ΤΑ ΛΙΜΝΑ ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑΣ by STAVROS ANTHOPOULOS

Θλεκτρονικι ζκδοςθ:Μνιμεσ Αλθςμόνθτεσ Ρατρίδεσ

Τα Λιμνά-Γκιολτηοφκ Καππαδοκίασ Κωνςταντίνου Νίγδελθ

Τοπογεωγραφικά… Τα Λιμνά βρίςκονται ςτθν κοιλάδα του Μπουτάκ Οβά,1 βόρεια τθσ Νίγδθσ ςε απόςταςθ περίπου τριάντα χιλιομζτρων. Ριο ςυγκεκριμζνα, είναι κτιςμζνα ςτθν κεντρικι αρτθρία, δθμόςιο δρόμο, που ενϊνει το βόρειο τμιμα τθσ Καππαδοκίασ με το νότιο, δθλαδι Νεάπολθ, Ανακοφ, Μαλακοπι, Λιμνά, Νίγδθ, Ρόρο, Ερεγλί, και από εκεί με τον ςιδθρόδρομο ςτο Λκόνιο ι για το λιμάνι τθσ Μερςίνασ… πάνω ςε ζνα τεράςτιο «άνυδρο ιςάδι»2 που «καρποφορεί καλϊσ ςίτον, κρικιν και ςίκαλθν και εισ τα πετρϊδθ φακκιν, το οποίο ποτίηεται μόνον από εν ρεφμα όπερ αναβρφει πλθςίον αυτοφ και αμζςωσ χωνεφει εισ μίαν μικράν λίμνθν οφςα εντόσ αυτοφ». 3 Επρόκειτο περί μιασ τουρκόφωνθσ κοινότθτασ, Mudur- διμου από το 1918, που διοικθτικά υπαγότανε ςτο Βιλαζτι του Λκονίου, ςτο Καϊμακαμλίκι του Μπορ και το Μουτεςαραφλίκι τθσ Νίγδθσ,4 με μεικτι πλθκυςμιακι ςφνκεςθ τθσ οποίασ το χριςτιανικό ςτοιχείο υπερτεροφςε του μουςουλμανικοφ.5

Ρλθκυςμιακά Οι πθγζσ μασ για τον αρικμό των κατοίκων είναι μάλλον ςυγκεχυμζνεσ και ελλιπείσ, με ςθμαντικζσ αποκλίςεισ, λόγω τθσ ανυπαρξίασ οργανωμζνθσ Στατιςτικισ Υπθρεςίασ ςτθν αχανι Οκωμανικι αυτοκρατορία, βιβλίων μθτρϊου, δθμοτολογίων, αλλά και χρόνου καταγραφισ των υπαρχόντων ςτοιχείων. Δθλαδι του πότε ο ερευνθτισ- ιςτοριοδίφθσ καταγράφει τθν πλθκυςμιακι ςφνκεςθ τθσ υπό ζρευνασ κοινότθτασ. Ζτςι για παράδειγμα ςτισ αρχζσ του 20ου αιϊνα βλζπουμε μια κάμψθ, θ οποία δεν οφείλεται ςτθν ανυπαρξία των γεννιςεων, αλλά κφρια ςτο μεταναςτευτικό κφμα που ζπλθξε και τθ ςυγκεκριμζνθ κοινότθτα εκεί και τότε. Συγκεκριμζνα: δεν υπάρχει καμία αναφορά από τον Ρατριάρχθ Κφριλλο για τον αρικμό των «οςπιτίων» ι του αρικμοφ των κατοίκων… 1

Κυρίλλου Οικουμενικοφ Ρατριάρχου, Ιςτορικι περιγραφι του εν Βιζννθ προεκδοκζντοσ χωρογραφικοφ πίνακοσ τθσ Μεγάλθσ Αρχιςατραπείασ Ικονίου, 1815, ς. 19 «Εκείκεν τθσ Ανακοφ άρχεται ο κάμποσ λεγόμενοσ Μπουδάκ Οβαςί εκτεινόμενοσ προσ δυςμάσ δϊδεκα ϊρασ και πλατυνόμενοσ εξ οκτϊ ι και περιςςότερον ενιακοφ. Αυτόκεν άρχεται θ Δευτζρα ι ελάςςων λεγομζνθ Καππαδοκία. Ο κάμποσ αυτόσ είναι όλοσ γεωργθμζνοσ… όλοσ είναι άνυδροσ πλθν ενόσ χωρίου Γκιουλτηοφκι και κοινϊσ Λίμνο λεγόμενον». 2 Μαρτυρία Ρρόδρομου Ερικτηι, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά ς. 113 «…φψωμα κακόλου δεν είχε, και ο κάμποσ μασ μεγάλοσ και ίςιοσ, χωρίσ βουνά.». 3 Κυρίλλου Οικουμενικοφ Ρατριάρχου, ό.π. ς. 19 4 Χατηθκυριακίδθσ Κυριάκοσ, Μεταλλείο Σαφρου-Μπουγά Μαντζν 1826-1924, Κεςςαλονίκθ, εκδ. Αφοί Κυριακίδθ 1999 ς. 47 Βαλελίκ =γενικι διοίκθςθ Μουτεςαριβλίκ αλλά και ςαντηάκι= διοίκθςθ Καϊμακαμλίκ= αλλά και καηάσ =υποδιοίκθςθ Μουδουρλίκ =διμοσ 5 Μαρτυρία Δθμθτρίου Αλεξιάδθ, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά ς. 85

θ Μαρία Αςβζςτθ καταγράφει πωσ ςτα 1924, λίγο δθλαδι προ τθσ μεγάλθσ Εξόδου, «οι ελλθνικζσ οικογζνειεσ ανζρχονταν ςε 565 με περίπου 2.000 άτομα και 1000 περίπου Τοφρκουσ.6 Αρικμόσ περίπου όμοιοσ ι επαναλαμβανόμενοσ με τα ςτοιχεία του Κζντρου Μικραςιατικϊν Σπουδϊν που φζρουν τισ ελλθνικζσ οικογζνειεσ ςτα 1924 ςτισ 557 και τα υπάρχοντα άτομα ςε 2007. ςφμφωνα με τον Συμ. Φαραςόπουλο θ κοινότθτα το 1895 «είχε 750 χριςτιανοφσ ορκοδόξουσ και 200 Τοφρκουσ».7 ο Αρχζλαοσ Σαραντίδθσ το 1899 αναφζρει πωσ το χωριό είχε «1000 περίπου κατοίκουσ εκ των οποίων οι 800 χριςτιανοί και οι λοιποί Τοφρκοι». 8 το περιοδικό Ξενοφάνθσ το 1905 καταγράφει «…Ζλλθνεσ χριςτιανοί ορκόδοξοι 2000 και Τοφρκοι 1000». θ Ρροξενικι αναφορά προσ το ΥΡΕΞ του 1916 αναφζρει πωσ «αρικμεί περί τασ 400 οικογενείασ γεωργικάσ παρά 100 μωαμεκανικάσ».9 Αξιοςθμείωτεσ επίςθσ είναι οι μαρτυρίεσ των πλθροφορθτϊν, που, ειριςκω εν παρόδω, γεννικθκαν και ηιςανε εκεί και κατά ςυνζπεια ζχουν μια ιδιαίτερθ βαρφτθτα . «το χωριό είχε περίπου 600 ςπίτια από τα οποία τα 400 χριςτιανικά και τα υπόλοιπα τουρκικά».10 «το χωριό είχε 500 οικογζνειεσ Ελλινων και 50 οικογζνειεσ τοφρκων».11 «οι Τοφρκοι ςτο χωριό μασ ιτανε πολφ λίγοι, γφρω ςτισ 70- 75 οικογζνειεσ. Πλοι τουσ ιτανε τρία με τζςςερα ςόγια: -οι Απτίνογλου Ουςαγά, οι περιςςότεροι και ιταν αυτοί που τα είχαν. -οι Χατηθμζρογλου, που ιταν κτθνοτρόφοι κυρίωσ. -οι Τιλλόγλου. -οι Εμζρ Οςμάνογλου, ηαγκίνθδεσ (πλοφςιοι) και αυτοί. -οι Τςελζπογλου. Οι χριςτιανοί ιμαςταν περιςςότεροι, πάνω κάτω ςτουσ 1500 νοματαίουσ. Στθν εποχι του Κεμάλι προςτζκθκαν γφρω ςτισ 30 οικογζνειεσ από το Λτεμίη (Σμφρνθ) που κάνανε εξορία».12 6

Μαρία Αςβζςτθ, Επαγγελματικζσ αςχολίεσ των Ελλινων τθσ Καππαδοκίασ, Επικαιρότθτα, Ακινα 1980 ς. 113 7

Συμεϊν Φαραςόπουλοσ, τα ΢φλλατα, μελζτθ του νομοφ Ικονίου υπό Γεωγραφικιν Φιλολογικιν και Εκνολογικιν ζποψιν. Εν Ακιναισ 1895, ς. 78 8 Αρχζλαοσ Σαραντίδθσ, Η ΢ιναςόσ, ιτοι κζςισ ιςτορία, και διανοθτικι κατάςταςισ, ικθ, ζκιμα και γλϊςςα τθσ εν Καππαδοκία κωμοπόλεωσ ΢ιναςοφ, και ςφντομοσ περιγραφι των εν ταισ επαρχίαισ Καιςαρείασ και Ικονίου Ελλθνικϊν κοινοτιτων, εν Ακιναισ 1899 ς. 126 9 οσ Σία Αναγνωςτοποφλου, Μικρά Αςία, 19 αιϊνασ- 1919, οι ελλθνορκόδοξεσ κοινότθτεσ, Ακινα Ελλθνικά Γράμματα 1997 ς.591 10 Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά ς. 94 11 Μαρτυρία Ελευκερίασ Αλεξιάδθ, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά ς. 20

«το χωριό μασ ιταν ωσ 1000 ςπίτια, 800 χριςτιανικά και διακόςια περίπου τουρκικά ανακατωμζνα. Ιταν χτιςμζνο ςε ίςωμα με δυο –τρεισ μαχαλάδεσ».13 «περίπου τισ 1000 με 1200 χριςτιανικζσ ψυχζσ και καμιά 600 μουςουλμανικζσ και τοφτο γιατί ξεκλθριςτικαμε από τα ξζνα (εννοεί εςωτερικι μετανάςτευςθ)».14 Τζλοσ να ςθμειϊςουμε πωσ πλθςίον τθσ κοινότθτασ υπιρχαν τα παρακάτω χριςτιανικά, αλλά και μουςουλμανικά χωριά: -το Χαςάκιοϊ, θ Αξόσ, 7 χλμ Ν-Ν.Δ. -το Μιςτί, 9 χλμ ΝΑ. -το Τιρχίν, 6 ½ χλμ Δ. -Θ Μαλακοπι, 12 χλμ ΒΔ. -το Αλάϊ, 7 χλμ Β. -το Κιλλίντερε, 11 χλμ ΒΔ. -θ Αγτθςόσ, 10 ½ χλμ ΒΔ. -το Οχρανζ, 12 χλμ ΒΑ. -Το Γκαηουγοφν, 16 χλμ ΒΔ. -το Τιβρίν, 9 χλμ ΝΔ. -το Αντρολόσ, 12 χλμ ΝΔ. -θ Νίγδθ, 30 χλμ ΝΔ. -Θ Νεάπολθ, 42 χλμ ΒΔ -ο Ρόροσ, 42 χλμ ΝΔ Αλλά και : το Σεμζνδερε (αρχαίο Δάςμενδρον), το Ουλοφαγατσ (Φψιςτο Δζνδρο), θ Γοφρδουνοσ, το Κιτσ Αγάτσ, το Αραβάν ( θ αρχαία Ορβάδα), το Εςκί Γκιουμοφσ…

Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά ς. 95 13 Μαρτυρία Βαςιλείου Ερικτηι, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά ς. 107 14 Μαρτυρία Κάρολου Καρολίδθ, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά ς. 108

Και το όνομα αυτισ Είναι γεγονόσ πωσ θ ςωςτι απόδοςθ των τοπωνυμιϊν- ονομάτων αποτελεί ζνα ςθμαντικό πρόβλθμα για τουσ ερευνθτζσ του χϊρου, οι οποίοι μθ γνωρίηοντασ οι περιςςότεροι τθν Τουρκικι, ςτθριγμζνοι ςτον προφορικό λόγο- μαρτυρίεσ και ςτθν υπάρχουςα βιβλιογραφία αποδίδουν ι μεταφζρουν με τα πονιματά τουσ λανκαςμζνα, ςε αρκετζσ περιπτϊςεισ, τα τοπωνφμια και τισ ονομαςίεσ. Ραρόλα αυτά όμωσ για τθν παραγωγι του ονόματοσ τθσ κοινότθτασ των Λιμνϊν υπάρχουν πάρα πολλζσ μαρτυρίεσ οι οποίεσ με περιςςι ςαφινεια εξθγοφν και παρζχουν ικανοποιθτικζσ πλθροφορίεσ. Πλεσ ςυμφωνοφν πωσ το όνομα προιλκε από τθν φπαρξθ λιμνϊν ςτον χϊρο. Συνεπϊσ το Λιμνά ςθμαίνει κατϋ αυτοφσ λίμνθ ι λίμνεσ, κάτι που δικαιολογείται εξαιτίασ τθσ φπαρξθσ πολλϊν υδάτων, τα οποία ςυγκεντρωμζνα ςε κοιλϊματα δθμιουργοφν μικρζσ λίμνεσ… 15 Στθ βιβλιογραφία τθν κοινότθτα τθ ςυναντοφμε ωσ: -Λίμνα16 -Λιμνά -Λίμνθ -Λίμνο17 -Λίμνοσ -Λίμναι18 -Λιμνα -Λθμνά19 -Λιμνοσ20 Επίςθσ και: -Γκιολτηοφκ21 15

Χριςτοσ Σταμπουλίδθσ, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά ς. 77 «…Είχαμε πολφ νερό και τον χειμϊνα ςε πολλζσ μεριζσ μαηευότανε και γινότανε ςα λίμνθ. Το καλοκαίρι δεν ζμενε ςτο μζροσ που μαηευότανε γιατί το χρειαηόμαςταν για τα χτιματα». Σχ. Βαςίλθσ Αλεξιάδθσ, ό.π., ς. 78 «και είπαμε το χωριό Γκιολτηοφκ γιατί είχαμε μζςα ςτο χωριό δυο μικρζσ λίμνεσ που λίμναηαν τα νερά. Απ’ αυτοφ και το όνομα». 16 Θανάςθ Κωςτάκθ, Η Ανακοφ τθσ Καππαδοκίασ, Ακινα, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, 1963 ς. 6 «Στο δυτικό τμιμα του Ρουντάκ βρίςκονται ςτθ ςειρά από νότο ςε βορρά τα χωριά Αξόσ, και Τροχόσ με πλθκυςμό κακαρά ελλθνικό. Ανατολικϊτερα από αυτά θ Λίμνα ςτθ μζςθ ςχεδόν του κάμπου με πλθκυςμό ανάμεικτο…». 17 Κυρίλλου Οικουμενικοφ Ρατριάρχου, Ιςτορικι περιγραφι του εν Βιζννθ προεκδοκζντοσ χωρογραφικοφ πίνακοσ τθσ Μεγάλθσ Αρχιςατραπείασ Ικονίου, 1815 ς. 19 «Εκείκεν τθσ Ανακοφ άρχεται ο κάμποσ λεγόμενοσ Μπουδάκ Οβαςί εκτεινόμενοσ προσ δυςμάσ δϊδεκα ϊρασ και πλατυνόμενοσ εξ οκτϊ ι και περιςςότερον ενιακοφ. Αυτόκεν άρχεται θ Δευτζρα ι ελάςςων λεγομζνθ Καππαδοκία. Ο κάμποσ αυτόσ είναι όλοσ γεωργθμζνοσ… όλοσ είναι άνυδροσ πλθν ενόσ χωρίου Γκιουλτηοφκι και κοινϊσ Λίμνο λεγόμενον». 18

