Elk kind een familie, elk kind een Toekomst

ELK KIND EEN FAMILIE, ELK KIND EEN TOEKOMST 50 jaar SOS Kinderdorpen Willemijn van Bethem – Stefan van der Swaluw

Samenvatting Wereldwijd worden er elke dag 360.000 kinderen geboren, waarvan 60.000 kinderen tijdens hun kinderjaren de zorg van hun familie dreigen te verliezen door armoede, misbruik, verwaarlozing, geweld en verlating.

Globale schattingen geven aan dat 140 miljoen kinderen één of beide ouders verliezen, terwijl een veelvoud van dat aantal wordt geconfronteerd met ernstige ziekte van ouders, met geweld thuis, verwaarlozing, verlating, dwangarbeid, migratie of met de gevolgen van oorlog en natuurrampen. De primaire doelgroep van SOS Kinderdorpen zijn kinderen die de zorg van hun gezinsleden hebben verloren of dreigen te verliezen.

Dit jaar viert SOS Kinderdorpen Nederland haar vijftigste verjaardag. SOS Kinderdorpen is een onafhankelijke, niet-gouvernementele en niet-confessionele kinderzorg- en ontwikkelingsorganisatie. Als een wereldwijde federatie van 134 nationale organisaties met momenteel 550 SOS Kinderdorpen levert zij een bijdrage aan de ontwikkeling van kinderen en hun families. SOS Kinderdorpen wordt vaak gecontracteerd door lokale autoriteiten om kwetsbare gezinnen te ondersteunen en familiezorg te bieden voor kinderen.

Sinds de oprichting in 1965 in Nederland staat SOS Kinderdorpen bekend als de organisatie die ervoor zorgt dat kinderen zonder ouderlijke zorg de kans krijgen om op te groeien in families. Om ons doel – het verstrekken van een liefdevol en veilig thuis voor ieder kind – te bereiken, zijn er meer dan 550 SOS Kinderdorpen opgezet in inmiddels 134 landen over de hele wereld. Na al die jaren is onze visie nog altijd actueel, en misschien wel actueler dan ooit: familie, in alle aspecten van de betekenis ervan, is noodzakelijk voor élk kind. Want elk kind heeft liefde, respect en zekerheid nodig om zich te kunnen ontwikkelen tot een gezonde, gelukkige en weerbare volwassene. Onvoorwaardelijke zorg, stabiliteit en continuïteit zorgen voor een gezonde groei en ontwikkeling.

De reputatie die SOS Kinderdorpen in de afgelopen decennia heeft opgebouwd, is gebaseerd op de investering in deze missie: kinderen die er alleen voor staan, laten opgroeien in een SOS familie in een SOS Kinderdorp. Maar deze aanpak is inmiddels slechts een onderdeel van onze inzet.

Families versterken In toenemende mate ondersteunt SOS Kinderdorpen kwetsbare gezinnen: gezinnen die uit elkaar dreigen te vallen waardoor kinderen aan hun lot worden overgelaten. SOS draagt zorg voor de preventieve maatregelen die families helpen hun veiligheid te garanderen, waardoor gezondheid, onderwijs en bewustzijn als ook de fundamentele rechten van kinderen kunnen worden gewaarborgd.

Tijdens het werken met de getroffen kinderen en hun families zoeken we samen met de gemeenschap en andere partners oplossingen voor de problemen van armoede en zetten we richtlijnen en diensten op voor onze programma’s. Het uiteindelijke doel: kinderen, volwassenen en gemeenschappen zodanig helpen dat ze op een duurzame en permanente manier zelfredzaam worden.

Noodhulp Door onze expertise en vaak jarenlange aanwezigheid in 134 landen bieden wij ondersteuning in noodsituaties, met name gericht op het herenigen van kinderen met hun verloren families. Als hereniging niet mogelijk is, zorgt SOS voor (het bijdragen aan) langdurige zorg voor de kinderen. In tijden van oorlog en rampen hebben kinderen behoefte aan onmiddellijke bescherming en zorg. Hoewel wij ons richten op steun op de lange termijn, kunnen wij vanuit onze bestaande faciliteiten en programma’s zorgen voor noodhulp: het verstrekken van voeding, medicatie, dagelijkse noodopvang en (psychische) begeleiding voor kinderen en families, waarbij we ook direct kijken naar de langetermijnbehoeften van een gemeenschap.

Onze identiteit SOS Kinderdorpen is een onafhankelijke, niet-gouvernementele en nietconfessionele kinderzorg- en ontwikkelingsorganisatie. Als een wereldwijde federatie van 134 nationale organisaties, nemen we maatregelen in landen en gemeenschappen waar onze missie een bijdrage kan leveren aan de ontwikkeling van kinderen en hun families. We respecteren verschillende geloven en culturen en werken in de geest van het Verdrag van de Verenigde Naties inzake de rechten van het kind en de richtlijnen van de Verenigde Naties voor de alternatieve opvang van kinderen. Maar ook werken we natuurlijk aan de hand van onze meer dan 65 jaar hands-on ervaring in werken met de meest kwetsbare kinderen en gezinnen.

SOS Kinderdorpen in Nederland Sinds de oprichting van SOS Kinderdorpen in Nederland in 1965 is het debat over ontwikkelingshulp en de rol en verantwoordelijkheden van ontwikkelingsorganisaties al meerdere malen van koers veranderd. Steeds vaker zetten media, onderzoekers en politici openlijk vraagtekens bij de effectiviteit van de hulp in de ontwikkelingslanden, vooral als het gaat om de doeltreffendheid in het bereiken van duurzame resultaten.

