Brochure wederopbouw

DOOR DE OORLOG GETEKEND

De wederopbouw van Ieper na WOI in bouwtekeningen

25 april tot 22 mei 2010

Meer info: Stadsarchief Ieper | Weverijstraat 7 | 8900 Ieper | tel. 057 239 440 | modern.archief@ieper.be Centrum Vlaamse Architectuurarchieven | Jan Van Rijswijcklaan 155 | 2018 Antwerpen | tel. 03 242 89 70 | cvaa@vai.be

COLOFON Deze tentoonstelling is een realisatie van het Centrum Vlaamse Architectuurarchieven en het Stadsarchief Ieper Samenstelling en coรถrdinatie tentoonstelling: Ellen Van Impe Annelies Nevejans Katrien Goudeseune Jochen Vermote Bruikleengevers: In Flanders Fields Museum Ieper Jean Coomans Bibliotheek Ieper Ellen van Impe Stedelijke Musea Ieper Grafische vormgeving: Stad Ieper - Frederik Pattyn Locatie: De Neerstad, Zaal Alfa & Omega Weverijstraat 7-9, 8900 Ieper Met medewerking van: Technische dienst stad Ieper

DOOR DE OORLOG GETEKEND

De wederopbouw van Ieper na WOI in bouwtekeningen

Het debat rond de ‘authenticiteit’ van de wederopbouwarchitectuur werd al uitgebreid gevoerd. Ten tijde van de wederopbouw na 1918 kantten bepaalde personen en instanties zich tegen een reconstructie ‘à l’identique’. Veel bewoners en een deel van de architecten zagen daarentegen het liefst hun dorp of stad herrijzen zoals ze zich die herinnerden van voor de oorlog.

Toenmalig stadsarchitect Jules Coomans, die de Ieperse monumenten al vóór 1914 uitgebreid bestudeerde en restaureerde, pleitte voor reconstructie, liefst zo getrouw mogelijk. De kennis was alvast voorhanden: zowel lokale als nationale historici verdiepten zich in de architectuurgeschiedenis van de stad Ieper. Ze beschreven en verbeeldden haar monumenten met veel detail. Het Ieperse stadsbestuur zou de voorstellen van Coomans in grote lijnen volgen. Hiervan zien we vandaag het soms bekritiseerde maar hoe dan ook indrukwekkende resultaat.

Ook nu nog zorgt de wederopbouwarchitectuur voor controverse en verdeelde meningen. Niettemin is intussen duidelijk dat het wederopbouwerfgoed de Westhoek een eigen cachet bezorgt. Met zijn vrij grote coherentie is het als geheel uniek in het Vlaamse architectuurlandschap. Ontdek hoe dit erfgoed in Ieper tot stand kwam, aan de hand van archiefdocumenten en bouwtekeningen uit het Ieperse Stadsarchief.

1

IEPER VOOR EN TIJDENS DE OORLOG De Westhoek behoorde tot de zwaarst getroffen gebieden van de Eerste Wereldoorlog. De beelden van het verwoeste Ieper en de zo goed als verdwenen Lakenhalle waren bekend.

Ze groeiden uit tot iconen van het vernietigende oorlogsgeweld. Nationaal en internationaal werd het verlies van deze stad met een rijk historisch en cultureel verleden betreurd.

Dat verleden was al uitgebreid bezongen in de loop van de 19de eeuw. Antoine Schayes, auteur van de eerste volledige Belgische architectuurgeschiedenis, bewonderde vooral de Sint-Maartenskerk.

Hij karakteriseerde ze in 1850 als “la construction religieuse la plus monumentale et la plus grandiose de style romano-ogivale qui existe aujourd’hui dans toute la Belgique”.

2

Ook de Lakenhalle was een topwerk, aldus Schayes. Hij vergeleek het gebouw zelfs met Italiaanse palazzi in Firenze en Sienna: “[p]ar ses dimensions, sa situation sur une vaste place et la beauté de ses proportions, ce magnifique monument, construit en briques, produit le coup-d’oeil le plus imposant; il retrace en quelque sorte, mais sur une échelle plus grande, l’image de ces magnifiques palais toscans du moyen âge que l’on admire à Florence, à Sienne et dans d’autres villes de la Toscane.”

GEADOPTEERDE GEMEENTEN EN DE DIENST DER VERWOESTE GEWESTEN De wederopbouw van de Westhoek werd een zaak van nationaal belang. Om de wederopbouw gestructureerd te laten verlopen, werd onder andere de wet op de aanneming van gemeenten uitgevaardigd (8 april 1919). Gemeenten konden zich laten ‘aannemen’ of ‘adopteren’ door de staat. In ruil voor coördinatie en financiering van overheidswege, stonden ze een deel van hun bevoegdheden tijdelijk af.