Σία Αναγνωςτοποφλου, Μικρά Αςία, 19οσ αιϊνασ- 1919, οι ελλθνορκόδοξεσ κοινότθτεσ, ό.π. ς. 229 Ν. Σ. ΢ίηοσ, Καππαδοκικά, ιτοι δοκίμιον ιςτορικισ περιγραφισ τθσ αρχαίασ Καππαδοκίασ και ιδία τθσ επαρχίασ Καιςαρείασ Ικονίου, Κωνςταντινοφπολθ 1856, ς. 99-100 «…προσ ανατολάσ τοφτου είναι θ Λιμνοσ (α) χωρίον περί ου είρθται». Σχ. και Αναςτάςιοσ Λεβίδθσ, Εν μονολίκοισ μοναί τθσ Καππαδοκίασ και Λυκαονίασ, Κωνςταντινοφπολθ 1899 ς. 172 20 Ακανάςιοσ Καρακανάςθσ, Καππαδοκία, Κεςςαλονίκθ, εκδ. Μαίανδροσ, 2001 ς. 43 19

-Γκιουλτςοφκ22 -Γκολτηοφκ -Κιολτηικ23 -Κολτςοφκ Υπάρχουν επίςθσ και:

-τα Λιμνιϊτ’κα… τ’ Λιμνιϊτ’κο - ςτα Λίμνεσ, ςα Λίμνεσ, ς’ Αλιμίσ, Αλίμισ, θ Λίμνα -σα Λίμισ… ςτα Λίμνεσ -τ’ Λίμνα… Λιμνιϊτ (θσ), Λιμνιϊτ’ςα, Λιμνιϊτ’κο -Γεςίλγκιολτςοφκ24 Ράντωσ και ςε κάκε περίπτωςθ ςχεδόν όλοι οι πλθροφορθτζσ ιςχυρίηονται πωσ το όνομα Λιμνά με όλεσ τισ ςχετικζσ παραλλαγζσ και τουσ ορκογραφικοφσ τφπουσ είναι κάτι το άγνωςτο ςε αυτοφσ 25ι χρθςιμοποιείται μόνο από τα γφρω χωριά και όχι από τουσ ιδίουσ.26 Βζβαιο είναι πάντωσ πωσ ςτο διάβα του χρόνου ονόμαηαν το χωριό τουσ Γκιολτηοφκ. Λςχυρίηονται μάλιςτα, προσ επιβεβαίωςθ των λεγομζνων τουσ, πωσ τόςο οι αποηθμιϊςεισ τθσ Ε.Α.Ρ. όςο και τα κοινοτικά ζγγραφα πάντοτε ζφεραν το όνομα Γκολτςοφκ…27 και θ επίςθμθ αλλθλογραφία και τθσ εκκλθςίασ ακόμα, δθλαδι τα εκκλθςιαςτικά ζγγραφα του Ρατριαρχείου, απευκυνότανε ςτθν κοινότθτα του Γκιολτηοφκ. Ραρατιρθςθ Θ ςτρογγυλι κοινοτικι ςφραγίδα ζφερε τισ λζξεισ: «Γκολτςοφκ ναχιζ μουντουρλοφκ μουχτάρ εβζλ μεχιουρί».

Γκιολτηοφκ= λίμνθ Γ. Μαυροχαλυβίδθσ, Η Αξόσ τθσ Καππαδοκίασ, τ. α Ακινα, 1990 ς.5, «Απζναντί του, βόρεια, και ςε απόςταςθ 6 χιλιομζτρων διακρίνονται κορφζσ από λεφκεσ, που προδίδουν τθν φπαρξθ χωριοφ. Είνε θ Λίμνα, το Γκιουλτηοφκ, που πιρε τ’ όνομά του από τα λιμνάηοντα μζςα ςτο χωριό νερά κάποιασ εκεί πθγισ». 23 Μαρία Αςβζςτθ, Επαγγελματικζσ αςχολίεσ των Ελλινων τθσ Καππαδοκίασ, Επικαιρότθτα, Ακινα 1980 ς. 113 24 Ακανάςιοσ Καρακανάςθσ, Καππαδοκία, ό.π. ς. 254 25 Μαρτυρία Χριςτου Σταμπουλίδθ, ς. 77 «Τ’ όνομα του χωριοφ ιτανε Γκιολτηοφκ, δθλαδι λίμνθ. Εμείσ Γκιολτηοφκ το λζγαμε…». Σχ Μαρτυρία Νεόφυτου Αποςτολίδθ, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά, ς. 79 «Ράντα Γκολτηοφκ ιτανε το όνομά του. Λίμνα δεν ξζρω, τζτοιο όνομα δεν άκουςα». 26 Λίμνοσ το λζγανε ςτο Μιςκί και ςτο Χαςάκιοϊ τουσ δε κατοίκουσ Λιμνιϊτεσ... Λιμνο, Λίμνθ ςτθ Μαλακοπι και Ζϊ, Λιμνιϊτ’ τουσ κατοίκουσ. Τ’ Αλίμιτσ (τα Λίμισ), οι Τςαρικλιϊτεσ… 27 Μαρτυρία Δθμθτρίου Αλεξιάδθ, ό.π. ς.78 « Εμείσ Λιμνά δεν το λζγαμε το χωριό μασ. Εμείσ Γκιολτηοφκ το λζγαμε και ςτθν αποηθμίωςθ που πιραμε Γκολτηοφκ το γράφαμε». 22

Ηουμποφλογλου Ρρόδρομοσ( Ντοκτόσ)

Ηουμποφλογλου Κυριακι (Ταμοφσ)

Ιςτορικά… Για τον ερευνθτι του χϊρου υπάρχει ζνα ςοβαρό βαςικό πρόβλθμα που δφςκολα μπορεί να απαντθκεί, για το πότε δθλαδι και το πϊσ δθμιουργικθκε ο τόποσ τθσ ζρευνάσ του. Οι λόγοι προφανείσ και ποικίλοι, που ξεκινοφν από τθν αξιοπιςτία του αρχείου τθσ προφορικισ παράδοςθσ, θ οποία μπορεί να διακζτει τισ υπάρχουςεσ υπερβολζσ και τισ ςυγγνωςτζσ ανακρίβειεσ, ζωσ και τθ λεπτι διαχωριςτικι γραμμι μεταξφ μφκου και πραγματικότθτασ. Από τθν ενδεχόμενθ ανυπαρξία αρχαιολογικισ ςκαπάνθσ, τθσ μόνθσ που μπορεί μετά πλιρουσ βεβαιότθτασ να αποφανκεί, μζχρι και ςτο κατά πόςο οι γραπτζσ βιβλιογραφικζσ αναφορζσ απαντοφν και πϊσ απαντοφν ςε τοφτο το ερϊτθμα. Από τθν πλιρθ άγνοια του ευρφτερου χϊρου τουλάχιςτον μζχρι τισ αρχζσ του 20ου αιϊνα, ενόσ χϊρου που ιταν περίπου άγνωςτοσ ςτο κοινό τθσ μθτροπολιτικισ χϊρασ ςε μορφωμζνουσ και μθ, με ελάχιςτεσ, απειροελάχιςτεσ εξαιρζςεισ… ανεξαιρζτωσ και ςχεδόν για όλεσ τισ οικιςτικζσ μονάδεσ, για εκεί και τότε. Με τθ ςειρά μασ να δθλϊςουμε πωσ δεν μποροφμε να αποδείξουμε τίποτε, εξάλλου θ εργαςία μασ ςτοχεφει αλλοφ, όμωσ μποροφμε να αναφερκοφμε ςε ό,τι αντλιςαμε τόςο από το αρχείο τθσ προφορικισ μασ παράδοςθσ, πολφτιμο οδθγό μασ ςε τοφτθ τθ μελζτθ, όςο και από τισ υπάρχουςεσ βιβλιογραφικζσ μασ αναφορζσ:

-θ κυρίαρχθ άποψθ, αυτι που τουσ ζκανε υπεριφανουσ, που λεγότανε μάλιςτα ςτουσ «χελεςζδεσ» των οικογενειϊν, ςτισ αντιπαρακζςεισ των κατοίκων με τουσ απζναντι, αλλά και με τα διπλανά χωριά ιταν πωσ «…όπωσ ζλεγε του παπποφ μου ο πατζρασ, που το είχε ακοφςει από τον πατζρα του, και εκείνοσ από τον δικό του πατζρα… το χωριό μασ είχε γίνει ςτα χρόνια του Χριςτοφ…. Ναι, ναι και πωσ τα χαλάςματα ψθλά πάνω ςτα ορζνια και τισ πλθγζσ είναι χαραγμζνα από ςθμάδια που μαρτυροφςαν τουσ διωγμοφσ των αγίων από τουσ διαβόλουσ, τουσ ειδωλολάτρεσ… με ςταυροφσ, πολλοφσ ςταυροφσ και υπόγεια τεράςτια, δαιδαλϊδεισ ςτοζσ, για να ξεφεφγουν από τθ φωτιά και το ςίδερο».28 -μια άλλθ άποψθ, ιςχυρότατθ και αυτι, είχε να κάμει με τθ δθμιουργία του χωριοφ ςτα χρόνια του Βυηαντίου… πωσ, «ο μεγάλοσ βαςιλιάσ μετζφερε τουσ δικοφσ του ανκρϊπουσ, παπποφδεσ, προπαπποφδεσ από διαφορετικά μζρθ, ζτςι για να ενιςχφςουν τθν άμυνα των Ανατολικϊν Κεμάτων… με τουσ ςτρατιϊτεσ να αρζςκονται και να μζνουν οριςτικά μιασ και αποκτοφςαν μεγάλα τεμάχια γθσ δωρεάν…». -μια τρίτθ άποψθ, τθν οποία όμωσ απορρίπτουν μετά περιςςισ επιμονισ, αρνοφμενοι29 οτιδιποτε ζχει ςχζςθ με αυτιν ιταν πωσ «το χωριό δθμιουργικθκε από κάποιουσ «μιςτιλίδεσ» γφρω ςτα 1700. Αυτοί ιταν βοςκοί κυρίωσ που βρικαν πρόςφορο ζδαφοσ και αρκετά βοςκοτόπια… ανδρϊκθκε ςιγά ςιγά και από τα διπλανά χωριά και ζγινε μια μεγάλθ κοινότθτα». -ςφμφωνα με τον ιςτοριοδίφθ Ν. Σ. ΢ίηο, ο οποίοσ, ειριςκω εν παρόδω, καταγότανε από τθν Καππαδοκία, «εισ τα χωρία Αξόσ, Τροχόσ, Λιμνα… ομιλοφςι τθν αρχαίαν ελλθνικιν ςολοίκωσ… και ζχουςι δε ικθ και ζκιμα των αρχαίων Ελλινων… Άπαντεσ δε ειςί άποικοι των νιςων Λιμνοσ, Νάξοσ, Διλα. Τοφτουσ φαίνεται απϊκιςεν ο Αρχζλαοσ, ςτρατθγόσ του Μικριδάτθ ότε εκυρίευςε τασ νιςουσ ταφτασ. Αι οικίαι αυτϊν είναι υπόγειαι και φαίνεται ότι είναι άνκρωποι μάχιμοι».30 -τζλοσ υπάρχει και θ άποψθ που κζλει τουσ κατοίκουσ αυτόχκονεσ που «ζχουν μπολιαςτεί το χριςτιανιςμό από τουσ πρϊτουσ τθσ περιοχισ».31 Για να ζχει μια ολοκλθρωμζνθ εικόνα ο αναγνϊςτθσ, κατακζτουμε μερικζσ, ςθμαντικζσ κατά τθν άποψι μασ ενδείξεισ, που ζχουν να κάμουν με το πότε και το πϊσ δθμιουργικθκε θ υπό ζρευνα κοινότθτα των Λιμνϊν:32 -δίπλα ςτθ μεγάλθ λίμνθ του χωριοφ υπιρχαν τα ερείπια ενόσ παμπάλαιου μοναςτθριοφ που κατά τθν παράδοςθ, αλλά κυρίωσ κατά τον ιςτοριοδίφθ 28

Μαρτυρία Μιτςου Ρροδρόμου, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά, ς. 73 «…για τα χαλάςματα τθσ Αγίασ Κυριακισ οι παπποφδεσ μασ λζγανε πωσ είνε πριν από τα χρόνια του Χριςτοφ… το Κεχανλί που βρίςκεται ςτο Εγρί ντερζ ζχει ςπθλιζσ με ςταυροφσ, και κατεβαίναμε με το κερί. Ρροχωροφςαν βακειά ςτθ γθ…υπιρχε ζνα νεκροταφείο». 29 Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθσ, ό.π. ς. 72 «…δεν ακοφςαμε κανζνα λόγο ότι από το Μιςτί γινικαμε..όχι, όχι, όχι… το Τςαρικλί ναι, μπορεί, το Κολτηοφκ όχι». 30 Ν. Σ. ΢ίηοσ, Καππαδοκικά, ιτοι δοκίμιον ιςτορικισ περιγραφισ τθσ αρχαίασ Καππαδοκίασ και ιδία τθσ επαρχίασ Καιςαρείασ Ικονίου, Κωνςταντινοφπολθ 1856, ς. 99 31

Μαρτυρία Μιτςου Ρροδρόμου, ό.π. ς. 73 «‘Ολοι οι Γκολτςουκλιδεσ εντόπιοι είναι… δεν ξζρουμε πότε χτίςτθκε». 32 Σθμ: πλιρθσ αναφορά ςτα οικεία κεφάλαια.