Sommigen beweren dat de levering van diensten door NGO’s een onverstandige vervanging is van de primaire taken van de staat zelf, waardoor afhankelijkheid en passiviteit zouden worden bevorderd. Critici beweren daarnaast dat de rol van noordelijke NGO’s moeten veranderen: in plaats van de rol te nemen van service providers moeten lobbyisten in de internationale sector de capaciteit van lokale organisaties opbouwen.

Maar SOS Kinderdorpen gelooft niet dat de rol van NGO’s moet worden verminderd met enkel lobby en advocacy. Zelfs de meest geavanceerde juridische en beleidskaders kunnen niet voorkomen dat sommige ouders te ziek zijn om voor hun kinderen te zorgen of dat ouders permanent uit beeld verdwijnen door bijvoorbeeld overlijden. Zelfs in landen waar kinderen goede bescherming genieten en in principe alle diensten kunnen worden geleverd door de overheid om kinderen te helpen, zijn er kwetsbare gezinnen waar kinderen het slachtoffer dreigen te worden van geweld, misbruik of verwaarlozing.

Bij SOS Kinderdorpen zijn we er trots op dat we kinderen kunnen ondersteunen met het verstrekken van kwalitatief hoogwaardige zorg en diensten. Dat zullen we blijven doen zolang kinderen over de hele wereld onze steun nodig hebben. Wij worden erkend voor de kwaliteit van ons werk en als zodanig worden wij vaak gecontracteerd door lokale autoriteiten om kwetsbare gezinnen te ondersteunen en om familiezorg te bieden voor kinderen. In toenemende mate zijn deze contracten met de overheid, aangevuld met inkomsten uit particuliere en zakelijke sponsors, voldoende om de kosten van onze activiteiten te ondersteunen (in 2020 zal ongeveer 40% van de SOS Kinderdorpen naar verwachting volledig financieel onafhankelijk zijn).

Onze doelgroep Geen enkel kind is geboren om alleen op te groeien. Elk kind dat wordt geboren in deze wereld heeft een vader en een moeder. Hoewel veel te veel kinderen in armoede leven of zijn blootgesteld aan oorlog, conflict en gevaar, groeien de meeste kinderen op met de onvoorwaardelijke liefde van hun ouder(s). Onafhankelijk van al het andere is het gezin de plaats waar kinderen leren om verbinding te maken en waar ze emotionele banden ontwikkelen, waar ze fouten kunnen maken in de wetenschap dat ze worden ondersteund in hun leren, en waar ze de veilige haven vinden waar ze kunnen terugkeren als de buitenwereld lichamelijk of geestelijk bedreigend is. Maar niet alle kinderen zijn zo gelukkig om in een veilige en liefdevolle familie te leven.

SOS Kinderdorpen werkt met kinderen en gezinnen die in de meest gemarginaliseerde omstandigheden wonen. Exacte cijfers ontbreken over het aantal kinderen zonder ouderlijke zorg. Het is ook niet bekend hoe met deze kinderen wordt omgaan. Er wordt geschat dat 24 miljoen kinderen in een of andere vorm van alternatieve zorgomgeving leven. Aangenomen wordt dat de meeste kinderen een nieuw thuis bij familie of in een grotere gemeenschap gevonden hebben. Maar miljoenen mensen in Afrika wonen alleen in ‘kindhuishoudens’, waar oudere zussen of broers zorgen voor hun jongere broertjes en zusjes. Nog eens acht miljoen kinderen zouden in instellingen wonen. Globale

schattingen geven aan dat 140 miljoen kinderen één of beide ouders hebben verloren, terwijl een veelvoud van dat aantal wordt geconfronteerd met ernstige ziekte van ouders, met geweld thuis, verwaarlozing, verlating, dwangarbeid, migratie of met de gevolgen van oorlog en natuurrampen. Niet al deze kinderen hebben hun ouderlijke zorg verloren, maar veel kinderen zijn in gevaar.

De primaire doelgroep van SOS Kinderdorpen zijn kinderen die de zorg van hun gezinsleden hebben verloren of dreigen te verliezen.

Ik ben gezegend met drie lieve moeders Verpleegkundige Yita (41) woont in Zeist, is getrouwd en heeft twee dochters: Ruth en Tabia. Ze vertelt: “Ik was ontzettend verdrietig toen eerst mijn vader en daarna moeder overleed. Mijn oma zorgde voor ons gezin, tot mijn oom voorstelde de jongste kinderen naar SOS Kinderdorp Addis Abeba te brengen. Het goede in het kinderdorp was dat alle kinderen vergelijkbare verhalen hadden. We waren lotgenoten en ik heb me daar zo thuis gevoeld. Mijn SOS moeder Letebrehan voelde direct als een echte moeder. We waren één grote familie. Het was een huis vol liefde, waar werd gelachen en gehuild, gezongen en geruzied. Dat gaf en geeft mij een rijk gevoel. Het was mijn basis. Als kind werd ik via SOS ook nog gesponsord door een Duitse vrouw. Ze kwam me zelfs twee keer opzoeken. Na de middelbare school ben ik gaan studeren in Duitsland. Ze heeft me ontzettend geholpen en veel geleerd. Voor mijn kinderen is ze nog altijd een geweldige ‘oma’. Ik ben gezegend met drie lieve moeders.”

