ดัชนีความผาสุกของเกษตรกร ปี 2553

ดัชนีความผาสุกของเกษตรกร ป 2553

สํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ กันยายน 2553

บทคัดยอ สํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร ไดจัดทําดัชนีความผาสุกของเกษตรกร เพื่อประโยชนในการ วัดระดับการพัฒนาการเกษตร และเสนอแนวทางการพัฒนาการเกษตรและความผาสุกของเกษตรกร การวัดความผาสุกของเกษตรกรจําแนกองคประกอบไดเ ปน 5 ด าน คือ ด านเศรษฐกิจ สุข อนามัย การศึกษา สังคม และสิ่งแวดลอม รวม 16 ตัวชี้วัด ซึ่งทุกองคประกอบตองดําเนินการพัฒนาไปพรอมๆ กันเพื่อใหเกิดการพัฒนาที่สมดุลและมีผลตอความอยูดีมีสุขของเกษตรกร การคํานวณดัชนีความผาสุกของเกษตรกรไดใชสูตรคํานวณ ของสํานักงานโครงการพัฒนา แหงสหประชาชาติ (United Nation Development Programme : UNDP) และวิเคราะหเปรียบเทียบ ผลการคํานวณเปน 5 ระดับการพัฒนาคือ ระดับดีมาก ดี ปานกลาง ตองปรับปรุงและตองเรงแกไข ผลการคํานวณดัชนีความผาสุกของเกษตรกร พบวา ในป 2553 ดัชนีความผาสุกของ เกษตรกรมีคารอยละ 79.93 จัดอยูในระดับการพัฒนาปานกลาง โดยคาดัชนีเพิ่มขึ้นจากป 2552 รอยละ 0.47 (ทั้งนี้หากคาดัชนีเขาใกล 100 หมายถึง ผลการพัฒนามีความสําเร็จมากขึ้น) อยางไรก็ ตามเป น ที่ น า สั ง เกตว า ผลของการพั ฒ นายั ง ไม ส ร า งความสมดุ ล เนื่ อ งจากค า ดั ช นี ด า น สุขอนามัยและดานสังคมอยูในระดับดีมาก ดานเศรษฐกิจ และดานสิ่งแวดลอม อยูในระดับ ตองปรับปรุง และดานการศึกษา อยูในระดับตองเรงแกไข ผลการศึกษาระหวางป 2552 และ 2553 สรุปสาระสําคัญไดดังนี้ (1) ดานเศรษฐกิจ ในป 2553 คาดัชนีดานเศรษฐกิจอยูในระดับรอยละ 68.06 เพิ่มขึ้น จากป 2552 ซึ่งมีคาดัชนี รอยละ 67.63 จัดอยูในระดับตองปรับปรุง องคประกอบตัวชี้วัดที่ยังอยูใน ระดับต่ําไดแก รายไดของครัวเรือน การออมของครัวเรือน และสัดสวนหนี้สินตอทรัพยสินของ ครัวเรือน (2) ดานสุขอนามัย ดัชนีดานสุขอนามัยมีคารอยละ 98.56 ในป 2553 เพิ่มขึ้นจากป 2552 รอยละ 0.45 จัดอยูในระดับการพัฒนาที่ดีมาก เนื่องจากรัฐบาลมีนโยบายดานคุณภาพอาหาร สงเสริมการใหบริการดานความรูในการดูแลสุขภาพของประชาชนอยางกวางขวางและทั่วถึงมากขึ้น โดยเฉพาะในเรื่องของการผลิตและบริโภคอาหารที่ปลอดสารพิษ ซึ่งปลอดภัยตอทั้งสุขภาพของผูผลิต และผูบริโภค รวมทั้งเกษตรกรสวนใหญมีที่อยูอาศัยที่ถูกสุขลักษณะ (3) ดานการศึกษา ป 2553 ดัชนีดานการศึกษามีคารอยละ 58.62 เพิ่มขึ้นจากป 2552 รอยละ 0.77 แตยังจัดอยูในระดับตองแกไข ตัวชี้วัดที่สําคัญไดแก สมาชิกครัวเรือนเกษตร ไดรับการศึกษาสูงกวาภาคบังคับ มีคาดัชนีรอยละ 53.00 อยูในระดับเทากับป 2552 เนื่องจากยังมี ปญหาเกี่ยวกับภาระคาครองชีพ สวนตัวชี้วัดจํานวนเกษตรกรที่ไดรับการถายทอดเทคโนโลยีและ ฝกอบรม ป 2553 คาดวาจะมีคาดัชนี 63.33 สูงกวาป 2552 ซึ่งมีคาดัชนี รอยละ 62.00 ซึ่งยังถือวา ผลการดําเนินงานคอนขางต่ํา เมื่อเทียบกับจํานวนแรงงานภาคเกษตร ดังนั้นเกษตรกรควรไดรับความรู เทคโนโลยี และทักษะในการประกอบอาชีพมากขึ้น รวมทั้งสนับสนุนใหสมาชิกครัวเรือนเกษตรมีโอกาส ไดรับการศึกษามากขึ้น เพื่อใหครัวเรือนมีภูมิคุมกันในตัวเองเพิ่มขึ้น

2 (4) ดานสังคม ในป 2553 คาดัชนีดานสังคมจัดอยูในระดับที่ดีมาก คือมีคาดัชนีรอยละ 91.91 เพิ่ ม ขึ้ น จากร อ ยละ 91.52 ในป 2552 และเมื่อ พิ จ ารณาค า ตั ว ชี้วั ด พบวา ความภู มิ ใ จต อ ความสําเร็จในอาชีพมีแนวโนมเพิ่มขึ้นจากรอยละ 55.85 เปนรอยละ 58.70 ทั้งนี้เนื่องจากการ ประกอบอาชีพเกษตรกรรมประสบภัยธรรมชาติ และไดรับผลกระทบจากราคาปจจัยการผลิตที่สูงขึ้นเชน น้ํามันและปุย แมราคาสินคาเกษตรบางชนิดสูงขึ้นแตตนทุนการผลิต และภาระคาครองชีพของ เกษตรกรก็สูงขึ้นเชนกัน อยางไรก็ตามลักษณะสังคมของภาคเกษตรมีความอบอุนมากขึ้น มีการ รวมกลุม และผูสูงอายุไดรับการดูแลเอาใจใสจากคนในครัวเรือนมากขึ้น แสดงใหเห็นวา สังคมเกษตรมี ความรักและมีความสามัคคี ซึ่งการดําเนินนโยบายดานสังคมจะตองสนับสนุนการดําเนินการเชนนี้ตอไป (5) ด านสิ่ง แวดลอม ในป 2553 ค าดัช นีดานสิ่งแวดล อมในภาคเกษตรมีคารอยละ 67.11 เพิ่มขึ้นจากป 2552 ซึ่งมีคารอยละ 66.52 อยูในระดับตองปรับปรุง ตัวชี้วัดที่สําคัญคือ สัดสวนพื้นที่ปาไมตอพื้นที่ทั้งหมดยังอยูในระดับตองปรับปรุง รวมทั้งการฟนฟูและอนุรักษทรัพยากร ดินยังดําเนินการไดนอยเมื่อเทียบกับพื้นที่เสื่อมโทรมทั้งหมดของประเทศ ดัชนีความผาสุกของเกษตรกรป 2550 – 2553 ดัชนี (รอยละ) ตัวชี้วัด ป 2550 ป2551 ป2552 77.57 78.75 79.46 ดัชนีความผาสุกของเกษตรกร 1. ดานเศรษฐกิจ 68.86 69.39 67.63 2. ดานสุขอนามัย 96.76 96.75 98.11 3. ดานการศึกษา 52.84 57.61 57.85 4. ดานสังคม 88.73 90.98 91.52 5. ดานสิ่งแวดลอม 63.46 63.63 66.52 ที่มา: สํานักนโยบายและแผนพัฒนาการเกษตร หมายเหตุ:

ระดับ 5 คะแนนอยูระหวาง ระดับ 4 คะแนนอยูระหวาง ระดับ 3 คะแนนอยูระหวาง ระดับ 2 คะแนนอยูระหวาง ระดับ 1 คะแนนนอยกวา

ป2553 79.93 68.06 98.56 58.62 91.91 67.11

สํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร

90.00 – 100.00 80.00 – 89.99 70.00 – 79.99 60.00 – 69.99 60.00

คือ ดีมาก คือ ดี คือ ปานกลาง คือ ตองปรับปรุง คือ ตองเรงแกไข

ดัชนีคุณภาพชีวิตของเกษตรกร

100 80

รอ ยละ

79.93

79.46

78.75

77.57

60 40 20 0 ป 2550

ป 2551

ป 2552

ป2553

ดัชนีความผาสุ กของเกษตรกร

ดานเศรษฐกิจ

ดานสุ ขอนามัย

ดานการศึกษา

ดานสั งคม

ดานสิ่ งแวดล อ ม

ป

3 ในป 2553 คาดัชนีความผาสุกของเกษตรกรสูงกวาป 2552 ซึ่งกลาวไดวาการดําเนินงาน ตามนโยบายต า ง ๆ ของรั ฐ บาล ได ส ง เสริ ม ให เ กษตรกรมี ค วามผาสุ ก มากขึ้ น อย า งไรก็ ต าม เมื่ อ พิจารณาคาดัชนีในป 2553 ตัวชี้วัดที่มีคาดัชนีต่ํากวารอยละ 70 มีอยู 8 ตัวชี้วัด ซึ่งหนวยงานที่ เกี่ยวของควรเรงรัดการดําเนินงานเพื่อยกระดับความผาสุกของเกษตรกร ไดแก (1) ยกระดับรายได ครัวเรือนเกษตร (2) เพิ่มการออมของครัวเรือนเกษตร (3) ลดสัดสวนหนี้ตอทรัพยสินครัวเรือนเกษตร (4) สนับสนุนใหสมาชิกครัวเรือนเกษตรไดรับการศึกษาสูงกวาภาคบังคับมากขึ้น (5) สงเสริมเกษตรกร ใหไดรับการถายทอดเทคโนโลยีและฝกอบรมมากขึ้น (6) สนับสนุนการดําเนินงานใหเกษตรกรมีความ ภูมิใจมากขึ้น (7) สนับสนุนใหมีการปลูกปาเพิ่มขึ้น และ(8) สนับสนุนการฟนฟูและอนุรักษทรัพยากรดิน สําหรับแนวทางพัฒนาเพื่อใหเกษตรกรมีความผาสุกมากขึ้น ควรมีการพัฒนาดังนี้ 1) สรางรายไดใหแกเกษตรกร โดยการพัฒนาระบบการผลิตใหสามารถใชปจจัย การผลิตไดอยางมีประสิทธิภาพ ขยายฐานการผลิตใหสอดคลองกับศักยภาพของพื้นที่ ความตองการ ของตลาด และสรางมูลคาเพิ่มใหกับผลผลิต ใหคําแนะนําการประกอบอาชีพและใหความรูเพื่อเพิ่ม รายไดใหกับกลุมเปาหมาย ทั้งนี้ หนวยงานตาง ๆ ในกระทรวงเกษตรและสหกรณมีแผนงาน/โครงการ อยูแลว และควรใหความสําคัญในการใชปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงเปนแนวทางดําเนินการอยางจริงจัง มุ ง เน น การสร า งความเข ม แข็ ง ให แ ก เ กษตรกรมากขึ้ น โดยเฉพาะการแก ไ ขป ญ หาความยากจน ขบวนการวิสาหกิจชุมชน เพื่อสรางความมั่นใจดานการตลาด สนับสนุนการพัฒนาผลิตภัณฑ และการ ยกระดับคุณภาพผลผลิตโดยอาศัยเทคโนโลยี เพื่อสรางมูลคาเพิ่มใหกับสินคาเกษตรมากขึ้น รวมทั้ง สนับสนุนการจัดที่ดินทํากินใหเกษตรกร โดยการปฏิรูปที่ดิน ใหเกษตรกรมีเอกสารกรรมสิทธิ์ที่ดินทํา กินและที่อยูอาศัย สามารถใชประโยชนในที่ดินไดอยางถูกตองตามกฎหมาย และใชเปนหลักประกันใน การประกอบอาชีพเกษตรกรรม รวมทั้งการคุมครองเอกสารสิทธิของที่ดินทางการเกษตร 2) สนับ สนุ น นโยบายการออม ภาครัฐ ควรรณรงค ใ ห ค รั ว เรื อ นเกษตรประหยั ด เพื่อใหมีการออมมากขึ้น โดยการลดคาใชจายอุปโภคบริโภคที่ไมจําเปน และสนับสนุนการใหความรู การจัดทําบัญชีรายรับรายจายอยางงายในครัวเรือนตอไปอยางตอเนื่อง เพื่อลดภาระหนี้และจะทําให เกษตรกรมีภูมิคุมกันในการเปลี่ยนแปลงทั้งดานวัตถุและสังคม 3) สนับสนุนใหสมาชิกครัวเรือนเกษตรมีโอกาสไดเรียนสูงกวาภาคบังคับและมี โอกาสไดรับการถายทอดเทคโนโลยีและฝกอบรมมากขึ้น การศึกษาจะทําใหครัวเรือนเกษตรมี ความรอบรู รูจักคิด ดําเนินชีวิตดวยความรอบคอบ พรอมรับการเปลี่ยนแปลง รวมทั้งการสนับสนุนใหมี การถายทอดเทคโนโลยีและฝกอบรมมากขึ้น โดยกระทรวงเกษตรและสหกรณ จะตองปรับกระบวนการ เรียนรู และเพิ่มทักษะความสามารถของบุคลากรภาครัฐใหเขาใจปญหาในการใหคําปรึกษาดานการ วางแผน ดําเนินงานติดตามความกาวหนาทางวิชาการ และเทคโนโลยีใหมๆ โดยเรงรัดการทํางานของ ศู น ย บ ริ ก ารและถ า ยทอดเทคโนโลยี ก ารเกษตร ศู น ย เ ศรษฐกิ จ พอเพี ย ง อย า งจริ ง จั ง รวมทั้ ง การ ใหบริการคลินิกเกษตรเคลื่อนที่อยางตอเนื่อง หมุนเวียนใหทั่วถึงมากขึ้น

4

4) ดานสิ่งแวดลอม สนับสนุนการฟนฟูดิน และปลูกปาเพิ่ม เพื่อสรางความสมดุลใน ระบบนิเวศใหมากขึ้น เนื่องจากปาไมชวยเสริมสรางแหลงตนน้ําลําธาร ลดความแหงแลง ลดปญหา ภาวะโลกรอน และชวยชะลอความรุนแรงของน้ํา ชวงน้ําไหลบา สนับสนุนการจัดการปาชุมชน การ จัดการเรื่องการปองกันและเตือนภัยดินถลม ฟนฟูและปองกันการชะลางพังทลาย ของดิน โดยการใช ระบบอนุ รั ก ษ ดิ น และน้ํ า และปลู ก หญ าแฝกตามแนวพระราชดํา ริ รวมทั้ ง การสรา งองค ค วามรูแ ละ เผยแพรเทคโนโลยีในการฟนฟูบํารุงดิน และพัฒนาเครือขายเกษตรกรอาสาสมัครเพิ่มขึ้น …………………………………………………

คํานํา สํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร ไดศึกษาคุณภาพชีวิตของเกษตรกร โดยวัดจาก ดัชนี ความผาสุกของเกษตรกร ซึ่งไดใหความสําคัญองคประกอบ 5 ดาน ไดแก ดานเศรษฐกิจ สุขอนามัย การศึกษา สังคมและสิ่งแวดลอม เพื่อวัดผลการพัฒนาการเกษตรและความผาสุกของเกษตรกร ซึ่ง สอดคลองกับนโยบายของรัฐบาล ที่ใหความสําคัญตอนโยบายสังคมและคุณภาพชีวิต เนนการพัฒนา คนและสังคมใหมีคุณภาพ การมีสภาพแวดลอมที่นําไปสูการมีคุณภาพชีวิตที่ดี เพื่อความมั่นคงในชีวิต และมีความสุข ผลการศึกษาดัชนีความผาสุกของเกษตรกร จะชวยใหสวนราชการในสังกัดกระทรวง เกษตรและสหกรณ นํ า ไปกํ า หนดแผนงาน/โครงการเพื่ อ แก ไ ขป ญ หาให ภ าคการเกษตรบรรลุ วัตถุประสงคและเปาหมายที่ไดกําหนดไว สํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร ขอขอบคุณหนวยงานตางๆ ที่ไดใหความอนุเคราะห ขอมูล และหวังเปนอยางยิ่งวาผลการศึกษาจะเกิดประโยชนในการนําไปประยุกตใชในการสรางดัชนี ความผาสุกของเกษตรกรในระดับพื้นที่ และสามารถผลักดันนโยบายของรัฐบาลใหบรรลุผลสําเร็จในการ พัฒนาภาคการเกษตรของประเทศ ตอไป

สํานักนโยบายและแผนพัฒนาการเกษตร สํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร กันยายน 2553

