H AYVANLAR : Savaşın Giz l i K urbanl arı Savaş ya da doğalafe t gibi, binl e rce ins anın öl üm üne yolaçan ol ayl ardan s öz e dil irk e n h ayvanl ardan da de m vurul m as ı çoğu ins anda infialuyandırır. Bu ol ayl arl a il gil i h abe rl e r, h ayvanl ar h iç yok l arm ış gibi ve ril ir. Ö rne ğin K atrina Tayfunu’nda ins anl arın tah l iye
s ıras ında e vl e rinde
be s l e dik l e ri h ayvanl arı ark al arında bırak m ak is te m e dik l e ri, barınak l ardak i binl e rce h ayvanın tah l iye e dil m e k ye rine uyutul duğu gibi h abe rl e ri, ancak h ayvan h ak l arı örgütl e rinin s ite l e rinde ok uyabil irs iniz . As l ında h ayvanl arın m aruz k al dığı işk e nce l e rde n, acıl ardan s öz e ttiğiniz h e r ye rde , ins anl arın çe k tiği acıl arı öne m s e m e diğiniz s uçl am as ıyl a k arşıl aşırs ınız . Bu k itapçık , s avaşl arın görünm e ye n k urbanı ol an binl e rce h ayvana ith af e dil di. Fe m inis t yaz ın uz un bir s üre dir s avaşın giz l i bırak ıl an yüz l e rini ifşa e diyor; s avaşın bütün k irl i yüz l e rini ifşa e tm e k için, cins iye tk örl üğü gibi tür k örl üğünün de aşıl m as ı ge re k iyor.
G IZ LI İ ŞK ENCELERLE D O LU BIR TARIH : H ayvanl arın s avaşl arın m as um k urbanl arı ol duğu ge rçe ği ge ne l de k ol ayca göz ardı e dil ir. İns anl ar aras ındak i çatışm al arın tarih i boyunca, h ayvanl ar s avaş aracı ol arak k ul l anıl m ışl ardır ve h âl â da k ul l anıl ıyorl ar. Dah a M Ö 3 yıl ında, H annibal ’in, s e fe rl e rinde fil l e ri k ul l andığı bil iniyor. O z am andan be ridir, at, k öpe k , k e di, güve rcin, fil ve tavuk gibi h ayvanl arın s avaşl arda k ul l anıl m as ına de vam e dil iyor. Yak l aşık 8 m il yon at, e şe k ve k atırın h ayatını k aybe ttiği Birinci Dünya Savaşı’nda, atl ar yük ve e rz ak taşım ak için, k e dil e r s ipe rl e rde fare avl am al arı için, güve rcinl e r de niz e açıl an ge m il e r aras ında h abe rl e şm e yi s ağl am ak için k ul l anıl dı. H ayvanl ar günüm üz s avaşl arında da k ul l anıl m aya de vam e diyorl ar, am a h iz m e t e tm e l e ri öngörül en am açl ar, ins anı araçs alak l ın s ınır tanım az l ığı k arşıs ında bir k e z dah a de h şe te düşürüyor.
IRAK 'TA CEPH
E
En az 75 yunus ve 20 ayıbal ığı, ABD yöne tim i tarafından s avaş için e ğitil ip k ul l anıl dı. Su dol u tank l arda uz un uçak yol cul uk l arına k atl anm ak z orunda k al an bu h ayvanl ar, as k e rî birl ik l e r için h ayatl arının te h l ik e ye atıl dığından h abe rs iz , s on Irak s avaşında ce ph e de ye r al dıl ar. ABD ordus u, “Ge l işm iş Biyol ojik Sil ah Sis te m l e ri” ol arak adl andırdığı yunus l arı, Vie tnam Savaşı’ndan be ri m ayın taram a işinde k ul l anıyor. Yunus l arın e n s on göre vi, K örfe z ’de , ge m il e rin rotas ı üz e rinde k i m ayınl arı te m iz l e m e k ti.