De aangenomen gemeenten van West-Vlaanderen waren gegroepeerd in drie gewesten: de Kuststreek, de Noorderstreek en de Zuiderstreek, die elk een Hoog Koninklijk Commissaris aan het hoofd hadden.

Deze commissarissen verdeelden de budgetten en keurden de inrichtings- en rooilijnplannen goed, die gemeenten verplicht moesten opstellen volgens de wet van 8 april 1919.

Hoog Koninklijk Commissaris voor de Zuiderstreek was Hendrik De Schoonen. Hij werd in Ieper bijgestaan door de Toegevoegde Hoog Koninklijke Commissarissen Biebuyck (sector Ieper-Kortrijk) en Charles Moreau (sector Ieper).

De nationale dienst waar deze commissarissen van afhingen, was de Dienst der Verwoeste Gewesten, opgericht op 9 april 1919. Deze dienst en de regionale Hoog Koninklijke Commissariaten brachten onder andere typeplannen in omloop, om de wederopbouw snel en efficiënt te laten verlopen.

3

JULES COOMANS

4

Jules Coomans (1871-1937) werkte vanaf 1895 als stadsarchitect in Ieper.

Al voor de oorlog had hij de Ieperse historische gebouwen bestudeerd en opgemeten en had hij restauratiewerken laten uitvoeren. Zijn vooroorlogse bouwtekeningen zouden hem helpen bij de wederopbouw van het historische stadscentrum.

Coomans’ plannen voor Ieper waren omstreden. In het nationale en internationale debat over de wederopbouw van de symboolstad Ieper waren er ook felle tegenstanders van een te behoudende reconstructie. Ieper moest, volgens sommigen, een ‘lieux de mémoire’ worden, of een ‘zone de silence’, met de ruïnes als permanente getuige van het onzinnige oorlogsgeweld.

Al tijdens de oorlog was Coomans in conflict gekomen met een van zijn latere tegenstanders in het wederopbouwdebat: Eugène Dhuicque (1877-1955). Beide architecten hadden van verschillende instanties de opdracht gekregen om het Ieperse erfgoed veilig te stellen en op te tekenen, waardoor ze onvermijdelijk in elkaars vaarwater kwamen.

Coomans ontwierp niet enkel individuele gebouwen, maar ook het algemeen plan van aanleg voor Ieper. Hiermee werd hij vanaf 1915 belast door het Ieperse stadsbestuur. Zijn wederopbouwproject werd al in 1916 tentoongesteld op de Exposition de la Cité Reconstituée in Parijs. In een brochure uit 1917 verwijst hij expliciet naar zijn eigen tekeningen voor de restauraties van 1914 als bruikbare bron voor een archeologische reconstructie van de belangrijkste monumenten.

HET ARCHIEF VAN JULES COOMANS Het archief van Jules Coomans raakte in de loop der jaren verspreid onder zijn nazaten. Een gedeelte kwam terecht in de Provinciale Bibliotheek Tolhuis in Brugge, een andere gedeelte in het Ieperse Stadsarchief en nog twee delen bij kleinzonen Jean Bulcke en Jean Coomans. In 2010 verwierf het Stadsarchief Ieper deze twee laatste archiefbestanden. Leven en werk van deze beroemde Ieperse architect kunnen nu beter bestudeerd worden.

WEDEROPBOUWARCHITECTEN Architecten uit heel BelgiĂŤ kwamen naar de Westhoek voor de wederopbouw.

Volgens het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten waren minstens 330 architecten op een of andere manier betrokken bij de wederopbouw. Het grootste percentage daarvan was afkomstig uit de provincie West-Vlaanderen, maar ook uit Brussel zakten meer dan 100 architecten af naar het rampgebied.

Sommige architecten voerden er korte opdrachten uit of werkten als expert om schadepercentages te bepalen. Anderen werden door gemeenten of door de Dienst der Verwoeste Gewesten aangesteld voor de wederopbouw van bepaalde gemeenten of regio’s. Het wederopbouwwerk nam de architecten soms zodanig in beslag dat ze zich voor langere tijd in de Westhoek vestigden. Pas na enkele jaren keerden ze terug naar hun streek van herkomst.

5

SPEYBROUCK, DEBONDT EN SELLY Bij RaphaĂŤl Speybrouck, Jan-Albert Debondt en Maurice Selly zien we hoe een West-Vlaamse, een Oost-Vlaamse en een Brusselse architect elk een stuk van de Grote Markt van Ieper heropbouwden.

De stukken van Speybrouck komen uit diens privĂŠarchief, sinds 1997 bewaard in het Stadsarchief.

De stukken van de andere architecten maken deel uit van een bestand met tekeningen die architecten en opdrachtgevers bij het stadsbestuur indienden om een bouwvergunning te krijgen.