1

บทที่ 1 บทนํา 1.1 ความสําคัญของการศึกษา การพัฒนาเศรษฐกิจและสังคม ในชวงสี่ทศวรรษที่ผานมาพบวาเศรษฐกิจขยายตัวดี แตการพัฒนาคน และการฟนฟู ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอมดําเนินการไดชา สํานักงาน คณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ จึงไดปรับเปลี่ยนกระบวนการพัฒนาโดย เนนคนเปนศูนยกลาง พรอมทั้งปรับเปลี่ยนวิธีการพัฒนาแบบแยกสวนมาเปนบูรณาการแบบ องครวมในแผนพัฒนาเศรษฐกิจ และสังคมแหงชาติ ฉบั บ ที่ 10 (พ.ศ.2550-2554) และได กําหนดวิสัยทัศนการพัฒนาประเทศที่มุงสู สังคมอยูเย็นเปนสุขรวมกัน (Green and Happiness Society) เนนคนไทยมีคุณธรรม รูเทาทันโลก ครอบครัวอบอุน ชุมชนเขมแข็ง เศรษฐกิจมีคุณภาพ และทรัพยากรธรรมชาติยั่งยืน โดยยึดปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงเปนกรอบ ในการพัฒนา รวมทั้งไดพัฒนาดัชนีชี้วัดความอยูเย็นเปนสุขของคนในสังคมไทย เพื่อวัดผลการ พัฒนาและบงชี้สถานการณที่เปลี่ยนแปลง เพื่อนําไปปรับทิศทางการพัฒนาประเทศ แนวคิดการพัฒนาคุณภาพชีวิตใหมีความอยูดีมีสุขจึงไดนําไปศึกษาวิจัยกันอยาง กวางขวาง รวมทั้งสํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร(สศก.) ไดจัดทําดัชนีความผาสุกของเกษตรกร สําหรับการวัดระดับการพัฒนาการเกษตรและความอยูดีมีสุขของเกษตรกรระดับภาพรวมทั้ง ประเทศ 1.2 วัตถุประสงค 1) เพื่ อ ศึ ก ษาผลการพั ฒ นาการเกษตรและคุ ณ ภาพชี วิ ต ของเกษตรกร ในช ว ง แผนพัฒนาฯ ฉบับที่ 10 2) เพื่อสรางดัชนีวัดคุณภาพชีวิตของเกษตรกรไทย 3) เพื่อเสนอแนวทางพัฒนาการเกษตรและคุณภาพชีวิตของเกษตรกร 1.3 ขอบเขตการศึกษา 1) ศึกษาตัวชี้วัดคุณภาพชีวิตของเกษตรกรไทย 2) ศึกษาวิเคราะหคุณภาพชีวิตของเกษตรกร 1.4 วิธีการศึกษา 1) รวบรวมข อ มู ล จากการสํ า รวจภาวะเศรษฐกิ จ และสั ง คมของครั ว เรื อ นเกษตร สํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร กรมพัฒนาที่ดิน ขอมูลรายงานหมูบานชนบทไทย จากขอมูล พื้นฐานระดับหมูบาน(กชช.2ค) และขอมูลรายงานคุณภาพชีวิตคนชนบทไทย จากขอมูลความ

2

จําเป นพื้นฐาน( จปฐ.) (กรมการพัฒนาชุมชน กระทรวงมหาดไทย) ขอมูล ผลการสํ า รวจ ภาวะการทํางานของประชากร ของสํานักงานสถิติแหงชาติ กระทรวงเทคโนโลยีสารสนเทศและ การสื่อสาร และขอมูลจากกรมปาไม กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม 2) การคัดเลือกตัวชี้วัดคุณภาพชีวิตของเกษตรกร มุงในการวัดระดับการพัฒนาที่สราง ความผาสุกใหแกคนในภาคเกษตร และเปนประโยชนตอการวางแผนของหนวยงานภาครัฐ สามารถวิเคราะหผลการพัฒนาการเกษตรของประเทศไดอยางถูกตอง และหนวยงานปฏิบัติ สามารถนําไปใชประโยชนในการจัดทําแผนงาน/โครงการตาง ๆ เพื่อมุงสูเปาหมายในการสราง คุณภาพชีวิตใหแกเกษตรกร เกณฑการคัดเลือกตัวชี้วัดคุณภาพชีวิตของเกษตรกร มีดังนี้ (1) มีความเกี่ยวของหรือเปนเหตุเปนผลในการสรางคุณภาพชีวิตใหแกเกษตรกร (2) สรุปภาพรวมในระดับประเทศ (3) วัดคาไดในเชิงปริมาณและมีขอมูลสนับสนุน (4) เขาใจไดงายและเปนประโยชนตอหนวยงานภาครัฐในการวางแผนและปฏิบัติ 3) การคํานวณดัชนีความผาสุกของเกษตรกร โดยการรวมดัชนียอยเปนดัชนีรวมของ แตละดาน จะประยุกตจากสูตรของ UNDP ที่ใชคํานวณหาดัชนีความยากจนของคน (Human Poverty Index: HPI) และ การวิเคราะหความสัมพันธการพัฒนาคุณภาพชีวิตควบคูกับการ พัฒนาเศรษฐกิจเพื่อใหการพัฒนามีดุลยภาพ ของอมาตยา เซ็น นักเศรษฐศาสตร ชาวอินเดีย ซึ่งไดรับรางวัลโนเบล สาขาเศรษฐศาสตรในป 2541 เกี่ยวกับ ทฤษฎีพัฒนาคนใหมีความสุข สูตรที่ใชในการคํานวณ ดัชนีความผาสุกของเกษตรกร ไดแก GDH = ECON 3+HT 3+ED 3+SC 3+EN 3 1/3 จํานวนดัชนียอยที่ศึกษา ในที่นี้ GDH = ดัชนีความผาสุกของเกษตรกร ECON = ดัชนีดานเศรษฐกิจ HT = ดัชนีดานสุขอนามัย ED = ดัชนีดานการศึกษา SC = ดัชนีดานสังคม EN = ดัชนีดานสิ่งแวดลอม ในการศึกษากําหนดให คาดัชนีแตละตัวมีน้ําหนักเทากัน และเนื่องจากดัชนีที่ใช ในการศึกษามี 5 ดาน แตละดานประกอบดวยตัวชี้วัดที่มีหนวยแตกตางกัน จึงตองคํานวณดัชนี ความผาสุกแตละดาน และนําไปรวมเปนดัชนีความผาสุกของเกษตรกร โดยมีลําดับขั้นตอนดังนี้ 3.1) การวัดผลสําเร็จการพัฒนา โดยทั่วไปและที่นิยมใช จะดูจากผลงานที่ทําได เทียบกับเปาหมายที่กําหนดไว หรือเทียบกับเกณฑมาตรฐาน และคํานวณออกมาเปนคารอยละ ถาผลการพั ฒนามี คาเข าใกล 100 แสดงวา การพั ฒนามีความสํา เร็ จมากขึ้น (รายงานการ

3

ติดตามประเมินผลการพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมของประเทศในระยะแผนพัฒนาฯ ฉบับที่ 9 (พ.ศ. 2545-2549), สํานักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ, 2549: ภาคผนวก 2 หนา 5) 3.2) คํานวณหาดัชนีในแตละดาน เชน ดานเศรษฐกิจมีตัวชี้วัดทั้งหมด 6 ตัว ก็ จะนําดัชนีความสําเร็จของตัวชี้วัดแตละตัวมายกกําลัง 3 แลวนํามาบวกกัน จากนั้นจึงหารดวย จํานวนตัวชี้วัดทั้งหมด คือ 6 และถอด root 3 จะไดดัชนีดานเศรษฐกิจ สําหรับการคํานวณหา ดัชนีดานอื่นๆ ก็สามารถคํานวณไดโดยวิธีการเดียวกัน 3.3) เมื่ อ คํ า นวณดั ช นี ค รบทุ ก ด า นแล ว จะคํ า นวณหาดั ช นี ค วามผาสุ ก ของ เกษตรกร โดยใชสูตรเชนเดียวกับการคํานวณหาดัชนีในแตละดาน โดยดัชนีที่ใชในการศึกษา คือ 5 ดาน 3.4) เมื่อไดดัชนีคุณภาพชีวิตของเกษตรกรแลว จะแบงชวงระดับคุณภาพชีวิต ออกเปน 5 ระดับ โดยมีความหมายแตละระดับ ดังนี้ ระดับ ระดับ 5 ระดับ 4 ระดับ 3 ระดับ 2 ระดับ 1

ระดับคุณภาพชีวติ 90.00 -100.00 80.00 - 89.99 70.00 - 79.99 60.00 – 69.99 นอยกวา 60.00

ความหมาย ดีมาก ดี ปานกลาง ตองปรับปรุง ตองเรงแกไข

1.5 ประโยชนที่คาดวาจะไดรับ 1) ไดฐานขอมูลตัวชี้วัดคุณภาพชีวิตของเกษตรกรไทย เพื่อใชประกอบการวิเคราะห การจัดทําแผนพัฒนาการเกษตรของประเทศ 2) ไดรูปแบบการวิเคราะหและวัดคุณภาพชีวติ ของเกษตรกรไทยในชวงแผนพัฒนาฯ ฉบับที1่ 0 3) แนวทางการพัฒนาและมาตรการพัฒนาคุณภาพชีวิตเกษตรกรไทย

4

บทที่ 2 แนวคิดที่ใชในการศึกษา 2.1 การตรวจเอกสาร 1) สํ า นั ก งานคณะกรรมการพั ฒ นาการเศรษฐกิ จ และสั ง คมแห ง ชาติ ไ ด กํ า หนด ความหมาย “ความอยูดีมีสุข” ภายใตกรอบแนวคิดของแผนพัฒนาฯ ฉบับที่ 8 และ 9 ความอยูดีมีสุข หมายถึง การมีสุขภาพอนามัยที่ดีทั้งรางกายและจิตใจ มี ความรู มีงานทําที่ทั่วถึง มีรายไดพอเพียงตอการดํารงชีพ มีครอบครัวที่อบอุนมั่นคง อยูใน สภาพแวดลอมที่ดีและอยูภายใตระบบบริหารจัดการที่ดีของภาครัฐ ความอยู ดี มี สุ ข ตามความหมายข า งต น ครอบคลุ ม ทุ ก มิ ติ ข องการดํ า รงชี วิ ต ที่ เชื่อมโยงกันอยางเปนองครวม และสามารถจําแนกองคประกอบไดเปน 7 ดาน คือ ดานสุขภาพ อนามัย ความรู ชีวิตการทํางาน รายไดและการกระจายรายได ชีวิตครอบครัว สภาพแวดลอม และการบริหารจัดการที่ดีของภาครัฐ ซึ่งทุกองคประกอบจะตองดําเนินการพัฒนาไปพรอมๆ กัน เพื่อใหเกิดผลตอความอยูดีมีสุขของคนไดอยางแทจริง สุขภาพอนามัย หมายถึง ภาวะที่ปราศจากโรคภัยไขเจ็บอันเกิดจากการสรางสุข ภาวะที่สมบูรณทั้งรางกาย จิตใจ อารมณ และสติปญญา รวมถึงการมีภาวะโภชนาการที่ดี การ รูจักปองกันดูแลสุขภาพที่ดีของตนเองและสามารถเขาถึงบริการสาธารณสุข ซึ่งจะทําใหคนมีอายุ ยืนยาว สามารถดํารงชีวิตในสังคมไดอยางปกติสุข สรางสรรคประโยชนแกตนเอง ครอบครัวและ สังคมไดอยางเต็มศักยภาพ ความรู เปนปจจัยสําคัญที่สุดในการยกระดับความอยูดีมีสุขของคนไทย เพราะ ความรูชวยเสริมสรางศักยภาพของคนใหมีทักษะความสามารถในการปรับตัวไดอยางรูเทาทันใน สังคมที่มีการเปลี่ยนแปลงอยางรวดเร็ว การศึกษาเปนเครื่องมือสําคัญในการสรางโอกาสและ พัฒนาสติปญญาใหสามารถคิดเปน ทําเปน เรียนรูที่จะพึ่งตนเองและใชประสบการณ ศักยภาพ และทักษะของตนใหเปนประโยชนในการปฏิบัติภารกิจในสังคมไดอยางเต็มประสิทธิภาพ ชีวิตการทํางาน เปนปจจัยกําหนดความอยูดีมีสุขของคน การทํางานจะเปนที่มา ของรายไดและอํานาจซื้อ ซึ่งจะนําไปสูการสรางความสําเร็จและคุณภาพที่ดีขึ้น การมีงานทําที่ดี มีความมั่นคงและปลอดภัยในการทํางาน มีรายไดอยางตอเนื่อง ยอมสงผลใหคนเราสามารถดูแล ความเปนอยูของตนเองและครอบครัวใหอยูดีมีสุขได รายได แ ละการกระจายรายได ความอยู ดี มี สุ ข คื อ การเสริ ม สร า งการ เจริญเติบโตทางเศรษฐกิ จที่เอื้อประโยชนตอประชาชนใหมีความเปนอยูที่ดีขึ้น มีอํานาจซื้อ เพียงพอตอการดํารงชีวิ ตที่ไ ดมาตรฐาน หลุดพนจากปญหาความยากจนและมีการกระจาย รายไดในกลุมตาง ๆ ในสังคมอยางเทาเทียมกัน อันจะนําไปสูการพัฒนาที่ยั่งยืนอยางแทจริง

5

ชีวิตครอบครัว ครอบครัวเปนสถาบันพื้นฐานทางสังคมที่มีความสําคัญยิ่งตอคน ในการดํารงชีวิต ความสัมพันธในครอบครัวถือเปนประเด็นสําคัญที่สงผลกระทบตอความอยูดีมี สุข ครอบครัวอยูดีมีสุข คือ ครอบครัวที่มีความรัก ความอบอุน รูบทบาทหนาที่ของครอบครัว มี สัมพันธภาพที่ดีตอกัน ลดปจจัยเสี่ยงของครอบครัว สามารถพึ่งตนเองได และมีการเกื้อกูลสังคม อยางมีคุณธรรม สภาพแวดล อ มในการดํ า รงชี วิ ต มี ค วามสํ า คั ญ ต อ ความอยู ดี มี สุ ข สภาพแวดลอมที่ดียอมสงผลตอสุขภาพรางกายและจิตใจที่ดี เอื้อตอการประกอบอาชีพและการ ดํารงชีวิตในสังคม การมีสภาพแวดลอมที่ดีหมายความรวมถึงการมีที่อยูอาศัยที่มั่นคง การไดรับ บริการสาธารณูปโภคที่พอเพียง และมีความปลอดภัยในชีวิตและทรัพยสิน ทรัพยากรธรรมชาติ และสิ่งแวดลอมเกื้อกูลคุณภาพการดํารงชีวิตใหเกิดการสนับสนุนความอยูดีมีสุข ของคน การบริหารจัดการที่ดีของรัฐ ความอยูดีมีสุขของประชาชนสวนหนึ่งขึ้นอยูกับ การบริหารจัดการที่ดีของภาครัฐ มีการดูแลคนในสังคมใหมีสิทธิและเสรีภาพในการดํารงชีวิต มี สวนรวมในการพัฒนาและตรวจสอบภาครัฐ ไดรับการปฏิบัติที่เทาเทียมกันตามกฎหมาย และรัฐ กับประชาชนมีความสัมพันธที่ดีตอกัน นําไปสูสังคมที่คนอยูดีมีสุขตลอดไป 2) สํานักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ ไดพัฒนาดัชนี ความอยูดีมีสุขขึ้น ซึ่งเปนดัชนีรวมขององคประกอบ 7 ดาน เพื่อใชประเมินผลการพัฒนาความ อยูดีมีสุขทั้งในภาพรวมและผลแตละดาน ใหสามารถระบุขนาดการเปลี่ยนแปลงไดอยางชัดเจน เป น รู ป ธรรม โดยในป 2545 เป น ระยะเริ่ ม แรกของการพั ฒ นาดั ช นี จึ ง ได คั ด เลื อ กเฉพาะ องคประกอบที่มีผลการพัฒนาดัชนีที่ชัดเจน และไดทดสอบความถูกตองเหมาะสมแลว จํานวน 5 ด า น ได แ ก สุ ข ภาพอนามั ย ความรู ชี วิ ต การทํ า งาน รายได การกระจายรายได และ สภาพแวดลอม สําหรับป 2546 ไดเพิ่มเติมอีก 2 องคประกอบ คือ ดานชีวิตครอบครัวและการ บริหารจัดการที่ดีของภาครัฐ เพื่อความสมบูรณครบถวนทั้ง 7 องคประกอบที่ครอบคลุมทุกมิติ ของการดํารง ชีวิต และไดใชในการติดตามประเมินผลป 2546 และป 2547 3) สํ า นั ก งานคณะกรรมการพั ฒ นาการเศรษฐกิ จ และสั ง คมแห ง ชาติ ได จั ด ทํ า แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ ฉบับที่ 10 มุงสู สังคมอยูเย็นเปนสุขรวมกัน (Green and Happiness Society) โดยมีพันธกิจของการพัฒนาประเทศ 4 ประการ คือ (1) พัฒนาคุณภาพคนใหมีคุณธรรมนําความรอบรูอยางเทาทัน มีสุขภาวะที่ดี อยูในครอบครัวที่อบอุน ชุมชนที่เขมแข็ง พึ่งตนเองได มีความมั่นคงในการดํารงชีวิตอยางมี ศักดิ์ศรี (2) เสริ ม สร า งเศรษฐกิ จ ให มี คุ ณ ภาพ เสถี ย รภาพและเป น ธรรม มุ ง ปรั บ โครงสรางเศรษฐกิจของประเทศบนฐานความรูและจุดแข็งของความเปนไทยใหสามารถแขงขัน ได