Αναςτάςιο Λεβίδθ, ιταν του Αγίου Μάμαντοσ. Με αρκετζσ επίςθσ επιγραφζσ, αλλά και διάφορα άλλα ςτοιχεία να επιβεβαιϊνουν του λόγου το αλθκζσ.33 -ςτον λόφο τθσ Ραναγιάσ βρζκθκαν διάφορα παμπάλαια αντικείμενα μεταξφ των οποίων ζνα μεγάλο κιοφπι, το οποίο βεβαίωσ κατά τθ μεταφορά του ζςπαςε και χάκθκε, διάφορεσ χρωματιςτζσ πζτρεσ, και μια τεράςτια μαρμάρινθ λεκάνθ που ζφερε αρχαία ελλθνικά, δυςανάγνωςτα γράμματα, αλλά και με ςκαλιςμζνα ςτισ πλευρζσ τζςςερα πανζμορφα χζρια… -ςε ζνα τιράη- λαξευτό κοντά ςτθ λίμνθ του Γκολτςοφκ μπαςί ανακαλφφκθκε ζνα μεγάλο νεκροταφείο «γεμάτο με μεγάλα κόκκαλα. Κάτι κεφάλια τρίδιπλα απ ’τα δικά μασ. Ανκρϊπινα κεφάλια. Κάτι δόντια ίςαμε το δάκτυλό μου. Χζρια μεγάλα… ποιοσ ξζρει τι άνκρωποι ιταν…».34 -Το 1913 ςτθν άκρθ τθσ λίμνθσ ςε κάποιεσ οικοδομικζσ εργαςίεσ αποκαλφφκθκε ζνα μαρμάρινο μνιμα, ςκεπαςμζνο και ςφραγιςμζνο με μολφβι ςτισ τζςςερισ γωνιζσ του… Επρόκειτο περί μιασ μεγάλθσ ςαρκοφάγου από άςπρο μάρμαρο ίςαμε τρία μζτρα που πάνω τθσ ζφερε χαράγματα με λατινικοφσ χαρακτιρεσ… Πταν ανοίχκθκε διαπιςτϊκθκε πωσ υπιρχαν ανκρϊπινα κόκκαλα, τα οποία φυςικά και ζκαψαν ςτα χριςτιανικά κοιμθτιρια και ζνα παρτάκι35 που μζςα τθσ είχε ψιλό χρυςόχωμα ςαν ποφδρα… -ςχεδόν όλα τα διπλανά χωριά ζχουν γίνει οργανωμζνεσ κοινότθτεσ μεταξφ του 9ου και 10ου αιϊνα. Για παράδειγμα θ Μαλακοπι ςτθν οποία ναι μεν υπάρχουν ςθμάδια ηωισ περίπου από το 1000 π.χ. όμωσ δίκαια κεωρείται ωσ «το χωριό του Τςιμιςκι…». Θ Τροχόσ πάλι ςτθν οποία υπάρχει μοναςτιριον- αρχαίοσ ναόσ, που φζρει θμερομθνία κτιτοροσ «τω 6770 ζτει κοςμογονίασ, 1262. Χ. και Λνδικτιϊνοσ Β μθνί Φεβρουαρίου 26 απζκανε και ετάφθ Μελζτιοσ τισ».36 -τζλοσ υπάρχει μια βιβλιογραφικι αναφορά ςφμφωνα με τθν οποία κάποιοσ Βαςιλίςκοσ, που ζηθςε τον 4ο αιϊνα μ.Χ., εξορίςτθκε ςτα Λιμνά και βρικε εκεί τραγικό κάνατο.37 Συμπεραςματικζσ πατρατθριςεισ

Αναςτάςιοσ Λεβίδθσ, Εν μονολίκοισ μοναί τθσ Καππαδοκίασ και Λυκαονίασ, Κωνςταντινοφπολθ 1899, ς 173, «…παρά τθ λίμνθ ταφτθ ερείπια μεγάλου κτιρίου δι αμμοκονίασ εκτιςμζνου και καλουμζνου μοναςτιριον…». 34

Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθσ, ό.π. ς. 131 Ραρτάκι = μικρι κανάτα, ςτάμνα χωμάτινθ… 36 Αναςτάςιοσ Λεβίδθσ ό.π. 172 37 Arnold Hugh Martin The prosopography of the later Roman, Vol 2 page 214 « Πταν ο Ηινων επζςτρεψε ςτθν Κωνςταντινοφπολθ, ο Βαςιλίςκοσ αναηιτθςε καταφφγιο ςτθν εκκλθςία μαηί με τθν οικογζνειά του και παραδόκθκε μόνο μετά από υπόςχεςθ ότι αυτοί δεν κα εκτελοφνταν, προδόκθκε από τον Αrmatus…αυτόσ και θ οικογζνειά του εξορίςτθκαν ςτα Λιμνά ςτθν Καππαδοκία, φυλακίςτθκε ςε μια αποξθραμζνθ δεξαμενι και τον άφθςαν να πεκάνει από τθν πείνα. Θ πτϊςθ και ο κάνατόσ του καταγράφθκαν επίςθσ ςτον Αndidus ο οποίοσ δίνει το μζροσ ςαν Sasima ςτθν Καππαδοκία». 35

Από πολφ νωρίσ πιςτεφουμε πωσ θ καταπράςινθ περιοχι των Λιμνϊν, θ μόνθ τθσ ευρφτερθσ περιοχισ, κα πρζπει να αποτελοφςε το δζλεαρ των ανκρϊπων, καλλιεργθτϊν τθσ γθσ γιατί: -διζκετε αυτό που επιηθτοφςε, δθλαδι νερό και γθ, αλλά ταυτόχρονα και προςταςία από τθ φφςθ. -παρείχε άφκονθ ξυλεία για τισ ανκρϊπινεσ χριςεισ, καταςκευζσ, καφςιμο φλθ… -μποροφςε ςχεδόν ανζξοδα να βρει καταλφμματα για τον ίδιο και τα ηωντανά του. -ικανοποιοφςε το αίςκθμα τθσ αφάλειασ από τουσ λυμαίνοντασ τον τόπο ζχοντασ ςτα ζγκατά τθσ φυςικζσ και τεχνθτζσ δαιδαλϊδεισ ςπθλζσ και ςιραγγεσ. -τόςο αυτι, όςο και οι λοιπζσ κοινότθτεσ τθσ περιοχισ αποτελοφςαν τθν αιχμι του δόρατοσ ςτα ανατολικά ςφνορα τθσ πελϊριασ βυηαντινισ αυτοκρατορίασ. Για όλουσ λοιπόν αυτοφσ τουσ λόγουσ βακειά πιςτεφουμε πωσ θ εν λόγω κοινότθτα ανδρϊκθκε πάνω ςε μια μικρι οικιςτικι μονάδα κφρια ςτα χρόνια του Βυηαντίου, με το ντόπιο ςτοιχείο να μπολιάηεται με εποίκουσ τόςο από τισ δυτικζσ περιοχζσ τθσ αυτοκρατορίασ, όςο και με ςτρατιϊτεσ των Κεμάτων οι οποίοι για τισ προςφερκείςεσ υπθρεςίεσ τουσ παίρνανε μεγάλεσ εκτάςεισ γθσ ωσ αποηθμιϊςεισ.

Ηουμποφλογλου Κωνςταντίνοσ και Αφρό

Αρχαιολογικά ευριματα Στισ βιβλιογραφικζσ καταγραφζσ για τθν κοινότθτα των Λιμνϊν αλλά και για τον περιβάλλοντα χϊρο τθσ δεν υπάρχει καμία αναφορά περί αρχαίασ κωμοπόλεωσ ι οποιοδιποτε παμπάλαιου οικιςμοφ. Οφτε ακόμα και περί μιασ αρχαιολογικισ ανακαλφψεωσ που κα παρζπεμπε κάπου. Βεβαίωσ ο ευρφτερόσ τθσ χϊροσ ικμαηε από απαρχισ κόςμου και επιπλζον, ιταν κοντά ςτθν πόλθ τθσ Νίγδθσ που ιλκε τθ δθμιουργία τθσ από αρχαιοτάτων χρόνων… όπωσ και τθ Μαλακοπι, βυηαντινι κωμόπολθ, τθν Γκιουλ Σεχίρ, γενζτειρα του αυτοκράτορα Μαυρικίου, όμωσ… Υπάρχουν όμωσ μερικζσ ενδείξεισ, ψιγματα κα λζγαμε, που παρουςιάηονται χωρίσ περιςςά ςχόλια και όπωσ τα αντλιςαμε από το ςωηόμενο αρχείο τθσ προφορικισ μασ παράδοςθσ, το οποίο, ειριςκω εν παρόδω, ενδεχόμενα να περιζχει και ςτοιχεία ςυγγνωςτισ υπερβολισ. Οι ενδείξεισ αυτζσ είναι οι εξισ: -Κοντά ςτον λόφο τθσ Ραναγιάσ που βριςκότανε δίπλα ακριβϊσ ςτο χωριό βρζκθκαν διάφορα παμπάλαια αντικείμενα… Ζνα μεγάλο κιοφπι, το οποίο βεβαίωσ κατά τθ μεταφορά του ζςπαςε και χάκθκε… διάφορεσ χρωματιςτζσ πζτρεσ… και μια τεράςτια μαρμάρινθ λεκάνθ που ζφερε αρχαία ελλθνικά, δυςανάγνωςτα γράμματα, αλλά και με ςκαλιςμζνα ςτισ πλευρζσ τζςςερα πανζμορφα χζρια… Με τθν τφχθ του τελευταίου ευριματοσ να αγνοείται, μιασ και «ζμεινε ςτα χζρια του τρομοκράτθ του χωριοφ ΢ουςτζμ, ο οποίοσ τθν πιρε και είπε πωσ κα τθ χρθςιμοποιιςει ωσ αποκθκευτικό χϊρο μελιοφ». 38 -Στθν περιοχι του Κεςπί, δίπλα ςτο χωριό, υπάρχει μια ςειρά λαξευτϊν τιράη και πλθγϊν που ο επιςκζπτθσ μπορεί ιδίοισ όμμαςι να δει τα παλαιά χαλάςματα και τισ εγγραφζσ ςτουσ τοίχουσ με τουσ λατινικοφσ χαρακτιρεσ. -Θ λίμνθ του Γκολτςοφκ μπαςί ιταν θ τροφοδότρια πθγι πόςιμου φδατοσ τθσ κοινότθτασ. Άφκονο νερό από επτά μεγάλα μάτια, πθγζσ, ζνα μεγάλο πζϊοφκ κοη, μεγάλθ πθγι και δίπλα τθσ πολλά τιράη… Σε ζνα από αυτά, ςφμφωνα με τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ, υπιρχε ζνα μεγάλο νεκροταφείο «γεμάτο με μεγάλα κόκκαλα. Κάτι κεφάλια τρίδιπλα απ ’τα δικά μασ. Ανκρϊπινα κεφάλια. Κάτι δόντια ίςαμε το δάκτυλό μου. Χζρια μεγάλα… ποιοσ ξζρει τι άνκρωποι ιταν…».39 -Το 1913 ςτθν άκρθ τθσ λίμνθσ ςε κάποιεσ οικοδομικζσ εργαςίεσ αποκαλφφκθκε ζνα μαρμάρινο μνιμα, ςκεπαςμζνο και ςφραγιςμζνο με μολφβι ςτισ τζςςερισ γωνιζσ του… Άμεςα ειδοποιικθκε θ δθμογεροντία, θ οποία και αποφάςιςε τθ μεταφορά του ςτο χωριό. Επρόκειτο περί μιασ μεγάλθσ ςαρκοφάγου από άςπρο μάρμαρο ίςαμε τρία μζτρα, θ οποία πάνω τθσ ζφερε χαράγματα με λατινικοφσ χαρακτιρεσ που, για να κουβαλθκεί,

38 39

Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π. ς. 151. Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθσ, ό.π.. ς. 131

χρθςιμοποίθςαν τζςςερα βουβάλια με δυο μεγάλα κάρα και καμιά πενθνταριά γεροδεμζνουσ άνδρεσ… Με εντολι τθσ εκκλθςιαςτικισ επιτροπισ ανοίχκθκε και διαπιςτϊκθκε πωσ υπιρχαν ανκρϊπινα κόκκαλα, τα οποία φυςικά και ζκαψαν ςτα χριςτιανικά κοιμθτιρια. Τελικά θ ςαρκοφάγοσ τοποκετικθκε μζςα ςτθν εκκλθςιά προκαλϊντασ το εξαιρετικό ενδιαφζρον όλων με τθ μυκοπλαςία να οργιάηει προσ κάκε κατεφκυνςθ. Από τουσ «αμφκθτουσ κθςαυροφσ που ιτανε κάπου εκεί καμμζνοι, από τα χρόνια τα παλαιά, ςεντοφκια ολάκερα με φλουριά… μζχρι πωσ κάποιοι κάτι βρικαν και τα ηάπωςαν (άρπαξαν) χωρίσ να πάρουν χαμπάρι οι υπόλοιποι… πωσ το παρτάκι (κανάτι) που βρζκθκε μζςα είχε χρυςόςκονθ».40

Δθμιτριοσ Αποςτολίδθσ – Αναςταςία Ραπαςάββα γεννθκζντεσ και οι δυο ςτο Γκολτςτοφκ. Στθν Ελλάδα εγκαταςτάκθκαν ςτο Ανωχϊρι και παντρζυτθκαν το 1925. Ο Δθμιτριοσ Αποςτολίδθσ απεβίωςε το 1928 (παιδί τουσ ο Σάββασ Αποςτολίδθσ ψαράσ).

Μαρτυρία Μιτςου Ρροδρόμου, ό.π., ς. 43

Διοικθτικά Το ςφςτθμα διοίκθςθσ των πολιτικϊν και εκκλθςιαςτικϊν αρχϊν προςδιοριηόταν ςτον χϊρο τθσ Καππαδοκίασ επακριβϊσ από τουσ καταςτατικοφσ χάρτεσ των κοινοτιτων, των οποίων αρκετζσ διατάξεισ ανακεωροφνταν κατά περιόδουσ προσ το καλφτερο καλφπτοντασ κενά ι λάκθ που προζκυπταν, αλλά και από το εκιμικό δίκαιο του οποίου θ ιςχφσ υπιρξε ςτο διάβα του χρόνου καταλυτικι. Να ςθμειϊςουμε επίςθσ πωσ ςε γενικζσ γραμμζσ ο τρόποσ ανάδειξισ των, οι προχποκζςεισ, τα δικαιϊματα αλλά και οι υποχρεϊςεισ ιταν περίπου όμοιεσ με απειροελάχιςτεσ διαφορζσ. -Ζτςι τον πρϊτο λόγο είχε θ Επταμελισ ι Ρενταμελισ Δθμογεροντία «εκ προςϊπων ευυπολιπτων» που προζκυπτε φςτερα από μυςτικι και κακολικι ψθφοφορία με κακικοντα πολιτικισ διοίκθςθσ ςφμφωνα με τα προβλεπόμενα. -Θ Εφορεία, τριμελισ ι πενταμελισ «εκ προςϊπων ευυπόλθπτων, φιλόμουςων και κατά το δυνατόν εγγραμμάτων» που προζκυπτε και αυτι από ςχετικι μυςτικι ψθφοφορία με κφρια κακικοντα τθν επίβλεψθ και τον διαχειριςτικό ζλεγχο των Εκκλθςιαςτικϊν Επιτροπϊν, τον εφοδιαςμό των εκκλθςιϊν και ςχολικϊν επιτροπϊν με τα απαραίτθτα για τθν εφρυκμθ λειτουργία, αλλά και διάφορα άλλα προβλεπόμενα από τουσ οικείουσ κανονιςμοφσ και τα ειωκότα. -Το κοινό όργανο, ςυνεργαςία Δθμογεροντίασ- Εφορείασ, για τθ λιψθ αποφάςεων ςχετικϊν με τον διοριςμό Εκκλθςιαςτικϊν Επιτροπϊν, τθν επίλυςθ εκκλθςιαςτικϊν κεμάτων, διενζξεων κλπ. -Τον Μουχτάρθ, το πλζον ςθμαντικό πρόςωπο τθσ κοινότθτασ, εκπρόςωπό τθσ ζναντι των πάντων με μια ςειρά ποικίλων ςθμαντικϊν δικαιωμάτων- εξουςιϊν. Στθν κοινότθτα των Λιμνϊν, με τθ μεικτι πλθκυςμιακι ςφνκεςθ που αναφζραμε, υπιρξε θ ιδιαιτερότθτα τθσ διπλισ δθμογεροντιακισ αρχισ, δθλαδι δυο ςυμβοφλια με τουσ αντίςτοιχουσ μουχτάρθδεσ που κακζνασ εξ αυτϊν εκπροςωποφςε τθ δικι του κρθςκευτικι ενότθτα, με μια βαςικότατθ διαφορά. Ο χριςτιανόσ μουχτάρθσ ιταν πάντοτε εκλεγμζνοσ ζναντι του μουςουλμάνου που διοριηότανε από τθ διοίκθςθ τθσ Νίγδθσ. Επίςθσ: το Συμβοφλιο αποτελείτο από τον μουχτάρ, ζναν τεςκιλάτ (αντιμουχτάρθαντιπρόεδροσ) και πζντε αηάδεσ (ςυμβοφλουσ). ζπρεπε να είναι ντόπιοι, αλλά ταυτόχρονα να ηουν και ςτο χωριό. κα ζπρεπε ο μουχτάρθσ να είναι τουλάχιςτον τριάντα (30) ετϊν.41 θ μόρφωςθ δεν αποτελοφςε προχπόκεςθ αλλά θ εγνωςμζνθ τιμιότθτα, ο πατριωτιςμόσ και θ εργατικότθτα…42 θ κθτεία του ςυμβουλίου ιταν μονοετισ με τισ εκλογζσ να επαναλαμβάνονται ςτισ αρχζσ του Σεπτζμβρθ φςτερα από ςυνεννόθςθ με τουσ ενδιαφερόμενουσ. ψιφιηαν όλοι οι αρςενικοί του χωριοφ οι ζχοντεσ ςυμπλθρϊςει το 20ο ζτοσ τθσ θλικίασ τουσ.43 41

