin 1984, Tasić 1992). Armaments such as these were known throughout the Celtic world and they commonly appear in Celtic contexts. Statistically helmets are rare and their presence is generally associated with the outstanding social status of the deceased warriors, which seems to be true in this case as well. This type of grave inventory is dated to the irst half of the 3rd century, the Middle La Tène phase LT C1, based primarily on the sword scabbard with characteristic rib, the dented sword chain,

на бронзената оплата врз органското тело на штитот (за повеќе информации околу македонските штитови види Peltz 2001; Темелкоски, Жуел 2007 ). Аналоген со штитот со остри рабови од гробот број 58 е познатиот штит од Понтос (Pontos) со својот карактеристичен “цик-цак” дизајн на работ. Овој примерок може да биде вотивен дар и носи натпис на кралот Фарнакес I (Pharnakes I), кој владеел од околу 185-160/154 пред Христа (Peltz 2001 година, Сл. 2-5, 12). Многу постариот прекрасен штит од Бонче Пелагонија носи натпис на кралот Димитриј I (294-287 пред Христа). Но неговите рабови не се зачувани, и не е познато дали постои сличен дизајн или не (Битракова Грозданова 2007, Сл . 3). Двата штитови од Бонче и Понтос се украсени со ѕвезда како розета во центарот. Оваа ѕвезда како претстава на розета со флорална декорација често се јавува како мотив на керамички релјефни чаши, кои уште се нарекуваат и Мегарски или Хомерови чаши (Кузман 2006; 2010, 68, 69). Слични мотиви можат да се најдат на т.н. мегарски чаши на една поширока област

Слика 8 / Figure 8 Исар-Марвинци, стела со македонскиот воин (Aрхеолошки музеј на Македониjа, Скопје). / Isar-Marvinci, stele with the Macedonian warrior (Archaeological museum of Macedonia).

and the rectangular shield boss as a typical part of Celtic oval shields. Particularly surprising in this grave inventory are the two additional lances, and especially

(Вардарски Рид, Атина, Коринт, Пергамон, Тарс, Делос, Сардес, Танаис, Олбиа, Аргос, Ефес, Антиохија, Самарија и во Тесалија ) (Блажевска 2006, 246), кои се направени од кругови на работ со централна розета, која често е дополнета со вртлог, кој исто така е вообичаен мотив на келтските корици од тоа време (сл. 10).

the second round shield boss. The boss has a rectangular perforation from a strike, and in addition its shape does not match the Celtic corpus of inds from the LT C1 phase. It has a diameter of 40 cm and is made from iron with the characteristic bulge of shield bosses, which were common in the Late Iron Age from the end of the 2nd to the 1st century BC (Fig. 6: 9).

Македонскиот штит често прикажуван на монетите на македонските кралеви како Александар III Велики (336-323 пред Христа) и неговите наследници е сличен во дизајнот на примерите што се наведени погоре.

This smooth bodied shield boss with a bulge in the middle also demonstrates a rarely known typological attribute: a scalloped edge. Similar worked edges are known on bronze so-called Macedonian shields from sites in Macedonia and Asia Minor, however these edges are bent over the rim of the shield to appear on the rear and were used for tightening the bronze cover over the organic body of the shield (for more about Macedonian shields see Peltz 2001; Темелкоски, Жуел 2007).

Фигурата на воинот кој носи шлем со топчесто задебелување, како шлемовите од Охрид-Горна Порта (сл. 3; Кузман во овој каталог на страница 17), носејќи копје и овален штит со вретенест облик на средното ребро често се јавува во претставите од илирско - македонскиот простор. Ваквиот тип на шлемови се појавуаат со пешадијата но и со коњаниците и се карактеристичен мотив на појасните токи во средоземниот простор. Бројните илустрации на луѓе со келтско оружје и штитови може да се препознаат како келтски воини, или домородни воини со делумно келтска опрема. Такви прикази

A good comparison to the shield with the scalloped edge from Grave No. 58 is the famous shield from Pontos with its characteristic “zigzag” design at the edge. This item may have been a votive deposit and bears an inscription of King Pharnakes I, who ruled from about 185–160/154 BC (Peltz 2001, ig. 2-5, 12). The much older magniicent shield from Bonče in Pelagonia bears an inscription of King

Слика 9 / Figure 9 Охрид-Горна Порта, гробот 58 – “македонски” штит од хеленистички период / Ohrid-Gorna Porta, grave 58 – “macedonian” shield from hellenistic period. Фoто / photo: Andrej Preložnik.