6

(3) ดํ า รงความหลากหลายทางชี ว ภาพและสร า งความมั่ น คงของฐาน ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม สรางความสมดุลระหวางการอนุรักษและการใชประโยชน อยางยั่งยืน เปนธรรมและมีการสรางสรรคคุณคา (4) พั ฒ นาระบบบริ ห ารจั ด การประเทศให เ กิ ด ธรรมาภิ บ าลภายใต ร ะบอบ ประชาธิปไตยโดยมุงสรางกลไกที่เอื้อตอการกระจายผลประโยชนจากการพัฒนาสูทุกภาคสวน อยางเปนธรรม 4) สํา นั ก งานคณะกรรมการพั ฒ นาการเศรษฐกิ จ และสั งคมแห ง ชาติ ร ว มกั บ สถาบันสิ่ งแวดล อมไทย ไดพัฒนาดัชนีชี้วัดการพัฒนาที่ยั่งยืนของประเทศไทย โดยมีกรอบ แนวคิดจาก “ปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง” ซึ่งใหความสําคัญกับการพัฒนาที่มีดุลยภาพทั้งดาน สังคม เศรษฐกิจ และสิ่งแวดลอม 5) ศูนยภูฎานศึกษา ไดนําเสนอบทความทางวิชาการ เกี่ยวกับความสุขมวลรวม ประชาชาติ (GNH) ซึ่งไดใหความสําคัญของการวัดความกาวหนาทางเศรษฐกิจและทางวัตถุ เชนเดีย วกั บ GNP แตเ นนคุณคาดานสังคม อารมณ แ ละจิ ต วิญ ญาณ ความเคารพต อ สภาพแวดลอมทางธรรมชาติและวัฒนธรรม ประเพณี รวมทั้งการมีธรรมาภิบาลเปนพื้นฐานใน การวางนโยบายและกําหนดเปาหมาย GNH ถือไดวาเปน “เศรษฐกิจแบบผสม”และเปนการ พัฒนาทางเศรษฐกิจที่เหมาะสมกับสภาพสังคมและการดําเนินชีวิตของประชาชนในประเทศ และ เห็นวา ถึงแมวาความสุขจะเปนสิ่งที่วัดไดยาก แตเราสามารถวัดเงื่อนไขหรือสภาพตางๆ ที่ทํา ใหคนเรามีความสุขได โดยเราตองกําหนดประเภทของความสุขที่ เราจะวัดโดย GNH ใหได เสียกอน GDP และ GNH มีความสําคัญดวยกันทั้งคูและตองพึ่งพาอาศัยซึ่งกัน และไมควร มุงเนนที่จะใช GDP ในการวัดระดับความเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจโดยไมคํานึงถึงความเจริญ ทางจิตใจ ในขณะเดียวกัน GNH ก็ไมอาจสัมฤทธิผลไดโดยปราศจากความเจริญรุงเรืองทางวัตถุ เชนกัน 6) King Jigme Singye Wangchuck กษัตริยภูฏานไดริเริ่มแนวคิดใหมในการวัด ความอยู ดีมีสุ ข ที่ แท จริ ง และกลายเปนผูนํ า ในการเผยแพร แ นวคิ ด เรื่ อง “ความสุ ข มวลรวม ประชาชาติ” (Gross National Happiness: GNH) โดย GNH เปนการวัดการพัฒนาประเทศที่ ไมไดเนนตัวเลขการเติบโตทางเศรษฐกิจ แตเนน “ความสุข” ที่แทจริงของคน เนื่องจากการ พัฒนาเศรษฐกิจมิไดเปนปจจัยเดียวและปจจัยสําคัญที่สุดของความสุข หากแตการมุงพัฒนา เศรษฐกิจทําใหเกิดผลเสียหายตาง ๆ มากมาย ทั้งความไมเปนธรรมทางสังคม การสูญเสีย ความสมดุลทางธรรมชาติ และมลภาวะแวดลอมเปนพิษ แนวคิดเรื่องความสุขมวลรวมประชาชาติหรือ GNH ยึดหลักวาการพัฒนาสังคม มนุษยที่แทจริงเกิดจากการพัฒนาทางดานวัตถุและจิตใจควบคูและสงเสริมซึ่งกันและกัน GNH ในบริบทของภูฏานจึงเปนรูปแบบการพัฒนาที่มุงเนนการสรางสภาพแวดลอมที่ประชากรทุกคน มีโอกาสพบความสุขไดอยางเทาเทียมกัน โดยมีหลักการสําคัญ 4 ประการ คือ (1) การพัฒนา ทางเศรษฐกิจที่ยั่งยืน (sustainable economic development) (2) การอนุรักษและสงเสริม

7

คุณคาทางวัฒนธรรม (cultural conservation) (3) การรักษาสิ่งแวดลอมทางธรรมชาติ (nature preservation) และ(4) การมีธรรมาภิบาล (good governance) 7) อมาตยา เซน นั ก เศรษฐศาสตร ช าวอิ น เดี ย ได รั บ รางวั ล โนเบล สาขา เศรษฐศาสตร พ.ศ. 2541 ผลงานวิ จั ย ที่ เ ป น ที่ ย อมรั บ ได แ ก เศรษฐศาสตร ส วั ส ดิ ก าร เศรษฐศาสตรการพัฒนา ทฤษฎีความอดอยากและความยากจน โดยไดเสนอใหเปลี่ยนตัวชี้วัด การพัฒนาจาก “รายได” มาเปน “ความสามารถ” ของคนที่จะเลือกทําในสิ่งที่ตัวเองเห็นวามี คุณคา ผลงานมีความโดดเดนและสามารถนํามาประยุกตปฎิบัติเพื่อชวยเหลือและพัฒนาสังคม ไดจริง เนนการเสนอกระบวนการทางสังคม คือการแสดงความเห็นในเวทีสาธารณะเพื่อปรับ แนวคิดและการสรางกติกาขึ้นมา ลักษณะสําคัญ 3 ประการของการใชเหตุผลสาธารณะคือ (1) การใชเหตุผล การเคารพตอสังคม และการมีขันติธรรมตอทัศนคติและวิถีชีวิตที่แตกตางกัน (2) การเรียกรองใหมีการประชาพิจารณอยางกวางในประเด็นที่เปนปญหาสวนรวม (3) การ สงเสริมใหเกิดพันธกิจทางการเมือง และการมีสวนรวมของประชาชนในการกําหนดนโยบาย สาธารณะเพื่อเปลี่ยนแปลงสังคม สนับสนุนนโยบายการศึกษา สาธารณะสุขขั้นมูลฐาน การ ปฏิรูปที่ดิน การใหสินเชื่อรายยอย การคุมครองชนกลุมนอยและการสงเสริมสิทธิมนุษยชน 2 ความหมายและองคประกอบของความอยูเย็นเปนสุข 1) การกําหนดความหมาย “ความอยูเย็นเปนสุข” ของสํานักงานคณะกรรมการ พัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ “ความอยูเย็นเปนสุข” หมายถึง ”สภาวะที่คนมีคุณภาพชีวิตที่ดี ดํารงชีวิตอยางมี ดุลภาพทั้งจิต กาย ปญญา ที่เชื่อมโยงกับเศรษฐกิจ สังคม และสิ่งแวดลอมอยางเปนองครวม และสัมพันธกันไดถูกตองดีงาม นําไปสูการอยูรวมกันอยางสันติระหวางคนกับคน และระหวาง คนกับธรรมชาติและสิ่งแวดลอม ความอยูเย็นเปนสุขมีความหมายครอบคลุมมิติของวิถีการ ดํารงชีวิตของคนไทยที่บูรณาการเชื่อมโยงกันจนเกิดภาวะแหงความสุข ยึดมั่นในคุณธรรม จริ ย ธรรม มี จิ ต สํ า นึ ก ต อ ประโยชน ส ว นรวม คิ ด และทํ า อย า งถู ก ต อ งและมี เ หตุ ผ ล รวมทั้ ง มี ความสามารถในการประกอบสัมมาชีพ ที่นํามาซึ่งรายไดที่พอเพียงกับการจัดหาปจจัยสําหรับ การดํารงชี วิ ต ที่ มีคุณ ภาพ และความมั่นคงของตนเองและครอบครัว อยูใ นชุ มชนที่ เ ขมแข็ ง สภาพแวดลอมที่ดีมีความปลอดภัย มีระบบนิเวศที่สมดุลเอื้อตอการดํารงชีวิต 2) องคประกอบ “ความอยูเย็นเปนสุข” ปจจัยพื้นฐานในการสรางความสุขของมนุษย มี 6 องคประกอบ ไดแก 1) การมี สุขภาวะ2) เศรษฐกิจที่เปนธรรมและเขมแข็ง 3) ครอบครัวอบอุน 4) ชุมชนเขมแข็ง 5) การมี สภาพแวดล อ มดี 6) การมี สั ง คมประชาธิ ป ไตย ซึ่ ง สามารถแจกแจงความหมายพร อ ม องคประกอบยอยเพื่อนําไปสูการกําหนดประเด็นการพัฒนาและตัวชี้วัดไดดังนี้

8

ภาพที่ 1 องคประกอบความอยูเย็นเปนสุข

“ความอยูเย็นเปนสุข” การมีสุขภาวะ

6 องคประกอบ

เศรษฐกิจเปนธรรม เขมแข็ง ครอบครัวอบอุน

ปจจัยพื้นฐาน รวมในการ สรางสุข

สังคม ประชาธิปไตย มีธรรมาภิบาล สภาพแวดลอมดี ระบบนิเวศสมดุล ชุมชนเขมแข็ง

2.1) การมีสุขภาวะ คนที่อยูเย็นเปนสุข เปนคนที่มีรางกายแข็งแรงไม เจ็บปวย มีอายุยืนยาว มีสขุ ภาพจิตใจทีด่ ี ยึดมั่นในคุณธรรมจริยธรรม “คิดเปนทําเปน” มีความ เปนเหตุผล มีทักษะในการใชชีวติ อยางมีคุณคา อยูในสังคมไดอยางปกติสุข สรางสรรคประโยชน แกตนเอง ครอบครัวและสังคมไดอยางเต็มศักยภาพ 2.2) เศรษฐกิจเปนธรรมและเขมแข็ง การมีรายไดที่เพียงพอเกิดจากการมี สัมมาชีพหรือการมีงานทําที่ดี มีความมั่นคงและปลอดภัยในการทํางาน มีรายไดที่เปนธรรม ตอเนื่อง และตองอยูภายใตการเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจที่มีคุณภาพ เสถียรภาพ และมีการ กระจายรายไดในกลุมตางๆ ในสังคมอยางเปนธรรม 2.3) ครอบครัวอบอุน หมายถึง ครอบครัวทีส่ มาชิกมีความมุงมั่นในการ ดําเนินชีวิตรวมกันอยางมีจุดหมาย มีความรัก ความผูกพันตอกันสามารถปฏิบตั ิบทบาทหนาที่ ไดอยางเหมาะสม มีการอบรมเลี้ยงดูสมาชิกวัยเยาวใหเติบโตอยางมีคุณภาพในวิถชี ีวติ ของ ความเปนไทย เลี้ยงดูผูสูงอายุใหสามารถดํารงชีวิตไดอยางมีความสุข และรักษาสัมพันธภาพที่ดี ตอกันเพื่อใหสามารถดํารงความเปนครอบครัวไดอยางมีคุณภาพที่ยั่งยืน 2.4) ชุมชนเขมแข็ง คือ ชุมชนที่สามารถบริหารจัดการ พัฒนาและแกไข ปญหาไดดวยตนเองอยางมีเหตุมีผลและมีการบริหารจัดการที่ดี ประชาชนและองคกรในชุมชน สามารถรวมมือ ชวยเหลือเกื้อกูลและอยูรวมกันอยางสงบสุข รวมทั้งมีภาคีการพัฒนาที่มี บทบาทเกื้อหนุนกันภายในชุมชน มีการสื่อสาร และกระบวนการเรียนรูในชุมชนอยางตอเนื่อง

9

สามารถธํารงไวซึ่งคุณคาของประเพณี วัฒนธรรมและภูมิปญญาที่เปนเอกลักษณของแตละ ชุมชนทองถิ่น ตลอดจนเอกลักษณความเปนไทย 2.5) สภาพแวดลอมดี มีระบบนิเวศที่สมดุล สภาพแวดลอมมีความปลอดภัย ในชีวติ และทรัพยสิน มีที่อยูอาศัยที่มั่นคงและการมีบริการสาธารณูปโภคที่พอเพียง ตลอดจนมี ทรัพยากร ธรรมชาติที่อุดมสมบูรณเพื่อสรางสมดุลใหกับระบบนิเวศ และคุณภาพชีวิตที่ดี 2.6) สังคมประชาธิปไตยทีม่ ีธรรมาภิบาล คนมีศักดิศ์ รี มีสิทธิเสรีภาพการ ยอมรับและเคารพในศักดิ์ศรีความเปนคนที่เทาเทียมกันตามระบอบประชาธิปไตย ประพฤติ ปฏิบัตติ ามสิทธิและหนาทีข่ องตนเองและเคารพในสิทธิและหนาที่ของคนอื่น มีระเบียบวินัย มี ระบบการบริหารจัดการประเทศเพื่อใหเกิดความโปรงใส คุมคาและกระจายผลประโยชนมี ความสัมพันธที่ดีตอกัน รวมกันบริหารจัดการที่ยึดหลักธรรมาภิบาล บริหารจัดการประเทศ เพื่อใหเกิดความโปรงใส คุมคา และกระจายผลประโยชนทางเศรษฐกิจและสังคมอยางเปนธรรม 2.3 การจัดทําดัชนีความผาสุกของเกษตรกร ในป 2553 กระทรวงเกษตรและสหกรณ ไดดําเนินงานตามวิสัยทัศน“เกษตรกร มี คุ ณ ภาพชี วิ ต ที่ ดี ประชาชนมี อ าหารบริ โ ภคปลอดภั ย และต อ งสร า งรายได ใ ห กั บ แผ น ดิ น ” โดยใช ก รอบแนวคิ ด ความอยู ดี มี สุ ข ของสํ า นั ก งานคณะกรรมการพั ฒ นาการ เศรษฐกิจและสังคมแหงชาติเปนหลัก สํานักงานเศรษฐกิจการเกษตรจึงไดกําหนดตัวชี้วัด ภายใตหลักเกณฑที่สามารถสะทอนประเด็นปญหาไดอยางเหมาะสมและเปนตัวชี้วัดที่มีการ จัดเก็บขอมูลอยางเปนระบบ และตอเนื่อง และผลการจัดสัมมนาระดมความคิดเห็นจากผูแทน ของหน ว ยงานที่ เ กี่ ย วข อ ง เกษตรกรและปราชญ ช าวบ าน ได ขอ สรุ ป วา ความผาสุ ก ของ เกษตรกรควรวัดจากองคประกอบ 5 ดาน ไดแก ดานเศรษฐกิจ ดานสุขอนามัย ดานการศึกษา ดานสังคม และดานสิ่งแวดลอม โดยใชขอมูล 16 ตัวชี้วัด รายงานผลการเปลี่ยนแปลง โดยมี สาระสําคัญ ดังนี้ 1) ดานเศรษฐกิจ รายไดเกิดจากการมีงานทํา มีความมั่นคงและปลอดภัยในการทํางาน การมี รายไดที่ตอเนื่อง อยูภายใตการเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจที่มีเสถียรภาพ มีการกระจายรายไดใน กลุมตางๆ ในสังคมอยางเปนธรรม การทําการเกษตรที่มีความหลากหลาย ประกอบกับความ ขยัน และ ความอุดมสมบูรณของทรัพยากร รวมทั้งการอํานวยความสะดวกในโครงสรางพื้นฐาน ดานตางๆของรัฐจะทําใหเศรษฐกิจของคนในภาคเกษตรดีขึ้นและนําไปสูการพึ่งตนเองไดในระยะ ยาว ตัวชี้วัดที่สําคัญ ไดแก (1) รายไดครัวเรือนเกษตร รายได ค รั ว เรื อ นเกษตร นํ า มาซึ่ ง ป จ จั ย สี่ ขั้ น พื้ น ฐาน เป น องค ป ระกอบ สําคัญที่แสดงถึงฐานะทางเศรษฐกิจ ซึ่งตองพึ่งพารายไดจากการผลิตทางการเกษตรและนอก

10

การเกษตร และสามารถคํานวณออกมาในรูปเงินสด รวมทั้งผลิตผลจากฟารมที่นํามาใชสอย และ บริโภค นอกจากจะตองมีรายไดประจําเพียงพอตอการดํารงชีวิตตามความเหมาะสมแลว ตอง มีรายไดบางสวนเปนคาใชจายในยามฉุกเฉินเชน เจ็บไขไดปวยและเพื่อความสะดวกสบายใน ชีวิต รายไดนี้อาจไดจากการทํางานประจําวันและรายไดเสริม จากการสํารวจของสํานักงาน เศรษฐกิ จ การเกษตร พบว า รายได ค รั ว เรื อ นเกษตรมี แ นวโน ม สู ง ขึ้ น จาก 86,976 บาท/ ครัวเรือน ในป 2539 เปน 142,341 บาทตอครัวเรือน ในป 2551 (2) การมีสิทธิในที่ดินทํากิน รั ฐ บาลได เ ล็ ง เห็ นความสํา คัญ ของที่ดินที่มี ตอ การพัฒ นาเศรษฐกิจและ สังคมของประเทศ จึงไดมีนโยบายใหมีการประเมินสถานภาพ และสรางมูลคาเพิ่มเพื่อการใช ประโยชนที่ดินใหคุมคา ใหมีการจัดระเบียบ กฎเกณฑ การเขาถึงทรัพยากรของชุมชนทองถิ่น และประชาชนทุ ก กลุ ม อย า งมี ป ระสิ ท ธิ ภ าพ กระทรวงเกษตรและสหกรณ จึ ง ได พั ฒ นา โครงสรางพื้นฐานเกี่ยวกับการจัดที่ดินทํากินแกเกษตรกร เพื่อสนับสนุนการผลิตทั้งเพื่อการ แขงขันและการผลิตตามแนวเศรษฐกิจพอเพียง โดยจัดที่ดินทํากินใหแกเกษตรกร มอบเอกสาร สิทธิ สปก.4-01 แกเกษตรกร จัดที่ดินทํากินในเขตนิคมสหกรณ การอนุรักษ ปรับปรุงบํารุงดิน และฟนฟูดินเสื่อมโทรม และในป 2553 ไดดําเนินการใหเกษตรกรมีเอกสารสิทธิในที่ดินทํากิน และที่อยูอาศัย สามารถเขาทําประโยชนในที่ดินทํากินไดอยางถูกตองตามกฎหมายและใชเปน หลักประกันในการประกอบอาชีพเกษตรกรรม โดยการปฏิรูปที่ดิน และในรูปนิคมสหกรณ มี เปาหมายจัดที่ดินทํากินใหเกษตรกร 90,000 ราย พรอมทั้งปรับปรุงเอกสารสิทธิ์เดิมใหทันสมัย 250,000 ฉบับ จัดที่ดินชุมชน 500 ชุมชน 65,000 รายและจัดหาที่ดินพื่อแกไขปญหา ที่ดินทํากินจํานวน 16,600 ไร การมีที่ดินทํากินเปนของตนเองยอมแสดงถึงความมั่นคงในการถือครอง ที่ดิน มีแรงจูงใจในการสรางผลผลิตและมีโอกาสเขาถึงแหลงทุน ทําใหสามารถยกระดับรายไดให สูงขึ้น เอกสารสิทธิในที่นี้พจิ ารณาจาก โฉนด ใบจอง (นส.2) นส.3 สปก.4-01 และเอกสารสิทธิ์ อื่นๆที่แสดงวาเกษตรกรเปนเจาของที่ดินรวมทั้งไดรับการจัดสรรและไดทําฟรี จากการสํารวจ ของสํานักงานเศรษฐกิจการเกษตรพบวาสัดสวนของการมีสิทธิในทีด่ ินทํากินของเกษตรกร มี แนวโนมลดลงจากรอยละ 81.65 ในป 2539 เปนรอยละ 78.36 ในป2551 และในป 2553 คาด วาสัดสวนดังกลาวมีแนวโนมลดลง เนื่องจากพื้นที่การจัดสรรของสปก.มีนอยลง การขายทีด่ ิน ทํากินของเกษตรกรเนื่องจากปญหาดานเศรษฐกิจและการขยายของเมือง (3) การมีงานทําของแรงงานเกษตร การมี ง านทํ า ย อ มทํ า ให เ กษตรกรมี ค วามมั่ น คงด า นรายได สามารถ พึ่ ง ตนเองได แรงงานภาคเกษตรเป น การจ า งงานนอกระบบ และแรงงานส ว นใหญ ข าด หลัก ประกั น ความมั่น คง กฎหมาย และระเบี ย บเขาไม ถึง จึ งไม ไดรั บ สวัส ดิก ารที่ดีเ พี ย งพอ ดังนั้น จึงควรมีการขยายการคุมครองแรงงานนอกระบบใหทั่วถึงเพื่อสรางหลักประกันใหกับ แรงงานภาคเกษตรมากขึ้น นโยบายแรงงานของรัฐบาลเนนการฝกอบรมและพัฒนาคนเพื่อ