Σθμ : ςφμφωνα με τουσ πλθροφορθτζσ οι αηάδεσ- ςφμβουλοι μποροφςαν να είναι μικρότεροι. Μαρτυρία Νεόφυτου Αποςτολίδθ, ό.π. ς. 21 «… δεν κοιτάηαμε τα περιουςιακά ςτοιχεία. Ο κακζνασ μποροφςε να βγει, αν ιταν ζξυπνοσ, δραςτιριοσ, και αν τον ικελε το χωριό. Το ίδιο και για τουσ αηάδεσ. Οφτε θ μόρφωςθ ζπαιηε ςπουδαίο ρόλο». 42

«το χωριό είχε δυο κόμματα που το κακζνα ζλεγε ποιον κζλει μουχτάρθ και ποιουσ αηάδεσ».44 Ραρατιρθςθ Σφμφωνα με τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ υπιρχε και ζνασ ιδιαίτεροσ τρόποσ εκλογισ του Συμβουλίου τθσ Δθμογεροντίασ, εκτόσ τθσ μυςτικισ ψθφοφορίασ με κάλπθ και ψθφοδζλτια, πρωτόγνωροσ είναι αλικεια και μάλλον διαβλθτόσ. Ιταν αυτόσ τθσ ςυλλογισ εκ μζρουσ των ενδιαφερομζνων των περιςςοτζρων υπογραφϊν… και με αυτόν που υφάρπαηε τισ περιςςότερεσ να γίνεται ο μουχτάρθσ για το επόμενο χρονικό διάςτθμα. Εννοείται μετά τθ ςχετικι επικφρωςθ του αποτελζςματοσ από τον Μουταςαρίφθ τθσ Νίγδθσ, ο οποίοσ «ιλεγχε» τισ ςχετικζσ λίςτεσ και απεφάςιηε. Μασ λζει λοιπόν ο Νεόφυτοσ Αποςτολίδθσ: «…Ζδιδαν το χαρτί ςτον Κεχαγιά, ι κάποιον από το κόμμα και του ζλεγαν. “Ράρε το χαρτί αυτό και μάηευε υπογραφζσ”. Ζπειτα το πιγαιναν με όλεσ τισ υπογραφζσ ςτθ Νίγδθ. Ο Μουταςαρίφθσ ζβλεπε ποιοσ είχε τισ περιςςότερεσ και ζδιδε τθ βοφλα-ςφραγίδα ςε αυτόν. Εκείνοσ που κα ζπαιρνε τθ βοφλα, εκείνοσ κα ιταν ο μουχτάρθσ για τον επόμενο χρόνο… Άμα είχε μζςα μποροφςε να βγει και εκείνοσ που είχε λιγότερεσ υπογραφζσ».45 Οι τελευταίοι χριςτιανοί μουχτάρθδεσ ιταν οι: Τςορμπατηόγλου Λάηαροσ Τοπάλ Γιωβάν (Λαηαρίδθσ)46 Γιωρινοφν Ογλοφ Τςορμπατηόγλου Κωνςταντίνοσ (1897-1923)…ο μακροβιότεροσ πρόεδροσ. Τοπάλ Γιωβάν (1923-1924)...επανεξελζγθ. Τισ μζρεσ τθσ Μεγάλθσ Εξόδου Τοφρκοσ Μουχτάρθσ ιταν ο Καρά Φακοφ. Επίςθσ :

οι απολαβζσ του χριςτιανοφ μουχτάρθ ιταν ςε ετιςια βάςθ και όχι μθνιαία με κάκε οικογζνεια να ζχει τθν υποχρζωςθ καταβολισ είκοςι (20) γροςίων. Αυτά τα ποςά κάλυπταν τισ όποιεσ υποχρεϊςεισ τθσ διοίκθςθσ ζναντι των τρίτων, που ιταν πολλζσ και ςθμαντικζσ, αλλά και των απαραιτιτων για τθ ςυντιρθςθ τθσ οικογενείασ του. Για παράδειγμα, όταν ερχόταν ο ξιλτάρθσ- ειςπράκτορασ φόρων κατζλυε ςτθν οικία του μουχτάρθ και ζφευγε με τα ανάλογα μπαξίςια… το ίδιο φυςικά για τουσ τςανταρμάδεσ, ταξίδευε για τισ υποκζςεισ του χωριοφ ςτα κζντρα εξουςίασ. ο μουχτάρθσ είχε υπό τθν κατοχι του όλα τα κομμάτια τθσ ςφραγίδασ. 47 43 44

Μαρτυρία Μιτςου Ρροδρόμου, ό.π. ς. 22

Π.π.. ς. 22 Μαρτυρία Νεόφυτου Αποςτολίδθ, ό.π. ς. 23 46 Σθμ : επρόκειτο περί ενόσ φλογεροφ πατριϊτθ. Σφμφωνα με τισ μαρτυρίεσ, πριν από τον Ευρωπαϊκό Ρόλεμο οι Τοφρκοι τον εξόριςαν ςτθν Ελλάδα αλλά γφριςε μετά τον πόλεμο. 47 Σθμ : πρόκειται για τθν τετραμερι ςφραγίδα ςυν τθ βίδα, τθ ςτεφάνθ δθλαδι που τα ζδενε. 45

θ κοινότθτα δεν κρατοφςε κϊδικα φορολογικϊν ςτοιχείων. Σε ετιςια βάςθ προςερχόταν κάποιοσ υπάλλθλοσ από τισ κεντρικζσ υπθρεςίεσ τθσ Νίγδθσ και κατζγραφε τισ γεννιςεισ και τουσ κανάτουσ. αναλυτικά ςτοιχεία για όλα τα γεγονότα κρατοφςε θ Εκκλθςιαςτικι Επιτροπι με τον «κόντικα». μεταξφ των δικαιωμάτων του ιταν θ ςφλλθψθ παρανομοφντοσ, 48 θ προςαγωγι του ςτα δικαςτιρια τθσ Νίγδθσ και θ επίλυςθ των μικροδιαφορϊν μεταξφ των χριςτιανϊν. υπιρχε, ζτςι τουλάχιςτον μαρτυρείται, απόλυτθ ςφμπνοια μεταξφ των δυο μουχτάρθδων, χριςτιανοφ και μουςουλμάνου. Καλι ςυνεργαςία ςε όλα τα επίπεδα, ςτθ ςυλλογι των φόρων, τθν προςωπικι εργαςία για τον κακαριςμό των καναλιϊν, κακϊσ και ςε κζματα ιατρικισ φροντίδασ και τθν αλλθλοβοικεια.

Πργανα τθσ Διοίκθςθσ Ρροςωπικό -Ο κεχαγιάσ Εκτελοφςε χρζθ τελάλθ και κλθτιρα. Θ αμοιβι του ιταν ςχεδόν πάντοτε ςε είδοσ, επειδι πλθρωνόταν από τουσ κατοίκουσ, οι οποίοι ανάλογα με τισ παραγωγζσ και τθ δυνατότθτά τουσ του ζδιναν 5-10 οκάδεσ ετθςίωσ.49 -Οι αγροφφλακεσ- πεκτςί Τζςςερισ τον αρικμό με κφρια και βαςικι υποχρζωςθ τθ φφλαξθ των αγρϊν από κλοπζσ και καταπατιςεισ. Ρεριπολοφςαν, λοιπόν, ςε κακθμερινι βάςθ ςτισ καλλιεργιςιμεσ περιοχζσ φροντίηοντασ να μθν καταπατϊνται από τουσ κτθνοτρόφουσ με τα ηωντανά τουσ και να μθν υπάρχουν απϊλειεσ λόγω κλοπισ, αλλά και προςπακϊντασ για τθν επίλυςθ των όποιων ανομικϊν ςυμπεριφορϊν. Θ αμοιβι τουσ ιταν πάντοτε ςε είδοσ και ανάλογθ με τθν οικονομικι δυνατότθτα των ιδιοκτθτϊν. -Οι νυκτοφφλακεσ –γκολτηί Κφριο ζργο τουσ οι ςυνεχείσ και ςε κακθμερινι βάςθ περιπολίεσ ςτα ςοκάκια και τισ πλατείεσ του χωριοφ, για τθ νυχτερινι φφλαξθ των ιδιοκτθςιϊν. 48

Μαρτυρία Χριςτου Σταμπολτηόγλου, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά ς. 25, «Αν δεν ζμπαινε ο μουχτάρθσ ςτο ςπίτι για να πιάςει τον άνκρωπο, οι χωροφφλακεσ δεν μποροφςαν να μπουν. Ζπρεπε να βάλει βοφλα ςτθ μινυςθ». 49 Μαρτυρία Χριςτου Τοργοφτθ, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά ς. 24

Στθν κοινότθτα υπιρετοφςαν τζςςαρα άτομα, δυο ςε κάκε μαχαλά, με αμοιβι 10 λίρεσ ο κακζνασ ςε ετιςια βάςθ. -Ο υδρονομζασ- μιρζβ Ιταν υπεφκυνοσ για τθ διαχείριςθ των υδάτινων πόρων.

Δεαξαμενι νεροφ ςτα Λιμνά(αρχείο Arthur Mitter Sen).

Τουρκικζσ Αρχζσ… -Ο Μουδοφρθσ. Επρόκειτο περί ενόσ ςθμαντικότατου πολιτικοφ- διοικθτικοφ οργάνου του Οκωμανικοφ κράτουσ που είχε υπό τθ διοίκθςι του ζνα Μουδουρλίκ =διμο.50 Το κτίριο ςτο οποίο ςτεγαηότανε ιταν το Μακάμ και επρόκειτο για το ωραιότερο τθσ περιοχισ. Διϊροφο, με περιφραγμζνθ αυλι και αρκετά κεμζρια- δωμάτια ςτα οποία λειτουργοφςαν οι διάφορεσ υπθρεςίεσ. Να επιςθμάνουμε πωσ το χωριό μετατράπθκε ςε διμο, για πολιτικζσ κυρίωσ ςκοπιμότθτεσ το 1918. Θ ζλλειψθ ι ορκότερα θ ανυπαρξία μουςουλμανικοφ ςτοιχείου ςτο μεγαλφτερο Μιςτί οδιγθςε τισ αρχζσ να μεταφζρουν τθν ζδρα τθσ διοίκθςθσ του διμου ςτα διπλανά Λιμνά. Ρρϊτοσ Μουδοφρθσ ιταν ο Χαςάν Εφζντθσ και είχε υπό τθν επίβλεψι του 36 κοινότθτεσ μεταξφ των οποίων: το Σουβερμζη (Φλοϊτά), το Τιρχίν (Τρεχό), το Χαςάκιοϊ (Αξόσ), το Μιςλί (Μιςτί), το Γκολτςιοφκ (Λιμνά), το Ουλαγάτσ, το Κιτςάγατσ, το Σεμζντερε… και πολλά τουρκικά. -Το Καρακόλ, φρουρά χωροφυλακισ. Στισ αρχζσ του 20ου αιϊνα αποφαςίςκθκε θ μεταφορά του Τςανταρμά ταριεςί, αςτυνομικοφ ςτακμοφ, από το Μιςτί ςτα Λιμνά. Επζταξαν λοιπόν το χάνι του Μαγιόγλου, ζκαναν τισ απαραίτθτεσ τροποποιιςεισ και άρχιςε θ λειτουργία του ζχοντασ υπό τθν επιτιρθςι του τθν ευρφτερθ περιοχι. Ο ςτακμόσ μζςα ς’ ζνα κεντρικό οικόπεδο των δυο ςτρεμμάτων διζκετε πζντε (5) αχυρϊνεσ για τα ηωντανά, δφο δωμάτια για τουσ ηαπτιζδεσ, ζνα για τον διοικθτι και ζνα ι δυο κατά περίπτωςθ για τουσ ςυλλθφκζντεσ. Θ δφναμθ του ςτακμοφ ιταν των τεςςάρων ηαπτιζδων και ενόσ διοικθτι- του τςανταρμά τςαοφςι.

Μαρτυρία Δθμθτρίου Αλεξιάδθ, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά ς. 87, «…ο Μουδοφρθσ είχε πολλζσ εξουςίεσ και δικαιϊματα. Ανακριτικά, αςτυνομικά αλλά και επιβολισ ςτουσ τοπικοφσ μουχτάριδεσ. Ο Μουτεςαρίφθσ είχε ακόμα περιςςότερα, μζχρι και το ςτρατιωτικό φρουραρχείο μποροφςε να κινθτοποιιςει».