De gevolgen voor kinderen van het verlies van ouderlijke zorg Hoewel culturele praktijken verschillen, is klinisch bewijs eenduidig in zijn analyse van de ernstige schade die kinderen op zowel lichamelijk als geestelijk niveau kunnen oplopen. Als een kind niet opgroeit in een liefdevolle familie, veroorzaakt dat blijvende schade aan hun intelligentie, aan hun emotionele welzijn en zelfs hun fysieke gestalte. Hoe jonger de kinderen zijn, des te groter de schade zij ervaren. Onderzoekers ontdekten dat kinderen die in slechte alternatieve zorgsituaties verkeren elke drie maanden een maand aan groei verliezen. Met behulp van EEG-scans kon worden aangetoond dat hersenen van driejarige kinderen die in een weeshuis wonen, minder activiteit vertoonden, en dat zelfs grotere delen van hun hersenen volledig inactief waren in vergelijking met kinderen van eenzelfde leeftijd die in een liefdevolle familie waren opgegroeid. Studies toonden daarnaast aan dat deze kinderen meer last hebben van emotionele en cognitieve stoornissen. Later in het leven hebben deze kinderen meer kans op ernstige gezondheidsproblemen en op het ontwikkelen van mentale problemen, waarbij meisjes een grotere kans hebben op emotionele problemen en jongens op gedragsstoornissen. Daarnaast zijn er sterke aanwijzingen voor het bestaan van een verwaarlozingscyclus: ouders die zelf werden verwaarloosd als een kind, zouden hun eigen kinderen sneller op dezelfde manier behandelen.

Maar er is ook positief nieuws: als de leefomstandigheden vroeg genoeg worden verbeterd, kunnen deze kinderen met een verbazingwekkende groeispurt toch terugveren. Onderzoekers geloven dat dit effect is te danken aan de meer attente omgeving waarin ze de veiligheid en liefde van een zorgzaam (pleeg) gezin ervaren.

Veerkracht en weerbaarheid van kinderen Studies tonen aan dat stabiele, positieve, affectieve en wederkerige relaties van fundamenteel belang zijn voor de ontwikkeling van een kind. Kinderen die vroeg in het leven liefde en genegenheid krijgen van hun moeders, zijn slimmer en hebben een beter vermogen om te leren. De aanwezigheid van ten minste één zorgzame volwassene – vooral een ouder, maar vaak ook een mentor of vervangende ouder – is de meest krachtige beschermende factor in de levensgeschiedenissen van veerkrachtige kinderen.

Veel aspecten die samenhangen met het gezinsleven, kunnen de ontwikkeling van kinderen bevorderen: frequent affectief en responsief contact met dezelfde mensen, empathie, zintuiglijke stimulatie, een positief emotioneel klimaat, de mogelijkheid om openlijk gevoelens en impulsen te uiten, een veilige en ondersteunende omgeving, gedeelde en consistente structuren en waarden. Een kind dat comfort, aanmoediging, steun en medewerking heeft ervaren van de ouders, ontwikkelt een veilige capaciteit om gehechtheid en relaties aan te gaan, zoekt troost wanneer het wordt bedreigd en toont veerkracht in tijden van tegenslag. Veilige hechting kan op alle mogelijke manier bescherming bieden.

Deze bevindingen worden bevestigd in verschillende culturele contexten.

Risicofactoren in het verliezen van ouderlijke zorg Kwetsbare criteria variëren van plaats tot plaats. Kwetsbare gezinnen bevatten vaak huishoudens geleid door grootouders op leeftijd, terminaal zieke ouders, enkele verzorgers, evenals de huishoudens onder leiding van een kind. De zes belangrijkste redenen waarom kinderen ouderlijke zorg verliezen, zijn: ● de dood van de ouders/verzorgers; ● slopende ziekte van de ouders/verzorgers; ● extreme armoede van de ouders/verzorgers; ● falen van de ouders/verzorgers; ● kinderen die gescheiden zijn van hun ouders/verzorgers als gevolg van oorlog en conflict; ● kinderen met een ernstige beperking die behoefte hebben aan ouders/verzorgers.

We zullen deze punten achtereenvolgens aan bod laten komen.

De dood van de ouders/verzorgers Geschat wordt dat wereldwijd 140 miljoen kinderen onder de achttien hun ouders verliezen, waarvan bijna 13.800.000 beide ouders verloren hebben. Terwijl weeskinderen nog steeds een doelgroep van SOS Kinderdorpen is, is het niet onze enige doelgroep. Zonder oorlog of verwoestende ziektes als HIV & AIDS is een ‘dubbele wees’ zeldzamer en de meeste kinderen die één ouder hebben verloren, blijven onder de liefdevolle zorg van de langstlevende. Helaas zijn er veel meer redenen dan de dood van hun ouders waarom kinderen ouderlijke zorg verliezen.

Slopende ziekte van de ouders/verzorgers Soms zijn ouders zijn te ziek of fysiek en/of verstandelijk te beperkt om voor hun kinderen te kunnen zorgen.

In veel situaties zijn het de kinderen die hun ouders verzorgen in plaats van andersom. Zolang de

ondersteunende structuren rond deze families sterk genoeg zijn en de kinderen in deze gezinnen voldoende steun krijgen van familie, buren en vrienden, kan het goed zijn voor ouders en kinderen om bij elkaar te blijven. Maar wanneer de ondersteunende structuren niet sterk genoeg zijn en de veiligheid en de ontwikkeling van kinderen gevaar lopen, moet er worden gekeken naar tijdelijke of permanente alternatieve zorg in een ander gezin, terwijl de juiste steun voor de noodlijdende ouder(s) wordt georganiseerd. Als hun ouders herstellen, kunnen deze kinderen vaak terugkeren naar het leven met hun eigen ouders.