11

เขาสูภาคการผลิตและบริการที่มีระดับเทคโนโลยีสูงขึ้นและใหการคุมครองแรงงานตามมาตรฐาน แรงงานไทย ในป 2552 จากภาวะวิกฤตทางดานเศรษฐกิจที่เกิดขึ้นทั่วโลก ไดสงผล กระทบตอทุกสาขาอาชีพของประเทศไทย โดยเฉพาะการลดการจางงานในภาคธุรกิจและ อุตสาหกรรม จึงคาดวาแรงงานจะกลับสูภาคเกษตรเพิ่มขึ้น กระทรวงเกษตรและสหกรณจึงได จัดทําโครงการสงเสริมทางเลือกอาชีพเกษตรกรรมตามแนวปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง เพื่อ รองรับวิกฤตเศรษฐกิจและแกไขปญหาการวางงานใหแกเกษตรกร ประชาชน และผูวางงานที่ สนใจและประสงคจะประกอบอาชีพเกษตรกรรมนําไปปฏิบัติและยึดเปนอาชีพ และจากการ สํารวจภาวะการทํางาน ของสํานักงานสถิติแหงชาติ ในป 2553 (เดือน ม.ค.-เม.ย.)จํานวนผูมี งานทําภาคเกษตร เพิ่มขึ้นจาก 12.42 ลานคน ในป 2552 เปน 12.57 ลานคน ในป 2553 โดยจํานวนผูมีงานทําการเกษตร การลาสัตวและการปาไมเพิ่มขึ้น จาก 11.94 ลานคนเปน 12.13 ลานคน สวนจํานวนผูมีงานทําอาชีพการประมงลดลงจาก 0.48 ลานคน เปน 0.44 ลานคน (4) รายจายของครัวเรือนเกษตร (การบริโภคเครื่องดื่มมีแอลกอฮอรและ ยาสูบ) จากการสํารวจของสํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร พบวา รายจายในการ บริโภคเครื่องดื่มมีแอลกอฮอรและยาสูบสูงขึ้นอยางตอเนื่องจาก 2,302 บาท/ครัวเรือน ในป 2543 เปน 4,390 บาท ในป 2548 รัฐบาลจึงไดดําเนินนโยบายเศรษฐกิจพอเพียง เนนการลด คาใชจายที่ไมจําเปน เชนการบริโภคเครื่องดื่มมีแอลกอฮอรและยาสูบ และจากการใหความรู การทําบัญชีครัวเรือนใหแกเกษตรกร ในป 2550 คาใชจายดังกลาวไดลดลงเหลือ 2,739 บาท ตอครัวเรือน แตในป 2551 คาใชจายกลับเพิ่มขึ้นเปน 3,496 บาทตอครัวเรือน ดังนั้นหาก ครัวเรือนเกษตรสามารถลดคาใชจายที่ไมจําเปน จะสามารถเก็บออมไดมากขึ้น ซึ่งหมายถึง มี ภูมิคุมกันในครัวเรือนเพิ่มขึ้น จะทําใหครัวเรือนมีความผาสุกมากขึ้น (5) การออมของครัวเรือนเกษตร รัฐบาลมีนโยบายสนับสนุนการออมของเกษตรกร เพื่อใหประชาชนสราง หลักประกันในชีวิตโดยมีการออมที่พอเพียง โดยจัดทําโครงการสงเสริมการออมในรูปแบบตางๆ ซึ่งจะชวยใหเกษตรกรมีหลักประกันและภูมิคุมกันครอบครัว โดยการเสริมสรางความรูดานบัญชี และการสรางวินัยทางการเงินใหแกเกษตรกร เพื่อนําไปสูการออมทรัพยเพิ่มขึ้น จากการสํารวจของสํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร พบวาป2549/50 เกษตรกรมีเงินสดคงเหลือกอนหักชําระหนี้ 44,771 บาท/ครัวเรือน/ป เพิ่มขึ้นจาก 21,149 บาทในป 2539 ซึ่งจะเห็นไดวา ในชวงระยะเวลา 10 ปที่ผานมา การออมของครัวเรือนเกษตร เพิ่มขึ้นไมมากนัก ดังนั้น ในป 2550 รัฐบาลไดมีนโยบายสนับสนุนการออม สงผลใหการออม

12

ของครัวเรือนเกษตรเพิ่มขึน้ เปน 45,476 บาท ในป 2551และ ในป 2553 คาดวาการออมของ เกษตรกรจะเพิ่มขึ้นเนื่องจากรายไดครัวเรือนเกษตรสูงขึ้นจากภาวะเศรษฐกิจโลกฟนตัว (6) สัดสวนหนี้สินตอทรัพยสินของครัวเรือนเกษตร ครัวเรือนเกษตรเปนหนวยการผลิตที่จําเปนตองมีการลงทุน หนี้สินที่ เกิดขึ้นเปนหนี้สินที่มาจากการกูยืมจากโครงการตาง ๆ ของรัฐบาล ธนาคารพาณิชย สถาบัน การเงิน และหนี้สินนอกระบบ การแกไขปญหาหนี้สินของเกษตรกรอาจพิจารณาจากสัดสวน หนี้สินตอทรัพยสินของครัวเรือน ซึ่งควรมีสัดสวนลดลงจึงจะทําใหความผาสุกของเกษตรกร สู ง ขึ้ น สํ า หรั บ ทรั พ ย สิ น ทางการเกษตร หมายถึ ง ทรั พ ย สิ น ทั้ ง หมดของครั ว เรื อ นเกษตร โดยรวมถึงทรัพยสินคงที่ เชน ที่ดินทํานา ทําไร ทรัพยสินดําเนินการ เชน รถไถ เครื่องสีขาว ทรัพยสินหมุนเวียนในครัวเรือน เชน เงินสดในมือและธนาคาร ทรัพยสินนอกการเกษตร เชน บาน เฟอรนิเจอร รวมทั้งเครื่องใชไฟฟาตาง ๆ จากการสํารวจของสํานักงานเศรษฐกิจการเกษตรในป 2539-2551 พบวา สัดสวนหนี้สินตอทรัพยสินของเกษตรกรมีแนวโนมเพิ่มขึ้นตลอดมาจากรอยละ 1.86 ในป 2539 เปน รอยละ 7.32 ในป 2551 ซึ่งหมายถึงเกษตรกรมีหนี้สินเพิ่มขึ้นมากกวาทรัพยสินที่เพิ่มขึ้น ซึ่งหมายถึงครัวเรือนเกษตรมีความมั่นคงทางเศรษฐกิจนอยลง สําหรับป 2553 คาดวาสัดสวน ดังกลาวยังคงอยูในระดับสูง เนื่องจากถึงแมจะมีรายไดมากขึ้นแตเกษตรกรยังมีภาระคาใชจาย ปจจัยการผลิตและคาครองชีพที่คอนขางสูง 2) ดานสุขอนามัย สุขอนามัย ไดแก การบํารุง ปองกัน สงเสริมและดํารงไวซึ่งสภาพแหง ความ สมบูรณของรางกายและจิตใจ เพื่อใหสามารถดํารงชีวิตและอยูในสังคมไดอยางเปนสุข ปราศจาก โรคภั ย ไข เ จ็ บ คนที่ มี ร า งกายแข็ ง แรงไม เ จ็ บ ป ว ย มี อ ายุ ยื น ยาว มี สุ ข ภาพจิ ต ที่ ดี ยึ ด มั่ น ใน คุณธรรมจริยธรรม คิดเปน ทําเปน มีความเปนเหตุและเปนผล มีทักษะในการดํารงชีวิตอยางมี คุณคา อยูในสังคมไดอยางปกติสุข สรางสรรประโยชนแกตนเองครอบครัว และสังคมไดอยาง เต็มศักยภาพ แผนพัฒนาสุขภาพแหงชาติ ฉบับที่ 10 พ.ศ. 2550-2554 มีจุดมุงหมายที่จะ พัฒนาสุขภาวะที่เปนองครวมทั้งทางกาย ใจ สังคม และจิตวิญญาณ เพื่อมุงสูระบบการพัฒนา สุขภาพในทุกมิติ ทุกระดับ และทุกภาคสวน เปาหมายอายุเฉลี่ยของคนไทยสูงขึ้นเปน 80 ป เมื่อสิ้นสุดแผนพัฒนาฯฉบับที่ 10 ตัวชี้วัดที่สําคัญมีดังนี้ (1) ครัวเรือนไดกินอาหารมีคุณภาพไดมาตรฐาน อาหารเปนตัวแปรหนึ่งที่กําหนดสุขภาวะ หรือสุขภาพของคนโดยทั่วไป อาหารใหความสุขใน 2 ลักษณะ คือความพอใจในรสชาติและประโยชนดานโภชนาการ ซึ่ง จะตองเปนอาหารที่ปลอดภั ย ดั งนั้น ภาครัฐจะตองปรับปรุ งองค กรและระเบียบที่เกี่ยวของ

13

เพื่อใหการดําเนินงานยกระดับความปลอดภัยของอาหารเปนไปอยางมีประสิทธิภาพ จาก รายงานคุณภาพชี วิตของคนไทยจากขอมูลความจํา เปนพื้นฐาน (จปฐ.) ครั วเรือนได ปฏิบัติ เกี่ยวกับการกินอาหารที่มีคุณภาพและไดมาตรฐานครบทั้ง 4 ดาน คือ (1)การกินอาหารบรรจุ สําเร็จ ตองมีเครื่องหมาย อย. (2) เนื้อสัตว ตองทําใหสุกดวยความรอน (3)ผัก ตองปลอดสารพิษ หรือไดทําการแชดวยน้ําผสมดางทับทิม หรือน้ํายาลางผักแลวลางดวยน้ําสะอาดหลายๆครั้ง (4) การลางมือกอนรับประทานอาหาร และใชชอนกลาง จากรายงานการสํารวจความจําเปนพื้นฐานของครัวเรือน (จปฐ) ในป 2552 พบวาครัวเรือนไดกินอาหารมีคุณภาพไดมาตรฐานคิดเปน รอยละ 97.00 เพิ่มขึ้นจากรอยละ 95.43 ในป 2551 (2) ครัวเรือนมีการจัดบานเรือนเปนระเบียบถูกสุขลักษณะ สภาพแวดลอมดีเปนปจจัยพื้นฐานในการดํารงชีวิต การมีที่อยูอาศัยที่ มั่นคงและสะอาดถูกหลักอนามัยจะสงผลตอสุขภาพของบุคคลทําใหสามารถประกอบอาชีพและ ดํ า รงชีวิ ต อย า งมี ค วามสุ ข ครั ว เรื อ นที่ มีก ารจั ดบริ เ วณบ า นและภายในบ า นตามเกณฑ ก าร สุขาภิบาลขั้นพื้นฐาน ซึ่งกําหนดใหมีที่ประกอบอาหาร มีที่เก็บน้ําสะอาด ไมมีแหลงเพาะพันธุ สัตว/แมลงนําโรค มีอุปกรณกําจัดขยะมูลฝอย สภาพในบานสะอาด ไมมีแหลงน้ําเสียขัง มีสวม ถูกสุขลักษณะเปนระเบียบ จากขอมูล จปฐ. จํานวนครัวเรือนที่มีการจัดบานเรือนเปนระเบียบถูก สุขลักษณะ มีแนวโน มเพิ่ มขึ้นจากร อยละ 89.20 ในป 2539 เปนรอยละ 99.02 ในป 2552 ตามลําดับ 3) ดานการศึกษา การศึกษา คือ วิธีการที่ทําใหเกิดการเรียนรู อาจเรียนรูดวยตัวเองหรือจาก ผูอื่นสอน การศึกษามีทั้งในระบบและนอกระบบ การศึกษาทําใหคนมีความรู มีสติปญญา มี เหตุผล มีคุณธรรมและวัฒนธรรม มีพลานามัยที่สมบูรณ มีทักษะในการประกอบอาชีพ พึ่งตนเองได และมีความรูความสามารถในการใชเทคโนโลยีที่เหมาะสม นอกจากนี้ยังรวมถึงการ ไดฝกอบรมดานอาชีพตาง ๆ เพื่อใหเกิดความรูและทักษะที่สามารถนําไปใชประโยชนในการ ประกอบอาชีพ จากการประเมิ น สถานการณ พั ฒ นาคนและสั ง คมไทย พบว า การศึ ก ษา ขยายตัวในเชิงปริมาณอยางรวดเร็ว จํานวนปการศึกษาเฉลี่ยของคนไทยเพิ่มขึ้นอยางตอเนื่อง เปน 8.5 ป ในป 2548 แตยังไมถึงระดับการศึกษาภาคบังคับ และต่ํากวาประเทศในแถบเอเชีย ที่มีจํานวนปการศึกษาเฉลี่ย 10-12 ป คนไทยไดรับโอกาสเรียนรูตลอดชีวิตมากขึ้นแตยังไม สามารถเชื่อมโยงความรูสูการใชประโยชนเทาที่ควร สําหรับเปาหมายการพัฒนาคุณภาพคน กําหนดจํานวนปการศึกษาเฉลี่ยของคนไทยเปน 10 ป เมื่อสิ้นสุดแผนพัฒนาฯฉบับที่ 10 การพัฒนาการเกษตรจําเปนตองอาศัยองคความรูและเทคโนโลยีการเกษตรที่ เหมาะสมกับสภาพพื้นที่และตัวเกษตรกร องคความรูของตัวเกษตรกรเกิดจากการสะสมความรู

14

จากภูมิปญญาทองถิ่น ความรูจากปราชญชาวบานและความรูจากการวิจัยของทางราชการ ซึ่ง เกษตรกรจะตองคนควา ทดลองและศึกษาดูงานเพื่อใหเกิดความคิดใหมๆมาพัฒนาการเกษตร ทั้งดานการผลิตและการตลาด ความรูของเกษตรกรตองเรียนรูและปรับใหสอดคลองกับสภาพ พื้นที่ กระทรวงเกษตรและสหกรณไดสนับสนุนการเรียนรูตามแนวเศรษฐกิจพอเพียงผานศูนย เรียนรูของปราชญชาวบาน และไดตระหนักถึงความสําคัญของการพัฒนาบุคลากร โดยเฉพาะ เยาวชนที่ จ ะเข า สู ส าขาเกษตรกรรม ในอนาคต ซึ่ ง จะเป น รากฐานที่ เ ข ม แข็ ง ของสั ง คม เกษตรกรรม และเปนภูมิคุมกันในการรักษาวัฒนธรรมเกษตรไทย ระดับการศึกษาของเกษตรกร เปนปจจัยสําคัญที่สะทอนถึงความสามารถใน การผลิตและการยกระดับมาตรฐานการครองชีพ เนื่องจากทําใหสามารถรับรูและเขาใจเกี่ยวกับ การถายทอดเทคโนโลยีสารสนเทศของรัฐบาลไดดีขึ้น และสามารถใชบริการในรูปแบบตาง ๆ ที่ รั ฐ อํ า นวยความสะดวกให จะทํ า ให ส ามารถปรั บ ตั ว ได ทั น ต อ การเปลี่ ย นแปลงทั้ ง ทางด า น เศรษฐกิจและสังคม ดังนั้นการพัฒนาองคความรูใหเหมาะสมกับสภาพพื้นที่จะชวยสรางภาค เกษตรใหเขมแข็งเปนรากฐานการพัฒนาประเทศที่ยั่งยืน และนําไปสูการมีชีวิตความเปนอยูที่ดี ของเกษตรกร ตัวชี้วัดที่สําคัญ มีดังนี้ (1) สมาชิกครัวเรือนเกษตรไดรับการศึกษาสูงกวาภาคบังคับ การพัฒนาและสงเสริมดานโอกาสทางการศึกษาอยางตอเนื่อง สงผลให คนไทยรูหนังสือเพิ่มขึ้น แมวาการพัฒนาคุณภาพการศึกษายังไมนาพอใจ ทั้งดานผลสัมฤทธิ์ ทางการเรียนและมาตรฐานศึกษา รัฐจึงไดพยายามสรางและขยายโอกาสการเรียนรูตลอดชีวิตให ประชาชนกลุมตางๆ รวมทั้งสงเสริมใหประชาชนสามารถเขาถึงขอมูลขาวสารและรูเทาทันการ เปลี่ยนแปลงมาอยางตอเนื่องมากขึ้น จากการสํารวจภาวะเศรษฐกิจสังคมครัวเรือนและแรงงานเกษตรของ สํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร ป 2543 พบวา สมาชิกในครัวเรือนมีโอกาสไดรับการศึกษาตอใน ระดับมัธยมศึกษาอาชีวะศึกษา และอุดมศึกษา รอยละ 25.31 และป 2548 สัดสวนดังกลาว เพิ่มขึ้นเปนรอยละ 25.44 และรัฐบาลมีนโยบายสนับสนุนใหสมาชิกในครัวเรือนไดรับการศึกษา สูงขึ้นเพื่อเปนการเสริมสรางความเขมแข็ง และมีทักษะในการประกอบอาชีพมากขึ้น เพื่อให ครัวเรือนเกษตรมีความผาสุกมากขึ้น ในป 2551-53 สัดสวนดังกลาวคาดวาเพิ่มขึ้นเปนรอยละ 31.54 (2) จํานวนเกษตรกรที่ไดรับการถายทอดเทคโนโลยีและฝกอบรม กระทรวงเกษตรและสหกรณ ไ ด ส ง เสริ ม และสนั บ สนุ น ความรู ใ ห แ ก เกษตรกร โดยมีแผนงาน/โครงการชวยแกปญหาดานการผลิตทางการเกษตร การใหบริการ คลินิกเกษตรเคลื่อนที่เพื่อถายทอดเทคโนโลยีการเกษตรประจําตําบล และสงเสริมใหมีการใช เทคโนโลยีการผลิตที่เหมาะสม เชน การผลิตพันธุขาวชุมชน การผลิตพืชพันธุดี การพัฒนา ความรูดานปศุ สัต ว และประมง รวมทั้ งการวางระบบบัญชีและใหความรูดานการจัดทําบั ญชี