Ραρακείμενοι Τουρκικοί οικιςμοί Μερικζσ γενικζσ πλθροφορίεσ για τουσ Τουρκικοφσ οικιςμοφσ τθσ περιοχισ γφρω από τα Λιμνά. 1-Αραπλί –Arapli Βρίςκεται νοτιανατολικά τθσ κοινότθτασ ςε απόςταςθ περίπου τεςςάρων ωρϊν. Το ιδιαίτερο χαρακτθριςτικό τθσ τα άφκονα νερά που κατζβαιναν από το edii. 2-Αλάϊ- Alay Μικρι κοινότθτα με 150 περίπου ςπίτια βορειοδυτικά τθσ κοινότθτασ ςε απόςταςθ 7 χιλιομζτρων. 51 3-Ορχανοφ Orhanli Μικρι κοινότθτα με 120 περίπου ςπίτια ανάμεςα ςτο Κεςπί και το Ταποφρ… γφρω ςτα ζξι χιλιόμετρα μακριά από το χωριό. 52 4-Εντιί- Edikli Ρλουςιότατθ κοινότθτα 300 περίπου οικιϊν βορειοανατολικά τθσ κοινότθτασ με κτθνοτροφικζσ παραγωγζσ κυρίωσ… βόδια, βουβάλια και πρόβατα. Στθν περιοχι υπιρχαν πολλά ορζνια,53 λαξευτά χαλάςματα, με μια πλειάδα ςθμαδιϊν και υπολειμμάτων αγιογραφιϊν μεταξφ των οποίων διακρινόταν κακαρότατα ο Άγιοσ Γεϊργιοσ και ο Άγιοσ Βαςίλειοσ.54 Θ παράδοςθ ζλεγε πωσ τοφτο το μζροσ ιταν ευλογθμζνο, γιατί εκεί «γεννικθκε ο Άγιοσ Βαςίλειοσ, ο οποίοσ μετακόμιςε ςτθν Καιςάρεια μόλισ ζγινε ιερζασ… Αϊ Βαςίλ εντιγιλι ιτί, δθλαδι ο Άγιοσ Βαςίλειοσ από το Εντιλί ιταν… Ζχει και ζνα χαν.55 Λζνε ότι εκείνο το χαν είναι του Αϊ Βαςίλ το χαν. Οι Τοφρκοι μάλιςτα λζγανε αυτό το μζροσ Άι Βαςίλ τεκεςί ».56 Στο Καράταγ επίςθσ, που βρίςκεται δίπλα, υπιρχε ζνα φαρδφ τείχοσ, μάλλον χαλάςματα κάποιου αμυντικοφ οχυρϊματοσ, κακϊσ και τα χαλάςματα κάποιασ εκκλθςιάσ. 5-Αγτςάςαρ -agcalar Ρρόκειται περί ενόσ μουςουλμανικοφ οικιςμοφ 100-120 ςπιτιϊν του οποίου οι κάτοικοι δεν ζχαιραν και τθσ καλφτερθσ φιμθσ χαρακτθριηόμενοι ωσ «…κλζφτοι

Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π. ς. 151 «Το Αλάϊ τουρκικό χωριό είναι, με άγριουσ κατοίκουσ όλο κλζφτεσ… Αυτοί δεν είχαν τίποτε. Οφτε μπακάλικα, οφτε καφενεία… ερχόταν και ψϊνιηαν από μασ». 52 Σθμ: οριςμζνοι εκ των πλθροφορθτϊν αποδίδουν τοφτο το τουρκικό οικιςμό με το όνομα Ορφάνι. Δυςτυχϊσ δεν είμαςτε ςε κζςθ να επιβεβαιϊςουμε ι να διαφωνιςουμε για το εάν πρόκειται περί του ιδίου ι διαφορετικοφ οικιςμοφ. 53 Ορζν= άβακθ ςπθλιά 54 Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π., ς. 166 «Ζχει ορζνια πολλά. Μεγάλα ορζνια. Ζχει και ςθμάδια ηωγραφιςμζνουσ αγίουσ, καρρείσ πωσ ζγιναν ςιμερα. Φαίνονται κακαρά οι εικόνεσ του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Βαςιλείου». 55 Χαν = ςπθλιά 56 Μαρτυρία Δθμθτρίου Αλεξιάδθ, ό.π., ς. 167

όλοι. Δζκα εδϊ, δζκα εκεί, τθ νφχτα μοιράηονται, πάνε ςτα χωριά και κλζβουν ηϊα, ςπίτια ξεγυμνϊνουν… Στο δρόμο νφχτα κλζβουν…».57 6-Γιουηουγιοφκ- yazihuyuk Μικρόσ οικιςμόσ βόρεια τθσ κοινότθτασ με 70- 80 οικογζνειεσ. 7-Κιλζντερε Οικιςμόσ 150 περίπου μουςουλμανικϊν οικογενειϊν βορειοδυτικά τθσ κοινότθτασ των Λιμνϊν. 8—Αλάϊ, πολφ μικρόσ οικιςμόσ μια ϊρα δρόμο δυτικά των λιμνϊν. 9-Τςαγγλοφ… πολφ μικρόσ, ςχεδόν εγκαταλελειμμζνοσ οικιςμόσ με αρκετά χαλάςματα, δείγματα πωσ κάποτε εκεί υπιρχε μια ανκοφςα κοινότθτα.

Οικ.Κοςμά Σεραφειμίδθ

Μαρτυρία Ελευκερίασ Αλεξιάδθ, ό.π. ς. 194 «…Ρρϊτοι λθςτζσ. Δζκα εδϊ, δζκα εκεί πάνε ςτα χωριά και κλζβουν ηϊα, ςπίτια ξεγυμνϊνουν. Ωσ να ξθμερϊςει πρζπει να είναι ςτο χωριό. Και τα μοιράηουν μεταξφ τουσ. Πταν πασ ςτο χωριό τουσ ςε περιποιοφνται καλά. Άμα όμωσ μάκουν πωσ ζχεισ χριματα ςε παίρνουν από πίςω να ςε ξεγυμνϊςουν… Ρρζπει να ζχεισ καλό άλογο για να φφγεισ».

Ραλαιά χριςτιανικά χωριά, ςιμερα τοπωνφμια 1-Αζν- Αενζρ-Αγανζρ Ρεριοχι μιςι ϊρα μακριά από το χωριό με πολλά χαλάςματα ςπιτιϊν. Κανείσ δεν γνϊριηε γιατί εγκαταλείφτθκαν και πότε. Απλά φιμεσ ζλεγαν για κάποιον μεγάλο ςειςμό ςτα χρόνια τα παλιά… Οι πιτςιρικάδεσ που πιγαιναν εκεί «ζβλεπαν τα κόκκαλα από τα παρακείμενα μνιματα, τα ράφια των εγκαταλειμμζνων ςπιτιϊν, ςπαςμζνα δοχεία και κάποτε μια βζρα μπακιρζνια… Τα ςπίτια ςτο ταβάνι είχαν ςτρογγυλό φεγγίτθ 30-40 πόντουσ ».58 Άξια προςοχισ ιταν: -το τιράη,59 το καταφφδι, θ υπόγεια ςιραγγα, μάλλον φυςικι, που ςφμφωνα με τουσ ντόπιουσ οδθγοφςε ςτο Ορχανά Εντιί, με πάνω από δζκα ολάκερα χιλιόμετρα ςφμφωνα με τα λεγόμενά τουσ... 60 - θ περιοχι αποτελοφςε χϊρο εξαγωγισ μαλακισ πζτρασ. -ςτθν περιοχι υπιρχαν αρκετά χωράφια των κατοίκων των Λιμνϊν. -υπιρχαν πολλά κελζρια με ζνα εξ αυτϊν πάνω από τριακόςια μζτρα. 2-Ταπιρ(τάγμα) Δυο ϊρεσ μακριά από τα Λιμνά ςτο βουνό… γεμάτο χαλάςματα ςπιτιϊν που οι κτθνοτρόφοι τα χρθςιμοποιοφςαν για τθν προςταςία των ηωντανϊν τουσ. Σφμφωνα με τθν παράδοςθ ο παλαιόσ οικιςμόσ ανικε ςτουσ Γενιτςάρουσ που εγκαταλείφκθκε μετά τθν πτϊςθ τθσ δφναμισ τουσ. 3-Κεςπί Τοποκεςία-λόφοσ δίπλα ακριβϊσ ςτο χωριό με μια πλειάδα τεχνθτϊν ςπθλιϊν για τισ οποίεσ ανάλογα με τθ δομι τουσ ζδιδαν και τισ αντίςτοιχεσ ονομαςίεσ όπωσ: τιράη, μιςλί τιράη,61 πλθγι, μεγάλεσ πλθγζσ,62 ορζν. Ρρόκειται για μια ςειρά μικρϊν και μεγάλων λαξευτϊν που χρθςιμοποιοφςαν είτε ωσ αποκθκευτικοφσ χϊρουσ είτε για τθν κάλυψθ των κτθνοτροφικϊν τουσ αναγκϊν. Αλλά και αρκετά χαλάςματα οικιϊν. Το αξιομνθμόνευτο είναι πωσ ακόμα και ςιμερα ο επιςκζπτθσ του χϊρου μπορεί μζςα ςτισ πλθγζσ αλλά και ςε μερικά χαλάςματα να δει, ζςτω και ςε κακι κατάςταςθ, εγχάρακτεσ επιγραφζσ με λατινικοφσ χαρακτιρεσ. 4-Κεχαλλί Ραλαιό χριςτιανικό χωριό ανάμεςα ςτα Λιμνά και τθ Μαλακοπι, ςκαρφαλωμζνοςκαλιςμζνο, ανάμεςα ςτουσ βράχουσ του Εγρί ντερζ κάπου ζνα μιςάωρο μακριά.

Μαρτυρία Νεόφυτου Αποςτολίδθ, ό.π. ς. 174 και μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π. ς. 6 «Αγανζρ είναι ζνα μζροσ, βοςκι από πάνω και κάτω γίνεται ρζμα. Από τθ μια μεριά χωράφια και από τθν άλλθ μεριά πζτρα. Στθν πζτρα ζχει πολλά ορζνια, πλθγζσ. Είναι και ζνα ορζνι ζλεγαν πωσ ιταν εκκλθςία, και δεν βάηουν μζςα ηϊα, όπωσ τα άλλα». 59 Τιράη = υπόγεια λαξευτι ςπθλιά. 60 Μάλλον πρόκειται περί ςυγγνωςτισ υπερβολισ. Απλά να επιςθμάνουμε πωσ υπάρχουν αντικρουόμενεσ μαρτυρίεσ για το ίδιο μζροσ. Άλλοσ πλθροφορθτισ δθλϊνει πωσ «εμείσ περπατοφςαμε ζωσ και τριακόςια μζτρα όχι περιςςότερο. Ιτανε χάοσ ατελείωτο… φοβερό». 61 Μιςλί τιράη ι τηαμί= πρόκειται για φυςικι ςπθλιά που διευρφνκθκε ςτο διάβα του χρόνου με τθν ανκρϊπινθ επζμβαςθ. 62 Ρλθγζσ = πρόκειται για θμιυπόγειεσ άβακεσ ςπθλιζσ οι οποίεσ διακζτουν και αφλειο χϊρο.

Ρρόκειται για τρωγλοδυτικό χωριό, το οποίο ιτανε «ηωντανό» μζχρι και τα μζςα του 19ου αιϊνα.63 5- Κιαχαλοφ ορενλερί Ραλαιά τρωγλοδυτικι κοινότθτα βορειοδυτικά τθσ κοινότθτασ, μια ϊρα δρόμο περίπου. Σε ζνα ίςωμα με μπόλικα ιν ι τουράσ μζνανε αρκετζσ χριςτιανικζσ οικογζνειεσ, οι οποίεσ αςχολιόταν κυρίωσ με τθν κτθνοτροφία. Το πότε και πϊσ εγκαταλείφτθκε το χωριό παραμζνει άγνωςτο. 6-Μπαλά γιαϊλαςι- εξοχι Τοποκεςία ανατολικά των Λιμνϊν, κάπου ζνα μιςάωρο από τθν κοινότθτα, με αρκετά χαλάςματα ςπιτιϊν και λαξευτά… ςτθν οποία μεγάλθ μερίδα των κατοίκων τθσ ζςπερνε ςτάρι και κρικάρι αλλά και πολφ καλό βοςκοτόπι μελιςςϊν. 7- Τςατάλ κελάρ Μικρόσ παλαιόσ τρωγλοδυτικόσ ςυνοικιςμόσ, γφρω ςτα δυο χιλιόμετρα μακριά, με αρκετά ορζνια, μερικζσ πλθγζσ και τιράη. Ράνω ςτουσ βράχουσ και τα χαλάςματα βλζπει κανείσ ακόμα και ςιμερα χαραγμζνουσ ςταυροφσ.

Μαρίνα Ανκοποφλου Καρολίδου-Αβραάμ Καρολίδθσ

Μαρτυρία Καρόλου Καρολίδθ, ό.π., ς. 225 «…Ζωσ τα χρόνια του παπποφ μου ηοφςαν εκεί χριςτιανικζσ οικογζνειεσ. Σφνορο με το χωριό μασ ιταν τα χωράφια τουσ. Ο παπποφσ μου ζλεγε πωσ είχανε πολλά μελίςςια και όλθ τθν ϊρα ςκοτωνότανε μαηί μασ για τα μελίςςια τουσ και για τα ςφνορα των χωραφιϊν μασ. Ο παπποφσ μου κυμότανε που φφγανε από το χωριό τουσ».

Ραρακείμενα χριςτιανικά χωριά, ςιμερα Τουρκικοί οικιςμοί 1-Τιβρίν. Μικρι κοινότθτα με 160 περίπου ςπίτια 4 χιλιόμετρα βορειοδυτικά τθσ κοινότθτασ. Σφμφωνα με τθν παράδοςθ ιταν χριςτιανικό χωριό αλλά οι κάτοικοί τθσ αναγκάςτθκαν να εγκαταλείψουν το χωριό ι να αλλαξοπιςτιςουν. Στο κζντρο υπάρχει ζνα παλαιό τηαμί το οποίο παλαιότερα κα πρζπει να ιταν εκκλθςιά, μιασ και βλζπει ςτθν ανατολι, αλλά και το ςχζδιο τθσ ιταν κακαρά χριςτιανικοφ κτθρίου. Θ είςοδόσ του μάλιςτα κοςμείται από μια ευμεγζκθ πζτρα- ςταυρό. Οι κάτοικοί του ιταν πάντοτε φιλικοί με τουσ Λιμνιϊτεσ και είχαν αναπτφξει ςε άριςτο βακμό τισ ςυναλλαγζσ μεταξφ τουσ, ςε τζτοιο μάλιςτα βακμό που οι πλθροφορθτζσ μιλάνε για τθ ςυνεταιριςτικι αγορά ηϊων, γεγονόσ ςπανιότατο. 64 2-Αντρολόσ- Haciabtullah Ρρόκειται για μια μουςουλμανικι κοινότθτα, δυο περίπου ϊρεσ δυτικά, θ οποία ςτα παλαιά χρόνια ιταν χριςτιανικι. Σφμφωνα με τθν παράδοςθ εξιςλαμίςκθκαν βίαια… Θ ονομαςία τθσ κοινότθτασ Αντρολόσ κα πρζπει να είναι παράφραςθ τθσ λζξεωσ Αντϊνιοσ, από τθν εκκλθςιά του Αγίου Αντωνίου που υπιρχε εκεί ι τθσ ονομαςίασ τθσ κοινότθτασ ωσ Αγίου Αντωνίου ι Αντϊνκιόϊ.65 Επιπλζον και ςφμφωνα με τουσ πλθροφορθτζσ «και ςτισ μζρεσ μασ ακόμα άκουγεσ εκεί ονόματα που ιταν τουρκικά και ελλθνικά μαηί. Ιξερα τουσ Αλζξογλου Μεμζτ, Γεωργογλοφ Αλι, Κοςμάογλου Χαςάν, Αναςτάςογλου Μεμζτ…».66 Στθν περιοχι υπιρχε και ζνασ tulba, δθλαδι ιερόσ τόποσ για όλουσ, αποδεκτόσ ακόμα και από το μουςουλμανικό ςτοιχείο. Κάποια χαλάςματα που υπάρχουν λζνε πωσ παλαιά ιταν κάποιο γυναικείο μοναςτιρι με ζνα καυματουργό αγίαςμα, που προςζλκυε τουσ πιςτοφσ.67 Και κάτι το ιδιαίτερο. Ο τοπικόσ χότηασ ζχαιρε τθσ καλισ φιμθσ του ικανότατου κεραπευτι, με ςυνζπεια να κατακλφηεται θ περιοχι από ανκρϊπουσ που επιηθτοφςαν τθ κεραπεία.