AÇ BIRAK M A Yunus l ar, aç bırak m a yönte m iyl e de ne tl e nirl e r. Yunus l arın k arnı tok ol duğunda, ayrıl dık l arı ye re ge ri dönm e l e rini s ağl ayacak bir uyarıcı ol m adığından, “de ne tl e nm e l e ri” çok güçtür. Bu yüz de n, m ayın taram a işi için, üz e rl e rine “Ye m de n M e n Etm e Cih az ı’” tak ıl ır (YM C):
Bunl ar,
ağız l arını
açıp
bal ık
yak al am al arını e nge l l e m e k için burunl arı e trafına dol anan yapışk an şe ritl e rdir. Bu, onl arı üs s e ge ri dönm e ye te şvik e de r. Eğe r bir yunus buna rağm e n firar e de rs e , bu h ayvanl arın uz ak m e s afe l e rde n duyabil dik l e ri fre k ans ta bir çağrı al arm ı de vre ye s ok ul ur. Bunu duyduk tan s onra ge ri döne nl e r, YM C’l e ri çık arıl arak ve yiye ce k ve ril e re k ödül l e ndiril irl e r. Yunus l arın as k e rî göre vl e re al e t e dil m e s i, o böl ge de h al ih az ırda yaşayan başk a yunus l arın h ayatını da te h l ik e ye
atar. As k e rî birl ik l e r, düşm an tarafından k ul l anıl an yunus l arın h angil e ri
ol duk l arını bil m e zl e r. Dol ayıs ıyl a, h e r ih tim al e k arşı, bul duk l arı tüm yunus l arı öl dürürl e r. Ayıbal ık l arı, k urtarm a göre vl e rinde 30 yıl dır k ul l anıl m ak tadır. Ce ph e de k ul l anıl dık l arı il k s avaş, K örfe z Savaşı’ydı. Göre vl e ri is e , düşm an dal gıçl arı te s pite tm e k için de vriye ge z m e k ti. ABD
ordus unun bu
h ayvanl arı k ul l anm as ı, ul us al güve nl ik
k anunl arının is tis naî
m adde l e riyl e güve nce al tına al ınm ıştır. Böyl el ik l e ordu, h ayvanl arı dil e diği s ık l ık ta k ul l anabil m e k te dir ve h ayvanl arın nas ılm uam e l e gördük l e rini be l irl e m e k çok z ordur.
BO M BA VE K IM YASAL S ILAH D EDEK TÖ RLERI K öpe k l e r k ara m uh are be l e rinde be k çi ve bom ba de de k tötü ol arak , güve rcinl e r ve
m uh abbe t k uşl arı is e
de niz fil ol arı tarafından,
k im yas al l arı te s pit e de n e rk e n uyarı s is te m l e ri ol arak k ul l anıl ırl ar. Bu k uşl arın çoğu, uz un yol cul uk l arın yolaçtığı s tre s yüz ünde n yaşam ını yitirir. Bu göre v için dah a önce te rcih e dil e n tavuk l arın ye rini al m ış ol an güve rcinl e rin s ol unum s is te m l e ri çok duyarl ıdır; dol ayıs ıyl a, k im yas als al dırı durum unda, z e h ir, e tk is ini ins anl ardan önce bu k uşl ar üz e rinde gös te re re k öl mel e rine yolaçar. Ö te yandan, as k e rî uz m anl ar, k uşl arın duyarl ıl ığının, gaz bul utl arını üç m ilöte de n te s pit e de bil e n ye ni ge l iştiril m iş yük s e k te k nol oji ürünü de te k törl e r düz e yinde
ol m adığını k abul e diyorl ar. Yani, h ayvanl arın re fah ını
um urs am ayanl ar bil e , bu barbarl ığı h ak l ı gös te re ce k bir ge re k çe öne s üre m e z l e r.