15

รายรับ รายจาย การใหบริการความรูและฝกอบรมใหแกเกษตรกร จะทําใหเกษตรกรมีทักษะ ในการประกอบอาชีพมากขึ้น มีภูมิคุมกันในการผลิตและการตลาดมากขึ้น จากการสํารวจของสํานักงานเศรษฐกิจการเกษตรพบวาจํานวนเกษตรกร ที่ไดรับการถายทอดเทคโนโลยีและฝกอบรมมีแนวโนมสูงขึ้นจากรอยละ 52.68 ในป 2550 เปน รอยละ 63.33 ในป2553 4) ดานสังคม เปาหมายการพัฒนาคุณภาพคน ใหคนไทยทุกคนไดรับการพัฒนาทั้งทาง รางกาย จิตใจ ความรู ความสามารถ ทักษะการประกอบอาชีพและมีความมั่นคงในการ ดํารงชีวิต ครอบคลุมทุกกลุมเปาหมายเพื่อเสริมสรางศักยภาพใหกับตนเองที่จะนําไปสูความ เข ม แข็ ง ของครอบครั ว ชุ ม ชนและสั ง คมไทย ประเทศไทยเป น ประเทศเกษตรกรรม ประชากรสวนใหญมีวิถีชีวิตอยูในชนบทและยังคงประกอบอาชีพการเกษตร แตในบางชวงเวลา คนในภาคเกษตรเขาเมืองเพื่อหางานทําในสาขาการผลิตอื่นๆ ซึ่งเปนไปตามความตองการของ แรงงานและภาวะเศรษฐกิจของประเทศ และในยามเกิดภาวะเศรษฐกิจตกต่ํา เกิดปญหาการ วางงานรุนแรง ภาคเกษตรจะมีศักยภาพในการรองรับแรงงานกลับคืนสูชนบทและชวยบรรเทา ไมใหเกิดปญหาสังคมตามมา และในชวงเศรษฐกิจภาคเกษตรสดใส แรงงานภาคเกษตรจะ กลับคืนสูชนบทมากขึ้น จะเห็นไดวาวิถีชีวิตของคนในชนบทสวนใหญยังคงถนัดและคุนเคยกับ การประกอบอาชีพการเกษตร สังคมเกษตรโดยรวมมีความสงบสุขแมจะมีความแตกตางจาก ทรัพยากรธรรมชาติและสภาพพื้นที่ รวมทั้งการมีความสุขจากการมีอิสรภาพ ความอบอุนใน ครัวเรือนและ ความภาคภูมิใจในอาชีพ ตัวชี้วัดที่สําคัญไดแก (1) ความภูมิใจของเกษตรกร ในป 2553 สํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร ไดออกสํารวจความพอใจ และความภาคภูมิใจของเกษตรกร พบวา ความภูมิใจของเกษตรกรระดับมากถึงมากที่สุดสูงขึ้น จากรอยละ 55.85 ในป 2552 เปน รอยละ 68.70 ทั้งนี้เนื่องจากไดมีการอบรมฝกอาชีพและ สงเสริมการเรียนรูตามปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง รายไดเกษตรกรสูงขึ้นตามราคาสินคาที่ ปรับตัวดีขึ้นตามความตองการของตลาดโลก และจากการกระตุนเศรษฐกิจของรัฐบาลตาม โครงการการลงทุนภายใตแผนปฏิบัติการไทยเขมแข็ง 2555 จากการสํ า รวจความพอใจ และความภาคภูมิใจของเกษตรกร ชี้ใหเห็นวา ถึงแมวาจะมีปญหาดานเศรษฐกิจ แตเกษตรกร มีความสุขและมั่นใจในอาชีพ จะยึดอาชีพเกษตรกรรมเปนอาชีพหลักสืบตอไปในอนาคต รวมทั้ง อยากใหลูกหลานสานตออาชีพตอไป ในขณะที่ลูกหลานเกษตรกรสวนหนึ่งมีความสนใจจะยึด อาชี พ เกษตรกรรมต อ ไป ในป 2553 กระทรวงเกษตรและสหกรณ จึ ง ได มี น โยบายสร า ง เกษตรกรรุนใหมที่มีความรูทั้งทางทฤษฎีและปฏิบัติเพื่อไปประกอบอาชีพและเปนแบบอยางที่ดี จึงไดจัดทํ ามาตรการจูงใจใหยุ วเกษตรกรใหความสนใจภาคเกษตรมากขึ้น โดยร วมกับ

16

กระทรวงศึ ก ษาธิการจัดทํ า โครงการสรา งและพัฒ นาเกษตรกรรุ นใหม เพื่ อเข าศึ กษาตอใน สถาบัน อาชี ว ศึ ก ษาสังกัดสํ า นั ก งานคณะกรรมการการอาชีว ะศึ ก ษา ดํ า เนิน การฝ ก อบรม ถายทอดเทคโนโลยีการผลิต การพัฒนาที่ดินและจัดสงยุวเกษตรกรไปฝกงานในตางประเทศ เพิ่มขึ้น (2) ครัวเรือนมีความอบอุน การที่สมาชิกในครอบครัวไดอยูรวมกันดวยความรัก ความผูกพันตอ กัน ทําใหสามารถดํารงความเปนครอบครัว สมาชิกมีสภาพจิตใจที่ดีมีความมั่นคงทางอารมณ สามารถเผชิ ญ ป ญ หาต า งๆ ได อย า งเข ม แข็ ง ตามเกณฑ ข อง จปฐ. ความอบอุ น หมายถึ ง ครัวเรือนมีโอกาสอยูพรอมหนากันระหวางพอ แม ลูก หรือญาติพี่นองที่อาศัยประจําในครัวเรือน ไดทํากิจกรรมรวมกันอยางนอย 6 ครั้งตอป หรือในกรณีที่ไมสามารถอยูพรอมหนากันได จะตอง มีการติดตอสื่อสารกัน เชน โทรศัพท จดหมาย อีเมลล เปนตน คนในครัวเรือนมีการปรึกษาหารือ เพื่อการแกไขปญหาในครอบครัว มีความเคารพนับถือซึ่งกันและกัน จากขอมูลจปฐ.ป 2552 ครอบครัวมีความอบอุนรอยละ 99.80 เพิ่มขึ้นจากรอยละ 98.70 ในป 2551 (3) การเขารวมเปนสมาชิกกลุม/สถาบันเกษตรกร การเข า ร ว มเป น สมาชิ ก กลุ ม และหรื อ สถาบั น เกษตรกรจะทํ า ให เกษตรกรมีสวนรวมในภารพัฒนาและตัดสินใจ มีจิตสํานึกและรวมกันรักษาสิทธิของตนเอง เพื่อ ประโยชนของตนเอง ชุมชน หรือทองถิ่น ซึ่งกลุมของเกษตรกรที่สําคัญในหมูบานและตําบล ไดแก กลุมผูใชน้ํา กลุม ธ.ก.ส. กลุมแมบานเกษตรกร วิสาหกิจชุมชน และสถาบันเกษตรกร ตาง ๆ จากขอมูล จปฐ. พบวา การเขารวมเปนสมาชิกของครัวเรือนในชนบทมีแนวโนมเพิ่มขึ้น โดยตลอดจากรอยละ 82.80 ในป 2539 เปนรอยละ 98.40 ในป 2552 การเขารวมสมาชิกกลุม ยอมทําใหครัวเรือนมีความมั่นคง ไดรับการชวยเหลือและแกไขปญหาตางๆ ทําใหเกิดความ ผาสุกในชุมชนและในครัวเรือนมากขึ้น (4) คนสูงอายุไดรับการดูแลเอาใจใส จากการสั ม มนาเพื่ อ ระดมความคิ ด เห็ น จากเกษตรกรและปราชญ ชาวบาน พบวา ปจจัยสําคัญอีกอยางหนึ่งที่มีผลตอความสุขของเกษตรกร คือ เมื่อเกษตรกร สูงอายุหรือเกิดเจ็บไขไดปวย จะมีลูกหลานมาดูแลเอาใจใส ซึ่งจากการสํารวจของสํานักงาน เศรษฐกิจการเกษตรพบวาคนสูงอายุ (อายุมากกวา 60 ป ขึ้นไป) ไดรับการดูแลเอาใจใสในชีวิต ความเปนอยู ดานอาหารการกิน เสื้อผา เครื่องนุงหม และไดรับการดูแลเมื่อยามเจ็บไขไดปวย การเอาใจใสดานสภาพจิตใจจากคนในครัวเรือนสอดคลองกับขอมูล จปฐ.คือ รอยละ 99.90 ในป 2551และป 2552 ซึ่งแสดงใหเห็นวา ผูสูงอายุในภาคเกษตรสวนใหญไดรับการดูแลเอาใจใสจาก ลูกหลานอยางทั่วถึง

17

5) ดานสิ่งแวดลอม ประเทศไทยตั้งอยูในเขตภูมิประเทศและสภาพทางภูมิศาสตรที่เหมาะสม ทําใหอุดมสมบูรณไปดวยทรั พยากรธรรมชาติ มีความหลากหลายทางชีวภาพสูง ปจจุบัน ความสามารถของระบบนิเวศและชีวภาพของโลกที่จะรองรับกิจกรรมตางๆของมนุษยออนแอลง แมจะมีการดําเนินมาตรการรองรับตางๆ แตแบบแผนของการบริโภคและการผลิตที่เปนอยูทํา ใหหลายมาตรการไมสามารถดําเนินการสําเร็จได ทิศทางการพัฒนาที่มุงใชประโยชนจาก ทรัพยากรเพื่อการเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจ ทําใหมีการใชทรัพยากรอยางสิ้นเปลืองโดยไม คํานึงถึงขอจํากัดและไดเพิ่มปริมาณของเสียและมลพิษที่เกินขีดความสามารถในการฟนตัวและ การรองรั บ ของระบบนิ เ วศ จนส ง ผลกระทบต อ ความสมดุ ล ของทรั พ ยากรธรรมชาติ แ ละ สิ่งแวดลอมที่เชื่อมโยงกับการพัฒนาเศรษฐกิจและฐานการดํารงชีวิตที่เปนปกติสุขของชุมชนและ สังคมโดยรวม สิ่งแวดลอม คือ ทุกสิ่งทุกอยางที่อยูรอบตัวมนุษย รวมทั้งที่เปนรูปธรรม และ นามธรรม เชน วัฒนธรรม แบบแผน ประเพณี ความเชื่อ ซึ่งมีอิทธิพลเกี่ยวโยงและเกื้อหนุนซึ่ง กันและกัน ผลกระทบจากปจจัยหนึ่งจะมีสวนเสริมสรางหรือทําลายอีกสวนหนึ่งอยางหลีกเลี่ยง มิได คุณภาพสิ่งแวดลอมดีจะสงผลตอการประกอบอาชีพ และการดํารงชีวิตของบุคคล สําหรับ เกษตรกรจะไดรับผลกระทบจากสิ่งแวดลอม ซึ่งองคการสหประชาชาติไดรายงานวา มีการใช ทรัพยากรอยางไมยั่งยืนและกําลังมีความเสื่อมโทรมลง ทรัพยากรทางดานพันธุกรรมกําลัง ลดลงในอัตราที่รวดเร็วมาก รวมทั้งปญหาเรื่องอื่นๆ เชน การขาดแหลงน้ําดื่มที่มีคุณภาพ ภัยธรรมชาติ การกินอยูขั้นพื้นฐาน การสาธารณสุข และการสูญเสียพื้นที่ปาไม ในชวงแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ ฉบับที่ 10 มีเปาหมายสราง ความมั่นคงของทรัพยากรและสิ่งแวดลอม โดยใหรักษาความอุดมสมบูรณของทรัพยากรและ ความหลากหลายทางชีวภาพ ใหมีพื้นที่ปาไมไมนอยกวารอยละ 33 และปาอนุรักษไมนอยกวา รอยละ 18 ของพื้นที่ประเทศ รวมทั้งรักษาพื้นที่ทําการเกษตรในเขตชลประทานไวไมนอยกวา 31 ลานไร และรักษาคุณภาพสิ่งแวดลอมใหอยูในระดับที่เหมาะสมตอการดํารงคุณภาพชีวิตที่ ดีและไมเปนภัยคุกคามตอระบบนิเวศ ตัวชี้วัดที่สําคัญ มีดังนี้ (1) สัดสวนของพื้นที่ปาไมตอพื้นที่ทั้งหมดของประเทศ ในระยะ 40 ปที่ผานมา พื้นที่ปาไมของประเทศไดถูกทําลายไปมากถึง 66 ลานไร เนื่องจากการทําไมและนําที่ดินไปใชประโยชนทางเศรษฐกิจ จากที่เคยมีพื้นที่ปา 171 ลานไร หรือ รอยละ 53.30 ของพื้นที่ประเทศ ในป 2504 ลดลงเหลือประมาณ 104.74 ลานไร หรือ รอยละ 32.66 ในป 2548 พื้นที่ปาที่สูญเสียไปในชวงป 2519-2521 มีอัตราเฉลี่ยปละ 7.2 ลานไร และหลังป 2534 เปนตนมา อัตราบุกรุกทําลายลดลงเหลือเฉลี่ยปละ 6.2 แสนไร สาเหตุ สําคัญของการลดลงของพื้นที่ปา เพื่อที่อยูอาศัยและทําการเกษตร การปลูกปาเพื่อทดแทนพื้นที่ ปาที่ถูกบุกรุกยังถือวามีปริมาณนอยและไมทันกับการบุกรุกทําลาย

18

การสูญเสียปาไม หมายถึง การสูญเสียตนน้ําลําธาร และเกิดความแหง แลงติดตามมา ปาไมชวยชะลอความรุนแรงของน้ําบาไหลทวม เมื่อพื้นที่ปาลดลงยอมสงผลให ชุมชนมีความเสี่ยงตอการถูกน้ําทวมมากขึ้น สรางความเสียหายตอทั้งชีวิตทรัพยสิน และพื้นที่ เกษตรกรรม ซึ่ ง น้ํ า ที่ ไ หลบ า อย า งรวดเร็ ว ทํ า ให เ กิ ด การกั ด เซาะพั ง ทลายของหน า ดิ น ที่ มี ประโยชนตอการเพาะปลูก นอกจากนี้ปาไมยังเปนแหลงผลิตไมและพืชชนิดตาง ๆ ที่มีประโยชน ตอเกษตรกร ชุมชนที่อยูใกลปาไมไดอาศัยเปนแหลงอาหารและหาของปาเปนรายไดเสริม จึงนับ ไดวาทรัพยากรปาไมเปนปจจัยสําคัญที่มีสวนสราง ความผาสุกใหแกเกษตรกร ตามแผนพั ฒ นาฯ ฉบั บ ที่ 9 (พ.ศ. 2545-2549) กํ า หนดให มี พื้ น ที่ ป า อนุรักษไมนอยกวารอยละ 25 ของพื้นที่ประเทศ แตในป 2548 ประเทศไทยมีพื้นที่ปาอนุรักษ เพียง รอยละ 18.26 ของพื้นที่ประเทศ ซึ่งยังต่ํากวาเปาหมายที่กําหนดไว และสัดสวนพื้นที่ปาไม ตอพื้นที่ทั้งหมดของประเทศ คิดเปน รอยละ 32.66 ซึ่งยังต่ํากวาเกณฑมาตรฐานที่นักวิชาการปา ไมกําหนดไววาควรมีพื้นที่ ปาไมไมต่ํากวารอยละ 40 จึงจะสามารถรักษาความสมดุลของระบบ นิเวศได และเมื่อเปรียบเทียบกับประเทศในแถบเอเชียพบวาไทยมีสัดสวนพื้นที่ปาไมอยูใ น เกณฑต่ํา ในขณะที่ญี่ปุนมีสัดสวนพื้นที่ปาไมถึงรอยละ 68 และเวียดนาม มีรอยละ 40 ดังนั้ น หนว ยงานภาครัฐ จึ งไดเ รงเพิ่มขนาดพื้นที่ป าไม พรอมทั้ งสราง กลไกและเครือขายในการบริหารจัดการเพื่อลดความขัดแยงการใชประโยชนจากทรัพยากรปาไม และทรัพยากรอื่นๆ ในพื้นที่ปาของภาครัฐและประชาชน การจัดตั้งปาชุมชนเปนการสงเสริมให ชุ ม ชนในชนบทมี ส ว นร ว มกั บ รั ฐ ในการอนุ รั ก ษ ฟ น ฟู แ ละพั ฒ นาป า ไม รวมทั้ ง ส ง เสริ ม และ สนั บ สนุ น การทํ า งานร ว มกั น ระหว า งชุ ม ชน องค ก รเอกชนและหน ว ยงานของรั ฐ โดยพื้ น ที่ ดําเนินการตองไมอยูในเขตอุทยานแหงชาติ เขตรักษาพันธุสัตวปา หรือเขตหามลาสัตวปา (2) การฟนฟูทรัพยากรดิน การจัดการทรัพยากรดินมีผลตอความอุดมสมบูรณและคุณสมบัติทางเคมี ของดิน การถูกชะลางพังทลายลงสูแหลงน้ําและพื้นที่ชายฝง สงผลกระทบตอแหลงน้ํา คุณภาพ ของดินและพืชพรรณ ซึ่งมีสวนสําคัญตอความหลากหลายทางชีวภาพและปริมาณผลผลิตทาง การเกษตร ประเทศไทยมีพื้นที่ประมาณ 320 ลานไร และในชวงระยะเวลาที่ผานมา คุณภาพ ของทรัพยากรดินมีความเสื่อมโทรมลงอยางรวดเร็ว เนื่องจากการใชที่ดินอยางไมเหมาะสม การ ชะล า งพั ง ทลายของหน า ดิ น การขยายตั ว ของพื้ น ที่ ดิ น เค็ ม ซึ่ ง ทํ า ให ป ริ ม าณผลผลิ ต ทาง การเกษตรลดลง สงผลใหเกษตรกรตองใชปุยเคมีและสารเคมีตางๆ เพิ่มขึ้น รวมทั้งการรุกล้ํา พื้นที่ปา เพื่อขยายพื้นที่เพาะปลูกเพิ่มขึ้น ปญหาดานทรัพยากรที่ดินเกิดจากมีปญหาการใช ที่ดินไมเหมาะสมตอสมรรถนะที่ดิน เชนการนําที่ดินที่เหมาะสมตอการเกษตรมาใชเปนชุมชน ที่ อยูอาศัย ถนนหนทางหรือการบุกรุกทําลายปาทําไรเลื่อนลอยในพื้นที่ที่ควรสงวนไวเปนแหลงตน น้ําลําธาร ซึ่งในป 2548 มีอยูถึง 35 ลานไร ปญหาการใชที่ดินไมถูกตองตามหลักวิชาการ กอใหเกิดปญหาดินเสื่อมโทรมมีประมาณ 108.87 ลานไร คิดเปนรอยละ 33 ของพื้นที่ทั้งประเทศ ปญหาดินขาดอินทรียวัตถุ จํานวน 98.70 ลานไร คิดเปนรอยละ 59.5 ของพื้นที่ทั้งประเทศ