Μαρτυρία Μιχάλθ Σαββίδθ, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν,

φάκελοσ Λιμνά ς. 203 «Οι Τοφρκοι είναι καλοί. Φίλουσ πολλοφσ είχαμε και ηϊα ςυνεταιρικά αγοράηαμε». 65 Μαρτυρία Νεόφυτου Αποςτολίδθ, ό.π. ς. 158 66 Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π. ς. 157 67 Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π. ς. 102 «… και ςτισ μζρεσ μασ πθγαίνουν ακόμα μερικζσ γυναίκεσ και κοιμοφνται. Και χριςτιανζσ και μουςουλμάνεσ που ιταν άρρωςτεσ. Το πρωί γίνονταν καλά. Εκεί δεν υπιρχε διαφορά χριςτιανόσ Τοφρκοσ ςε τζτοια πράγματα».

Χριςτιανικά χωριά και κωμοπόλεισ 1-Μαλακοπι Δεκαζξι χιλιόμετρα βορειοδυτικά τθσ κοινότθτασ των Λιμνϊν. Ρρόκειται για μια χριςτιανικι κοινότθτα, ενόσ ςθμαντικοφ εμπορικοφ και διοικθτικοφ κζντρου που διατθροφςε πάμπολλεσ εκκλθςιζσ, ςχολείο και παρκεναγωγείο. Οι ςχζςεισ των δυο κοινοτιτων ιταν, ςφμφωνα με όλουσ τουσ πλθροφορθτζσ, άριςτεσ, με αρκετζσ οικονομικζσ ςυναλλαγζσ αλλά και πολλζσ κοινωνικζσ ςχζςεισ μεταξφ των οποίων περιλαμβάνονταν και οι γάμοι, με μια όμωσ ιδιαιτερότθτα: οι Λιμνιϊτεσ παίρνανε χιρεσ και κορίτςια από τθ Μαλακοπι, ενϊ οι ίδιοι απζφευγαν να δϊςουνε νφφεσ ςτα αγόρια τθσ Μαλακοπισ προτιμϊντασ τα παλικάρια του Μιςκί. Ραράξενθ εκιμικι πραγματικότθτα όμωσ υπαρκτι, ςτθριηόμενθ, ςφμφωνα με τουσ πλθροφορθτζσ, ςτθν καταβολι τθσ προίκασ και των λοιπϊν υποχρεϊςεων, κακϊσ είναι γνωςτό πωσ ςτο ςφνολο των κοινοτιτων του χϊρου θ οικογζνεια τθσ νφφθσ πάντοτε ζδιδε το ςχετικό τράχωμα ςτον γαμπρό που κα τουσ ζκαμε τθν τιμι, εκτόσ… εκτόσ από το Μιςκί όπου εκεί ο γαμπρόσ ζδιδε τράχωμα ςτουσ γονείσ τθσ νφφθσ.68 2-Μιςκί- Μιςλί Μεγάλθ χριςτιανικι κοινότθτα 10 περίπου χιλιόμετρα νοτιοανατολικά των Λιμνϊν ςτθν οποία υπιρχε θ ςπουδαία δεκάτρουλθ εκκλθςία του Αγίου Βλαςίου. Το ςφνολο ςχεδόν του ανδρικοφ πλθκυςμοφ αςχολείτο με τουσ κετςζδεσ και τα παπλϊματα με τισ γυναίκεσ να ζχουν αναλάβει όλεσ τισ γεωργικζσ εργαςίεσ. 3-Νίγδθ Θ μεγαλφτερθ πόλθ τθσ περιοχισ 30 περίπου χιλιόμετρα νοτιοδυτικά των Λιμνϊν. Σπουδαίο οικονομικό και διοικθτικό κζντρο, ζδρα των δικαςτικϊν αρχϊν, τθσ αςτυνομίασ και του δεςπότθ Λκονίου. Μεταξφ των εκκλθςιϊν θ πλζον ςθμαντικι ιταν αυτι του Λωάννου Χρυςοςτόμου ςτο κζντρο τθσ αγοράσ. 4-Σουβερμζη- Φλογθτά. Ανκοφςα κοινότθτα τθσ περιοχισ, 18 περίπου χιλιόμετρα βορειοδυτικά των Λιμνϊν, δίπλα ςτθ Μαλακοπι. Εκεί υπιρχε θ μεγάλθ εκκλθςιά του Αγίου Γεωργίου. 5-Τενζϊ Μικρι χριςτιανικι κοινότθτα περίπου είκοςι χιλιόμετρα νοτιοδυτικά των Λιμνϊν. 6- Τιρχάν- Τροχόσ 68

Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π. ς. 198 « …Φιλίεσ πολλζσ είχαμε. Επαίρναμε χιρεσ και κορίτςια. Εμείσ δεν δίδαμε κορίτςια. Οι Μαλακομλιδεσ δίνουν τράχωμα (προίκα) και παίρνουν. Γι αυτό δεν δίδαμε κορίτςια. Οι άνδρεσ μασ ζπαιρναν τα κορίτςια τουσ και από πάνω παίρνανε και προίκα. Οι Μιςτιλιδεσ, οι άνδρεσ, δίδουν ςτα κορίτςια τράχωμα, 50,100, 150 μετηίτια». Βλ. και Κωνςταντίνοσ Νίγδελθσ, Καππαδοκία δρϊμενα γάμου, Κεςςαλονίκθ, ζκδοςθ Κζντρου Λςτορίασ Διμου Συκεϊν 2008

Μικρι μεικτι κοινότθτα, ζξι χιλιόμετρα περίπου δυτικά των Λιμνϊν. 7-Χαςάκιοϊ- Αξόσ Ρλουςιότατθ κοινότθτα τθσ περιοχισ, επτά χιλιόμετρα περίπου νοτιοδυτικά των Λιμνϊν. Οι ςχζςεισ των δυο κοινοτιτων ιταν άριςτεσ και ςτον μζγιςτο βακμό ανεπτυγμζνεσ. 69 Εκεί υπιρχε ο Λερόσ Ναόσ τθσ Αγίασ Μακρίνασ με το κιβοφρι τθσ να φυλάςςεται ςτο παρεκκλιςι του ναοφ ςε ειδικι ςαρκοφάγο. 8- Τραν, ιταν μικρόσ χριςτιανικόσ οικιςμόσ βορειανατολικά και κοντά ςτο Χαςάκιοϊ. 9- Φερτζκι, ςθμαντικι χριςτιανικι κοινότθτα ςε απόςταςθ περίπου 31 χιλιομζτρων ΝΔ, με άφκονθ παραγωγι του Φερτζκ ρακουςοφ- οφηου Φερτεκίου. 10-Νεβ-ςεχίρ- Νεάπολθ. Μια από τισ ςπουδαιότερεσ πόλεισ τθσ Καππαδοκίασ, ςαράντα χιλιόμετρα περίπου Β-ΒΔ μακριά… Μεγάλο εμπορικό, διοικθτικό αλλά και ςτρατιωτικό κζντρο τθσ περιοχισ.

Οικ Καμπερίδθ Ακαναςιοφ( Ο Καλόγεροσ).

Π.π. ς. 206, «…ακόμα και δανεικά παίρναμε, ςτο Χαςάκιοϊ είχε πολλοφσ τςορμπατηιδεσ».

Τοπωνφμια Θ γνϊςθ των τοπωνυμίων ιταν και εξακολουκεί ακόμα να είναι απαραίτθτθ για διάφορουσ πρακτικοφσ και ουςιαςτικοφσ λόγουσ όπωσ: θ οριοκζτθςθ του χϊρου, θ αποφυγι κατά το δυνατόν προςτριβϊν, θ εξαγωγι ςυμπεραςμάτων, θ άντλθςθ πλθροφοριϊν κλπ. Συνεπϊσ και ςτθν παροφςα μελζτθ μασ κατακζτουμε όςεσ πλθροφορίεσ ςυλλζξαμε για τα τοπωνφμια τθσ περιοχισ, διατθρϊντασ όμωσ μια κάποια επιφφλαξθ για τθ ςωςτι απόδοςθ των όρων. Να επιςθμάνουμε επίςθσ πωσ μερικά εξ αυτϊν εξακολουκοφν να υφίςτανται ακόμα και ςιμερα με τισ ίδιεσ ονομαςίεσ, ζςτω και μετά τθν παρζλευςθ ικανότατου χρόνου από τότε, ι να αναγνωρίηονται από το ντόπιο ςτοιχείο. Ζχουμε λοιπόν: -Αλάϊγί ολοφ… περιοχι ςτο δρόμο που πάει για το τουρκικό χωριό Αλαϊ. Πλα τα χωράφια εκεί ιταν ξερικά και τα χρθςιμοποιοφςαν μόνο για τθν παραγωγι δθμθτριακϊν. -Μιςτιάλογλου… ζνα τζταρτο περίπου ςτον δρόμο για τθν κοινότθτα του Μιςκί. Ρεριοχι με τα περιςςότερα ςιταροχϊραφα τθσ κοινότθτασ. -Μυτί ι Μιτί… ζνα εικοςάλεπτο ανατολικά τθσ κοινότθτασ κοντά ςτουσ μφλουσ. Ρεριοχι εφφορθ, γεμάτθ δζνδρα, λόγω των υδάτων, ςτθν οποία καλλιεργοφςαν κυρίωσ φαςόλια. -Μπαλι γιαϊλαςοφ… ανατολικά ςε απόςταςθ γφρω ςτθ μια ϊρα από τθν κοινότθτα. Ρεριοχι με τα περιςςότερα κοινοτικά βοςκοτόπια. 70 -Μπαναϊ ονοφ… ζνα δεκάλεπτο περίπου ανατολικά τθσ κοινότθτασ κοντά ςτο Μυτί.71 -Ντελικλι ντασ… μια ϊρα περίπου μακριά από το χωριό υπιρχε μια μεγάλθ πζτρα που ζμοιαηε «…ςαν μια γυναίκα που κρατοφςε το παιδί τθσ, ψθλι ίςαμε ζναν άνκρωπο. Από κάτω ο βράχοσ ιτανε άδειοσ, ςτζκεται με ανοιχτά πόδια και περνοφςαν οι γυναίκεσ και τα παιδιά, για να γίνουν καλά, αν ιταν άρρωςτεσ».72 -Ουλουγουλοφ ι Ουλοφγιολ… βόρεια τθσ κοινότθτασ. Αν και θ ονομαςία ςθμαίνει μεγάλοσ δρόμοσ, εντοφτοισ πρόκειται για μια απόκρθμνθ περιοχι γεμάτθ ντερζδεσ ςτθν οποία ςπζρνανε ςιτάρι και κρικάρι. Σφμφωνα με τισ μαρτυρίεσ επρόκειτο για ζναν παλαιό κακόφθμο δρόμο- περιοχι, που διζςχιηε τον χϊρο ίςαμε ςχεδόν τθ Μαλακοπι, που ιταν γεμάτθ λθςτζσ.

Σθμ: είναι το γνωςτό βοςκοτόπι μελιςςϊν για το οποίο υπιρξαν οι ςχετικζσ αναφορζσ ςτο οικείο κεφάλαιο. Να επαναλάβουμε πωσ Μπαλ ςθμαίνει το μζλι και Μπαλί γιαϊγαςοφ κα πει βοςκοτόπι μελιςςϊν. 71 Μπαναϊ ονοφ = μπροςτά από τθν παναγιά 72 Υπάρχουν πολλζσ δοξαςίεσ για τθ δθμιουργία τθσ τισ οποίεσ αναφζρουμε ςτο οικείο κεφάλαιο.

-Σαϊλάρ73… ζνα χιλιόμετρο ανατολικά ςτον γιολοφ Μιςτί- δρόμο για το Μιςτί. Ρρόκειται για ζνα ιςάδι, ςαν μια τεράςτια πλάκα, με το ζδαφοσ γεμάτο πζτρεσ και ικανό για καλλιζργειεσ κυρίωσ ςιτθρϊν. -Σαντςάκ… περιοχι δυτικά τθσ κοινότθτασ με αρκετά χωράφια… -Σαρνίτσ… τοπωνφμιο ςτθν περιοχι του Κεςπί. «Είναι ςαν ζνα χαβοφτ από τον παλιό καιρό, ςκαλιςμζνο ςτθ γθ. Θ γθσ είναι από πζτρα, είχε μεγάλο ςτζρνα 20 επί 20 μζτρα… Δεν τελείωνε το νερό του. Πλα γφρω ιτανε από πζτρα κι από μπαϊρια με αυλάκια, τεχνθτά αυλάκια, ζτρεχε το νερό και γζμιηε το χαβοφτ. Ζπιναν τα ηϊα. Είχε βάκοσ 5-6 μζτρα. Με τουσ κουβάδεσ ζπαιρναν το νερό και πότιηαν. Δίπλα είχε γιαλάκια –γοφρνεσ πζτρινεσ».74 -Τιρχίνγιολοφ… ςτο δρόμο για τθν Τροχό. Ρρόκειται για άνυδρθ περιοχι ικανι μόνο για καλλιζργειεσ ςιταριοφ, κρικαριοφ και πθλιαριοφ. -Τόπρακλοφκ… ςτο δρόμο για το Μιςτί, περίπου ζνα μιςάωρο από το χωριό. -Τςατάλγιολ… δθλαδι διπλόσ δρόμοσ. Ρρόκειται για τθ ςυμβολι δυο κοινοτικϊν δρόμων, περίπου ζνα τζταρτο δυτικά του χωριοφ. -Τςατάλ κελάρ… Ζνα δεκάλεπτο για το Αγανζρ. Ρρόκειται για ζνα βράχο ανάμεςα ςε δφο ερειπωμζνα χωριά, μάλλον λαξευτι εκκλθςιά, από τον οποίο πιρε θ περιοχι το όνομά τθσ. Το ότι επρόκειτο για εκκλθςιά ςυνάγεται από τθν φπαρξθ πολλϊν εγχαράκτων ςταυρϊν ςτουσ τοίχουσ αλλά και εγχρϊμων υπολειμμάτων μάλλον τοιχογραφιϊν. Θ περιοχι είχε χωράφια ιδιοκτθςίασ των κατοίκων τθσ κοινότθτασ. -Τςενί, το ι Τςεννί… τρία τζταρτα τθσ ϊρασ ςτο δρόμο προσ το Χαςάνκιοϊ (Αξό). Και εκεί υπιρχαν ιδιοκτθςίεσ των κατοίκων τθσ κοινότθτασ ςτισ οποίεσ καλλιεργοφςαν κυρίωσ δθμθτριακά. -Τςοραχλάρ… βορειοδυτικά τθσ κοινότθτασ και ςε απόςταςθ περίπου 15-20 λεπτϊν. Επρόκειτο για εφφορθ περιοχι με ιδιαίτερα χαρακτθριςτικά. Το χϊμα τθσ είχε ζνα άςπρο χρϊμα και «φαινότανε ςαν αλατιςμζνο, ςαν αλμφρα». Μςωσ μάλιςτα εξ αυτοφ του γεγονότοσ να ονομάςκθκε ζτςι θ περιοχι, γιατί ςτθν τουρκικι γλϊςςα τςοράχ ςθμαίνει αλμφρα… Αλλά ταυτόχρονα πλοφςιο ςε νερά και ςυνεπϊσ με καλά ποτιςτικά χωράφια για όλεσ τισ παραγωγζσ. -Χαςάνκιογιολοφ… ςτο μζςο περίπου του δρόμου προσ το Χαςάνκιόϊ (Αξό)… Επρόκειτο για περιοχι με ελάχιςτεσ ιδιοκτθςίεσ των Λιμνϊν, επειδι το μεγαλφτερο μζροσ τθσ ανικε ςτουσ Αξενοφσ.

73 74

Σάι = αςβεςτόπετρα Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π. ς. 31 βλ Μαρτυρία Ρροδρόμου Ερικτηι, ό.π.