се среќаваат и на изгравираните појасни плочки од Веље Ледине (Velje Ledine) некрополата во Гостиљ (Gostilj), северно од Скадарското Езеро во Подгорица (Црна Гора): две изработени од бронза и една од сребрен лист фиксирана за железна плочка. На една од овие плочки е прикажан воин со своето вооружување, вклучувајќи и македонски штит. На двете други доста слични појасни плочки прикажани се воини со типичен Келтски овален штит, копје, и шлем со топчесто задебелување (Баслер 1969; Guštin, Кузман, Маленко 2012). Друга железна појасна плочка со бронзена оплата со фигурални претстави е позната и од Селца е Постхеме (Selca е Рosthëme) на албанскиот брег на Охридското Езеро, во близина на Лин. Покрај другите нешта таа е украсена и со претстава на воин. Претставата може јасно да се идентификува со т.н. македонски војник со грчко-илирски шлем и македонски штит (сл. 11). Појасните плочи од Гостиљ со своите македонски симболи и мотиви, исто така, беа често откривани во ист контекст со цртежи на илирски воини од племето Лабеати. Наде Проева (2009), ги коментира истите наоди, но не смета дека воините со овални штитови би можело да бидат келтски воини. Украсните

Demetrios I (294–287 BC). Since its edges are not preserved, it is unknown whether there was a similar scalloped or zigzag design or not (Bitrakova Grozdanova 2007, ig. 3). The shields from both Bonče and Pontos are decorated with a star-like rosette in the centre. This star-like rosette motif with loral decoration often occurs as a leitmotif on ceramic cups decorated in relief, which are termed Megaric or Homeric cups (P. Kuzman 2006b; 2010, 68, 69). Similar motifs can be found on so-called Macedonian shield-cups in the wider Greek area (Vardarski Rid, Athens, Corinth, Pergamon, Tarsus, Delos, Sardes, Tanais, Olbia, Argos, Ephesos, Antiochia, Samaria and in Thessalia) (Blaževska 2006, 246), which are made out of semi-circles at the edge with a central rosette that is frequently elaborated with three-part whirligigs, which also is a common motif on Celtic scabbards from this time (Fig. 10). The Macedonian shield often pictured on the coins of Macedonian kings like Alexander III (the Great, ruled 336–323 BC) and his successors is similar in design to the examples noted above. The igure of the warrior wearing a helmet with a knob, like the helmets from Ohrid-Gorna Porta (Fig. 3; see Kuzman in this catalogue on page

Слика 10 / Figure 10 Македонски воини на појасна плоча со митолошки сцени од Сeлцa. / Macedonian warriors on a belt plate with mythological scenes from Selca. Изменето од / redrawn by Andrej Preložnik.

појасни плочи како што се овие исто така се среќаваат во Босна и Херцеговина, Албанија, како и во Мала Азија, посебно во Пергамон. Претставата на фризот на Јаподската камена урна од Заложје (Založje) во близина на Бихаќ во Босна и Херцеговина, исто така, укажува на присуството на келтски воини со долги мечеви во северниот илирски свет (Kossack

17), carrying a lance and an oval shield with spindle-shaped midrib often occurs in images from the Illyric-Macedonian area. Helmets with knobs appear with hoplites as well as with horsemen and are a characteristic motif on belt plates throughout the Mediterranean area. The numerous illustrations of men with Celtic weapons and shields can be identiied as Celtic

