Brochure scholen low by Stad Ieper

‘Met een kus van de juf...’

SCHOOLFOTO’S VAN VROEGER

19 JUNI - 19 SEPTEMBER 2015 | CC IEPER HET PERRON

met de steun van

Woord vooraf Heeft u nog schoolfoto’s? De (oud-) Ieperlingen reageerden massaal op de oproep van het stadsarchief. Ieder van ons heeft dan ook willens nillens onderwijs genoten en een groot stuk van zijn of haar jeugd op school doorgebracht. We herkennen ons letterlijk op deze foto’s. Voor deze tentoonstelling heeft het team van ons stadsarchief uit het overrompelend aanbod een tweehonderdtal foto’s geselecteerd en becommentarieerd, verspreid over zeven hoofdstukken. De geschiedenis van het onderwijs in Ieper in de 19de en 20ste eeuw wordt zo op een laagdrempelige en tot de verbeelding sprekende manier weergegeven. Het is een wandeling doorheen de tijd geworden, te beginnen met het overwegend katholiek karakter van ons onderwijs. Maar ook het officieel onderwijs heeft in de regio Ieper vooral na de tweede wereldoorlog zijn terechte plaats in het onderwijslandschap veroverd.

Wat ook opvallend naar voor komt, is het verschil in opleiding voor jongens en meisjes. Daar waar gelijkheid en gelijke kansen in het onderwijs in het begin nog een utopie was, merk ik doorheen de brochure een positieve evolutie. De uitgebreide aandacht voor sport, spel en uitstappen toont ten slotte aan dat leren en opvoeding - ook toen al - veel meer waren dan het louter opdoen van kennis. Minstens even belangrijk als de foto’s zelf zijn de verhalen en herinneringen die ze herbergen en ongetwijfeld naar boven zullen laten komen. Het maakt je er bovendien van bewust dat ons onderwijs in Ieper vandaag enkel het resultaat is van een jarenlange evolutie en vandaag nog continu in verandering is. Dit geldt meteen als een oproep om de (digitale) schoolfoto’s van vandaag op een duurzame manier in ons archief te bewaren zodat we de evolutie verder kunnen documenteren.

Tenslotte hoop ik dat de vele Ieperse scholieren tussen de examens of tijdens de drukke schoolvakantie de tijd zullen vinden om ‘een kus van de juf’ te ontvangen. Eva Ryde Schepen voor archief en onderwijs

Voor de grote oorlog 7 In moeilijke tijden 17 Voor de klas 31 God ziet u 37 Broek of rok? 43 In de klas 51 Sport en spel 57

Voor de Grote Oorlog

Voor de Grote Oorlog De Belgische Grondwet van 1831 voorziet als reactie op de door de staat gedomineerde onderwijspolitiek van Willem I een sterke vrijheid van onderwijs. Hierdoor krijgen de katholieken bijna overal in het land een zeer sterke greep op het onderwijs. De eerste schoolwet op het lager onderwijs van 1842 verstevigt die positie. In elke gemeente moet er een lagere school zijn. Dit kan zowel een gemeenteschool als een door de gemeente aangenomen (katholieke) school zijn. Godsdienst staat uitdrukkelijk in het leerplan vermeld. Meer en meer ageren de liberalen tegen deze regeling. Na hun verkiezingsoverwinning van 1878 komt er op 1 juli 1879 een nieuwe wet op het lager onderwijs en een apart ministerie van onderwijs (minister Pierre Van Humbeeck). Onderwijs dreigt weer meer onder staatscontrole te komen. De katholieken reageren hiertegen met excommunicaties en met het massaal oprichten van eigen vrije scholen. Zo is de in 1879 geopende Ieperse Sint-Michielsschool voor jongens een nog bestaand gevolg van de eerste schoolstrijd. Na de katholieke verkiezingszege van 1884 wordt het ministerie van onderwijs weer afgeschaft. Tot aan de Eerste Wereldoorlog is onderwijs enkel een departement van het ministerie van kunsten en wetenschappen. Zeker in landelijk Vlaanderen

blijft het lager onderwijs verder in de greep van de katholieken. Wel doen de katholieken voor de financiering van hun vrije scholen steeds meer beroep op overheidssubsidies, wat indirect toch tot een groter staatstoezicht op het onderwijs zal leiden. Van enige diplomavereisten voor de schoolmeesters is er in de 19de eeuw nauwelijks sprake. Het is de wet Van Humbeeck (1879) die voor het eerst diplomavereisten voor de onderwijzers voorschrijft. Reeds met die schoolwet van 1879 wilden de progressieve liberalen ook kinderen van gewone gezinnen via onderwijs betere kansen bieden. Vanaf die jaren krijgt het onderwijs een meer opvoedend utilitair karakter. Dit betekent niet dat de ideologische strijd om de ziel van het kind helemaal verdwijnt. De discussie over de leerplicht woedt hevig in de jaren kort voor de Eerste Wereldoorlog. Wanneer het economisch nut van kinderarbeid gaat dalen en wanneer de regerende katholieken denken dat een verplichte leerplicht arbeiderskinderen zal afhouden om voor de socialisten te stemmen, wordt op 19 mei 1914 de naar minister Poullet genoemde onderwijswet aangenomen. Deze stelt voor het eerst in België een leerplicht tot 14 jaar in. Het principe dat lager onderwijs gratis moet zijn, is eveneens in deze wet opgenomen. In de toenmalige geest van betere en gezondere scholen, voorziet de wet ook

in een medisch schooltoezicht. Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog zal ervoor zorgen dat de wet Poullet pas vanaf de late jaren 1920 ten volle goed zal functioneren. Doorheen de 19de en vroege 20ste eeuw is het voortgezet middelbaar onderwijs een zaak voor de beter begoede klasse. In Ieper leidt dit tot een prominente rol voor het bisschoppelijk Sint-Vincentiuscollege (opgericht in 1834) en de Roesbrugge Dames (vooral het in 1843 opgerichte pensionaat trekt vele rijke jonge dochters aan). Toch wordt in Ieper onder liberale impuls reeds in 1852 een Rijksmiddenschool opgericht. België kent zeker vanaf de late 19de eeuw ook een traditie van sterke nijverheids- en beroepsscholen. In 1865 ontstaat (binnen de Academie voor Schone Kunsten) een stedelijke Nijverheidsschool. In 1908 volgt de Vrije Beroepsschool (nu VTI). Beide spelen een belangrijke rol in de opleiding van geschoold personeel voor een aantal in deze streek opgerichte kleine industriële bedrijven. De meisjes kunnen voor enige verdere opleiding terecht in de Heilige Familie (opgericht in 1840) en bij de zusters Lamotten.