Φυςικό περιβάλλον βουνά και λόφοι Θ περιοχι τθσ Καππαδοκίασ, που ολάκερθ είναι ζνα τεράςτιο οροπζδιο, ζχει ψθλά και μεγάλα βουνά. Τα Λιμνά όμωσ με μια πλειάδα κοινοτιτων βρίςκονται ςτθν πεδιάδα του Μπουτάκ Οβά και περιβάλλονται από μια ςειρά μικρότερων βουνϊν και μεγάλων λόφων όπωσ: -το Ταποφρ, ο βαςικόσ βοςκότοποσ τθσ περιοχισ. Μια ϊρα περίπου βορειοανατολικά, ςτο δρόμο για τθ Μαλακοπι, με 1500 μ. υψόμετρο από το οποίο ξεδιπλϊνονται μια ςειρά χειμάρρων και ντερζδων.75 1- Του Ουλοφ ντερζ, δθλαδι του ντερζ που προκαλεί μεγάλο κόρυβο. 2-Του Εγρί ντερζ, δθλαδι του λοξοφ ντερζ. 3-Του Τςιγκιλί ντερζ. 76 4-Του Ορτά ντερζ. 5-του Αλτηεςζρ ουλοφ ντερζ, δθλαδι ο ντερζσ που προκαλεί κόρυβο και περνά από τθν περιοχι Αλτηεςζρ. Στισ πλαγιζσ του βουνοφ υπιρχαν μια ςειρά υπόγεια τιράη, δθλαδι λαξευτζσ υπόγειεσ ςπθλιζσ με τεϊρμενταςί 77και ςαρνίτσ…78ςαφζςτατα δείγματα φπαρξθσ ανκρϊπινθσ ηωισ ςε κάποια εποχι. Θ μεγαλφτερθ μάλιςτα είχε τουλάχιςτον είκοςι χϊρουσ- δωμάτια ςκαμμζνα, όπωσ φαίνεται, με κουλοφκ.79 Φυςικά όλα χρθςιμοποιοφνταν από τουσ κτθνοτρόφουσ, οι οποίοι εφριςκαν μιασ πρϊτθσ τάξεωσ ευκαιρία να προςτατζψουν τα ηωντανά τουσ ςε ζτοιμεσ και αςφαλζςτατεσ ανκρϊπινεσ καταςκευζσ. Ραρατιρθςθ Ταποφρ ςθμαίνει τάγμα. Σφμφωνα με τθν παράδοςθ τα υπάρχοντα χαλάςματα ιταν ερείπια χϊρων ςτρατοπζδευςθσ Γενιτςάρων. -το Κεςπί, κοφτερό, μια με μιάμιςθ ϊρα βόρεια τθσ κοινότθτασ, από το οποίο εξιγαγαν οικοδομικι πζτρα. Λόφοσ 600 περίπου μζτρων με πολλζσ ςπθλιζσ τισ οποίεσ χρθςιμοποιοφςαν οι κτθνοτρόφοι ωσ μαντριά. 80 - το yassitomba, μικρό βουνό ανάμεςα ςτο Χαςάνκιοϊ και τθ Νίγδθ.

Ντερζσ= εςοχι, άνοιγμα… Σθμ: Τςιγκί= μαφρθ ςκλθρι πζτρα. 77 Τεϊρμενταςί = μυλόπετρεσ 78 Σαρνίτσ =ςτζρνεσ 79 Κουκοφλ =καςμάσ 80 Μαρτυρία Νεόφυτου Αποςτολίδθ, ό.π. ς. 138 «…οι ςπθλιζσ είναι φτιαγμζνεσ από χρόνια. Ρζτρα από πάνω και από κάτω, μαλακι που με το πριόνι μπορείσ να κόψεισ. Κάκε ςπθλιά ζπαιρνε τουλάχιςτον 500 πρόβατα». 76

-τθσ Αγίασ Κυριακισ, ζνα τζταρτο περίπου μακριά από το χωριό ςτον δρόμο για το Ορχανλί. Θ περιοχι είναι γεμάτθ χαλάςματα και υπόγειεσ ςπθλιζσ. Σφμφωνα με τθν παράδοςθ ςτθν κορυφι του υπιρχε το μικρό εκκλθςάκι τθσ αγίασ. -το Αχανζρ, πρόκειται για ζνα λόφο δίπλα ςτο βουνό τθσ Αγίασ Κυριακισ. -το Γκολτηοφκ μπαςί81 είκοςι περίπου λεπτά ανατολικά από τθν κοινότθτα και ςε απόςταςθ 2 χιλιομζτρων. Ρρόκειται για ζνα μεγάλο λόφο από τον οποίο ανζβλυηε νερό από επτά μάτια…82 και κάλυπτε όλεσ τισ ανάγκεσ τθσ κοινότθτασ. -το Καράτεπε, δθλαδι θ μαφρθ πζτρα, δυο ϊρεσ μακριά νοτιοδυτικά με υψόμετρο περίπου 600 μζτρα γεμάτο χόρτα και καραμοφκια.83 Στισ πλαγιζσ του και ςε οριςμζνα ςθμεία μάλιςτα καλλιεργοφςαν αμπζλια αλλά με μθδαμινά αποτελζςματα. -το βουνό τθσ Ραναγιάσ ι Ραναγι ι Μπανάϊ. Ρρόκειται για ζνα λόφο δφο ςτρεμμάτων περίπου και φψουσ 600- 700 μζτρων, λίγο πιο ζξω από τθν κοινότθτα ςτθ μζςθ του κάμπου, πάνω ςτον οποίο ιταν το μικρό εκκλθςάκι τθσ Ραναγιάσ. Κατά τθν παράδοςθ οι χριςτιανοί ςτα χρόνια τα παλιά κζλοντασ να τιμιςουν τθν Ραναγιά και μθ βρίςκοντασ περίοπτο κζςθ για τθ χάρθ τθσ, καταςκεφαςαν τοφτο τον λόφο φζρνοντασ χϊμα από παντοφ… πάνω του δε ζκτιςαν το εκκλθςάκι τθσ για να βλζπει όλο τον κόςμο. 84 Να επιςθμάνουμε όμωσ πωσ για τθν ονομαςία τθσ εκκλθςιάσ υπάρχει ςοβαρότατθ διάςταςθ μεταξφ των πλθροφορθτϊν. Κάποιοι ιςχυρίηονται πωσ το μικρό εκκλθςάκι, το οποίο, ειριςκω εν παρόδω, χωροφςε μόλισ και μετά βίασ 4-5 ανκρϊπουσ και το «κτίςιμό τθσ ιταν ςαν φοφρνοσ με ξεροντοφβαρα και χωρίσ πολλζσ εικόνεσ από το φόβο μθν και τισ μαγαρίςουν οι Τοφρκοι ιταν του Μιχαιλ Αρχαγγζλου… Γινότανε μάλιςτα μεγάλο πανθγφρι ςτισ 8 Νοεμβρίου κάκε χρόνο και ερχότανε χριςτιανοί και από τα γφρω χωριά… με ζνα γλζντι που διαρκοφςε όλθ μζρα με χοροφσ και τραγοφδια».85 Κάποιοι άλλοι πάλι ιςχυρίηονται πωσ θ εκκλθςιά τθσ δικισ τουσ εποχισ δεν είχε καμία ςχζςθ με τθν παλιά εκκλθςιά και ότι αυτι ιταν ζνα κομμάτι μιασ μεγάλθσ

Γκολτηοφκ μπαςί= πάνω ςτο κεφάλι του Γκολτηοφκ Μαρτυρία Σάββα Σαββίδθ, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά, ς. 128 83 Καραμοφκια =τςαλιά 84 Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π. ς. 147 «Από κεί ψθλα ζβλεπεσ τθ Μαλακοπι, το Αντρολόσ, το Τριχίν….». 85 Σθμ: το άμεςο ερϊτθμα που τίκεται είναι πϊσ τότε ονομαηότανε το βουνό τθσ Ραναγιάσ ι Ραναγι. 82

εκκλθςιάσ που κάποτε χάλαςε… γεγονόσ που αποδεικνφεται, κατ’ αυτοφσ, από τα πολλά χαλάςματα που ιταν ςωρευμζνα. 86 Κάκε χρόνο ςτο πανθγφρι γινότανε μεγάλο κουρμπάνι 87με τθν εκκλθςιαςτικι επιτροπι να ςφάηει πάνω από τριάντα πρόβατα και πζντε -ζξι γελάδια, γιατί θ ςυμμετοχι του κόςμου ιταν τεράςτια και μαηικι, μαηί και με το μουςουλμανικό ςτοιχείο που ζςπευδε αφενόσ να απολαφςει τα προςφερόμενα, αλλά να ςυμμετάςχει ςτθ χαρά και τα δρϊμενα. Συνθκιηόταν, επίςθσ, πολλζσ γυναίκεσ να κοιμοφνται τθν παραμονι του αγίου εκεί, αλλά και να γίνεται ςχετικι δθμοπραςία με πλειοδοςία, για τθ μεταφορά των εικόνων από το χωριό ψθλά πάνω ςτο λόφο. 88 Στο κζντρο του λόφου, ακόμθ, υπιρχε μια παράξενθ καταςκευι. Μία μαρμάρινθ κολϊνα δφο μζτρα φψοσ και ζνα διάμετρο. Στθ μζςθ τθσ υπιρχε μία τρφπα, για να μπαίνει το κοντάρι μιασ ςθμαίασ. Κατά τουσ πλθροφορθτζσ μάλλον κα πρζπει να ιταν φυλάκιο- παρατθρθτιριο ςτα χρόνια τα παλιά για τθν προςταςία των κατοίκων τθσ κοινότθτασ από τισ επιδρομζσ των λθςτϊν. Ο εντεταλμζνοσ κάτοικοσφφλακασ μόλισ αντιλαμβανότανε οποιαδιποτε φποπτθ κίνθςθ αλλά και ςε κάκε περίπτωςθ κινδφνου, τοποκετοφςε το κόκκινο μπαϊράκι, ςιμα κινδφνου ορατό από μεγάλεσ αποςτάςεισ, με το οποίο ειδοποιοφςε τουσ εργαηομζνουσ ςτα χωράφια, ςτισ πλαγιζσ των βουνϊν, μζςα ςτθν κοινότθτα, να ςπεφςουν να κρυφκοφν ςτα κελζρια τθσ περιοχισ. Ράντωσ και ςε κάκε περίπτωςθ αποτελοφςε ιδανικό παιδότοπο για τουσ μικροφσ και τισ μικρζσ τθσ κοινότθτασ, τα παιδιά των χριςτιανϊν μα και των μουςουλμάνων, που αντάμα και μαηί ζκαμναν κατρακφλεσ… ανεβαίνοντασ ψθλά και τςουλϊντασ ζτςι απλά με αυτοςχζδιεσ ςκάφεσ, χωρίσ να πάκουν τίποτε.

Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π. ς. 154 «Θ εκκλθςιά ιταν χαλαςμζνο. Το μζροσ που ςτζκουν τα ντουβάρια ιταν πζντε ζξι μζτρα και δυο μζτρα φψοσ. Το άλλο γκρεμιςμζνο. Μεγάλο εκκλθςιά κα ιταν. Οι πεςμζνεσ πζτρεσ κα ιταν 50 κάρα, διότι γφρω- γφρω ζχει πζτρεσ εδϊ και κει». 87 Κουρμπάνι =φαγθτό κυςίασ 88 Μαρτυρία Νεόφυτου Αποςτολίδθ, ό.π. ς. 152 «Ζπαιρναν τισ εικόνεσ του χωριοφ, ανζβαιναν πάνω. Κάνανε δθμοπραςία . Πποιοσ δϊςει περιςςότερα ζπαιρνε τθν εικόνα. Δεν γινότανε δικι του. Κα τθν ζπαιρνε και κα τθν κατζβαηε κάτω».

Φυςικό περιβάλλον. Νερά… λίμνεσ και ποτάμια ρζματα, πθγάδια… Θ κοινότθτα των Λιμνϊν ιταν πραγματικά ευλογθμζνθ. Σε μια περιοχι παντελϊσ άνυδρθ και άξυλθ, όπωσ ο χϊροσ τθσ Καππαδοκίασ, είχε τθν πολυτζλεια να είναι προικιςμζνθ με άφκονα νερά και μάλιςτα ςε τζτοιο ςθμείο ϊςτε ζνα ςθμαντικό όγκο να τον διοχετεφει και ςε διπλανοφσ οικιςμοφσ. Και το πλζον ςθμαντικό. Νερά τα οποία ανάβλυηαν από κοντινζσ τοπικζσ πθγζσ, οι οποίεσ με τθ ςειρά τουσ, ςφμφωνα με τθν παράδοςθ, γζμιηαν τισ φυςικζσ τουσ δεξαμενζσ με νερό που ερχότανε υπογείωσ από το Αραπλί, πζντε περίπου ϊρεσ μακριά. Λζγανε ακόμθ πωσ κάποτε, για να αποδείξουν τοφτον τον ιςχυριςμό, ζριξαν ςτο Αραπλί άχυρα μζςα ςτο νερό και αυτά βγικαν ςτα Λιμνά. 89 α-Ρθγζσ -Θ μεγαλφτερθ και θ πλζον ςθμαντικι πθγι, θ οποία μάλιςτα ιταν θ κφρια τροφοδότθσ τθσ κοινότθτασ, βριςκόταν ςτθν περιοχι του Γκολτςοφκ μπαςί, ελάχιςτα χιλιόμετρα ςτα ανατολικά. Ανάμεςα ςτουσ βράχουσ, τα ορζνια και τισ πλθγζσ υπάρχουν επτά μάτια- πθγζσ από τισ οποίεσ ζβγαινε άφκονο νερό90… και με μια επιπλζον τεράςτια, τθν πεϊοφκ κοημεγάλο μάτι… Ιταν τόςο μεγάλθ που ςχθμάτιηε μια ολάκερθ λίμνθ ςτθ μζςθ τθσ οποίασ υπιρχε ζνασ βράχοσ, που ζμοιαηε ςαν «αςλάν»- λιοντάρι, φρουρόσ τθσ λζγανε, πζντε μζτρα φψοσ. Σφμφωνα με τθν παράδοςθ ο τόποσ ιταν ιερόσ και γι’ αυτό, κυρίωσ τα άρρωςτα παιδιά που ζπαςχαν από κζρμεσ, αφοφ τα πλζνανε ςτον ςτρόβιλο του μφλου του Ραισ Τερμζν τα πιγαιναν και τα περνοφςαν κάτω από το λιοντάρι, για να γίνουν καλά... Κατ’ άλλουσ πάλι τα πλζνανε μόνο ςτα επτά μάτια- πθγζσ και μετά τα περνοφςαν κάτω από το λιοντάρι. Για τουσ μεγάλουσ θ διαδικαςία του λουςίματοσ ιταν απλοφςτερθ. Το λοφςιμο γινότανε μόνο ςτισ πθγζσ. Κεραπευτικι μζκοδο- πρακτικι που ακολουκοφςε ακόμα και το μουςουλμανικό ςτοιχείο. -Στθν περιοχι τθσ Αγίασ Κυριακισ, ζνα τζταρτο δρόμο περίπου προσ το Ορχανλί ανάβλυηαν αρκετζσ μικρζσ πθγζσ, οι οποίεσ δθμιοφργθςαν με τα νερά τουσ το βαςικό ποτάμι τθσ περιοχισ, το οποίο μάλιςτα περνοφςε μζςα από το χωριό, τον Κιολτςίκ παςί… Οι πθγζσ του κεωροφνταν από τουσ ντόπιουσ ωσ ιαματικζσ με αποτζλεςμα να κατακλφηεται θ περιοχι κυρίωσ τουσ καλοκαιρινοφσ μινεσ από αρρϊςτουσ, μουςουλμάνουσ και χριςτιανοφσ, για τουσ ςχετικοφσ κακαριςμοφσ.91 -Στθν περιοχι του Αχμζτ πουνάρ υπιρχε μια τρφπα- πθγι από τθν οποία ανάβλυηε κρφο κακαρότατο νερό.