Familieprogramma’s in Macedonië In een klein huisje in een arme buitenwijk van Skopje worden we hartelijk ontvangen door Mira (38), Sasho (45) en hun drie zonen Georgi (5), Vladimir (7) en Dimche (9). Valentina, medewerkster van SOS Kinderdorpen en persoonlijk begeleider van het gezin dat opgenomen is in het familieversterkende programma, vertelt iets over de achtergrond. “Deze familie heeft extra hulp nodig. Vijf jaar geleden verloor Sasho zijn gezichtsvermogen wegens suikerziekte en daardoor ook zijn baan als vrachtwagenchauffeur. Dit betekende dus geen salaris meer, waardoor het gezin dreigde weg te zakken in armoede. Gelukkig besloot Sasho onze hulp in te schakelen en konden we hem helpen met het aanvragen van een uitkering.”

Ondertussen worden we nieuwsgierig bekeken door echtgenote Mira die uit Albanië komt en slecht Macedonisch spreekt. Hierdoor, maar ook omdat ze niet officieel staat ingeschreven in Macedonië, kan ze onmogelijk werk vinden. Ook hier schoot SOS te hulp. De verblijfsvergunning is inmiddels aangevraagd, zodat Mira binnenkort officieel inwoner is van het land waar zij nu woont. Intussen krijgt ze via de stichting twee keer per week hulp bij het opvoeden. Wegens haar verlegenheid en het feit dat ze door de taalbarrière in een sociaal isolement zat, heeft Mira van niemand kunnen leren hoe je kinderen opvoedt. Dat gebeurt nu twee keer in de week bij het SOS Social Center, de plek waar ook de drie jongetjes een aantal keer per week extra taalles en iedere dag huiswerkbegeleiding krijgen.

“We proberen nu ook Mira naar de taalles te bewegen”, zegt Valentina. “Haar onzekerheid houdt haar nu nog tegen, maar met wat extra aansporing van haar man en van ons gaat dat vast lukken.”

Sasho knikt instemmend, Mira lacht verlegen en kijkt naar de grond.

Extreme armoede van de ouders/verzorgers Helaas is extreme armoede maar al te vaak een reden waarom kinderen niet langer bij hun ouders kunnen wonen. Een persoon wordt beschouwd als extreem arm wanneer hij of zij minder dan het equivalent van 1,25 Amerikaanse dollar per dag heeft om van te leven. Dit bedrag is niet genoeg om te overleven of een waardig leven te garanderen. Op dit moment leven wereldwijd 1,4 miljard mensen in extreme armoede.

Armoede is een complex probleem. Grote werkloosheid en/of een gebrek aan voldoende inkomen zijn belangrijke oorzaken. Het kan zich uiten in honger en ondervoeding, slechte gezondheid en ziekte, educatieve armoede, dakloosheid, vernederende levensomstandigheden, een onveilig milieu, sociale en culturele discriminatie, maar ook uitsluiting om deel te nemen in politieke besluitvorming. Als ouders niet (bijvoorbeeld als gevolg van ziekte of handicap) kunnen werken of niet voldoende inkomen verdienen om (al) hun kinderen te ondersteunen, dan is liefde alléén voor hun kinderen niet genoeg. Kinderen hebben recht op voeding, kleding, onderdak, gezondheidszorg en onderwijs. Ze hebben dat nodig.

Falen van de ouders/verzorgers Een uiterst complexe groep van redenen waarom kinderen in de alternatieve zorg worden geplaatst, is geweld, misbruik en verwaarlozing. Waar dood, ziekte en armoede vaak grotendeels buiten de span of control liggen van de ouders, zijn geweld, misbruik en verwaarlozing in de familie volledig in deze controle. De impact van het schenden van het vertrouwen in de ouders, doordat kinderen niet worden beschermd tegen schade en niet worden voorzien in hun meest essentiële behoeften, is absoluut verwoestend. Ouders die schade toebrengen aan hun kinderen, hebben zelf vaak een zeer vervelende geschiedenis met hun eigen ouders.

In veel samenlevingen worden kinderen beschouwd als ‘eigendom’ van de ouders. Dat kinderen rechten hebben, is voor veel ouders vreemd; de mogelijkheid om positief om te gaan met kinderen hebben ze nooit bedacht.

Veel culturele opvoedpraktijken worden tegenwoordig beschouwd als ongewenst en veel schadelijke praktijken zijn zelfs uitdrukkelijk verboden, of het nu gaat om (ernstige) lijfstraffen, mishandeling of kindhuwelijken: in de meeste landen is dit allemaal verboden. Maar cultureel bepaald gedrag is moeilijk te veranderen en veel kinderen lijden nog steeds omdat hun rechten niet worden onderkend.

Ook kinderarbeid is een vorm van misbruik. Dat van kinderen wordt verwacht hun familie in het levensonderhoud te voorzien, gaat dit niet samen met het recht van het kind op onderwijs, gezondheid of het recht om te spelen en vrije tijd. Geen enkel kind mag worden blootgesteld aan vormen van arbeid die een gevaar zijn voor hun gezondheid en ontwikkeling. Ondanks de internationale regelgeving werken miljoenen kinderen in fabrieken, in mijnen, op plantages of worden ze ingezet als bedelaars op straat of gedwongen te werken in de seksindustrie. Miljoenen kinderen worden weggehaald bij hun families voor dit doeleinde.

Kinderen zijn dan lucratieve koopwaar voor de clandestiene, internationale industrie van kinderen mensenhandelaars.