Sint-Jan. De klas van zuster Michel in de meisjesschool, 16 januari 1912. PrivĂŠcollectie

Ieper. De klas van zuster Norbertine in de Heilige Familie, 1890-1891. Stadsarchief Ieper

Zillebeke. Na het bijwonen van de mis volgen de meisjes catechese en gewijde geschiedenis in de zondagsschool, 1911. Stadsarchief Ieper

Ieper. Priester-leraar Van Queckelberghe met zijn klas in het College, 1893-1894.

Ieper. Speelplaats van de lagere afdeling van het College in de Sint-Jacobsstraat, 1910.

Stadsarchief Ieper

Vlamertinge. Zuster Gudule met haar klas in de meisjesschool, 1913. PrivĂŠcollectie

Zillebeke. Meisjesschool, 12 december 1911.

Elverdinge. Jongensschool, 1910.

Privécollectie

Zuidschote. Klas van meester Arthur Debulcke in de jongensschool, 1913.

Boezinge. Meester Eugène Coulier met zijn klas in de jongensschool, 1909.

Privécollectie

Elverdinge. Meisjesschool, 1910. ‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. Stadsmeisjesschool of ‘Justice’ in de Sint-Niklaasstraat, 1908.

Ieper. Speelplaats van de Sint-Jozefsschool in de Sint-Jacobsstraat, circa 1905.

‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. De leerling-kleermakers van de Sint-Jozefs Vrije Beroepsschool, 1909-1910. ‘IEPER Verbeeldt’

Brielen. Klas van meester René Grillet in de jongensschool, 1911.

Ieper. De natuurkundeklas van de Roesbrugge Dames, 1909.

‘IEPER Verbeeldt’

Privécollectie

Ieper. Leerlingen aan het werk in de naaikamer van de Roesbrugge Dames, 1909.

Ieper. Slaapzaal van het pensionaat van de Roesbrugge Dames, circa 1909.

Privécollectie

‘IEPER Verbeeldt’

Vlamertinge. Meester Jozef Van Elslande en meester Maurice Desmadryl met twee klassen in de jongensschool, 18 oktober 1911.

Ieper. Stadsmeisjesschool of ‘Justice’ in de Sint-Niklaasstraat, 1908. Privécollectie

Privécollectie

Vlamertinge. Meisjesschool, 1913.

Ieper. Roesbrugge Dames, circa 1910.

Privécollectie

In moeilijke tijden

In moeilijke tijden Vooraleer de Wet Poullet op de leerplicht kan worden uitgevoerd, raakt België bij de Eerste Wereldoorlog betrokken. Het grootste gedeelte van de Ieperse bevolking komt uiteindelijk in onbezet België, maar vooral in Frankrijk terecht. Oorspronkelijk gaan de kinderen van gevluchte Belgen niet naar school of volgen ze les in een Franse school. De evacuatie van de kinderen uit direct achter het front gelegen dorpen als Elverdinge en Vlamertinge gebeurt vanaf 1915 iets planmatiger. Begin mei gaat de Belgische overheid, mede op basis van de schoolplichtwet van 1914, over tot de evacuatie van de leerplichtige kinderen (“les enfants de l’Yser”) naar speciaal daartoe opgerichte schoolkolonies in Frankrijk, zoals deze in SaintOuen, Orly en Ballainvilliers (allemaal nabij Parijs). Ook in Normandië ontstaan er talrijke Belgische schoolkolonies. Deze kinderen zullen gedurende jaren van hun ouders gescheiden blijven. Geleidelijk aan slaagt men erin om de overal in Frankrijk verspreide kinderen in Belgische schoolkolonies les te laten volgen. Het gevluchte onderwijspersoneel geeft er dus vaak les aan kinderen die voor de oorlog naar een andere school gingen. Zo verzorgen de religieuzen van de Roesbrugge Dames onderwijs in een schoolkolonie in het Normandische Veulettes. De in Brielen

geboren onderwijzer Hector Merlevede staat vanaf 1917 voor een Vlaamse klas in Limoges. De moeilijke oorlogsjaren zullen na de wapenstilstand een onverwacht extra staartje krijgen. De Belgische regering wordt dan immers geconfronteerd met het probleem van onderwijspersoneel dat aan het front vocht, in bezet België ontslagen werd, naar het buitenland was gevlucht of door andere oorlogsomstandigheden een tijdlang geen les had gegeven. De gevolgen qua pensioen en anciënniteit zullen in het interbellum meermaals tot moeilijkheden leiden. Tijdens en na de oorlog worden de kinderen nadrukkelijk zeer vaderlandslievend opgevoed. De portretten van het vorstenpaar zijn prominent in de klas aanwezig. Op menig klasfoto is een “Hulde aan onzen welbeminden koning” terug te vinden. De wandplaten met koning Albert aan de IJzer zijn vanaf 1919 ruimschoots verspreid. Ook hun kennis van het Frans staat na jaren verblijf in Frankrijk doorgaans op een relatief hoog niveau. Vanaf 1919 keren de gevluchte leerkrachten en kinderen naar de verwoeste frontstreek terug. Gedurende een drietal jaar verloopt het onderwijs in barakken die de in 1914 opgerichte medische schoolinspectie zeker zou hebben afgekeurd. Ook

tijdens het schooljaar 1918-1919 – het tijdstip van de terugkeer – voldoen meerdere kinderen niet aan de leerplicht. Nood breekt nu eenmaal wet. Een ander gevolg van de verschrikkelijke oorlog is het feit dat kinderen in de frontstreek vanaf 1919 met affiches en tijdens de lessen zeer sterk op het gevaar van onontplofte oorlogsmunitie worden gewezen. Anderzijds kan deze generatie kinderen tot de eerste oorlogstoeristen worden gerekend. Leraars, zoals Pieter Cassiman in Hollebeke, tonen aan hun leerlingen op het slagveld, hoe de grote oorlog is verlopen. Ten slotte is het bestaan van een aparte Engelse Eton Memorial School gedurende het interbellum in Ieper, een ander direct gevolg van de Eerste Wereldoorlog.