1991, Сл. 1: 4 со постарата литература). Сепак останува отворено прашањето дали воинот на познатата фреска од “Гинина Могила” во С’боријаново во Бугарија и други претстави на воини од Романија покажуваат келтско присуство (С’боријаново: Anastassov 2008, Сл 1: 2; Романија: Kull 2002, Сл. 11: 2, 4). Дека таквото келтско оружје било присутно дури и во далечната Анадолија, земјата на Галатјаните, се предлага не само заради релјефите од Пропилон (Propylon) од светилиштето на Атена Полиас Никефорос кои често се наведуваат како пример за претстава на келтско оружје, туку и со појасната плочка која беше откриена меѓу многуте мали наоди од Пергамон (Polenz 1978). Оваа плочка покажува битка меѓу жителите на грчките крајбрежни градови и Келтите од внатрешноста на Анадолија (Müller-Karpe 1988). Оружјето кое е претставено е речиси идентично со келтските претстави на оружје од илирско-македонскиот свет за кои се дискутира тука (Polenz 1978, 251, 252, Abb. 11: 3). Мотивот на воин со карактеристичен келтски овален штит со средишно ребро, е исто така претставен на керамички фрагмент пронајден во хеленистичкиот слој на Хераклеја Линкестис (Heraclea Lyncestis),

warriors or indigenous warriors with some Celtic equipment. Such depictions include the embossed belt plates from the Velje Ledine necropolis in Gostilj, north of Lake Skadar in Podgorica (Montenegro): two made of bronze and one of a silver sheet ixed to an iron plate. One of these plates shows a warrior with his armament, including a Macedonian shield. The two other fairly similar belt plates show warriors with the typical Celtic oval shield, lance, and helmet with a knob (Basler 1969; Guštin, Kuzman, Malenko 2011). Another igural iron belt plate with a bronze itting is known from Selca e Posthëme on the Albanian shore of Lake Ohrid, close to Lin. It is decorated with a representation of a warrior, among other things. Clearly identiiable on it is the so-called Macedonian armour with an Illyric-Greek helmet and Macedonian shield (Fig. 11). The belt plates from Gostilj with their Macedonian symbols and motifs were also often found in contexts with drawings of Labeatic (Illyric) warriors. Nada Proeva (2009) commented on the same indings, but had not considered that the warriors with oval shields could be Celtic warriors. Decorated belt plates such as these are also known from Bosnia and Albania as well as from Asia Minor, speciically from Pergamon.

позиционирана на познатата Виа Егнација (Via Egnatia) (Ѓорѓиевска 2008, 26). Гробот број 58 од Охрид - Горна Порта е со кремиран покојник, каде што деловите од оружјето беа поставени на куп едни врз други. Освен кружниот македонски штит, двете дополнителни копја и “илирски” обликуваните ножеви, поголемиот дел од инвентарот укажува на келтско културно влијание со типична комбинација на оружје вклучувајќи го и шлемот, ножот, ланецот

Слика 11/ Figure 11 Пергамон, детали на Келтско оружје на мермерен релјеф / Pergamon, detail of Celtic weapons on a marble relief. Фoто / photo: Wolfgang David.

The images on the frieze of the Japodic stone urn from Založje near Bihać in Bosnia also suggests the presence of Celtic warriors with long swords in the northern Illyric world (Kossack 1991, ig. 1: 4 with older literature). Though whether the warrior on the famous fresco from „Ginina Mogila“ at Sboryanovo in Bulgaria and other (Dacian?) warrior representations from Rumania show Celtic presence remains an open question (Sboryanovo: Anastassov 2008, ig. 1, 2; Rumania: e.g. Kull 2002, ig. 11: 2, 4). The presence of such Celtic weapons even in distant Anatolia, the land of the Galatians, is suggested not only by reliefs from the Propylon from the sanctuary of Athena Polias Nikephoros, which is often cited as reference for images of Celtic weapons, but also by a belt plate among the many small inds from Pergamon (Polenz 1978). This plate shows a ight between the inhabitants of Greek coastal cities and Celts from Inner Anatolia (Müller-Karpe 1988). The weapons pictured are almost identical to the Celtic images of the Illyric-Macedonian world discussed here (Polenz 1978, 251, 252, ig. 11: 3). The motif of the warrior with the characteristic Celtic oval shield with midrib is also found on a fragment of pottery from the Hellenistic layer at Heraclea Lyncestis, at the famous Via Egnatia (Gjorgjievska 2008, 26).