S AVAŞ K Ö PEK LERI K öpe k l e rin
ordu
ve
te şk il atında k ul l anıl m as ı çok
pol is
al ışıl dık
bir
uygul am a. Irak Savaşı’nda bom ba ve m ayın te s pitinde k ul l anıl an k öpe k l e rin, Ebu Garib h apis h ane s inde k i Irak l ıl arı te h dit e tm e k için de k ul l anıl dık l arı bil iniyor. Savaşa s ürül en ol m as ına
Saddam rağm e n,
ge re k çe
ol arak
yöne tim i K örfe z ’de k i
öne
de vril m iş birl ik l er
tarafından k ul l anıl an k öpe k l e rin yaşadığı de h şe t s ona e rm iş de ğil . Vie tnam ’da, Am e rik an birl ik l e riyl e birl ik te tam 5000 k öpe k göre v yapm ıştı. Bunl ardan yal nız ca 150’s i ge ri döne bil di. Bunun ne de ni, diğe r k öpe k l e rin öl m üş ol m as ı de ğil , orada bırak ıl m as ı. O k öpe k l e r, Vie tnam ’da k e ndi k ade rine te rk e dil di.
K ADERINE TERK E TM EK Savaş, çatışm anın ge çtiği al anın doğals ak inl e ri ol an h ayvanl ar için de m uaz z am bir e z iye ttir. Ev ve çiftl ik h ayvanl arı ge ne l de te rk e dil ir; ya k apatıl dık l arı ye rde açl ık tan öl m e ye , ya da başıboş h al de s ok ak l arda dol aşıp çöpl e rde n yiye ce k bul m aya m ah k ûm ol url ar. H ayvanl ar, h ava s al dırıs ı uyarı s ire nl e rinde n yararl anam az l ar. İns an bak ıcıl arı tarafından te rk e dil m e m iş ol anl ar bil e, ne l e r ol up bittiğini ve tüm bunl arın ne de nini anl ayam az l ar. Günüm üz s avaşl arında, birl ik l e rin yağdırdığı “ak ıl l ı bom bal ar”, (k im i z am an başarıl ı ol am as al ar da) h as tane , ok ul ve be nz e ri s ivil h e de fl e ri vurm am aya program l anabil iyor; oys a h ayvanl arın ye rl e ştiril diği böl ge l e r için böyl e bir h as s as iye t gös te rm e ye ge re k duyul m uyor. H ayvanl ar k apana k ıs tırıl m ış, s abith e de fdurum undal ar. Son yıl l arda, s avaşın ye rl e bir e ttiği ül kel e rde , h ayvanat bah çe l e rine
k apatıl m ış
h ayvanl arın k ork unç durum una tanık ol duk . Em ir K us turica’nın Ye ral tı fil m inde n h atırl ayacağım ız , bom bardım an
yüz ünde n
öz gürl ük l e rine
k avuştuk l arı anda m anidar biçim de h ayatl arını k aybe de n
h ayvanat
bah çe s i
s ak inl e rinin
görüntül e ri, Bos na’da, Afganis tan’da, Irak ’ta ge rçe k Savaş
h ayatta da ras tl adığım ız bittik te n
s onra,
k apatıl dık l arı ye rl e rde e dil dil e r. Son Irak büyük
bu
görüntül e r. h ayvanl ar
açl ık tan öl m e ye
te rk
Savaşı’nda, Bağdat’ın e n
h ayvanat bah çe s inde n 300 h ayvan
k aybol du. Bunl arın çoğu h ırs ız l arın e l ine düştü;
k al anı da başıboş, s ok ak l ara te rk e dil di. Aynı k ade ri payl aşan e v ve çiftl ik h ayvanl arının, öl e n yaban h ayvanl arının s ayıs ını tah m in e tm e k s e çok z or.