Hollebeke. Leraar Pieter Cassiman toont samen met pastoor Hinnekens aan zijn klas de verwoeste frontstreek, circa 1920. â&#x20AC;&#x2DC;IEPER Verbeeldtâ&#x20AC;&#x2122;

Zillebeke. Leerlingen poseren voor de voorlopige school, 1925. Stadsarchief Ieper

Vlamertinge. Klasfoto met eerbetuiging aan de koning voor een barak opgericht door het Koning Albertfonds. Privécollectie

Boezinge. Kinderen poseren voor hun tijdelijke school met pastoor Jules Vanneste in hun midden, 1922.

Brielen. Leraar Gaston Beele met zijn leerlingen voor een houten barak die toen dienst deed als klaslokaal, 1922.

Privécollectie

‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. Zuster Norbertine in de deuropening van haar voorlopige klas op de speelplaats van de Heilige Familie, 1920.

Zillebeke. Zuster Genoveva en haar klas voor het houten schoolgebouw in de Wervikstraat, 1921.

‘IEPER Verbeeldt’

Privécollectie

Brielen. Leerlingen in een noodschool tonen samen met meester René Grillet en pastoor Emiel Kiecken de afbeeldingen van het vorstenpaar, 30 juli 1920.

Elverdinge. Bij het verwoeste kasteel staan een paar woonwagens die ingericht zijn als klaslokaal, circa 1920.

‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. Met de subsidies van het Koning Albertfonds laten de zusters van de Roesbrugge Dames voorlopige barakken bouwen op het kloosterterrein, 1919. Privécollectie

Vlamertinge. Leerkrachten van de jongensschool voor een schoolbarak, circa 1920. Privécollectie

Ieper. De barakken van de Roesbrugge Dames, 1919-1922. Privécollectie

Ieper. De teruggekeerde leerlingen van de Lamotteschool kregen les in houten noodgebouwen langs de Poperingseweg , 1919. Stadsarchief Ieper

Saint-Ouen. Vlamertingse meisjes in de schoolkolonie van Saint-Ouen. ‘IEPER Verbeeldt’

Saint-Aubin-Epinay. De zusters van de Lamotteschool ontfermen zich over de vondeling Louis Delarue. Louis werd door Engelse soldaten gevonden in de straatkant. De jongen draagt een gedichtje voor, 1917. Stadsarchief Ieper

Orly. Kinderen uit Elverdinge worden naar Orly gestuurd om er school te lopen. Ze dragen een typisch Belgische soldatenmuts. ‘IEPER Verbeeldt’

Ballainvilliers. Een groep Belgische kinderen krijgt onderwijs in de schoolkolonie van Ballainvilliers. PrivĂŠcollectie

Ballainvilliers. Puntenkaart van Julia Boudry uit Zillebeke tijdens haar verblijf in de schoolkolonie van Ballainvilliers nabij Parijs, 1917-1918. PrivĂŠcollectie

Saint-Aubin-Epinay. De zusters van de Lamotteschool geven les aan Belgische jongens, 1918. Stadsarchief Ieper

Voor de klas

Voor de klas België kent sedert het midden van de 19de eeuw duidelijk een systeem van simultaan of klassikaal onderwijs. De leraar staat er voor de klas. Een oudere werkwijze waarbij de schoolmeester nogal lukraak elk kind individueel wat kennis bijbracht is al in 1846 formeel afgeschaft. Het in Engeland voorkomende goedkope systeem van mutueel onderwijs waarbij de leerlingen in grote groepen elkaar wat aanleerden en de leerkracht enkel toezicht houdt, heeft in België omzeggens geen ingang gevonden. De job van onderwijzer is zeker voor de Eerste Wereldoorlog allesbehalve een lucratief beroep. Fabrieksarbeiders verdienen doorgaans meer. Onderwijzers zijn gedwongen hun schamel inkomen aan te vullen met allerhande bijbaantjes zoals gemeentesecretaris, koster of verzekeringsagent. Daarenboven moeten ze op het platteland ook vaak rekening houden met de invloed van plaatselijke politici of pastoors. Het is derhalve niet verwonderlijk dat vanaf 1900 overal in Vlaanderen katholieke of socialistische beroepsverenigingen van leerkrachten het licht zien. Toch wordt in vele minder begoede gezinnen een job als onderwijzer of onderwijzeres lange tijd als een vorm van sociale promotie ervaren.

Met de diplomavereisten is het aanvankelijk maar pover gesteld. De schoolwet van 10 juli 1879 legt voor het eerst (tijdelijk) dergelijke voorwaarden op. Bij de op gang gebrachte professionalisering spelen vooral de rijksnormaalscholen en de aangenomen normaalscholen een belangrijke rol. Voor het Ieperse moet hier in het bijzonder op de dominante positie van de Torhoutse vrije normaalschool (opgericht in 1838) worden gewezen. Voor het meisjesonderwijs weet de vrije normaalschool in Tielt (opgericht in 1849) een gelijkaardige positie te verwerven. Voor het katholiek middelbaar onderwijs kan de kerk een beroep doen op de qua statuut slechter betaalde religieuzen. Pas na het schoolpact van 1958 zal hierin een zekere gelijkschakeling optreden.

Doorheen al die jaren stralen de talrijke lerarenfoto’s duidelijk een zekere korpsgeest uit. Fier poseren de onderwijzers (soms met sigaar in de hand) of de kloosterzusters-leraressen voor de fotograaf. Tot de jaren 1960 zien we talloze trotse religieuzen in soutane of habijt. Vanaf de jaren 1970 domineert onderwijspersoneel in lekenkledij. Het onderwijzend personeel is tevens een perfecte afspiegeling van de jarenlange genderscheiding: mannen in jongensscholen, vrouwen in meisjesscholen. Een foto van het Iepers atheneum uit 1966 toont aan dat het lerarenkorps in het openbaar onderwijs veel vroeger gemengd wordt in vergelijking tot de vrije katholieke scholen. Bij enkele foto’s van de Lamotten uit de jaren 19501960 is er sprake van ongehuwde leraressen. Een herinnering aan het spijtige feit dat lange tijd gehuwde vrouwen hun job in het onderwijs moesten opgegeven.