од меч и умбото од овалниот штит заедно со кремацијата. Врз основа на овој доказ можеме да претпоставиме дека вистински Келт бил погребан во гроб бр. 58 во Горна Порта во Охрид. Овој келтски воин можеби имал значајна улога во општеството на Лихнидос. Ова е иницирано со присуството на вториот штит од македонски тип, како и три (!) копја, кои можат да се однесуваат на улогата на овој Келт и неговата позиција и ранг во локалното општество. Келтскиот воин од гробот број 58 би можело да е платеник (mercenarii), кој самиот се обврзал за платенa воена служба кај некој локален владател на Лихнидос. Келтските платеници многу често служеле на страната на Македонците и на некои други владeнија, на пример Дионисиј I од Сиракуза, Птоломеј II (Ptolemeus II) во Египет и т.н. Бројни антички историографски извори забележале келтски наезди, кои започнале на почетокот на IV век пред Христа во Централна Европа и кои преку Балканот се прошириле до егејските брегови на Мала Азија. Овие извори ни овозможуваат да ги реконструираме патиштата и хронолошките рамки на овие инвазии во богатите региони на југ (Guštin 2002; Rustoiu 2006; Blečić

Grave No. 58 from Ohrid-Gorna Porta is a cremation burial, in which the parts of the armament were placed on top of each other in a pile. Except for the round Macedonian shield, the two additional lances, and the “Illyric”-shaped knives, the majority of the inventory points to the Celtic cultural area with the typical combination of weapons including the helmet, sword, sword chain, and shield boss from an oval shield in association with the cremation rite. Based on this evidence we can assume that a real Celt was buried in Grave No. 58 at Gorna Porta in Ohrid. This Celtic warrior may have played an important role in the society of Lychnidos. This is indicated irst of all by the presence of the second shield of Macedonian type as well as the three (!) lances, which may have been related to the role of this Celt and his position and rank respectively in the local society. The Celtic warrior from Grave No. 58 could have been a mercenarii, who had bound himself to the local leader of Lychnidos for paid military service. The Celtic mercenarii very often served as mercenaries or confederates on the side of the Macedonians, some Greek cities (e. g. Dionysios I of Syracuse, Philip II, Alexander III, etc.), as well as with the Hellenistic rulers of Bithynia, while thousands of them served with Ptolemeus II in Egypt.

Kavur, Kavur 2010, 73-76). Бројните остави со монети во Македонија (Прилепец во Прилеп, Вардарски Рид и т.н.) ја потврдуваат тогашната келтската опасност во овој регион (Митревски 2011, 206). Во античките извори се прикажани вооружени судири на две многу различни цивилизации; победниците ја прославиле својата победа со бројни уметнички дела, од кои мермерните плочи во Пергамон се меѓу најзначајните. Тие ја прикажуваат борбата против келтските Галати и истовремено го покажуваат нивното присуство во Мала Азија.

Numerous ancient historiographical sources report Celtic raids, which began at the beginning of the 4th century BC in Central Europe and spread through the Balkans to Asia Minor. These sources allow the reconstruction of the routes and the chronological scheme of the invasions into the rich regions in the south (Guštin 2002; Rustoiu 2006; Blečić Kavur, Kavur 2010, 73-76). The numerous coin deposits in Macedonia (Prilepec at Prilep, Vardarski Rid, etc.) conirm a Celtic danger in this region (Mitrevski 2011, 206). In the ancient reports the armed clashes of two very diferent civilizations are portrayed; the winners celebrated their victory with numerous artworks, of which the marble reliefs in Perga-

Слика 12 / Figure 12 Охрид, македонскa монета ковани во Лихнидос / Ohrid, Macedonian coin minted in Lychnidos (според / according Кузман, Димитрова 2010, 61).

Но, ние се занимаваме со уметноста на победниците, која ги покажува Келтите како поразени борци и како воини благородници. Особено таквите прикази се чести во Пергамон, како еден од најбогатите и најславните културни центри од тоа време. Тие го отсликуваат впечатокот кој Келтите го оставиле во хеленистичкиот свет. Наодите во гроб бр 58 на Охрид - Горна Порта и бројни други гробови со келтски тип оружје укажуваат на тоа дека келтското присуство во Лихнидос не било незначително. Тие би можеле да се едноставно платеници или претставници на келтските племиња и нивното присуство не е нужен знак на антагонизам кон грчкиот свет. Наспроти тоа, најверојатно ги нагласува економските и културните врски, кои оваа напредна заедница ги имала со Келтите.