Kinderen gescheiden van hun ouders/verzorgers als gevolg van oorlog en conflict Tegen het einde van 2013 werden wereldwijd 51,2 miljoen mensen gedwongen zich te verplaatsen als gevolg van vervolging, conflict, veralgemeend geweld of schendingen van de mensenrechten. Van deze groep is de helft kind. Of ze nu vluchtelingen zijn, intern ontheemden of asielzoekend, kinderen lopen een groter risico op misbruik, verwaarlozing, geweld, uitbuiting, mensenhandel of gedwongen militaire werving. Zij kunnen ook getuige zijn geweest van gewelddadige handelingen of dat ervaren hebben en ze kunnen gescheiden zijn van hun familie. Meer dan een miljoen gedwongen ontheemde kinderen werden wees of permanent gescheiden van hun ouders en verzorgers.

Kinderen met een ernstige beperking die behoefte hebben aan ouders/verzorgers Het geschatte aantal kinderen met een beperking tussen de 0 en 18 jaar varieert, afhankelijk van de bron, tussen 93 miljoen en 150 miljoen. De gerapporteerde cijfers verschillen sterk van land tot land. Specialisten zijn het eens over de minimum benchmark van 2,5% van alle kinderen in de leeftijd 0–14 die een matig tot ernstig niveau van zintuiglijke, fysieke en intellectuele beperkingen hebben, en nog eens 8% van de kinderen in dezelfde leeftijdsgroep die leer- en/of gedragsproblemen hebben. Ondanks een steeds sterker internationaal normatief kader voor kinderen met een beperking blijven nationale wetgevingen, beleid en

financieringmechanismen zwak over de hele wereld. De rechten van kinderen met een beperking worden over de hele wereld op grove wijze geschonden. Kinderen met een beperking hebben vier keer meer kans om te worden verwaarloosd en mishandeld en hebben drie keer meer kans om emotioneel misbruikt te worden dan andere kinderen. Vaak worden ze niet gelijk behandeld als anderen. Kinderen met een beperking lopen onevenredig meer kans op een leven in armoede. De meerderheid van de kinderen met een beperking heeft geen toegang tot gezondheidszorg of andere gezondheidsdiensten en 98% van de kinderen met een beperking krijgt geen formeel onderwijs in ontwikkelingslanden. Meervoudige discriminatie is een realiteit voor kinderen met een beperking en meisjes hebben daar nog veel meer mee te maken dan jongens. Kinderen met een beperking lopen een groot risico op een leven zonder adequate ouderlijke zorg. Ze zijn vaak uit het zicht of worden gedwongen te leven in een ongeschikte institutionele zorgsituatie.

De familiecirkel is rond Ceu (44) groeide op in een SOS Kinderdorp vlak bij Lissabon. Ze woont in Landsmeer, werkt bij een mediabureau, is getrouwd en heeft een prachtige dochter.

“Ik was drie, toen mijn moeder in het kraambed stierf bij de geboorte van mijn jongste zusje. Mijn vader stond er ineens alleen voor met zes kinderen. Een man in het dorp besloot voor mijn vader dat hij niet voor ons kon zorgen. De oudste is op zichzelf gaan wonen en de twee jongens zijn naar een faciliteit in Lissabon gebracht. Zij liepen al gauw terug naar mijn vader. Ik werd met mijn twee zusjes naar het SOS Kinderdorp in Cascais gebracht. We groeiden op in een SOS familie met in totaal twintig broertjes en zusjes. De SOS broers en zussen zijn net zoveel familie als mijn eigen zussen. We zien elkaar elk jaar wel bij een huwelijk of een doop van een van onze kinderen. SOS Kinderdorpen is mijn redding geweest. Anders had ik moeten leven van het tappen van hars uit bomen. Nu woonde ik op mijn 18de op mezelf, studeerde en kocht op mijn 21ste een eigen huis. Kort daarna kwam ik mijn man tegen. Het was voor mij makkelijker om naar Nederland te verhuizen dan voor hem om naar Portugal te komen. Maar we gaan minimaal een keer per jaar terug. Het is heerlijk om mijn SOS moeder te zien en het is heerlijk dat mijn dochter haar ‘oma’ noemt. Het maakt de familiecirkel rond en ik wil dat mijn dochter weet waar ik vandaan kom.”

Wat wij doen In de omvang en het bereik van het werk is SOS Kinderdorpen uniek. De interventies van SOS Kinderdorpen worden geleid door vier principes, in de overtuiging dat de ontwikkeling van kinderen het best wordt gerealiseerd: ● in een zorgzame familiale omgeving; ● indien ondersteund door sterke sociale netwerken; ● wanneer de besluiten en maatregelen zijn gebaseerd op het belang van het kind; ● wanneer kinderen betrokken worden bij het vinden van oplossingen voor de uitdagingen die zij tegenkomen in hun leven.

Door de jaren heen bieden we kinderen op basis van onze reputatie familiezorg in een van onze SOS Kinderdorpen. Echter, dit is slechts een onderdeel van onze inzet. Steeds vaker grijpt SOS Kinderdorpen het preventieve ‘familie versterken’ aan. Het gaat om het bieden van ondersteuning voor gezinnen en gemeenschappen waarvan de toekomst bedreigd wordt door middel van preventieve maatregelen die helpen

hun veiligheid te garanderen en hun gezondheid te verbeteren en onderwijs en het bewustzijn van hun rechten te waarborgen. We zoeken naar oplossingen voor problemen van gezondheid, armoede en ouderschap als we werken met de getroffen kinderen en hun families en met de gemeenschap en andere partners.