6

AANNEMERS, AMBACHTSLUI, MATERIAALLEVERANCIERS Naast architecten waren er vooral veel handen nodig om de wederopbouw daadwerkelijk te realiseren. Een heel leger aan (vaak anonieme) ambachtslieden en aannemers, met uiteenlopende achtergronden en specialisaties, stond in voor de herstel- en bouwwerken.

Aangezien het beroep en diploma van architect pas beschermd werden vanaf 1939 kon zowat iedereen zich in de jaren 1920 architect of bouwmeester noemen en gebouwen ontwerpen en uitvoeren.

Namen van aannemers en vaklui kunnen afgeleid worden uit affiches van jaarbeurzen, uit publiciteit in lokale kranten of uit briefwisseling van architecten met de aannemers en ambachtslieden met wie ze werkten.

De kranten uit die periode kunnen sinds kort online doorzocht worden op www. historischekranten.be. Met zoektermen als ‘aannemer’, ‘entrepreneur’, ‘baksteen’, ‘hout’ enzovoort zijn korte reclameberichten of aankondigingen op te sporen in de Ieperse kranten uit de wederopbouwperiode.

7

AMBTENAREN EN VRIJWILLIGERS Van de Hoog Koninklijk Commissarissen en hun Toegevoegden voor de regio Ieper kon het archief tot hiertoe niet opgespoord worden. Het Stadsarchief Ieper bewaart wel het archief van een andere functionaris: Julien Antony. Julien Antony was bibliothecaris in Ieper en werd tijdens de wederopbouw aangesteld als staatscommissaris bij de Rechtbanken voor Oorlogsschade.

In deze functie volgde hij de dossiers op van particulieren die schade hadden geleden tijdens de oorlog en hiervoor schadevergoeding aanvroegen bij de staat. Staatscommissarissen beoordeelden de aanvragen tot schadevergoeding en streefden zoveel mogelijk naar minnelijke schikkingen met de geteisterden, zodat de zaak eenvoudigweg door de rechtbank kon bekrachtigd worden.

Sommige mensen namen vrijwillig een taak op binnen de wederopbouw. Een voorbeeld hiervan is de priester Jules Vanneste (1884-1979). Vanneste werd in 1919 onderpastoor van Boezinge. Daar bekommerde hij zich in eerste instantie om de wederopbouw van de parochiekerk. Gaandeweg begon hij ook andere inwoners te helpen bij het aanvragen van hun oorlogsschadevergoeding.

Omwille van zijn grondige dossierkennis vroegen ook priesters uit de omgeving zijn assistentie bij het afhandelen van hun schadedossiers. Het archiefbestand Vanneste in het Stadsarchief Ieper betreft vooral Vannestes correspondentie met kerkfabrieken die schadevergoedingen hadden aangevraagd.

8

PUBLICATIES Het Gekwetste Gewest Deze tentoonstelling is een uitloper van het project Het Gekwetste Gewest.

Dit project werd financieel ondersteund door de Vlaamse Gemeenschap en de Provincie West-Vlaanderen en leverde onder meer een website en een archievengids op.

De website www.wederopbouw.be richt zich vooral tot archivarissen en kan doorzocht worden aan de hand van typische stukken die in een gemeentelijk wederopbouwarchief voorkomen, de betrokken actoren en de relevante wetgeving. Een archiefschema moet archivarissen helpen het wederopbouwarchief in hun gemeente te ordenen.

De archievengids brengt voor het eerst de referenties naar de archieven over de

9

wederopbouw samen, geïllustreerd met uniek historisch beeldmateriaal. Het boek vertelt het verhaal van de wederopbouw vanuit het oogpunt van architecten, aannemers, bouwheren en lokale, provinciale en nationale overheden.

Bouwen aan Wederopbouw In samenwerking met de Erfgoedcel CO7 kwam het rijk geïllustreerde boek ‘Bouwen aan wederopbouw. 19142050, Architectuur in de Westhoek’, tot stand. Historische essays worden erin afgewisseld met voorbeelden van hedendaagse omgang met wederopbouwarchitectuur.

Ruimer project Wederopbouwarchitectuur heeft een belangrijke erfgoedwaarde, die evenwel

onder druk komt te staan door de nood aan hedendaagse aanpassingen.

De studiecel Labo S (UGent) werkte een waarde-afwegingskader uit, met de gemeenten Ieper en Heuvelland als casestudie.

Het Vlaams Architectuurinstituut werkte aan een sensibiliseringsprogramma, dat bestond uit: - een workshop voor ‘ambassadeurs’ of gidsen die rondleidingen rond wederopbouwerfgoed willen geven - een workshop voor architecten, met concrete voorbeelden van wederopbouwarchitectuur die een duurzame transformatie nodig had - het openstellen van goede voorbeelden van hedendaagse aanpassingen in wederopbouwarchitectuur op de dag van de architectuur (11 oktober 2009)