Ieper. Het lerarenkorps van het Koninklijk Atheneum, 1965-1966. PrivĂŠcollectie

Ieper. De zusters en lekenleerkrachten van de Lamotteschool, circa 1930. Privécollectie

Ieper. De ongehuwde leraressen van de Lamotteschool, circa 1960.

Ieper. Alle leerkrachten van de Sint-Michielsschool poseren op de speelplaats van de school, circa 1955.

Privécollectie

‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. De zusters van de Lamotteschool, circa 1948.

Ieper. De leerkrachten van de stedelijke meisjesschool in de Rijselstraat, 1938.

Privécollectie

‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. De ongehuwde leraressen van de Lamotteschool, circa 1948.

Vlamertinge. Het lerarenkorps van de jongensschool: André Bulteel, Jozef Van Elslande, Maurice Desmadryl en Gaston Beele, 1911-1912.

Privécollectie

Zillebeke. Leraressen en zusters van de meisjesschool, 1965. â&#x20AC;&#x2DC;IEPER Verbeeldtâ&#x20AC;&#x2122;

Ieper. Leerkrachten van de Rijksmiddelbare school, 1931.

Vlamertinge. Het lerarenkorps van de vrije basisschool, 1979.

Stedelijke Musea Ieper

Privécollectie

Ieper. Leraar Albert Lowie van de houtafdeling van de Sint-Jozefs Vrije Beroepsschool geeft zijn leerling richtlijnen voor de afwerking van een prachtig dressoir.

Vlamertinge. Leden van het oudercomité van de vrije basisschool zijn volop bezig met de organisatie van het mosselsouper, circa 1979.

‘IEPER Verbeeldt’

Privécollectie

Ieper. De zusters van de Lamotteschool, 1934. Stadsarchief Ieper

Hollebeke. Zuster Marie-Renée met enkele leerlingen in de tuin van het klooster, circa 1956. ‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. De leraars mechanica Robert Delahaye en Leon Pauwels van de Sint-Jozefs Vrije Beroepsschool, 1945.

Ieper. Het onderwijspersoneel van het Lyceum, 3 oktober 1965.

‘IEPER Verbeeldt’

Privécollectie

Pilkem. Zuster Thérèse ontfermt zich over haar kleuters, 1948.

Dikkebus. De leraressen van de lagere school, 1976.

Privécollectie

Elverdinge. Meester Lode Woutermaertens geeft uitleg aan het bord, circa 1935. PrivĂŠcollectie

God ziet u

God ziet u De Grondwet van 1831 had in artikel 17 (nu artikel 24) op uitdrukkelijke vraag van de katholieken de vrijheid van onderwijs opgenomen: “Het onderwijs is vrij; elk preventieve maatregel is verboden”. Daar waar Willem I het onderwijs onder staatscontrole had willen brengen, komt het na 1831 zeker op het Vlaamse platteland weer bijna geheel onder katholieke controle. Godsdienst is in de 19de eeuw een verplicht vak. De afloop van de eerste schoolstrijd versterkt de katholieke greep op het lager onderwijs, daar de overheid de vele katholieke lagere scholen gaat betoelagen. Voor niet-katholieke ouders bestaat er in de gemeentescholen enkel de mogelijkheid om hun kind van godsdienst te laten vrijstellen. Pas in 1921 verdwijnt godsdienst als plichtvak uit het curriculum van het openbaar onderwijs en krijgen de ouders de keuze tussen godsdienst en zedenleer.

Ook het middelbaar onderwijs blijft doorheen de tijden sterk in katholieke handen. Hoewel onderwijs in het interbellum steevast een socialistische of liberale minister kent, weten de katholieken vooral door het in 1911 door Paul Hanquet opgerichte Centraal Bureau voor het Katholiek Onderwijs (de voorloper van de “Guimardstraat”) hun belangen te vrijwaren. Het openbaar middelbaar onderwijs realiseert na de Tweede Wereldoorlog een grote doorbraak, mede door de extra investeringsmiddelen die via het fonds Arthur Vanderpoorten (1937) naar de openbare scholen vloeien. In Ieper is de in 1954 opgerichte campus van het rijksonderwijs op het Minneplein het beste voorbeeld. Wanneer de door de rood-blauwe regering uitgevaardigde wet Collard (27 juli 1955) de middelen van de katholieke scholen dreigt te verminderen, leidt dit tot een heftige tweede schoolstrijd. Op 6 november 1958 sluiten de partijen evenwel het schoolpact waarbij kosteloos middelbaar onderwijs en de keuze van de huisvader centraal staan. Beide netten worden vanaf dan vrij gelijkwaardigd gefinancierd, zodat ze zich tot op heden autonoom kunnen ontwikkelen.

Het katholieke karakter van de meeste Ieperse scholen uit zich op vele manieren. In de lokalen en speelplaatsen van de vrije scholen en gemeentescholen bemerk je kruisbeelden en heiligenbeelden. Talrijke priester-leraars en nonnen staan in voor het onderwijs. Toch stellen we over de jaren een geleidelijke achteruitgang van deze katholieke sfeer vast. De dagelijkse missen (in de middelbare scholen) worden vervangen door wekelijkse, maandelijkse of trimestriële vieringen. Religieuzen geven na het tweede Vaticaans concilie niet langer les in soutane of habijt. Omhalingen voor Domus Dei, Oostpriesterhulp en Broederlijk Delen worden geleidelijk aan afgebouwd. Ook vele niet- of anders-gelovigen volgen tegenwoordig les in scholen van het katholieke net. Enkele gewoonten, zoals de aanwezigheid van kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders bij de inwijding van nieuwe gebouwen, of de jaarlijkse retraite (zij het met een meer pluralistisch karakter) hebben evenwel tot op heden zeer goed stand gehouden.