19

นอกจากนั้นมีปญหาจากสภาพธรรมชาติของดิน เชน ดินเปรี้ยวและดินเค็มซึ่งมีจํานวน 24.43 ลานไร เปนดินที่ความอุดมสมบูรณอยูในระดับต่ํามาก โครงสรางของดินไมเหมาะสมตอการทํา เกษตรกรรม การฟ น ฟู ดิ น ที่ ข าดความอุ ด มสมบู ร ณ จะทํ า ให ส ามารถนํ า ที่ ดิ น ไปใช ประโยชนทางการเกษตรไดเพิ่มขึ้น สงผลใหเกษตรกรสามารถใชประโยชนจากทรัพยากรดิน และนํามาซึ่งรายไดของครัวเรือนที่สูงขึ้น ปจจุบันพื้นที่ที่ยังขาดความอุดมสมบูรณมีสูงถึง 192 ลานไร แตก็มีการฟนฟูปรับปรุงเพิ่มขึ้นเปนลําดับ ซึ่งจําเปนตองอาศัยระยะเวลาและงบประมาณ ในการดําเนินงานเปนอยางมาก ผลการดําเนินการอนุรักษดิน น้ํา และฟนฟูทรัพยากรดินของ กรมพัฒนาที่ดิน ไดเพิ่มขึ้นจาก 8.36 ลานไร ในป 2543 เปน 18.42 ลานไรในป 2550 ในป 2552 กระทรวงเกษตรและสหกรณไดใหความสําคัญการฟนฟูและ อนุรักษทรัพยากรดินรวมทั้งสิ้น 17.26 ลานไรโดยไดจัดรูปที่ดินเพื่อการเกษตร และระบบ ชลประทานใหมีประสิทธิภาพเหมาะสมกับพื้นที่ ใชพื้นที่ทําการเกษตรไดทุกฤดูกาล การฟนฟู และปองกันการชะลางพังทลายของดิน รณรงคและสงเสริมการปลูกหญาแฝก จัดระบบอนุรักษ ดินและน้ําในพื้นที่ลุม-ที่ดอน

20

บทที่ 3 ผลการศึกษาดัชนีความผาสุกของเกษตรกร 3.1 ผลการศึกษา จากการศึกษาวิเคราะหดัชนีความผาสุกของเกษตรกร โดยการสรางดัชนีวัดการ พัฒนา ซึ่งไดผานการระดมความเห็นจากผูแทนหนวยงานที่เกี่ยวของ เกษตรกร และปราชญ ชาวบาน ไดขอสรุปความผาสุกของเกษตรกร ควรประกอบดวยสาระสําคัญ 5 ดาน ไดแก ดาน เศรษฐกิจ สุขอนามัย การศึกษา สังคม และสิ่งแวดลอม โดยมีองคประกอบตัวชี้วัด 16 ตัว ผล การศึกษาพบว า ในชวง 15 ป ที่ผ านมา จากการดําเนินงานของหลายๆหนว ยงานส งผลให เกษตรกรมีความผาสุกเพิ่มขึ้นอยางตอเนื่อง โดยในป 2539 (แผน 7) คาดัชนีเทากับ 76.38 และเพิ่มขึ้นเปน 79.93 ในป 2553 และเพิ่มขึ้นจากป 2552 รอยละ 0.47(คาดัชนี ป 2552 รอย ละ79.46) ทั้งนี้หากคาดัชนีเขาใกล 100 หมายถึง ผลการพัฒนามีความสําเร็จมากขึ้น และจาก การประเมินความผาสุกของเกษตรกรในป 2553 จัดอยูในระดับการพัฒนาปานกลาง ตารางที่ 1 ดัชนีความผาสุกของเกษตรกรป 2539 – 2553 ดัชนี (รอยละ) ตัวชี้วัด

ป 2539

ป 2543

ป 2548

ป2550

ป2551

ป2552

ป2553

(แผน 7)

(แผน 8)

(แผน 9)

ดัชนีความผาสุกของเกษตรกร

76.38

77.38

75.95

77.57

78.75

79.46

79.93

ดานเศรษฐกิจ

74.51

69.48

62.73

68.86

69.39

67.63

68.06

1. รายไดครัวเรือนเกษตร

50.00

50.00

50.00

55.68

59.66

55.79

58.50

2. การมีสิทธิในที่ดินทํากิน

81.65

78.66

72.91

72.56

78.36

75.00

73.50

3. การมีงานทําของแรงงานเกษตร 4. รายจายของครัวเรือนเกษตร (เครื่องดื่ม+ยาสูบ)

80.64

79.30

74.36

75.85

78.80

76.00

76.42

70.00

70.00

60.00

84.00

75.00

75.00

75.00

5. เงินออมของครัวเรือนเกษตร 6. สัดสวนหนี้สินตอทรัพยสินของ ครัวเรือนเกษตร

60.00

60.00

60.00

63.00

65.00

65.00

67.00

90.00

70.00

50.00

50.00

50.00

50.00

50.00

ดานสุขอนามัย 7. ครัวเรือนไดกินอาหารมีคุณภาพได มาตรฐาน 8. ครัวเรือนมีการจัดบานเรือนเปน ระเบียบถูกสุขลักษณะ

93.10

93.14

95.67

96.76

96.75

98.11

98.56

96.70

97.20

94.50

94.85

95.43

97.00

97.60

89.20

88.70

96.81

98.60

98.04

99.20

99.50

ดานการศึกษา 9. สมาชิกครัวเรือนไดรับการศึกษาสูงกวา ภาคบังคับ

50.00

50.00

50.00

52.84

57.61

57.85

58.62

50.00

50.00

50.00

53.00

55.00

53.00

53.00

10. จํานวนเกษตรกรที่ไดรับการถายทอด

50.00

50.00

50.00

52.68

60.00

62.00

63.33

(แผน10)

21 ดัชนี (รอยละ) ตัวชี้วัด

ป 2539

ป 2543

ป 2548

ป2550

ป2551

ป2552

ป2553

(แผน 7)

(แผน 8)

(แผน 9)

90.98

94.24

91.13

88.73

90.98

91.52

91.91

----

----

61.15

52.26

56.19

55.85

58.70

----

96.10

99.05

97.93

98.70

99.80

99.90

97.90

98.10

99.80

94.70

99.90

99.90

99.90

82.80

87.90

94.10

95.20

95.70

96.60

96.90

50.63

59.58

57.09

63.46

63.63

66.52

67.11

51.24

66.80

62.76

62.76

62.76

62.76

62.76

50.00

50.00

50.00

64.14

64.48

69.90

70.96

(แผน10)

เทคโนโลยีและฝกอบรม

ดานสังคม 11. เกษตรกรที่มีความภูมิใจตอ ความสําเร็จในการทําอาชีพเกษตร 12. ครัวเรือนมีความอบอุน 13. คนสูงอายุไดรับการดูแลเอาใจ ใสจากคนในครัวเรือน 14. การเขารวมเปนสมาชิกกลุม/ สถาบันเกษตรกร ดานสิ่งแวดลอม 15. สัดสวนพื้นที่ปาไมตอพื้นที่ ทั้งหมดของประเทศ 16. การฟนฟูทรัพยากรดิน ที่มา: จากการคํานวณ หมายเหตุ: ระดับ 5 คะแนนอยูระหวาง ระดับ 4 คะแนนอยูระหวาง ระดับ 3 คะแนนอยูระหวาง ระดับ 2 คะแนนอยูระหวาง ระดับ 1 คะแนนนอยกวา

100 80

90.00 – 100.00 80.00 – 89.99 70.00 – 79.99 60.00 – 69.99 60.00

คือ ดีมาก คือ ดี คือ ปานกลาง คือ ตองปรับปรุง คือ ตองเรงแกไข

ดัชนีคุณภาพชีวิตของเกษตรกร 79.46 78.75

รอ ยละ

77.57

79.93

60 40 20 0 ป 2550

ป 2551

ป 2552

ป2553

ดัชนีความผาสุ กของเกษตรกร

ดานเศรษฐกิจ

ดานสุ ขอนามัย

ดานการศึกษา

ดานสั งคม

ดานสิ่ งแวดล อ ม

ป

22

อยางไรก็ตาม เมื่อพิจารณาในแตละดาน พบวา ผลการพัฒนาไมสมดุล เนื่องจาก ค า ดั ช นี ด า นสุ ข อนามั ย และด า นสั ง คมอยู ใ นระดั บ ดี ม าก แต ด า นเศรษฐกิ จ และด า น สิ่งแวดลอมอยูในระดับตองปรับปรุง และดานการศึกษาอยูในระดับตองแกไข และเมื่อ พิจารณาในรายละเอียด พบวา มีตัวชี้วัดที่อยูในเกณฑตองปรับปรุงและแกไขและเปนภารกิจของ กระทรวงเกษตรและสหกรณ ไดแก รายได เงินออมของครัวเรือนเกษตร สัดสวนหนี้สินตอ ทรัพยสินของครัวเรือนเกษตร สัดสวนเกษตรกรที่ไดรับการถายทอดเทคโนโลยีและฝกอบรม ความภูมิใจของเกษตรกร และการฟนฟูและอนุรักษทรัพยากรดิน สาระสําคัญของตัวชี้วัดแต ละดาน มีดังนี้ (1) ดานเศรษฐกิจ ในป 2553 คาดัชนีดานเศรษฐกิจ มีคารอยละ 68.06 เพิ่มขึ้น จากร อ ยละ 67.63ในป 2552 จั ดอยูใ นระดับ ตองปรับ ปรุง ตั ว ชี้วัดที่มีค าดั ช นี เ พิ่ มขึ้นไดแก รายไดข องครั ว เรือน และการมี งานทํ า สว นการออม และสั ดส วนหนี้ สินต อ ทรั พย สิน ของ ครัวเรือนยังอยูในระดับเดียวกับป 2552 การเพิ่มขึ้นของรายไดของครัวเรือนเกษตรเนื่องจาก ในป 2553 ราคาสินคาเกษตรหลายชนิดมีราคาสูงกวาป 2552 เนื่องจากเศรษฐกิจโลกฟนตัว ความตองการสินคาสูงขึ้น สงผลใหราคาสินคาทั้งในประเทศและราคาสงออกสูงขึ้น เกษตรกรมี การทํางานและจางงานมากขึ้น (2) ดานสุขอนามัย คาดัชนีดานสุขอนามัยเพิ่มขึ้นอยางตอเนื่อง เปนรอยละ 98.56 ในป 2553 จากรอยละ 98.11 ในป จัดอยูในระดับการพัฒนาที่ดีมาก เนื่องจากรัฐบาลไดมี นโยบายด า นคุ ณ ภาพอาหาร การส ง เสริ ม การให บ ริ ก ารด า นความรู ใ นการดู แ ลสุ ข ภาพของ ประชาชนอยางกวางขวางและทั่วถึงมากขึ้น โดยเฉพาะในเรื่องของการผลิตและบริโภคอาหารที่ ปลอดสารพิ ษ ซึ่ ง ปลอดภั ย ต อ ทั้ ง สุ ข ภาพของผู ผ ลิ ต และผู บ ริ โ ภคมากขึ้ น รวมทั้ ง มี ก ารจั ด บานเรือนและบริเวณถูกสุขลักษณะมากขึ้น’ (3) ดานการศึกษา ในภาพรวมคาดัชนีดานการศึกษายังอยูในระดับตองเรงแกไข โดยในป 2553 มีคาดัชนีรอยละ 58.62 เพิ่มขึ้นจากป 2552 ซึ่งมีคาดัชนีรอยละ 57.85 โดยมี คาดัชนีสมาชิกครัวเรือนเกษตรไดรับการศึกษาสูงกวาภาคบังคับรอยละ 53.00 ระดับเดียวกับป 2552 สําหรับคาดัชนีจํานวนเกษตรกรที่ไดรับการถายทอดเทคโนโลยีและฝกอบรมมีคาสูงขึ้น จาก รอยละ 62.00 เปนรอยละ 63.33 แตก็ยังมีคาต่ํา เนื่องจากจํานวนเกษตรกรที่ไดรับการ ถายทอดเทคโนโลยีนอยเมื่อเทียบกับจํานวนแรงงานในภาคเกษตรทั้งหมด จากผลการศึกษา จะ เห็นไดวาเกษตรกรควรไดรับความรู เทคโนโลยี และทักษะในการประกอบอาชีพ รวมทั้งการ สนับสนุนใหสมาชิกครัวเรือนเกษตรมีโอกาสไดรับการศึกษามากขึ้น เพื่อใหครัวเรือนมีภูมิคุมกัน ในตัวเอง มีความรู มีเหตุผล รูจักบริหารจัดการฟารม และมีความระมัดระวังในการดํารงชีวิตมาก ขึ้น (4) ด านสังคม ค าดัชนี ดานสั งคมจัดอยูในระดั บที่ดีมากเป นรอยละ 91.91 ในป 2553 จากรอยละ 91.52 ในป 2552 และ เมื่อพิจารณาคาดัชนีตัวชี้วัด พบวาความภูมิใจในการ ประกอบอาชีพภาคเกษตรสูงขึ้น เนื่องจากภาวะเศรษฐกิจโลกฟนตัว ราคาและปริมาณการ

23

สงออกสินคาเกษตรเพิ่มขึ้น สงผลใหรายไดเกษตรกรเพิ่มขึ้น และลักษณะที่สําคัญทางสังคม ของภาคเกษตรที่ยังคงเปนเอกลักษณที่ดีไดแกมีความอบอุนทางจิตใจ มีความสงบสุข มีการ รวมกลุมและรวมกิจกรรมสาธารณะระดับทองถิ่นมาก รวมทั้งผูสูงอายุก็ไดรับการดูแลเอาใจใสใน ระดับสูง (5) ดานสิ่งแวดลอม คาดัชนีดานสิ่งแวดลอมในภาคเกษตรมีแนวโนมเพิ่มขึ้นจากคา ดัชนีรอยละ 66.52 ในป 2552 เปนรอยละ 67.11 ในป 2553 ในภาพรวมจัดอยูในระดับที่ตอง ปรับปรุง ประกอบดวยคาดัชนีสัดสวนพื้นที่ปาไมตอพื้นที่ทั้งหมดของประเทศ และการฟนฟู และอนุรักษทรัพยากรดิน กระทรวงเกษตรและสหกรณไดใหความสําคัญกับแผนการพัฒนา และฟนฟูดินมากขึ้นตั้งแตป 2550 สงผลใหคาดัชนีสูงขึ้นตั้งแตป 2550 เปนตนมา สําหรับป 2553 คาดวาการดําเนินงานบรรลุเปาหมายจะทําใหคาดัชนีเพิ่มขึ้นเปนรอยละ 70.96 อยางไรก็ ตามผลการดําเนินงานยังถือวามีระดับการพัฒนาที่คอนขางต่ําเมื่อเทียบกับพื้นที่เสื่อมโทรม ทั้งหมดของประเทศ 3.2 งานสําคัญที่ดําเนินการเพื่อความผาสุกของเกษตรกร ป 2553 กระทรวงเกษตรและสหกรณมีการดําเนินงานสรางความเชื่อมั่นและกระตุนเศรษฐกิจ ภาพรวมเพื่อใหเกิดความเชื่อมั่นแกเกษตรกรและเอกชนในการลงทุนและการบริโภค การพัฒนา ระบบบริหารจัดการน้ําและการชลประทาน การรักษาและเพิ่มรายไดของประชาชนเกี่ยวกับ มาตรการรักษาเสถียรภาพราคาสินคาเกษตรผานกลไกและเครื่องมือของรัฐใหมีประสิทธิภาพ สรางระบบประกันความเสี่ยงทางการเกษตร เรงรัดและพัฒนาตลาดและระบบการกระจาย สินคาเพื่อกระตุนการบริโภคภายในประเทศและการสงออก 1. การพั ฒ นาการเกษตรและส ง เสริ ม อาชี พ เกษตร ตามโครงการอั น เนื่องมาจากพระราชดําริ กระทรวงเกษตรและสหกรณไดนอมนําพระราชดําริมาดําเนินงานในโครงการอัน เนื่องมาจากพระราชดําริ ตางๆ โดยสงเสริมพัฒนาอาชีพ ดานพืช ปศุสัตว ประมง การ อนุรักษดินและน้ํา การปรับปรุงบํารุงดิน และสิ่งแวดลอม ตลอดจนถายทอดเทคโนโลยีการ จัดการคุณภาพหลังการเก็บเกี่ยวใหสามารถพึ่งพาตนเองไดใหสอดคลองกับปญหาที่เกิดขึ้นใน แตละภูมิภาค อาทิ โครงการพัฒนาลุมน้ําปากพนังอันเนื่องมาจากพระราชดําริ การขยาย กระบวนการเรียนรูและพัฒนาเกษตรทฤษฎีใหมโดยยึดปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงผานศูนยเรียนรู ปราชญชาวบาน แกเกษตรกรทั่วไป และเกษตรกรอาสา การสนับสนุนการพัฒนาอาชีพใน พื้นที่โครงการหลวง การนําเทคโนโลยีและนวัตกรรมจากโครงการพระราชดําริฝนหลวง การ พัฒนาและฟนฟูทรัพยากรดิน และการสนับสนุนการดําเนินงานในพื้นที่ศูนยศึกษาการพัฒนาอัน เนื่องมาจากพระราชดําริทั่วทุกภาค เปนตน 2. การสงเสริมและพัฒนาเกษตรกรและสถาบันเกษตรกรใหเขมแข็ง