H
AYVANLARI K URTARM A
Dünya H ayvanl arı K orum a De rne ği (w w w .w s pa.org.uk ) ve
M ISYO NU
Ul us l araras ı H ayvanl arı
K orum a De rne ği (w w w .s pana.org) s aye s inde , s avaşın bu m as um k urbanl arı için artık bir um ut doğm uştur. Bu de rne k l e r, s on s avaşl arın e rte s inde , s avaştan e tk il e ne n böl ge l e re gittil e r. Açl ık tan öl m e k üz e re ol an ve acilbak ım a ih tiyaç duyan e v ve çiftl ik h ayvanl arına, h ayvanat bah çe s inde k i h ayvanl ara yardım e tm e l e ri için ve te rine r birl ik l e ri s e fe rbe r e ttil e r.
NUH 'UN ATO M G EM ISI O rdu de ne yl e rinde k ul l anıl an h ayvanl ar içins e h içbir um ut yok – barış h al inde bil e . Bu tür de ne yl e r ye ni de ğil . 19 46 yıl ında, Güne y Pas ifik ’te k i Bik ini Adas ı’ndan, aral arında k oyun ve k e çil e rin de bul unduğu 4000 h ayvan k üçük bir k ayığa dol durul up de niz e bırak ıl dı. Sonra, bu tür bir s al dırının e tk il e rini h e s apl am ak için üz e rl e rine bir atom bom bas ı atıl dı. H ayvanl arın h e ps i, de ne y s ıras ında ya öl dü ya da ağır yaral andı. O rdu bu de ne ye “Nuh ’un Atom Ge m is i’ adını ve rdi.
LABO RATUAR D ENEYLERI Bom bal am a, s il ah l a vurm a, z e h irl e m e , s ak atbırak m a… Ne fis m anz aral ı W il ts h ire s ayfiye s inin tam ortas ında, Britanya’nın, h ayvanl arın k ul l anıl dığı s il ah araştırm al arı m e rk e z i Porton Dow n ye r al ıyor. Burada, Savunm a Bak anl ığı’nın h im aye s i al tında, h e r yıl binl e rce h ayvan de ne yl e re tâbi tutul uyor ve bu s ayı gitgide artıyor. M e rk e z in açıl dığı 19 16 yıl ından be ri, s ık ı güve nl ik
duvarı ardında m il yonl arca h ayvan
k ork unç acıl ar çe k e re k yaşam ını yitiriyor. K oyunl ar, k e çil e r, fare l e r, s ıçanl ar, k obayl ar, m aym unl ar, k öpe k l e r ve k e dil e r, h al e n, biyol ojik ve k im yas als il ah l arın öl dürücü gücünün ve panz e h irl e rin e tk il e rinin te s t e dil m e s inde k ul l anıl ıyor. Bu h ayvanl ar ayrıca, bom bal ı s al dırıl ara ve h afif ate şl i s il ah l arın e tk is ine m aruz bırak ıl ıyor. Dom uz l arda, h ardal gaz ı de ne yl e ri s onras ında, s u topl am ış iri yara k ütl el e ri ol uşuyor. K obay fare l e ri, z e h irl i Som an gaz ına m aruz bırak ıl dık tan s onra dışk ıl arını k ontrol e de m e z h al e ge l iyor ve
s üre k l i k as ıl ma
nöbe tl e ri
ge çiriyorl ar.
K öpe k l e r, ayak l anm al arda k ul l anıl m ak
üz e re
ge l iştiril e n göz yaşartıcı gaz l ar ve
bibe r gaz l arı
yüz ünde n, s üre k l i titre m e k te n başk a bir şe y yapam az h al e ge l iyorl ar. Ez iye tl e rin l is te s i böyl e iç k arartıcı biçim de uz ayıp gidiyor. Türl e r aras ındak i biyol ojik fark l ar ne de niyl e bu tür de ne yl e rde n e l de e dil e n s onuçl arın ins anl ar için ge çe rl i ol m ayabil e ce ğini gös te re n çok güçl ü k anıtl ar bul unduğu h al de , işk e nce de vam e diyor.