Ieper. Jezus en Maria houden een oogje in het zeil tijdens een missietombola in de studiezaal van het College, circa 1965. Stadsarchief Ieper

Boezinge. Kerstspel in de klas van juffrouw Simonne Decoodt, 1971. PrivĂŠcollectie

Ieper. Leerlingen in de Sint-Jacobskerk ter voorbereiding van hun plechtige communie, circa 1945. PrivĂŠcollectie

Ieper. De meisjes van de Lamotteschool op retraite, het hoofd bedekt en geruggesteund door het Mariabeeld, circa 1927. PrivĂŠcollectie

Ieper. Sneeuwpret bij de zusters van de Sint-Jozefsschool. ‘IEPER Verbeeldt’

Hollebeke. Het vijfde en zesde leerjaar onder toezicht van de kloosteroverste. Aan de muur hangt het kerkelijk jaar en op de kast prijkt een heiligenbeeld, 1950. ‘IEPER Verbeeldt’

Vlamertinge. Leerlingen van de Mariaschool brengen hulde aan kardinaal Mercier, 2 juli 1920. Privécollectie

Ieper. Inzegening van de nieuwe schoolgebouwen van het VTI in de Augustijnenstraat door bisschop Emiel Jozef De Smedt, 1960. ‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. Bisschop De Smedt bij de eerste steenlegging van de nieuwe schoolgebouwen van het VTI in de Augustijnenstraat, 1954. ‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. Eerste communicanten van de Heilige Familie, circa 1957. Privécollectie

Brielen. De meisjes poseren braaf onder het alziend oog van zuster Hermine, pastoor Marcel-Jozef Delanote en Jezus Christus, 1947. Privécollectie

Wandplaat.

Stedelijke Musea Ieper

Brielen. Plechtige communie, mei 1951. PrivĂŠcollectie

Katholiek getint weekrapport van Roger Desramault, leerling in de Sint-Michielsschool, circa 1931-1936. Stedelijke Musea Ieper

Ieper. De grot in de tuin van de Heilige Familie, voor de Eerste Wereldoorlog. PrivĂŠcollectie

Elverdinge. Plechtige communie, circa 1946. PrivĂŠcollectie

Hollebeke. De kleuterklas van zuster Marie-Felicie in de tuin van het klooster voor de banier van het Heilig Hart van Jezus, 1924-1925.

Ieper. Deze meisjes zijn de eerste plechtige communicanten van de Lamotteschool na de Eerste Wereldoorlog.

PrivĂŠcollectie

Stadsarchief Ieper

Ieper. Leerlingen van de Roesbrugge Dames poseren voor de klasfoto met achter hen het beeld van Jezus, circa 1894. PrivĂŠcollectie

Broek of rok?

Broek of rok? De 19de- en 20ste-eeuwse visie op de verhouding man/vrouw vinden we ook in de geschiedenis van het onderwijs weerspiegeld. Het lager onderwijs kent vanaf de late 19de eeuw meer en meer een aparte jongensschool en meisjesschool. In dunbevolkte dorpen en wijken blijven gemengde klassen bestaan, waarbij de leerlingen wel netjes gescheiden plaatsen innemen. Opmerkelijk is dat het overwicht aan katholieke lagere scholen nog groter is bij de meisjes dan bij de jongens. De vele congregaties van zusters en nonnen die zich in Vlaanderen specifiek met onderwijs inlaten, zorgen ervoor dat de katholieke zuil gemakkelijk op goedkope zusters-onderwijzeressen een beroep kan doen. Vooral kort voor en tijdens de eerste schoolstrijd ontstaan aldus vele vrije lagere meisjesscholen, die tot in de late 20ste eeuw blijven bestaan. Zo openen de Zusters van Liefde van Heule vanaf 1879 in Hollebeke een vrije meisjesschool. Sedert 1862 hebben de Zusters van Liefde van Wervik in Vlamertinge een lagere meisjesschool.

In het middelbaar onderwijs is de opdeling zowaar nog veel groter. Dit heeft te maken met de ondergeschikte rol die binnen alle drie grote levensbeschouwelijke zuilen (liberalen, katholieken, socialisten) voor de vrouw is voorzien. Vrouwen moeten in de eerste plaats huismoeders worden en hun man ondersteunen. Zo werden pas sedert 1880 vrouwen aan de universiteit toegelaten. De feministe Marie Popelin behaalt bijvoorbeeld in 1888 als eerste Belgische vrouw een rechtendiploma. Voor de meeste meisjes is er na het lager onderwijs vanaf de vroege 20ste eeuw enkel verder onderwijs in beroeps- en huishoudscholen mogelijk. Binnen de beroepsscholen betreft het dan typisch vrouwelijke studierichtingen zoals snit en naad. Jongens komen in technische scholen of beroepsscholen terecht die nauwer bij mannelijke beroepen aansluiten (houtbewerking, mechanica, elektriciteit). Kinderen uit de meer begoede klasse gaan naar aparte colleges (of athenea) en lycea. Op één afgebeelde foto maakt de Heilige Familie in 1959 reclame onder het motto “degelijk, modern, fijnvrouwelijk”.

Pas vanaf de jaren 1930 wordt het rijksonderwijs in Vlaanderen geleidelijk aan meer en meer gemengd. In Ieper doen nog voor de Tweede Wereldoorlog de eerste meisjes hun intrede in de gemengde atheneumafeling van de rijksmiddenschool. Binnen het vrije net blijft het wachten tot de jaren 1990. Zo worden het Ieperse College en Lyceum pas in 1994 gemengde scholen. In diezelfde periode fuseren in het Ieperse ook meer en meer de aparte lagere jongens- en meisjesscholen. Toch blijft het stereotiepe man/vrouw onderscheid ook vandaag nog in de schoolpopulatie van technische en beroepsscholen duidelijk merkbaar. In Ieper zit de beschreven genderopdeling (inclusief de aangeboden richtingen) nog zeer goed in het collectieve geheugen van de inwoners: College en VTI voor de jongens; Lyceum, Heilige Familie en Lamotten voor de meisjes.

Ieper. Naaimachinefabrikant Singer geeft een demonstratie met elektrische naaimachines in de stadsmeisjesschool, 3 februari 1932. Privécollectie

Ieper. Een leerling uit de afdeling hout van het VTI bedient een houtbewerkingsmachine, circa 1950.

Ieper. De afdeling snit en naad van de Heilige Familie, juni 1959.

‘IEPER Verbeeldt’

Privécollectie

Ieper. Net voor de Tweede Wereldoorlog poseren de leerlingen in de werkplaats werktuigmachines van de vakschool in de Menenstraat. â&#x20AC;&#x2DC;IEPER Verbeeldtâ&#x20AC;&#x2122;

Ieper. De schilderszaal van de Roesbrugge Dames, voor de Eerste Wereldoorlog. ‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. Proefbank voor dieselpompen in de afdeling automechanica van het VTI, 1956. ‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. Een leerling uit de afdeling elektriciteit van het VTI test een motor, circa 1950. ‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. Het achtste studiejaar van de Lamotteschool onder begeleiding van zuster Marie-Joseph, 1924.