24

ในป2553 กระทรวงเกษตรและสหกรณไดกําหนดแผนงาน/โครงการเพื่อใหเกษตร กรที่เปนประชากรกลุมใหญที่สุดของประเทศมีความเปนอยูที่ดี สามารถพึ่งพาตนเองไดอยาง ยั่งยืนและมีคณ ุ ภาพชีวิตทีด่ ี หลุดพนจากปญหาหนี้สิน มีรายไดเพิ่มขึ้นโดยจัดทําทะเบียน เกษตรกรเพื่อนําไปใชในการวางแผนการเกษตร รวมทั้งแกไขปญหาใหสอดคลองกับความ ตองการของเกษตรกร จัดใหมีระบบการประกันความเสี่ยง มีการสํารวจครัวเรือนเกษตรเพือ่ นําไปสูโครงการประกันรายไดเกษตรกร การจัดตั้งสภาเกษตรกรแหงชาติ จัดทําราง พระราชบัญญัติกองทุนสวัสดิการชาวนา การสรางระบบประกันภัยพืชผลการเกษตร สงเสริม และพัฒนาองคกรเกษตรกรและเกษตรกร สงเสริมและพัฒนาวิสาหกิจชุมชน รวมทั้งสรางและ พัฒนาเกษตรกรรุนใหมที่มีความรูทั้งทางทฤษฎีและปฏิบัติ งานที่สาํ คัญไดแก 2.1 การสรางและพัฒนาเกษตรกรรุนใหม กระทรวงเกษตรและสหกรณไดมี การลงนามขอตกลงกับกระทรวงศึกษาธิการ จัดทําโครงการสรางและพัฒนาเกษตรกรรุนใหม โดยผานการเรียนการสอนของสถาบันอาชีวศึกษา 76 แหง เปาหมาย 48,000 ราย 2.2 สรางและพัฒนาเกษตรกรอาสา โดยการฝกอบรมถายทอดความรูใหกับ หมอดินอาสาเพื่อเปนกลไกขับเคลื่อนงานพัฒนาที่ดินใหเขาถึงเกษตรกรในระดับตําบล หมูบาน และโรงเรียน 78,000 2.3 การพัฒนาเกษตรกรคลื่นลูกใหม/ยุวเกษตรกร เพื่อทดแทนเกษตรกร ปจจุบันที่สวนใหญสูงอายุ และมีแนวโนมลดปริมาณลงมาก เนนการสรางยุวเกษตรกรรุนใหม ใหมีองคความรูใหทันโลก และสามารถพัฒนาการผลิตไปสูการเปนผูประกอบการตลอดจนการ สงไปฝกงานในตางประเทศ 8.810 ราย 2.4 พัฒนากลุมยุวเกษตรกรในโรงเรียนขยายโอกาสในเขตปฏิรูปที่ดิน 400 โรงเรียน 20,000 ราย เพื่อใหบุตรหลานเกษตรกรมีฐานความรูความเขาใจในเรื่องสิทธิและ หนาที่ การสรางวินัยที่จะใชประโยชนที่ดินอยางมีประสิทธิภาพ 3.การพัฒนาการผลิต โดยการเพิ่มประสิทธิภาพการผลิตและการสรางมูลคาเพิ่ม สินคาเกษตร การเพิ่มประสิทธิภาพการผลิต โดยสงเสริมการพัฒนาสินคาเกษตรระยะยาวไดแก ขาว ยางพารา หมอนไหม ปศุสัตว ประมง การวิจัยและพัฒนาพันธุและเทคโนโลยีที่ เหมาะสม และการสงเสริมและพัฒนาการผลิตพืชทดแทนพลังงาน สวนการสรางมูลคาเพิม่ สินคาเกษตร โดยพัฒนาคุณภาพผลและพัฒนาระบบตรวจสอบรับรองคุณภาพมาตรฐานสินคา กําหนดเขตสงเสริมและพัฒนาการผลิต การจัดตั้งนิคมการเกษตรที่มีศักยภาพการผลิตพืช พลังงาน รวมเจรจาทางการคาสินคาเกษตรระหวางประเทศและสงเสริมการทําการประมงนอก นานน้ํา 4. การพัฒนาปจจัยพื้นฐานและภารกิจสนับสนุน กระทรวงเกษตรและสหกรณใหความสําคัญกับการพัฒนาปรับปรุงและขยายระบบ ชลประทาน การจัดการน้ําและพัฒนาแหลงน้ํา เพื่อใหมีน้ําใชอยางพอเพียงและเหมาะสม พัฒนาระบบบริหารจัดการน้ําชลประทาน เพื่อบรรเทาอุทกภัยและเพิ่มพื้นที่ชลประทานใหมและ

25

เพิ่มพื้นที่รับประโยชน กอสรางโครงการขนาดใหญ พัฒนาแหลงน้ําขนาดเล็กนอกเขต ชลประทานและการขุดสระน้ําในไรนา รวมทั้ง จัดที่ดินทํากินและการใชประโยชนที่ดินโดย กระจายการถือครองที่ดินอยางเปนธรรม ตลอดจนแกไขปญหาดินเสื่อมสภาพ ปรับปรุง คุณภาพดินเพื่อใหสามารถใชประโยชนที่ดินในการเพิม่ ผลผลิตไดมากขึ้น ผลการดําเนินงานเชน พัฒนาระบบบริหารจัดการน้ําและการชลประทาน การจัดที่ดินทํากินและการใชประโยชนที่ดิน การพัฒนาและฟนฟูทรัพยากรดิน การปฏิบัติการฝนหลวงและบริการดานการบิน 5. การบริหารจัดการเพื่อสนับสนุนการปรับโครงสรางเศรษฐกิจภาคเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณมุงพัฒนาระบบการจัดทําขอมูลการเกษตรโดยการ บูรณาการขอมูลการเกษตรของหนวยงานในสังกัด และมีระบบการเผยแพรและใหบริการขอมูล การเกษตรทีม่ ีประสิทธิภาพ อํานวยการและเพิ่มประสิทธิภาพการบริหารดานการเกษตร โดย พัฒนากฎหมายที่เกี่ยวของ พัฒนาบุคลากร บริหารจัดการองคกรภาครัฐและภาคเกษตรกร สนับสนุนการเรียนรูวัฒนธรรมและภูมิปญญาทางการเกษตร ศึกษาภาวะเศรษฐกิจการเกษตร และแนวโนม ผลกระทบจากปจจัยที่มีตอ ภาคเกษตรของประเทศ 6. การจัดที่ดินและการใชประโยชนที่ดิน กระทรวงเกษตรและสหกรณ ใ ห ค วามสํ า คั ญ กั บ จั ด ที่ ดิ นทํ า กิ น ให เ กษตรกร พรอมทั้งปรับปรุงเอกสารสิทธิเดิมใหทันสมัย 250,000 เพื่อใหเกษตรกรมีเอกสารกรรมสิทธิ์ที่ดิน ทํากินและที่อยูอาศัย สามารถใชประโยชนในที่ดินไดอยางถูกตองตามกฎหมาย และใชเปน หลักประกันในการประกอบอาชีพเกษตรกรรม รวมทั้งการจัดที่ดินชุมชน สงเสริมการปลูกไม ยืนตน/ไมเศรษฐกิจ และฟนฟูสภาพแวดลอม 7. การพัฒนาและฟนฟูทรัพยากรดินเพื่อการผลิต ในป 2553 กระทรวงเกษตรและสหกรณ มุงดําเนินการปรับปรุงพื้นที่ดินเปรี้ยว ดินกรด ดินเค็ม โดยการจัดทําระบบอนุรักษดินและน้ําและปลูกไมยืนตนเพื่อควบคุมระดับน้ําใต ดิน และจัดทําระบบอนุรักษดินและน้ํา เพื่อฟนฟูและปองกันการชะลางพังทลายของดิน

26

บทที่ 4 สรุปและขอเสนอแนะ 4.1 สรุป การวิเคราะหผลการพัฒนาการเกษตรและความผาสุกของเกษตรกร โดยวัดจากดัชนี ความผาสุกของเกษตรกร โดยใชขอมูลป 2539 2543 2548 2550 และ 2551 เปนตัวแทน ขอมูลในชวงแผนพัฒนาฯ ฉบับที่ 7,8,9 และ 10 ขอมูลดังกลาวไดมาจากการสํารวจภาวะ เศรษฐกิ จ และสั ง คมของครั ว เรื อ นเกษตรของสํ า นั ก งานเศรษฐกิ จ การเกษตร และรายงาน คุณภาพชีวิตของคนไทย ความจําเปนพื้นฐาน (จปฐ) ของกระทรวงมหาดไทย ขั้นตอนใน การศึ ก ษาจะนํ า เอาข อ มู ล ในระดั บ ประเทศมาสร า งเป น ดั ช นี ค วามผาสุ ก ของเกษตรกรและ วิเคราะหเปรียบเทียบระดับการพัฒนาออกเปน 5 ระดับ คือ ระดับการพัฒนาดีมาก ดี ปานกลาง ตองปรับปรุง และตองเรงแกไข ตามคาดัชนีที่คํานวณ จากผลการศึกษาดัชนีความผาสุกของเกษตรกรควรวัดจากการพัฒนา 5 ดาน ซึ่งมี องคประกอบ 16 ตัวชี้วัด ไดแก ดานเศรษฐกิจ สุขอนามัย การศึกษา สังคม และสิ่งแวดลอม และพบวาในป 2553 เกษตรกรมีความผาสุกในระดับ 79.93 เพิ่มขึ้นจากป 2552 ซึ่งมีคาดัชนี รอยละ 79.46 หรือเพิ่มขึ้นรอยละ 0.47 จัดอยูในระดับการพัฒนาปานกลาง ตัวชี้วัดที่มี คาดัชนีสูงขึ้น ไดแกรายไดครัวเรือนเกษตร การมีงานทําของแรงงานเกษตร ครัวเรือนได กินอาหารมีคุณภาพไดมาตรฐาน จํานวนเกษตรกรที่ไดรับการถายทอดเทคโนโลยีและ ฝกอบรมสูงขึ้น ความภูมิใจในอาชีพเกษตร มีการเขารวมเปนสมาชิกกลุม/สถาบันมากขึ้น มีการฟนฟูและอนุรักษทรัพยากรดินมากกวาป 2552 อยางไรก็ตาม เมื่อพิจารณาผลการพัฒนาในแตละดาน พบวา เปนการพัฒนา ที่ไมสมดุล เนื่องจากดานสุขอนามัย และดานสังคมอยูในระดับดีมาก ดานเศรษฐกิจ และดาน สิ่ ง แวดล อมอยู ใ นระดั บ ต อ งปรับปรุง ส ว นดานการศึก ษา อยู ใ นระดับ ตอ งเร ง แก ไ ข เมื่อพิจารณาตัวชี้วัดตาง ๆ พบวามีตัวชี้วัดที่อยูในเกณฑตองเรงปรับปรุง และตองเรงแกไข 8 ตัวชี้วัด ไดแก (1) รายได (2) เงินออม (3) สัดสวนหนี้สินตอทรัพยสินของครัวเรือน (4) สมาชิ ก ครั ว เรื อ นได รั บ การศึ ก ษาสู ง กว า ภาคบั ง คั บ (5) เกษตรกรที่ ไ ด รั บ การถ า ยทอด เทคโนโลยีและฝกอบรม (6) ความภูมิใจตอความสําเร็จในการประกอบอาชีพ (7) สัดสวน พื้นที่ปาไมตอพื้นที่ทั้งหมดของประเทศ และ (8) การฟนฟูและอนุรักษทรัพยากรดิน ผลการ คํานวณในแตละดานมีดังนี้ (1) ดานเศรษฐกิจ คาดัชนีอยูในระดับรอยละ 68.06 เพิ่มขึ้นจากป 2552 รอยละ 1.43 ตัวชี้วัดที่มีคาดัชนีดานเศรษฐกิจสูงขึ้น คือ รายไดของครัวเรือน และการมีงานทําของ

27

แรงงานเกษตร เนื่องจากในป 2553 เศรษฐกิจโลกฟนตัว ความตองการสินคาและราคาสินคา เกษตรหลายชนิดสูงกวาป 2552 (2) ดานสุขอนามัย คาดัชนีดานสุขอนามัยมีคารอยละ 98.56 ในป 2553 เพิ่มขึ้น จากป 2552 รอยละ 0.45 จัดอยูในระดับการพัฒนาที่ดีมาก เนื่องจากรัฐบาลมีนโยบายดาน คุณภาพอาหาร มีการใหบริการความรูในการดูแลสุขภาพของประชาชนมากขึ้น โดยเฉพาะดาน การผลิตและบริโภคอาหารที่ปลอดภัยตอสุขภาพของผูผลิตและผูบริโภค รวมทั้งการมีที่อยูอาศัย ที่ถูกสุขลักษณะมากขึ้น’ (3) ดานการศึกษา ในภาพรวมคาดัชนีดานการศึกษา ป 2553 รอยละ 58.62 เพิ่มขึ้นจากป2552 รอยละ 0.77 แตยังจัดอยูในระดับตองเรงแกไข เมื่อพิจารณาตัวชีว้ ัดสมาชิก ครัวเรือนเกษตรที่ไดรับการศึกษาสูงกวาภาคบังคับ พบวามีการพัฒนาดีขึ้นจากป 2552 และ รัฐบาลตองมีนโยบายสนับสนุนใหสมาชิกในครัวเรือนไดรับการศึกษามากขึ้นอยางตอเนื่องตอไป แตจากภาวะเศรษฐกิจ ป 2553 กําลังอยูระหวางฟนตัว สงผลใหคาดัชนีสมาชิกในครัวเรือน ไดรับการศึกษาอยูระดับเดียวกับป 2552 แตจํานวนเกษตรกรที่ไดรับการถายทอดเทคโนโลยี และฝกอบรมมีคาสูงขึ้นเปนรอยละ 63.33 ซึ่งถือวาคอนขางต่ํา เนื่องจากยังมีจํานวนเกษตรกร ที่ไดรับการถายทอดเทคโนโลยีนอยเมื่อเทียบกับจํานวนแรงงานเกษตรทั้งหมด จากผล การศึกษา จึงเห็นควรสนับสนุนใหเกษตรกรไดรับความรู เทคโนโลยี และทักษะในการประกอบ อาชีพ รวมทั้งการสนับสนุนใหสมาชิกครัวเรือนเกษตรมีโอกาสไดรับการศึกษามากขึ้น เพื่อมี ภูมิคุมกันในตัวเอง มีความรู มีเหตุผล มีความรอบคอบ รูจักคิด รูจักบริหารจัดการฟารม และมี ความระมัดระวังในการดํารงชีวิตมากขึ้น (4) ดานสังคม คาดัชนีดานสังคมจัดอยูในระดับที่ดี คือมีคาดัชนีรอยละ 91.91 ในป 2553 เพิ่มขึน้ จากป 2552 รอยละ 0.39 และเมื่อพิจารณาคาตัวชีว้ ัด พบวาเกษตรกรมีความ พอใจและภาคภูมิใจในอาชีพเพิ่มขึ้น เนื่องจากเศรษฐกิจโลกฟนตัว ความตองการสินคาและ ราคาสินคาสูงขึ้น และลักษณะที่สําคัญทางสังคมทีย่ ังคงความเปนเอกลักษณของภาคเกษตร คือครัวเรือนมีความอบอุน สังคมมีการรวมกลุม รวมทั้งผูสูงอายุก็ไดรับการดูแลเอาใจใสจากคน ในครัวเรือนมากขึ้น แสดงใหเห็นวา สังคมเกษตรมีความรักและมีความสามัคคี สงผลให บานเมืองมีความสงบเรียบรอยในระดับทีด่ ี การดําเนินนโยบายดานสังคมจะตองสนับสนุนการ ดําเนินการเชนนี้ตอไป (5) ดานสิ่งแวดลอม คาดัชนีดานสิ่งแวดลอมในภาคเกษตรมีแนวโนมดีขึ้นแตยังจัด อยูในระดับตองปรับปรุง โดยมีคาดัชนีรอยละ 67.11 ในป 2553 เพิ่มขึ้นจากรอยละ 66.52 ในป 2552 ซึ่งเกิดจากการดําเนินงานดานการฟนฟูทรัพยากรดินของกระทรวงเกษตรและสหกรณที่ ไดใหความสําคัญเพิ่มขึ้น และเมื่อพิจารณาตัวชี้วัดสัดสวนพื้นที่ปาไมตอพื้นที่ทั้งหมดจัดอยูใน ระดับที่ตองปรับปรุง ในขณะที่การฟนฟูทรัพยากรดินยังดําเนินการไดนอยเมื่อเทียบกับพื้นที่ เสื่อมโทรมทั้งหมดของประเทศ และมีคาดัชนีจัดอยูในระดับที่ตองปรับปรุง