Versterking van de gemeenschap SOS Kinderdorpen houdt zich aan de eerste van de belangrijkste principes van de VN-richtlijnen die stelt dat alternatieve zorg alleen moet worden verstrekt als het absoluut noodzakelijk is dat een kind uit zijn familieomgeving moet worden gehaald.

Op de eerste plaats moet alles worden gedaan om te voorkomen dat een kind ouderlijke zorg verliest.

Met onze familieversterkende programma’s helpen we gezinnen bij elkaar te houden. Wij bouwen capaciteit op in gemeenschappen om hun meest kwetsbare gezinnen te ondersteunen en helpen ouders aan hun capaciteiten om te kunnen zorgen voor hun kinderen op een zodanige wijze dat zij in staat zijn om de controle over hun eigen leven weer op te pakken. In ons werk met kwetsbare gezinnen en hun gemeenschappen passen we ons werk en de rol die wij nemen aan de plaatselijke voorwaarden en eisen aan.

SOS Kinderdorpen heeft beperkte middelen en kan met slechts een bepaald aantal kinderen, families en gemeenschappen werken op een bepaald moment. We werken vanuit drie niveaus: het kind, de familie en de gemeenschap. De gemeenschap is dus één van de hoofdrolspelers in het aanpakken van de uitdagingen voor de meest kwetsbare groepen en daarmee kunnen we kinderen en gezinnen bereiken die anders niet rechtstreeks zouden deelnemen aan onze programma’s. Maar dat vraagt om ontwikkeling van kennis, vaardigheden, zelfvertrouwen en andere middelen die nodig zijn voor deze gemeenschappen, waardoor gezinnen effectief beschermd worden en er goede zorg kan plaatsvinden voor kinderen. SOS Kinderdorpen betrekt leden en besluitvormers van de gemeenschap actief bij het uitrollen van de werkzaamheden. Lokale gemeenschapsorganisaties worden betrokken bij onze programma’s en regelmatig worden behoeften geanalyseerd om te bepalen welke gezinnen moeten worden opgenomen in onze familieprogramma’s. Dat gaat altijd in samenwerking en overleg.

Versterking van families Armoede en moeilijke situaties zorgen ervoor dat veel ouders niet adequaat voor hun kinderen kunnen zorgen. Misschien lukt het ze niet om genoeg te verdienen om van te leven of ze hebben niet de kennis of de middelen om de gezondheid van hun kinderen te beschermen. Echter, de vicieuze cirkel van armoede en verwaarlozing kan worden doorbroken met de juiste hulp. SOS Kinderdorpen ondersteunt honderdduizenden ouders en zorgverleners door middel van materiële steun, training, opleiding, begeleiding als ook door ze te helpen goed zorg te dragen voor hun kinderen: schoolgeld, zaden of een warme maaltijd per dag. Vaak is er maar weinig nodig om de ellende te verlichten en ervoor te zorgen dat een kind kan overleven, om te zorgen dat een familie bij elkaar kan blijven of om gezonde ontwikkelingen te hervatten. Voeding, medische zorg en toegang tot onderwijs zijn beslissende factoren voor de kinderen als het gaat om hun vooruitzichten voor de toekomst. Dit is de reden waarom SOS Kinderdorpen kansarme gezinnen helpt en ze voorziet in de basisbehoeften van hun kinderen.

Door middel van een gestructureerd proces (een familie-ontwikkelingsplan) worden voor elke deelnemende familie de situatie, prioriteiten, middelen, capaciteiten en mogelijkheden zorgvuldig

doorgenomen om zelfredzaamheid te bereiken, maar alleen als de familie zelf ook bereid is om een bijdrage aan dit doel te leveren. Het proces plaatst families in het centrum van hun eigen ontwikkeling en bouwt voort op wat ze kunnen doen om hun eigen problemen op te lossen.

Via de familie-ontwikkelingsplannen willen we zelfredzaamheid op drie cruciale gebieden opbouwen: ● toegang tot essentiële diensten voor de kinderen in hun primaire levensbehoeften; ● het vermogen van de ouders/verzorgers om voor kinderen te zorgen (opvoedkundige vaardigheden); ● voldoende middelen voor de familie.

Als alles is geprobeerd om een gezin bij elkaar te houden, maar de familiesituatie nog steeds niet van dien aard is dat kinderen veilig kunnen opgroeien, dan laten we de kinderen niet alleen. In de geest van het tweede belangrijkste principe van de VN-richtlijnen en in samenwerking met bevoegde autoriteiten wordt een alternatieve oplossing gezocht die het beste past bij de persoonlijke situatie van de kinderen.

Er was liefde, veel liefde Misyati (40) groeide op in een SOS Kinderdorp in Indonesië. Inmiddels woont ze in Nederland, is ze getrouwd en moeder van twee biologische en drie SOS kinderen.

“Drie jaar was ik toen mijn vader overleed. Ik was de jongste van veertien kinderen. Voor mijn moeder was het financieel een onmogelijke situatie. Na een jaar werden mijn zus en ik naar het SOS Kinderdorp in Bandung gebracht. Hier had ik alle plezier van de wereld met mijn zes broers en drie zussen. Er was speelgoed, ik kon naar school en naar dans-, zang- of muziekles. En er was liefde, veel liefde. De eerste jaren sliep ik vaak bij mijn SOS moeder, dicht tegen haar aan. Moeder was streng, maar ze was er altijd voor ons. Op Java heb ik gestudeerd, waarna ik kon meedoen aan een uitwisselingsprogramma met Nederland. Ik kon blijven en dat heb ik gedaan. Mijn man en ik proberen elk jaar met onze zoons naar Indonesië te gaan. Onze SOS zoons en SOS dochter komen dan een aantal dagen bij ons logeren. Dan zijn we als familie weer bij elkaar.”