Ieper. Meisjes leren wassen in de Heilige Familie, circa 1930.

Privécollectie

Hollebeke. Enkele meisjes tijdens de huishoudkundeles met een rieten wasmand in de tuin van het klooster, 1963-1964.

Ieper. Kantwerkklas van de Lamotteschool, 1911.

Privécollectie

Ieper. Les beitels maken in het VTI, 1946.

Ieper. Defilé met een zelfgemaakt mantelpak van de afdeling snit en naad van de Heilige Familie, juni 1960.

Privécollectie

Ieper. De houtafdeling van het VTI, circa 1940. ‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. Op het menu van de kookklas van de Heilige Familie staat jonge erwtensoep, Russisch ei, salade met hesp, mayonnaise en chocoladeroom, circa 1930. Privécollectie

Ieper. Les borduren in de Lamotteschool, circa 1900. Stadsarchief Ieper

Ieper. Dactylolessen in de Heilige Familie, circa 1930. Privécollectie

Elverdinge. In het interbellum kunnen meisjes uit landbouwmiddens die geen verdere studies aanvatten landbouwhuishoudkunde volgen in de Parkzaal in Elverdinge, 28 april 1932. ‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. In de huishoudklas van de Lamotteschool worden meisjes voorbereid op hun rol als huismoeder of dienstmeid, circa 1945. Stadsarchief Ieper

Ieper. De afdeling snit en naad van het Atheneum, 1956. ‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. Strijkles in de Lamotteschool, circa 1910. Stadsarchief Ieper

Ieper. Les houtbewerking in het VTI, 1952-1953.

Ieper. De strijktafels van de huishoudklas in de Lamotteschool, circa 1945.

PrivĂŠcollectie

Stadsarchief Ieper

In de klas

In de klas Het Belgisch onderwijssysteem is er duidelijk één van het klassikale type. De leerkracht staat vooraan, vaak achter een lessenaar of op een verhoog. Achter hem of haar bevindt zich het onontbeerlijke bord, soms geflankeerd door ander didactisch materiaal. Sedert begin 20ste eeuw springen de talrijke wandplaten en landkaarten in het oog. Voor klasfoto’s neemt de juffrouw of onderwijzer ook wel eens achteraan het leslokaal plaats. Voor de leerkracht bemerken we dan de leerlingen die met netjes gekruiste armen braaf in de richting van de lens staren. Bij de oudere foto’s vallen ook de typische, licht hellende schoolbanken met de daartoe voorziene plaats voor een inktpot op.

De uitgestalde kaarten, platen en affiches vormen een brok geschiedenis op zich. In de Eton Memorial School valt circa 1930 een kaart van het Britse imperium op. In de lagere school van Zillebeke zijn circa 1940 enkele leerlingen voor een kaart van Belgisch Kongo gefotografeerd. In het atheneum is in de jaren 1960 een affiche van de kattenstoet van 1961 te zien. En in een klaslokaal van de Roesbrugge Dames werkt men in 1955 nog met een Franstalige kaart van de provincie West-Vlaanderen. Doorheen de 20ste eeuw zijn aparte vaklokalen, zoals muziekklassen, kookklassen, dactyloklassen, scheikundeklassen en meer recent ook informaticaklassen, een constante. En de epidiascoop van leerkracht Frans Thevelin als didactisch hulpmiddel kan in 1964 misschien als een verre voorloper van onze huidige smartboards worden beschouwd.

Het is opmerkelijk dat in de Ieperse vrije middelbare scholen, in tegenstelling tot vele andere Vlaamse steden, er geen uniformplicht is doorgedrongen. Enkel bij de turnlessen is er wel schoolgerelateerde kledij te zien. We bemerken op talrijke foto’s tot in de jaren 1960 de alomtegenwoordige kolenkachel, die in de Heilige Familie zelfs speciaal is uitgerust om de strijkijzers eraan te laten opwarmen. Vanaf de jaren 1970 zijn de scholen op centrale verwarming overgeschakeld.

Ieper. Het turnlokaal van de Rijksmiddelbare school, circa 1935. Stadsarchief Ieper

Ieper. Leerlingen van het College bestuderen schedels tijdens de biologieles, circa 1978.

Ieper. Computerles in de Capucienenschool, circa 1985.

Stadsarchief Ieper

PrivĂŠcollectie

Ieper. Leerlingen van het rijksonderwijs leren rekenen met het telraam, 1958. Stadsarchief Ieper

Ieper. Twee leerlingen van het College kijken bijzonder geĂŻnteresseerd naar de hemelsfeer en naar het sterrenstelsel, circa 1970. Stadsarchief Ieper

Ieper. Opendeurdag in de kleuterschool van de Heilige Familie in de Oude Veurnestraat, 10 maart 1973. Stadsarchief Ieper

Voormezele. Propere formicabanken met een zwart inktpothoudertje en schuifdekseltje, circa 1963. PrivĂŠcollectie

Ieper. Heilige Familie, geen beter didactisch materiaal dan het dier in levende lijve, circa 1978. PrivĂŠcollectie

Zillebeke. Broers en zus samen gefotografeerd met wandplaat van Belgisch Kongo en xylofoon in de lagere school van Zillebeke, circa 1940. PrivĂŠcollectie

Ieper. De kolenkachel verwarmt de klas van juffrouw Slembrouck in de nu verdwenen Kalfvaartschool in de Lindendreef, circa 1948.

Ieper. Eton Memorial School, allerhande wandplaten waaronder een kaart van het Brits imperium maken de lesinhoud een stuk aanschouwelijker, circa 1930.

Privécollectie

Boezinge. De klas van juffrouw Simonne Decoodt, 1963.

Boezinge. De kleuterklas van zuster Marguerite, 1953.