28

4.2 ขอเสนอแนะ เรงรัดการแกไขปญหาและปรับปรุง ดําเนินงานในตัวชี้วัดที่มีคาดัชนีต่ํากวารอยละ 70 ซึ่งมีอยู 8 ตัวชี้วัด ไดแก (1) เรงรัดการแกไขปญหารายไดครัวเรือนเกษตร โดยนําปรัชญาเศรษฐกิจ พอเพียงมาใชในการจัดทําแผนการผลิตของครัวเรือนและชุมชน การพัฒนาระบบการผลิตให สามารถใชปจจัยการผลิตไดอยางมีประสิทธิภาพ ขยายฐานการผลิตใหสอดคลองกับศักยภาพ ของพื้นที่ ความตองการของตลาด และสรางมูลคาเพิ่มใหกับผลผลิต ใหคําแนะนําการประกอบ อาชีพและใหความรูเพื่อเพิ่มรายไดใหกับกลุมเปาหมาย ทั้งนี้ หนวยงานตาง ๆ ในกระทรวง เกษตรและสหกรณมีแผนงาน/โครงการอยูแลว และควรใหความสําคัญในการสรางความเขมแข็ง ใหแกเกษตรกรมากขึ้น โดยเฉพาะการแกไขปญหาความยากจน การรวมมือกับภาคเอกชนในรูป Contract Farming และขบวนการวิสาหกิจชุมชน เพื่อสรางความมั่นใจดานการตลาด สนับสนุน การพัฒนาผลิตภัณฑ การยกระดับคุณภาพผลผลิตโดยอาศัยเทคโนโลยี เพื่อสรางมูลคาเพิ่ม ใหกับสินคาเกษตรมากขึ้น (1.1) ดานการผลิต ใหความรูและสนับสนุนการประชาสัมพันธเทคนิค การผลิตที่ไดมาตรฐาน เพื่อใหมีชองทางการจําหนายกวางขึ้นและเปนการสรางมูลคาเพิ่มใหกับ สินคา สงเสริมใหมีการผลิตแบบผสมผสานมากขึ้น ลดการผลิตเชิงเดี่ยว ลดตนทุนการผลิต โดยใหมีการใชสารอินทรียที่ผลิตเองในชุมชน (1.2) ดานการตลาด จัดใหมีมาตรการในการอํานวยความสะดวกให เกิดการเพิ่มมูลคาผลผลิตการเกษตร การแปรรูป พัฒนาบรรจุภัณฑ การบรรจุหีบหอ การ เก็บ รักษา การขนส ง จั ดตั้งตลาดกลางในชุมชน โดยสนับสนุนใหองคกรปกครองทองถิ่น สนับสนุนงบประมาณโครงสรางพื้นฐานที่จําเปน และบริหารจัดการ (1.3) สนับสนุนใหมีองคกรระดับชาติเพื่อเปนหนวยงานผลักดันการเพิ่ม มูลคาสินคาเกษตรอยางตอเนื่อง (2) ส ง เสริ ม การออมของครั ว เรื อ นเกษตรเพื่ อ เป นภู มิ คุ ม กั น ทางการเงิ น ของ เกษตรกรและชุมชน เพื่อลดการพึ่งพิงการเงินจากภายนอก โดยรัฐและองคกรปกครองทองถิ่น ควรใหการสนับสนุนในรูปกองทุนและสวัสดิการสําหรับเกษตรกรเพิ่มขึ้น (3) เร ง รั ด การแก ไ ขป ญ หาหนี้ สิ น ของเกษตรกร โดยรั ฐ บาลจั ด ทํ า โครงการ ชวยเหลือลดภาระหนี้ สนับสนุนใหความรูการจัดทําบัญชีรายรับรายจายอยางงายในครัวเรือน ตอไปอยางตอเนื่อง เพื่อใหเกษตรกรมีภูมิคุมกันในการเปลี่ยนแปลงทั้งดานวัตถุและสังคม (4) สนับสนุนใหสมาชิกครัวเรือนเกษตรไดรับการศึกษามากขึ้น เพื่อใหครัวเรือน เกษตรมีความเขมแข็ง มีความรู สามารถอาศัยขอมูล ขาวสารเพื่อชวยรับมือกับความเสี่ยงจาก ปจจัยทั้งภายในและตางประเทศ (5) สงเสริมใหปราชญชาวบานมีสวนรวมในการถายทอดภูมิปญญาและฝกอบรม ใหเกษตรกรไดรับการถายทอดเทคโนโลยีที่ประสบความสําเร็จ และเทคโนโลยีใหมๆเพิ่มขึ้น

29

กระทรวงเกษตรและสหกรณ จะตองปรับกระบวนการเรียนรู และเพิ่มทักษะความสามารถของ บุ ค ลากรภาครั ฐ ให เ ข า ใจป ญ หาในการให คํ า ปรึ ก ษาด า นการวางแผนดํ า เนิ น งาน ติ ด ตาม ความกาวหนาทางวิชาการ และเทคโนโลยีใหมๆ โดยเรงรัดการทํางานของศูนยบริ การและ ถายทอดเทคโนโลยีการเกษตร ศูนยเศรษฐกิจพอเพียงอยางจริงจัง รวมทั้งการใหบริการคลินิก เกษตรเคลื่อนที่อยางตอเนื่อง (6) เรงแกไขปญหาดานสังคมเพื่อสรางความภูมิใจในอาชีพการเกษตรใหมากขึ้น โดยการ เพิ่มมาตรการจูงใจใหยุวเกษตรกร สานตออาชีพเกษตรกรรม สรางความรักความ อบอุนและเอื้ออาทรตอกันในชุมชน เพื่อใหมีความผาสุกทางจิตใจ ควรสนับสนุนใหเกษตรกรมี การรวมกลุมและรวมทํากิจกรรมสาธารณประโยชนตอไป เพื่อรับฟงความคิดเห็นในรูปแบบและ ชองทางที่หลากหลาย สรางความสามัคคีและมีจิตสํานึกชวยเหลือกัน รูจักแบงปน และรวมกัน รักษาสิทธิของตนเอง การรวมกลุมจะทําใหครัวเรือนมีการชวยเหลือซึ่งกันและกัน แกไขปญหา ตาง ๆ รวมกัน ซึ่งจะทําใหเกิดความสงบและความผาสุกในชุมชน (7) สนับสนุนการปลูกปามากขึ้นเพื่อเพิ่มสัดสวนพื้นที่ปาไมตอพื้นที่ทั้งหมดของ ประเทศควรสนับสนุนการฟนฟูและปลูกปาเพิ่ม เพื่อสรางความสมดุลในระบบนิเวศใหมากขึ้น เนื่องจากปาไมชวยเสริมสรางแหลงตนน้ําลําธาร ลดความแหงแลง ลดปญหาภาวะโลกรอน และชวยชะลอความรุนแรงของน้ําชวงน้ําไหลบา ควรเรงรัดการสรางแหลงเก็บน้ําและเสนทาง ระบายน้ํา เพื่อปองกันไมใหเกิดน้ําทวมขังในพื้นที่การเกษตร ซึ่งสรางความเสียหายแกผลผลิต ทางการเกษตรอยางมาก สนับสนุนการจัดการปาชุมชน การปองกันรักษาปา และการจัดที่ทํากิน ในพื้นที่ปาไม (8) สนับสนุนการฟนฟูและอนุรักษทรัพยากรดินเพิ่มขึ้น การสรางองคความรู และเผยแพรเทคโนโลยีในการฟนฟูบํารุงดิน และพัฒนาเครือขายเกษตรกรอาสาสมัครเพิ่มขึ้น การสรางองคความรูและเผยแพรเทคโนโลยีในการฟนฟูบํารุงดิน และพัฒนาเครือขายเกษตรกร อาสาสมัครเพิ่มขึ้น การจัดการเรื่องการปองกันและเตือนภัยดินถลม ฟนฟูและปองกันการชะ ลางพังทลายของดิน โดยการใชระบบอนุรักษดินและน้ํา -------------------------------------

30

เอกสารอางอิง กองโภชนาการ, กรมอนามัย, กระทรวงสาธารณสุข. 2546. รายงานการสํารวจภาวะอาหาร และโภชนาการของประเทศไทย ครั้งที่ 5. คณะกรรมการอํานวยการงานพัฒนาคุณภาพชีวิตของประชาชนในชนบท (พชช.). หมูบาน ชนบทไทยจากขอมูลพื้นฐานระดับหมูบาน (กชช. 2ค.) ป 2538, 2544 2548. คณะกรรมการอํานวยการงานพัฒนาคุณภาพชีวิตของประชาชน (พชช.). รายงานคุณภาพ ชีวติ ของคนไทย จากขอมูลความจําเปนพื้นฐาน (จปฐ.) ป 2539, 2545 2548. 2550 และ2551 คณะอนุกรรมการขับเคลื่อนเศรษฐกิจพอเพียง, สํานักงานคณะกรรมการพัฒนาเศรษฐกิจและ สังคมแหงชาติ. 2548. เศรษฐกิจพอเพียงคืออะไร. ธงชัย เจริญชัยชนะ. 2546. การวิเคราะหปจจัยที่มีผลตอคุณภาพชีวติ ขั้นพื้นฐานของ ประชาชนไทยในชนบท. กรุงเทพมหานคร: วิทยานิพนธ, มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร. ธนาคารแหงประเทศไทย. 2549. สถิติเศรษฐกิจและการเงิน. นานัค คัควานิ และ เมธี ครองแกว. 2540. รายงานการศึกษาขั้นสุดทายระบบดัชนีวัดการ ติดตามประเมินผลแผนพัฒนาฯ ฉบับที่ 8. ศูนยสารสนเทศการเกษตร, สํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร. 2542. สถิติการเกษตรของ ประเทศไทย ปเพาะปลูก 2540/41. ศูนยสารสนเทศการเกษตร, สํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร. 2545. สถิติการเกษตรของ ประเทศไทย ปเพาะปลูก 2544/45. สํานักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ สถาบันสิ่งแวดลอมไทย และสถาบันคีนันแหงเอเชีย. 2547. รายงานการศึกษาฉบับสมบูรณโครงการพัฒนา ดัชนี ชี้วัดการพัฒนาที่ยั่งยืนของประเทศไทย. สํานักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ. 2549. รายงานการติดตาม ประเมินผลการพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมของประเทศในระยะแผนพัฒนาฯ ฉบับที่ 9 (พ.ศ. 2545-2549). สํานักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ และ สถาบันสิ่งแวดลอม ไทย. 2549. รายงานการศึกษาฉบับสมบูรณโครงการพัฒนาตัวชีว้ ัดการพัฒนาที่ยั่งยืน ของประเทศไทย ระยะที่สอง. สํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร. 2540. ภาวะเศรษฐกิจครัวเรือนเกษตร ปเพาะปลูก 2538/39.

31

เอกสารอางอิง (ตอ) สํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร. 2543. รายไดครัวเรือนเกษตรและขอมูลพื้นฐานภาวะ เศรษฐกิจสังคมครัวเรือน และแรงงานเกษตร ปเพาะปลูก 2542/43. สํานักงานเศรษฐกิจการเกษตร. 2549 .รายงานผลการศึกษาภาวะเศรษฐกิจสังคมครัวเรือน และแรงงานเกษตร ปเพาะปลูก 2547/48. คณะอนุกรรมการขับเคลื่อนเศรษฐกิจพอเพียง สํานักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจ และสังคมแหงชาติ 2548 เศรษฐกิจพอเพียงคืออะไร สํานักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ แผนพัฒนาเศรษฐกิจและ สังคมแหงชาติ ฉบับที่ 10 พ.ศ. 2550 - 2554

-------------------------------------------

ภาคผนวก

เกณฑการคํานวณดัชนีความผาสุกของเกษตรกร ตัวชี้วัด ดานเศรษฐกิจ 1. รายไดครัวเรือนเกษตร

เกณฑการคํานวณ ประเมินจากรายไดสุทธิทางการเกษตร รายไดนอกการเกษตร และผลิตผลจากฟารมนํามาบริโภค มีเปาหมายเพือ่ ใหเพียงพอ ตอปจจัยสี่ขนั้ พื้นฐาน ต่ํากวา 120,000 บาท ไดคะแนน 50 120,001 - 160,000 บาท ไดคะแนน 51- 60.9 160,001 - 200,000 บาท ไดคะแนน 61 -70.9 200,001 - 240,000 บาท ไดคะแนน 71- 80.9 240,001 - 280,000 บาท ไดคะแนน 81- 90.9 มากกวา 280,001 บาท ไดคะแนน 91- 100

2. การมีสิทธิในทีด่ ินทํากิน

ประเมินจากการไดรับเอกสารสิทธิ์ในที่ดินทุกรูปแบบ ไมรวมการเชา โดยกําหนดเปาหมายรอยละ 80

3. การมีงานทําของแรงงานเกษตร

กําหนดเปาหมายใหแรงงานเกษตรมีงานทําไมต่ํากวารอยละ 80

4. รายจายการบริโภคของครัวเรือนเกษตร

ครัวเรือนเกษตรควรมีรายจายอุปโภคบริโภคเกีย่ วกับเครื่องดืม่ และยาสูบลดลงโดยกําหนดเกณฑการใหคะแนน ดังนี้ ต่ํากวา 1,000 บาท ไดคะแนน 100 1,001 - 2,000 บาท ไดคะแนน 90 -99.9 2,001 - 3,000 บาท ไดคะแนน 80 -89.9 3,001 - 4,000 บาท ไดคะแนน 70 -79.9 4,001 - 5,000 บาท ไดคะแนน 60 -69.9 มากกวา 5,000 บาท ไดคะแนน 50

5. เงินออมของครัวเรือนเกษตร

ประเมินจากเงินออมในครัวเรือน โดยกําหนดเกณฑการให คะแนน ดังนี้ ต่ํากวา 40,000 บาท ไดคะแนน 60 40,001 - 45,000 บาท ไดคะแนน 61- 65.9 45,001 - 50,000 บาท ไดคะแนน 66- 70.9 50,001 - 55,000 บาท ไดคะแนน 71- 75.9 55,001 - 60,000 บาท ไดคะแนน 76- 80.9 60,001 - 65,000 บาท ไดคะแนน 81- 85.9 มากกวา 65,000 บาท ไดคะแนน 100

เกณฑการคํานวณดัชนีความผาสุกของเกษตรกร(ตอ) ตัวชี้วัด 6. สัดสวนหนี้สินตอทรัพยสนิ ของครัวเรือนเกษตร

ดานสุขอนามัย 7. ครัวเรือนไดกนิ อาหารมีคุณภาพใดมาตรฐาน

8. ครัวเรือนมีการจัดบานเรือนเปนระเบียบ ถูกสุขลักษณะ

ดานการศึกษา 9. สมาชิกครัวเรือนเกษตรไดรับการศึกษาสูงกวา ภาคบังคับ 10. จํานวนเกษตรกรที่ไดรับการถายทอด เทคโนโลยีและฝกอบรม

ดานสังคม 11. เกษตรกรมีความภูมิใจและไดรับความสําเร็จ ในการทําอาชีพเกษตร

เกณฑการคํานวณ ประเมินจากสัดสวนหนี้สินตอทรัพยสินของครัวเรือนเกษตร ต่ํากวารอยละ 1 ไดคะแนน 100 รอยละ 1.1 - 2.0 ไดคะแนน 90 -99.9 รอยละ 2.1 - 3.0 ไดคะแนน 80 -89.9 รอยละ 3.1 - 4.0 ไดคะแนน 70 -79.9 รอยละ 4.1 - 5.0 ไดคะแนน 60 -69.9 มากกวารอยละ 5.0 ไดคะแนน 50

ประเมินจากคนในครัวเรือนไดกินอาหารที่มีคณ ุ ภาพและ ไดมาตรฐาน (นมพรอมดื่ม อาหารบรรจุกระปอง และน้ําดื่ม บรรจุขวดหรือแกลลอน ที่มีคณ ุ ภาพ ปลอดภัย และไดมาตรฐาน อย.) โดยกําหนดเปาหมายรอยละ 95 ครัวเรือนมีการจัดบานเรือนเปนระเบียบถูกสุขลักษณะครบ ตามดัชนีการสุขาภิบาลขั้นพื้นฐาน โดยกําหนดเปาหมาย รอยละ 95

ประเมินจากสมาชิกครัวเรือนเกษตรไดรับการศึกษา สูงกวาภาคบังคับ โดยกําหนดเปาหมาย รอยละ 100 ประเมินจากสมาชิกครัวเรือนเกษตรไดรับการถายทอด เทคโนโลยีและฝกอบรมตอจํานวนแรงงานเกษตร โดยกําหนดเปาหมาย รอยละ 80

ประเมินจากคนในครัวเรือนเกษตรมีความภูมิใจและพอใจในการเปน เกษตรกรมีความสุขและประสบความสําเร็จกับการประกอบอาชีพ และไดรับการยอมรับจากสังคม เปาหมายรอยละ 80

เกณฑการคํานวณดัชนีความผาสุกของเกษตรกร(ตอ) ตัวชี้วัด 12. ครัวเรือนมีความอบอุน

เกณฑการคํานวณ ครัวเรือนมีความอบอุน (คนในครัวเรือนมีโอกาสอยูพรอมหนากัน อยางนอย 6 ครั้งตอป มีการปรึกษาหารือเพื่อแกไขปญหา ในครอบครัว เด็กในครัวเรือนไมเคยหนีออกจากบาน) คนในครัวเรือนเคารพนับถือซึ่งกันและกันโดยกําหนด เปาหมายรอยละ 100

13. คนสูงอายุไดรับการดูแลเอาใจใสจากคนในครัวเรือน คนอายุมากกวา 60 ป ขึ้นไป ไดรบั การดูแลเอาใจใสจากคนใน ครัวเรือน โดยกําหนดเปาหมายรอยละ 100 14. การเขารวมเปนสมาชิกกลุม/สถาบันเกษตรกร

ดานสิ่งแวดลอม 15. สัดสวนพื้นทีป่ าไมตอพื้นที่ทั้งหมดของประเทศ

16. การฟนฟูทรัพยากรดิน

ครัวเรือนมีคนเปนสมาชิกกลุมที่ตงั้ ขึ้นในหมูบาน ตําบล (กลุมเกษตรกร กลุมผูใชน้ํา กลุม ธกส. กองทุนยา เปนตน) โดยกําหนดเปาหมายรอยละ 90

กําหนดพื้นที่ปาไมไมต่ํากวารอยละ 40 ของพื้นที่ประเทศจึงจะ รักษาสมดุลของระบบนิเวศได ถาพื้นที่ปาไมมีคาเทากับรอยละ 40 ของพื้นที่ประเทศ จะไดคะแนนเทากับ 70

กําหนดใหการฟนฟูทรัพยากรดินเพิ่มขึ้น ต่ํากวารอยละ 10 ไดคะแนน 50 รอยละ 11 - 20 ไดคะแนน 60 -69.9 รอยละ 21 - 30 ไดคะแนน 70 -79.9 รอยละ 31 - 40 ไดคะแนน 80 -89.9 รอยละ 41 - 50 ไดคะแนน 90 -99.9 มากกวารอยละ 50 ไดคะแนน 100