K Ö RFEZ S AVAŞI S ENDRO M U As k e rl e r de vl e ts ırrınıe l e ve rdi Porton Dow n’da yapıl anl arın çoğu de vl e t s ırrı ol arak giz l i tutul uyor. Am a Birinci Irak Savaşı’ndan be ridir, buranın aynı z am anda, il k in tüys üz k obay fare l e rine , s onra ipe k m aym unl arına uygul adığı bir diz i anl am s ız e z iye tl e , K örfe z Savaşı Se ndrom u’na yöne l ik araştırm al arın odak nok tas ı ol duğunu bil iyoruz . Am e rik an yöne tim i bu s e ndrom un varl ığını 19 9 4’te k abul l e nm iş ol s a da, Britanya h ük üm e ti re dde tm e k te dire niyor. Ö te yandan, 2003 yıl ı M ayıs ayında Britanya’da bir m ah k e m e , k e m ik e rim e s inde n m uz darip bir e rin h as tal ığının ne de ninin Birinci K örfe z Savaşı’na yöne l ik h az ırl ık l ar s ıras ında ve ril en il açl ar ol duğu iddias ını onayl adı. Aynı tarih te , Britanya as k e rl e rinin, s on Irak Savaşı önce s i as k e rl e re vurul an – tüm ü h ayvanl ar üz e rinde yapıl an güve nl ik te s tl e rini ge çm iş ol an– bir diz i aşı s onucu h as tal andık l arı h abe ri bas ında ye r al dı. (Inde pe nde nt, 26 M ayıs 2003) Britanya
h ük üm e ti,
K örfe z
Savaşı önce s inde
as k e rl e re
uygul anan
aşıl arın
ve
k im yas al /biyol ojik s il ah l ardan k oruyucu m adde l e rin s onuçl arına il işk in k e s in de l il l e rin ol m adığını artık k abul l e ndi. Gaz il e rin m e m l e k e tl e rine
döndük te n s onra gös te rdik l e ri h as tal ık
be l irtil e rine
dair
m e rk e z de n tutul an k ayıtl ar ol m adığını da. Tüm bunl ara rağm e n, ye tk il il e r, bu m adde l e rin h ayvanl ar üz e rinde de ne nm e s inin – bunl arın güve nl iğini s öz üm ona “k anıtl ayan” te s tl e rin– z orunl u ol duğunu s avunm ak ta ıs rar e diyorl ar.
E LEK TRO - ŞO K LA Ö LÜM ABD’de de durum e n az Britanya k adar vah im . Te k s as ’tak i Brook s H ava K uvve tl e ri Üs s ü’nde , “Prim at De nge Pl atform u” adı ve ril e n bir uçuş s im ül atörü bul unuyor: Bir uçağın de vinim ini tak l it e de re k s al l anıp döne n bir pl atform bu. M aym unl ar, pl atform un te pe s inde k i oturm a ye rl e rine k ayışl arl a bağl anıyorl ar. K arşıl arında, yüz e yi düz bir k onum a ge tirm e k için k ul l anıl abil e ce k bir vite s k ol u bul unuyor. M aym unl ara, pl atform u düz e l tm e k için vite s i k ul l anm al arı öğre til iyor. M aym unl ar bu “şartl anm a” e ğitim i boyunca, vite s i k ul l anm ayı öğre ne ne k adar binl e rce şok a m aruz k al ıyorl ar. Ez iye t günl e rce s ürüyor. As ılde ne y işk e nce s i bundan s onra başl ıyor. M aym unl ar, öl üm cüldoz da il aç, z e h irl i gaz ve radyas yona m aruz bırak ıl ıyor. Pl atform s al l anm aya de vam e diyor ve m aym unl arın bir yandan k e ndil e rine ve ril e n z e h irl i m adde l e r yüz ünde n k us ark e n, bir yandan da pl atform u düz tutm ak için vite s i k ul l anm al arı be k l e niyor. Bunu başaram ayanl ar, dah a faz l ael e k trik şok una m aruz k al ıyorl ar.