Pleegzorg Pleegzorg is een dienst voor kinderen die niet thuis kunnen wonen bij hun verzorgende ouder(s) of verzorger(s). Wanneer dat gaat over een korte termijn dan ligt de focus op een spoedig terugkeer van kinderen naar huis. Maar een pleeggezin kan ook permanente alternatieve zorg bieden. SOS Kinderdorpen kan hier op verschillende manieren bijdragen. Een programma kan de volledige verantwoordelijkheid nemen voor kinderen of het kan deelnemen in de pleegzorg door pleegouders op te leiden of door het delen van de kosten van het pleegprogramma. Of SOS kan zich richten op capaciteitsopbouw van pleegzorg, bijvoorbeeld door voor overdracht van kennis te zorgen, die is opgedaan in SOS families.

Als pleegzorg geen optie is, wanneer kinderen speciale steun nodig hebben bij het overwinnen van traumatische situaties of als broers en zussen bij elkaar moeten blijven, dan kunnen we kinderen tijdelijke of langdurige zorg bieden in een van onze SOS families. SOS Kinderdorpen is de grootste familie-georiënteerde alternatieve zorgverlener in de wereld. We hebben van alle tienduizenden kinderen die bij ons wonen een persoonlijke ontwikkelingsplan voor elk individueel kind.

Zelfs wanneer de kinderen in alternatieve zorg leven, blijft de hereniging met hun familie van herkomst een einddoel. Als het als veilig wordt beschouwd, houden kinderen in de zorg van SOS Kinderdorpen nauw

contact met hun biologische familie en zorgen we meerdere malen per jaar voor familiebezoek. Regelmatig worden er controles uitgevoerd door de sociaal werker die kan beoordelen of de thuissituatie voldoende veilig is voor het kind om terug te keren. Als het veilig is, wordt het terugkeerproces zorgvuldig begeleid. Bovendien wordt de situatie van de kinderen daarna intensief gevolgd.

Familieprogramma’s in België Jonge moeder Evy (21) is sinds augustus van dit jaar weer herenigd met haar twee zoontjes Milan (bijna 5) en Dylano (bijna 3). In april van dit jaar ging het mis en werden de jongens uit huis geplaatst. De verslaafde vader gooide onder invloed van drank een van de jongens hardhandig op de grond. Direct werden de kinderen door de Belgische kinderbescherming uit huis geplaatst. Ze kwamen terecht in een tijdelijk opvanghuis. Evy stond op dat moment machteloos en keek toe hoe ook zij niet meer voor haar zonen mocht zorgen.

De kinderen werden kort daarna door medewerkers van SOS Kinderdorpen naar het Simbahuis in Vlaanderen gehaald. Dit biedt opvang en begeleiding aan gezinnen die de opvoeding van hun kinderen tijdelijk niet kunnen garanderen. Hier konden ze eindelijk tot rust komen, weg uit de gespannen sfeer die het leven met een verslaafde vader met zich meebrengt.

Evy: “Zodra SOS er zeker van was dat ik niet de stress veroorzaakte, mocht ik ze het weekend hebben en na een aantal maanden mochten mijn twee spookjes gelukkig weer permanent bij mij wonen in mijn nieuwe huisje. Met mijn vaste SOS begeleidster heb ik een keer in de week een gesprek. Als ik hulp nodig heb, kan ik altijd bellen of langskomen. Het was een afschuwelijke periode, waarin ik geen uitweg zag. Ik ben dus heel blij dat er nu weer rust in mijn leven is. Ik ga begin volgend jaar starten met een zorgopleiding, met als doel de ouderenzorg in te gaan. Gelukkig kan ik nu weer met vertrouwen aan de toekomst denken.”

Haar tatoeages, die allemaal in het teken van trots, kracht en hoop staan, onderstrepen die vastberadenheid.

Advocacy De wereld verandert steeds sneller. Als wereldwijde expert op het gebied van alternatieve zorg voor kinderen helpt SOS Kinderdorpen die verandering mede te creëren. We hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan de realisatie van de VN-richtlijnen voor alternatieve zorg voor kinderen (2009) en de daaropvolgende manual Moving Forward (2013) gemaakt. Deze documenten weerspiegelen onze visie en ervaring. SOS Kinderdorpen pleit bij overheden voor familie-georiënteerde alternatieve zorg en voor beleid waarmee de meest kwetsbare gezinnen worden ondersteund, en waarmee ze worden geholpen in geval van geweld, mishandeling en verwaarlozing. Ons aandeel in advocacy is door de jaren heen toegenomen en zal dat blijven doen.

Als pleitbezorgers voor kinderen, zorgen we voor bewustzijn van de rechten van de kinderen in onze doelgroep. We willen de politiek beïnvloeden om veranderingen tot stand te brengen in de wetgeving en in beleid. Onze interventies zijn in overeenstemming met de nationale ontwikkelingsdoelstellingen en -prioriteiten, met inbegrip van strategieën voor armoedebestrijding en nationale ontwikkelingsstrategieën. We werken samen met (lokale) overheden en andere belanghebbenden om hen te ondersteunen bij het voldoen aan hun verplichtingen in het verstrekken van sterke sociale systemen en uitgebreide vangnetten voor kinderen en hun families om:

● te voorkomen dat ouders hun kinderen verwaarlozen en verlaten; ● te pleiten tegen geweld en misbruik van kinderen; ● te bevorderen dat familie beschouwd wordt als alternatief van institutionele zorgoplossingen voor kinderen.