mon are the most signiicant. They show the ight against the Celtic Galati and demonstrate their presence in Asia Minor. But we are dealing with triumphal art, which shows the Celts as defeated combatants and as noble ighters. Especially in Pergamon, one of the richest cities of the time, such representations are frequent. They illustrate the impression left by the Celts in the Hellenistic world. The indings in Grave No. 58 of Ohrid-Gorna Porta and numerous other graves with Celtic-type weapons indicate that the Celtic presence in Lychnidos was not negligible. They could have been simply mercenarri or representatives from Celtic tribes and their presence is not necessarily a sign of antagonism to the Greek world, but instead probably highlights the economic and cultural connections that this lourishing community had with the Celts.

БИБЛИОГРАФИЈА / LITERATURE Anastassov J. 2008, Représentation d’une épée laténienne sur le tombeau de «Ginina Mogila» à Sboryanovo (Sveshtari/ Bulgarie). – Gergova D. (ed.), Phosphorium. Studia in Honorem Mariae Chichikova. Soia, 175-181. Basler Đ. 1969, Nekropola na Velim Ledinama u Gostilju (Donja Zeta). Glasnik Zemaljskog muzeja NS 24, 5-107. Bitrakova Grozdanova V. 2007, Macedonian shield from Bonče. – Blečić M. et al. (eds.), Scripta praehistorica in honorem Biba Teržan. Situla 44. Ljubljana, 863-873. Blaževska S. 2006, A »Macedonian Shield« Bowl from Vardarski Rid. Folia archaeologica Balcanica I. In Honorem Vera Bitrakova Grozdanova. Skopje, 245-250. Blečić Kavur M., Kavur B. 2010, Grob 22 iz beogradske nekropole Karaburma: retrospektiva i perspektiva. Starinar LX, 57-84. Božič D. 1981, Relativna kronologija mlajše železne dobe v jugoslovanskem Podonavju. Arheološki vestnik 32, 315-347. Ceka N. 1999, Les Celtes en Ollyrie meridionale et en Epite. – Cabanes P. (ed.), L’Illyrie meridionale ed Epiredans L’Antiquite – III. Paris, 327-333. Gjorgjievska A. 2007, Heraclea Lyncestis. Bitola. Guštin M. 1984, Die Kelten in Jugoslawien. Übersicht über das archäologische Fundgut. Jahrbuch des RömischGermanischen Zentralmuseums Mainz 31. Mainz, 305-36. Guštin M. 2011, On the Celtic tribe of Taurisci: local identity and regional contacts in the ancient world. –Guštin M., Jevtić M. (eds.) Theeastern Celts: the communities between the Alps and the Black Sea, Univerzitetna založba Annales, Koper-Beograd, 119-128. Kossack G. 1991, Prologomena zur Bilderzählung bei den Illyrern. – Zbornik radova posvećenih akademiku Alojzu Bencu. Posebna izdanja Centra za balkanološka ispitivanja 95 (27), Sarajevo,151-162. Kull B. 2002, “Torques, Schwert und Silberschatze” Eisenzeitliche Fernbeziehungen zwischen Iberischer Halsbinsel, Balkan und ostlichem Mittelmeerraum. Praehistorische Zeitschrift 77/2. Berlin, 189-223. Kuzman P. 2006a, Le masque funéraire en or d’Ohriddans le contexte des trouvailles identiques du cercle culturel de Trebeništa. – Tasić N., Grozdanov C. (eds.). Homageto Milutin Garašanin. Belgrade, 545-559. Kuzman P. 2006b, Staromakedonski simboli na arheološki predmeti od Samuilovata tvrdina na Ohrid. Folia archaeologica Balcanica I. In HonoremVera Bitrakova Grozdanova. Skopje, 215-244. Кузман П. 2010, Времето на кнезовите и нивните поданици; Лихнидос од Горна Македонија. – Кузман П., Димитрова Е., Ohrid Sub specie aeternitatis. Ohrid-Skopje. Кузман П. 2013, Архајски период во Македонија. – Македонија. Милениумски културно-историски факти 1, том 1. Скопје, 431-482. Malenko V. 1974, A statuette of Isis from Ohrid. Archaeologia Iugoslavica 15, 33-34.