Privécollectie

Elverdinge. De jongens van het vijfde en zesde leerjaar, 1953. ‘IEPER Verbeeldt’

Voormezele. Deze klas van de jongensschool is rijkelijk versierd met wandplaten over geschiedenis, biologie, aardrijkskunde, enz., 1942. ‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. De kleuters van de Roesbrugge Dames met op de voorgrond speelgoed zoals een hoepel, twee kegelspelen en een bal, circa 1925. ‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. Het tekenlokaal op de zolderverdieping van de Sint-Jozefs Vrije Beroepsschool, circa 1935. ‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. De dactyloklas van de Heilige Familie, circa 1955. ‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. Informatica doet zijn intrede in het VTI, circa 1985.

Ieper. Fysicales in het VTI, circa 1970.

‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. De muziekklas van de Heilige Familie, circa 1930. PrivĂŠcollectie

Ieper. De klas van zuster Aloisia van de Lamotteschool in de Capucienenstraat, 1930. Privécollectie

Ieper. Een klas met als motto ‘Voor god en vaderland’ in de Roesbrugge Dames, circa 1955. Privécollectie

Ieper. Broer en zus poseren samen voor de schoolfotograaf met achter hen de leeswandplaat ‘aap, noot en mies’, circa 1980. Privécollectie

Ieper. Koninklijk Atheneum, opgezette dieren als didactisch materiaal op de kasten, 1965-1966.

Vlamertinge. De vrije meisjesschool, 1946.

Privécollectie

Ieper. Heilige Familie, de strijkijzers worden heet aan de kolenkachel in de klas, 1948-1949.

Ieper. Koninklijk Atheneum, boekentassen netjes aan de haak, 1963-1964.

Stedelijke Musea Ieper

Privécollectie

Ieper. Zuivelbedeling in de Heilige Familie door zuivelfabriek Lactano uit Hollebeke-Nieuwkerke, 1948-1949.

Ieper. Kinderen van de gemengde lagere school in de Sint-Niklaasstraat maken een maquette, circa 1970.

Stedelijke Musea Ieper

Privécollectie

Ieper. Leerkracht Frans Thevelin van het Atheneum projecteert met een epidiascoop, 1963-1964.

Ieper. Blokken in de kleuterklas, 1959.

Privécollectie

Ieper. Het scheikundelokaal van het Koninklijk Atheneum, 1966-1967.

Ieper. Het museum met opgezette dieren van de Roesbrugge Dames, 1909.

Privécollectie

Ieper. Speelmoment in de gemengde lagere school in de Sint-Niklaasstraat, circa 1955.

Ieper. De kookklas van de Roesbrugge Dames met aan de muur wandplaten over de verschillende eetbare onderdelen van de koe, 1909.

Privécollectie

Dikkebus. De ‘Poppenwas’, 1974-1975. Privécollectie

Sport en spel

Sport en spel Onderwijs houdt meer in dan louter kennisoverdracht en het ontwikkelen van technische vaardigheden. Reeds in de 19de eeuw is er tussen de lessen speeltijd voorzien. Bij uitbreiding wordt er op de speelplaatsen toneel en muziek gespeeld. In middelbare scholen leidt dit tot het oprichten van aparte schoolgebonden muziekkorpsen, toneelgezelschappen en zelfs vendelzwaaiverenigingen. Zo is er in het College een eigen fanfare en in de Sint Jozefs Vrije Beroepsschool een muziekkorps. Bijzondere evenementen zijn de jaarlijkse rapporten prijsuitreikingen op het einde van het schooljaar of het bezoek van Sint-Maarten of Sint-Niklaas (al naargelang de plaatselijke dorpstraditie). Ook de eerste en plechtige communie (voor katholieken) en de lentefeesten (voor vrijzinnigen) worden intensief op school voorbereid. Sedert de jaren 1970 zijn in het laatste jaar van het middelbaar onderwijs ook de 100-dagenvieringen in de mode gekomen. Vanaf het interbellum maar zeker na de Tweede Wereldoorlog, wanneer de economische situatie verbetert, duikt meer en meer de jaarlijkse schoolreis op. Antwerpen, met zijn zoo, wordt één van de favoriete bestemmingen voor de leerlingen in het lager onderwijs. In het middelbaar onderwijs

wordt er ook wel eens voor meerdere dagen naar het buitenland (Parijs, Londen, Italië) getrokken. In de gouden jaren van de katholieke kerk komen hier in de vrije scholen ook schoolreizen naar Dadizele en Oostakker bij. Vanaf de late 19de eeuw wordt turnen een apart vak op bijna elk leercurriculum. De meeste scholen beschikken dan ook over een eigen turnzaal. In kleinere scholen fungeert deze zaal ook als toneel- en filmzaal. Vanuit het turnonderwijs ontwikkelen zich allerhande schoolploegen en interscholencompetities. Atletiek en vooral voetbal behoren tot de meest populaire sporten. Denken we maar aan de prestigieuze kardinaalsbekers (eerst in het voetbal, later ook voor andere sporten) die sedert 1908 in het vrije net worden uitgereikt. Zwemlessen zijn dan weer afhankelijk van het al dan niet voorhanden zijn van geschikte zweminfrastructuur. Ten slotte wijzen we op het sociale engagement voor en door de school. Zowel in het officiële als vrije net worden leerlingen ingezet bij schoolfeesten en opendeurdagen ter bevordering van de eigen school. In de katholieke scholen kent men nog een bijkomende inzet voor de missies, tegenwoordig meestal gecoördineerd in de acties van Broederlijk Delen.

Een Elverdingse schoolfoto uit 1968 toont aan dat vele van deze bijkomende activiteiten doorheen de 20ste eeuw enorm veranderd zijn. Wie kan zich immers nu nog indenken dat een circus met een door een spaghettimerk gesponsorde kameel tijdens de speeltijd reclame zou komen maken voor een voorstelling.

Ieper. 100-dagen voor de laatstejaars, 10 maart 1973. Stadsarchief Ieper

Ieper. Carnaval in de Capucienen, circa 1985.

Dikkebus. Schoolreis naar Antwerpen, 1955.

PrivĂŠcollectie

Stadsarchief Ieper

Ieper. Veiling ten voordele van Broederlijk Delen in de studiezaal van het College, 1968.

Ieper. Optreden in de stadsmeisjesschool in de Sint-Niklaasstraat, 24 juni 1972.

Stadsarchief Ieper

Ieper. De kleuters van de Capucienen krijgen fietsles van hun juffrouw, circa 1985. PrivĂŠcollectie

Ieper. Plaspauze tijdens het fietsen in de kleuterschool van de Capucienen, circa 1985.