Rampen, paraatheid, noodhulp en wederopbouw Over de hele wereld stijgt de frequentie en de ernst van noodsituaties dramatisch. De complexiteit van de wereld verergert de gevolgen van rampen op het leven van kinderen en op het levensonderhoud van hun families. Het vermindert de veerkracht van gezinnen en gemeenschappen en verhoogt de kwetsbaarheid van de gehele bevolking. De UNHCR benoemt de rechten van kinderen om te overleven, om zich te ontwikkelen, om te kunnen participeren en om beschermd te worden in alle omstandigheden. Tijdens noodsituaties neemt het risico op schending van deze rechten toe; kinderen zijn bijzonder kwetsbaar voor het verlies van ouderlijke zorg en bescherming in de tijd dat ze die meest nodig hebben. Niet-begeleide of alleenstaande kinderen lopen een groter risico op seksueel misbruik, mensenhandel, en om geworven te worden voor gewapende groepen.

De kinderrechten op het gebied van gezondheid en psychisch welbevinden worden bedreigd en toegang tot onderwijs wordt vaak ontkend. Bovendien worden kinderen uit etnische of religieuze minderheden, maar ook meisjes en kinderen met een functiebeperking en kinderen die getroffen zijn door HIV en AIDS, geconfronteerd met grotere risico’s op discriminatie, geweld en verwaarlozing. De emotionele impact van rampen heeft de potentie om psychosociaal herstel en ontwikkeling op lange termijn van kinderen te ondermijnen.

SOS Kinderdorpen bouwt voort op meer dan 65 jaar ervaring in de (alternatieve) zorg en ondersteuning van kinderen en hun families. SOS Kinderdorpen heeft een gevestigde samenwerking met lokale overheden, bewezen infrastructuur en logistiek, de lokale culturele kennis en vertrouwen en wordt erkend als een betrouwbare partner. Deze sterke punten stellen ons in staat om kinderen en families effectief te ondersteunen en de invloed van NGO’s, regeringen en de prioritering van de rechten van kinderen en hun welzijn in noodsituaties te bepleiten. Wat we doen in noodsituaties is het volgende. ● We nemen maatregelen om niet-begeleide kinderen te herenigen met hun families, om familiescheiding te voorkomen en om gezinnen te versterken om de zorg voor hun kinderen te beschermen. Het luisteren naar het kind en het zien van zijn of haar belangen vormen de basis voor elke beslissing die we nemen ten aanzien van hun zorg en welzijn. ● Wij zorgen ervoor dat de kinderen veilig zijn en beschermd worden en in staat zijn om zich verder te ontwikkelen te midden van noodsituaties. Tijdens noodsituaties bieden wij in een onmiddellijke reactie veiligheid en voldoen wij aan de basisbehoeften van de kinderen in onze doelgroep. Onder andere bieden wij voeding en andere basisvoorzieningen voor kinderen en hun families. Wij werken in gemeenschappen waar we al bestaande kinderdorpen hebben of voeren ons werk uit op andere, redelijke locaties. We helpen het dagelijkse ritme te herstellen zodat kinderen zich kunnen blijven ontwikkelen en we creëren ‘kindvriendelijke ruimtes’ waar kinderen een gevoel van verbondenheid en normaliteit vinden. ● Wij ondersteunen kinderen en gemeenschappen om zich voor te bereiden en te reageren op noodsituaties.

Paraatheid is van cruciaal belang voor kinderen, families en voor kinderdorpen om te kunnen reageren op een noodsituatie en om de gevolgen te verzachten.

● Op basis van onze lokale aanwezigheid, onze internationale steun en ons lokale netwerk, zijn onze noodhulpacties snel gecoördineerd, gebaseerd op de behoeften in het veld. ● We maximaliseren onze impact door samenwerking met partners. We zijn een betrouwbare en toegewijde partner en met onze bestaande infrastructuur en logistiek kunnen wij onze dienstverlening afstemmen op de behoeften van onze doelgroep.

Nog niet klaar Het werk van SOS Kinderdorpen is nog niet klaar. Wereldwijd worden er elke dag 360.000 kinderen geboren.

Van die 360.000 dreigen 60.000 kinderen tijdens hun kinderjaren de zorg van hun familie te verliezen door armoede, misbruik, verwaarlozing, geweld en verlating. De gevolgen zijn aantoonbaar, zoals genoemd in dit artikel: ze groeien minder hard in lengte en in hoofdomvang, ze lopen meer gevaar in aanraking te komen met drugs en geweld, worden eerder werkloos, raken sneller afhankelijk van anderen en krijgen vaker gezondheidsproblemen. Daarnaast is de kans dat hun eigen kinderen in diezelfde vicieuze cirkel belanden beduidend groter. Dat is een probleem voor de kinderen maar ook voor hun omgeving, en daarmee voor de hele maatschappij. SOS Kinderdorpen zal in de toekomst er alles aan doen om kinderen wereldwijd bij te staan, om te zorgen dat ze krijgen waar ze recht op hebben: een veilige en liefdevolle familie om in op te groeien. Elk kind een familie, elk kind een toekomst.

Willemijn van Benthem is hoofd Communicatie bij SOS Kinderdorpen Nederland.

Stefan van der Swaluw is hoofd Institutionele fondsenwerving en Programma’s bij SOS Kinderdorpen Nederland.