Bus h yöne tim iyl e birl ik te h e r şe y dah a da vah im bir boyut k az andı. Bus h ’un tabiriyl e “te röriz m e k arşı s avaş”, h ayvanl ara k arşı s avaşa dönüşm üş durum da. Biyo-te röriz m in fark l ı uns url arı üz e rine
araştırm a yapan m e vcut 5 h ayvan l aboratuarına, be nz e r araştırm al ar yapan 3 ye ni
l aboratuarın e k l e nm e s i pl anl anıyor.
M UTLAK K O NTRO L D IRENIŞIN S O NU D EM EK TIR H ayvanl ar, h ayvan
yarı
ge l e ce k te
m ak ine
bir de
“robotl ara”
yarı
dönüşm e
te h didiyl e k arşı k arşıya. Bunu
yapm anın
yol u,
h ayvanl arın
be ynine e l e k trotl ar ye rl e ştirm e k . Bil im cil e r, bu el e k trotl ar
aracıl ığıyl a
k um andal ı bire r oyuncak
h ayvanl arı
uz ak tan
araba gibi k ontrol
e de bil e ce k l e r. Bir bil im k urgu fante z is inde n s öz e tm iyoruz . ABD’l i bil im cil e r “robot-fare ” (roborat) adını ve rdik l e ri ve “uz ak tan de ne tl e ne n otom at” diye tanım l adık l arı il k fare yi üre ttil e r bil e. 1 de rgis inde
M ayıs
2002’de
Ne w
Scie ntis t
çık an bir yaz ıda, il k robot-fare nin
“üre til m e s i” şu s öz l e rl e duyurul m uştu: “Canl ı bir fare yi
uz ak tan
dönüştürm e k
için
k um andal ı te k
bir
otom ata
yapıl m as ı
ge re k e n,
be ynine üç e l e k trot ye rl e ştirm e k . Bir bil gis ayarın tuşl arına bas arak h ayvanı is te diğiniz ye rde n atl atabil irs iniz .” H ayvanl ar, bu tal im atl arı ye rine
ge tirirk e n ne
k adar acı çe k e rl e rs e
çe k s inl e r,
be yinl e rinde k i e l e k trot “e m re itaats iz l ik ” gibi bir s e çe ne k bırak m ıyor. Bu “otom at”l arın, aram a k urtarm a çal ışm al arının yanı s ıra is tih barat için de k ul l anıl m as ı pl anl anıyor. Uz ak tan k um andal ı robot-fare yi ge l iştire n, Ne w York Eyal e t Ünive rs ite s i Dow ns tate Tıbbî Araştırm a M e rk e z i’nde k i göre vl il e r, bunun fe l çl i ins anl arın k olya da bacak l arını k ontrole de bil mel e rini s ağl ayacak bir te k nol ojinin il k adım ı ol abil e ce ğini ifade
e diyor. Bunun ardından atıl abil e ce k
ol as ı adım l arı tah m in e tm e k
içins e
h ayal gücünüz ü z orl am anız ge re k m iyor. Bunun s orum l ul arına k arşı dire nişe ge çil m e diği m üdde tçe , araştırm al ar, h ayvanl arın be de nl e rinin ins anl ar aras ındak i s avaşl ara al e t e dil m e s i için dah a ge l işm iş ve ince l ik l i yönte m l e rin bul unm as ına yolaçacak . Bu da, s avaş uğruna, çare s iz h ayvanl arın çe k tik l e ri e z iye tl e re ye nil e rini e k l e ye ce k . İns anl arı ins anl ık tan, h ayvanl arı h ayvanl ık tan çık aran bir s is te m in dünyayı ge tirdiği nok ta üz e rine fantas tik s e naryol ara ih tiyacım ız yok . K aybe ttiğim iz h e r şe yi ge ri k az anm anın m üm k ün ol m adığı bir dünyada yaşıyoruz , am a dah a faz l as ını k aybe tm e m e k , k e ndim iz l e birl ik te ye ryüz ünün bütün canl ıl arını öz gürl e ştirm e ye çal ışm ak , uğruna m ücade l e e tm e ye de ğe r bir am aç.