Mаленко В. 1976. Две статуети на Изида од Охрид, МАА 2, 169-189. Mikulčić I. 2011, Golemi arheološki otkritija. Ohrid. Mitrevski D. 2011, The treasure from Tremnik and some traces of the Celts in the Vardar valey. – Guštin M., Jevtić M. (eds.) The eastern Celts: the communities between the Alps and the Black Sea, Univerzitetna založba Annales. Koper-Beograd, 197-206. Müller-Karpe A.1988, Neue galatische Funde aus Anatolien. Istanbuler Mitteilungen 38, 189-199. Rustoiu A. 2006, A Journey to the Mediterranean. Peregrination of a Celtic Warrior from Transylvania in Focusing on Iron Age Élites. Historia 51.Cluj-Napoca 42-85. Peltz U. 2001, Der makedonische Schild aus Pergamon der Antikensammlung Berlin. Jahrbuch der Berliner Museen Berlin 331-344. Polenz H. 1978, Gedanken zu einer Fibel vom Mittellatèneschema aus Káyseri in Anatolien. Bonner Jahrbücher 178, 181-216. Proeva N. 2009, Иконографија на токите за ремени од Дасаретија и од северноилирските области. Patrimonium.MK Periodical for Cultural Heritage - Monuments, Restoration, Museums 2 / 3-4, 5-6, 2008-2009, 33-44. Schaaf U. 1974, Keltische Eisenhelme aus vorrömischer Zeit. Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums 21, 149-204. Schaaf U. 1988, Keltische Helme. - Antike Helme. Sammlung Lipperheide und andere Bestände des Antikenmuseums Berlin. Monographien des Römisch-Germanischen Zentralmuseums 14, 293-316. Schönfelder M. 2002, Das Spätlatènezeit Wagengrab von Boé (dép. Lot-et-Garonne). Monographien des RömischGermanischen Zentralmuseum 54. Mainz. Sievers S. 2001, Les Armes de Alésia, Alésia. Fouilles et richerches Franco-allemandes sur les travaux militaires Romains autour du Mont-Auxois (1997-1997), 2 Matériel. Paris,121-241. Tasić N. (ed.) 1992, Scordisci and the Native Population in the Middle Danube Region / Skordisci i starosedeoci u Podunavlju. Posebna izdanja Srpske akademije nauka i umetnosti, Balkanološki institut. Beograd. Темелкоски Д., Жуел П. 2007, Антички македонски штитови од Пелагонија = Temelkoski, D., Žuel, P.: Ancient Macedonia shields from Pelagonia. Prilep. Todorović J.1974, Skordisci – Istorija i kultura. Monumenta Archaeologica. Novi Sad-Beograd. Vučković-Todorović D. 1958, Ostava grčkog novca iz s. Prilepec kod Prilepa, Glasnik na Muzejsko-konzervatorsko društvo na N. R. Makedonija. Skopje, 213-254.

Во сенка на божествената Изида / In the shadow of the divine Isis Келтските воини во Охрид / Celtic warriors from Ohrid Издавач / published by: Археолошки музеј на Македонија / Arheološki muzej na Makedonija За издавачот / editor-in-chief:: Весела Честоева / Vesela Čestoeva, директор / director Завод за заштита на културните споменици и Народен Muzej – Охрид / Zavod za zaštita na kulturnite spomenici i Naroden muzej - Ohrid За издавачот / editor-in-chief:: Тања Паскали Бунташевска /Tanja Paskali Buitaševska, директор / director Куратор / curator: Перо Арџанлиев / Pero Ardjanliev Ревизија на англиски / copyedited by: Aдринне Фрие / Аdrienne Frie Дизајн и подготовка на каталогот / design and lay-out: Митја Гуштин / Mitja Guštin Uvid, Ljubljana Печати / Printed by: Тираж / Edition: 500

Во соработка со / in colaboration of: ЛУ Музеј на град Неготино / JU Muzej na grad Negotino Оваа публикација е издадена со поддршка програмата на Култура на Европската унија / This publication is issued with the support of program Culture of the European Union

Culture

This project has been funded with support from the European Commission. This publication relects the views only of the author, and the Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the information contained therein.