Ieper. Turnkledij met het toenmalige logo van het College, circa 1968.

PrivĂŠcollectie

Stadsarchief Ieper

Ieper. De speelzaal van het internaat van het College, circa 1968. Stadsarchief Ieper

Ieper. Schooltoneel in de Heilige Familie, 1962.

Ieper. Schoolfeest in de kleuterschool van de Heilige Familie, 1975.

PrivĂŠcollectie

Ieper. De muzikanten van de Collegefanfare in KSA-uniform, 1949. Stadsarchief Ieper

Ieper. Uitnodiging voor een dansfeest georganiseerd door de laatsejaars leerlingen van het Lyceum, november 1971. PrivĂŠcollectie

Ieper. De laatstejaars van de Heilige Familie vieren 100-dagen, 1988. PrivĂŠcollectie

Ieper. Het klastoneel van het College kent een groot succes, 1967.

Vlamertinge. Juffrouw Duflou geeft dansles op de speelplaats van de Brandhoekschool, circa 1950.

Stadsarchief Ieper

‘IEPER Verbeeldt’

Boezinge. Schooltoneel met de zeven dwergen, 1937.

Hollebeke. Schoolfeest in het zaaltje van café ‘De Welkom’, 1969.

Privécollectie

‘IEPER Verbeeldt’

Zuidschote. Feest in de kleuterklas, 1962.

Boezinge. Les over het leven met beperkingen, 1976.

PrivĂŠcollectie

Boezinge. De leerlingen van het zevende en achtste jaar worden ingezet als bloemenmeisjes in de stoet bij het 25-jarig ambtsjubileum van burgemeester Roger de Thibault de Boesinghe, 1955. Privécollectie

Zillebeke. Meisjes springen met de ‘rekker’ op de speelplaats. Privécollectie

Ieper. Sneeuwpret in de Capucienen, circa 1980. Privécollectie

Zuidschote. De klas van meester Jozef Balduck op schoolreis, 1938. Privécollectie

Boezinge. Zuster Marguerite brengt samen met haar kleuters een bezoek aan het kasteel in Boezinge, 1953.

Elverdinge. Een kameel op bezoek naar aanleiding van de komst van het circus, 1968.

Privécollectie

‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. Modeshow tijdens het schoolfeest in de Rijksbasisschool, 1949-1950.

Zillebeke. Touwtjespringen op de speelplaats van de meisjesschool, 1959.

Stadsarchief Ieper

‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. De meisjes van de Lamotteschool op schoolreis aan zee, 1955. ‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. Turnzaal van de Heilige Familie, circa 1930.

Ieper. Sportdag in het College, circa 1986.

Privécollectie

Stadsarchief Ieper

Ieper. Turnles in het VTI, circa 1970.

Ieper. Judo in de turnzaal van het College met het Ieperse wapenschild en twee Japanse vlaggen, circa 1980.

‘IEPER Verbeeldt’

Stadsarchief Ieper

Ieper. Schoolfeest in de Lamotteschool, juli 1942.

Ieper. Speelplaats van de meisjes van de Heilige Familie, circa 1930.

Stadsarchief Ieper

Privécollectie

Brielen. Schoolreis naar Oostakker, 1948.

Ieper. Speelplaats van de lagere school van de Heilige Familie, circa 1930.

Privécollectie

Zillebeke. Sneeuwman op de speelplaats met juffrouw Diana Lewylie, circa 1970. Privécollectie

Ieper. Muziekkorps van de Sint-Jozefs Vrije Beroepsschool, 1950.

Brielen. Zwemles in het Ieperse openluchtzwembad voor de Brielense schoolkinderen, 1974.

Privécollectie

‘IEPER Verbeeldt’

Ieper. Zomerfeest in het Lyceum, 1966.

Ieper. Schoolfeest voor de kleuters van de Sint-Jozefsschool, 1966.

Privécollectie

Ieper. Zomerfeest in het Lyceum, 1960.

Ieper. De keurploeg van juffrouw Rosa Catry tijdens het zomerfeest in het Lyceum, 1962.

Privécollectie

Ieper. Sint-Maarten op bezoek in de Lamotteschool, 1952. Privécollectie

Hollebeke. Sint-Maarten en Zwarte Piet op bezoek in de jongensschool, circa 1970. ‘IEPER Verbeeldt’

Vlamertinge. De kinderen worden opgehaald door de schoolbus en afgezet aan de school, 1989.

Dikkebus. Feest in de kleuterklas, 1982.

Privécollectie

Ieper. De leerlingen van het VTI op schoolreis naar Brussel, 1955-1956.

Ieper. Leerlingen van het College bezoeken de steenkoolmijn in Zolder, 1972.

Privécollectie

Ieper. Leerlingen van het College op schoolreis naar Noord-Frankrijk, 1953. PrivĂŠcollectie

Ieper. Leerlingen van het College op uitstap naar zee, 1954.

Ieper. Enkele kleuters in de tuin bij de speelplaats van de Lamotteschool, circa 1925.

PrivĂŠcollectie

Stadsarchief Ieper

Ieper. Fietstocht van enkele leerlingen van het VTI naar aanleiding van het einde van de examens, 1955-1956.

Ieper. De speelplaats van de kleuterschool van de Lamotteschool, circa 1925.

PrivĂŠcollectie

Stadsarchief Ieper

Ieper. Leerlingen van de Middenschool op voettocht naar de Kemmelberg, 1976-1977. PrivĂŠcollectie

Colofon

ORGANISATIE TENTOONSTELLING

STADSARCHIEF IEPER CULTUURCENTRUM IEPER

CATALOGUS

KATRIEN GOUDESEUNE RIK OPSOMMER JOCHEN VERMOTE

BRUIKLEENGEVERS: ‘IEPER VERBEELDT’ STEDELIJKE MUSEA IEPER PRIVÉCOLLECTIES MET TECHNISCHE EN FINANCIËLE STEUN VAN:

CULTUURBELEID IEPER TECHNISCHE DIENST IEPER

FREDERIK PATTYN – GRAFISCHE DIENST IEPER

GRAFISCHE VORMGEVING:

ILLUSTRATIES: LUC VERMEERSCH WETTELIJK DEPOT: D/2015/0271/02