Μαρτυρία Βαςιλείου Ερικτηι, ό.π., ς. 53 Μαρτυρία Νεόφυτου Αποςτολίδθσ, ό.π., ς. 166 «Μζςα εκεί είναι επτά μάτια που βγάηουν νερό. Μια αγκαλιά νερό το κακζνα μάτι, γαρ, γαρ γαρ, μζςα από τθν πζτρα». 91 Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π., ς. 159 «Το νερό του ιτανε καλό και πόςιμο. Κοντά ςτισ πθγζσ το είχαμε και για αγίαςμα. Ριγαιναν διάφοροι άρρωςτοι και λοφηονταν για να γίνουν καλά λοφηονταν και Τοφρκοι ακόμα, όςοι ιταν άρρωςτοι και γίνονταν και αυτοί καλά. Κόςμοσ ερχόταν και από τα γφρω χωριά». 90

β-Ρθγάδια Το πόςιμο νερό το προμθκευότανε και από τα υπάρχοντα πθγάδια, αφοφ κάκε ςχεδόν ςπίτι είχε το δικό του. Θ άντλθςθ γινόταν με ςχετικι ευκολία, μιασ και τα νερά ιτανε ςχεδόν επιφανειακά, ςε βάκοσ 4-6 μζτρων. Θ καταςκευι τουσ πάλι είχε δθμιουργιςει μια εξειδικευμζνθ «κάςτα» επαγγελματιϊν προςοδοφόρα και επικερδι και τα μάλα απαραίτθτθ.92 Υπιρχαν μάλιςτα μερικοί που εξειδικεφονταν ςτθν τζχνθ τθσ καταςκευισ των πθγαδιϊν, που ιταν ζνα αρκετά καλό και επικερδζσ επάγγελμα. Ραρατιρθςθ Θ κφρια τροφοδοςία του χωριοφ γινότανε με το τρεχοφμενο νερό του ποταμοφ Γκολτςοφκ μπαςί που περνοφςε μζςα από το χωριό και ςτθ ςυνζχεια χυνόταν ςτισ λίμνεσ. Τουσ κερινοφσ μινεσ λόγω τθσ τεράςτιασ ηιτθςθσ νεροφ για τισ καλλιζργειεσ χρθςιμοποιοφςαν και το πθγαδίςιο που ιταν εξίςου καλό και κακαρό.

γ-Λίμνεσ, γκιολ, κιολά… (υπάρχει ςκαρίφθμα) Γφρω από τα Λιμνά υπάρχουν τουλάχιςτον τζςςερισ λίμνεσ . Θ μεγαλφτερθ εξ αυτϊν ςχθματίηεται από τα νερά των πθγϊν του Γκιολςοφκ μπαςί ανάμεςα ςτισ πθγζσ και το χωριό με ζκταςθ πάνω κάτω τα τριακόςια ςτρζμματα. Οι άλλεσ δυο βρίςκονται ανάμεςα ςτα Λιμνά και το Χαςάκιοϊ με κακεμία να ζχει ζκταςθ περίπου διακόςια ςτζμματα. Θ τετάρτθ, που είναι και θ μικρότερθσ εκτάςεωσ περίπου εκατό ςτρεμμάτων, βρίςκεται προσ τα βόρεια τθσ κοινότθτασ. Το βάκοσ τουσ ποικίλει. Από μιςό μζτρο θ πλζον ρθχι ζωσ και τα δυο μζτρα θ βακφτερθ. Φυςικά πρόκειται για μικρζσ εςοχζσ- ανοίγματα που μαηεφουν τα νερά και παρουςιάηονται ωσ λίμνεσ, οι οποίεσ τουσ καλοκαιρινοφσ μινεσ, πλθν τθσ μεγαλφτερθσ, αδειάηουν παντελϊσ και μζνουν ωσ ξερότοποι.93 Αναλυτικότερα υπιρχαν οι: -Ακανγκιόλ γκιόλ, ι Γκιολτςοφκ γκιολ, ανάμεςα ςτο Γκηολτηοφκ και τισ πθγζσ του Γκιολτςοφκ μπαςί.94 Θ λίμνθ αυτι εκτόσ των πολφτιμων νερϊν που παρείχε ςε ανκρϊπουσ και ηωντανά, ιτανε και ιδανικόσ ψαρότοποσ για μικροφσ και μεγάλουσ, οι οποίοι χρθςιμοποιϊντασ ιδιοκαταςκευζσ και περίεργεσ τεχνικζσ αλίευαν τα παρεχόμενα από τθ φφςθ για δικι τουσ κατανάλωςθ ι για εμπορία. Ζδεναν λοιπόν με ζνα ςχοινί ζνα κόςκινο ι τα δίχτυα τουσ ςε ζνα βράχο, ςτθ δυνατι ροι ι ςτισ τρφπεσ των πθγϊν και μετά από λίγο χρόνο μάηευαν τθ ςοδειά τουσ. Μερικζσ φορζσ δζνανε τα ςχετικά από το βράδυ και τα ςυνζλεγαν το πρωί. 92

Σθμ : Να ςκεφτεί κανείσ ότι θ αντίςτοιχθ άντλθςθ υδάτων ςτθν κοινότθτα τθσ Μαλακοπισ γινότανε ςε βάκοσ άνω των πενιντα μζτρων. 93 Μαρτυρία Δθμθτρίου Αλεξιάδθ, ό.π., ς. 160 «… ςτθν περιοχι του χωριοφ ςχθματιηότανε δυο λίμνεσ από το νερό που μαηευόταν το χειμϊνα. Από τον Μάρτθ όμωσ ωσ τον Σεπτζμβρθ δεν ζμενε νερό, το παίρνανε για να ποτίςουν τα χωράφια και προ πάντων τισ πατάτεσ που ζβγαηε πολλζσ το χωριό. Μετά τον Σεπτζμβριο περίςςευε το νερό και λίμναηε… Ρθγαίνανε τα βουβάλια και κάνανε μπάνιο…». 94 Μαρτυρία Μποτόσ Ερικτηι, ό.π., ς. 164 «το νερό που βγαίνει από τον βράχο είναι πολφ ορμθτικό και πολφ χοντρό… κατεβάηει και ζνα ςωρό ψάρια που κανείσ δεν ξζρει από ποφ ζρχονται».

Επίςθσ από εκεί ςτα χρόνια τα παλιά με ειδικζσ καταςκευζσ παροχζτευαν τα νερά ςτθν κοινότθτα…95 -Τςεν-νί γκιόλ, προσ τα νοτιανατολικά ςε απόςταςθ περίπου μιςισ ϊρασ. -Τραν γκιόλ, προσ τθν πλευρά του Χαςάκιοϊ ςε απόςταςθ τριϊν τετάρτων περίπου.96 -Εςκί γκιόλ, ςε μικρι απόςταςθ από το χωριό ςτον δρόμο για το Χαςάκιοϊ,97, κοντά ςτθν εκκλθςιά. Το δεφτερο κλαδί, ρυάκι, του ποταμοφ χυνότανε ςτθ λίμνθ και από εκεί ςυνζχιηε προσ τθν Τςζνι γκιόλ. Βεβαίωσ υπιρχαν και μερικζσ άλλεσ μικρότερθσ εκτάςεωσ εςοχζσ που ςχθμάτιηαν με τθ ςειρά τουσ λίμνεσ, για μικρό διάςτθμα κάκε χρόνο, όπωσ: -Ντουρντοφ γκιολ, ζξω από το χωριό.98 -Φάτι μενοφν γκιολ, ι Τουρντουνοφ κιολί, περίπου 50-60 ςτρζμματα ςτθν άκρθ του χωριοφ, δίπλα ςτο ςπίτι του Τουρτοφ από το οποίο πιρε το δεφτερο όνομα. -Αλάϊ γκιολοφ, κοντά ςτον οικιςμό Αλάϊ . -Γκόλγερι , ζνα τζταρτο δρόμο προσ το Μιςκί. Ρρόκειται για ζνα μικρό κοίλωμα που γζμιηε μόνο ζνα με δφο μινεσ το πολφ. Το χϊμα του ιταν ιδιαίτερο γι’ αυτό και το χρθςιμοποιοφςαν για τθν καταςκευι πλικιϊν. δ-Ροτάμια Το Κιολτςίκ παςί ιταν το ποτάμι που διζςχιηε το χωριό ι καλφτερα πριν φτάςει ςτο χωριό διαμοιραηότανε ςε τζςςερα κανάλια που με τθ ςειρά τουσ το χϊριηαν ςε τζςςερα κομμάτια.99 Οι πθγζσ που το τροφοδοτοφςαν ιταν αυτζσ τθσ Αγίασ Κυριακισ και του Γκολτςοφκ μπαςί. Βεβαίωσ, για να φτάςει ο όγκοσ του μζχρι και το χωριό, ζκανε περίπου μια ϊρα ακολουκϊντασ τθν παρακάτω διαδρομι: -ξεκινοφςε από τισ πθγζσ και ςε απόςταςθ χιλίων περίπου μζτρων ζφτανε ςε ζνα μζροσ που ονομαηόταν Κιηίλ καγιά. Εφφορθ τοποκεςία, με μαλακό κόκκινο χϊμα, χωρίσ πζτρεσ, κατάλλθλθ για όλεσ τισ καλλιζργειεσ. -ςυνζχιηε τθν πορεία του περνϊντασ από το Ορμάν μπαχάτ, μια δαςωμζνθ και ςχεδόν βαλτϊδθ περιοχι με κάκε λογισ χλωρίδα λόγω των υφιςταμζνων υδάτων, αλλά και παράδειςοσ με τα βουβάλια που βοςκοφςαν εκεί να λοφηονται ςτα βαλτϊδθ νερά. -ςε απόςταςθ δφο χιλιομζτρων περίπου καταφτάνει ςτθν περιοχι Ρασ τεϊρμζν ι Γιοκαροφ τεϊρμζν… -και ςε απόςταςθ χιλίων μζτρων από το ςθμείο αυτό ςυναντά το Αςαά τεϊρμζν, για να καταλιξει ζξω από το χωριό ςχεδόν αμζςωσ .

Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π., ς. 131 «…θ λίμνθ του Γκοτςοφκ μπαςί ιταν περιοριςμζνθ με ψθλά ντουβάρια κάποτε. Ιταν ςαν μια δεξαμενι 300- 400 μζτρα μάκροσ. Εμείσ το χαλάςαμε και πιραμε τισ πζτρεσ. Κάτι πζτρεσ ςαν τθν πόρτα. Τα κοφγκια, ςωλινεσ, όλα ςτζκονταν. Αυτά τα κοφγκια ζβγαηαν ζξω το νερό. Μεγάλα κοφγκια παλιά, που φτάναν ωσ το χωριό. Ραραχωμζνα ιτανε…». 96 Σθμ : το Τραν ιταν μικρόσ χριςτιανικόσ οικιςμόσ βορειανατολικά και κοντά ςτο Χαςάκιοϊ. 97 Εςκί γκιόλ= παλαιά λίμνθ. 98 Σταματθμζνθ. 99 Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π., ς. 158.

-ςτο ςθμείο αυτό διαχωρίηεται ςε τζςςερα κλαδιά- ρυάκια, με τα τρία να περνοφν μζςα από τθν κοινότθτα και το τζταρτο από τον λόφο Μπαναϊ-τθσ Ραναγιάσ. Το νερό ιταν πόςιμο ςτο αρχικό ςτάδιο τθσ πορείασ του, δθλαδι κοντά ςτισ πθγζσ του και μζχρι το χωριό. Εκεί και ςτισ ςχετικζσ διακλαδϊςεισ εχρθςιμοποιείτο για τθν επιτόπια λάτρα των μαγειρικϊν ςκευϊν των παρακείμενων οικιϊν, το πλφςιμο του ρουχιςμοφ, το πότιςμα των ηωντανϊν, με αποτζλεςμα «να μαγαρίηεται και να χρθςιμοποιείται μόνο για το πότιςμα των παραγωγϊν, των λαχανόκθπων και των μπαξζδων».100 ε-΢εματιζσ 101

1-Εγρί τερζ Ρρόκειται περί ενόσ μεγάλου ρζματοσ περίπου 6-7 χιλιομζτρων, πλουςιότατο ςε τςαλιά μα και χορτάρι, ιδανικό και προςτατευόμενο βοςκοτόπι… που άρχιηε από το Ουλοφτερε. 2-Ορτά τερζ Ρερίπου 1-2 χιλιομζτρων ενϊνει το Ουλοφτερε με το Εγρί τερζ. Λδανικό και αυτό βοςκοτόπι. 3-Ουλοφ τερζ102 ΢εματιά – λάκκοσ 5-6 χιλιομζτρων και βάκουσ 30-40 μζτρων ςτθν περιοχι του Ταποφρ. Σε οριςμζνα ςθμεία το βάκοσ του είναι μεγαλφτερο των 50 μζτρων με αποτζλεςμα να ςυγκρατοφνται τα νερά και κατά ςυνζπεια να αποτελοφν ιδανικζσ ςτζρνεσ για τουσ βοςκοφσ. 4-Τςιγκιλί τερζ Μικρι ρεματιά κοντά ςτθν περιοχι Ταποφρ περίπου 400- 500 μζτρων και βάκουσ 20-30 μζτρων. 5- Αγτςζςερ τερεςί Μεγάλθ ρεματιά προσ τθν περιοχι τθσ Μαλακοπισ.

100

Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π., ς. 159 Εγρί = πλευρά, πλάι ντερζ ι τερζ = εςοχι, άνοιγμα 102 Ουλοφ =μεγάλο, μακρφ. 101

Ροταμάκι ςτα Λιμνά (αρχείο Cumhur Ünlüler).

Κλιματολογικζσ ςυνκικεσ Θ Καππαδοκία, ωσ ζνα τεράςτιο οροπζδιο το οποίο προιλκε από θφαιςτειογενείσ εκριξεισ και διαμορφϊκθκε ςτο διάβα του χρόνου, με υψόμετρο από 800 ζωσ και 1500 περίπου μζτρα, είναι ςχεδόν άνυδρθ και παντελϊσ άξυλθ. Ωσ εκ τοφτου ζχει υψθλζσ κερμοκραςίεσ τθν θμζρα, χαμθλζσ το βράδυ… και βαρφτατουσ χειμϊνεσ με πολλά- πολλά χιόνια.103 Για τα Λιμνά υπάρχει μια ςχετικι ιδιομορφία. Ο χϊροσ ζχει άφκονα νερά και κατά ςυνζπεια αρκετό πράςινο με ό,τι αυτό ςθμαίνει ςτθ διαμόρφωςθ των κλιματολογικϊν ςυνκθκϊν αλλά και τθν ανάπτυξθ τθσ χλωρίδασ και πανίδασ. Κατά τουσ πλθροφορθτζσ και τισ ςωηόμενεσ μαρτυρίεσ τουσ το «κλίμα ιτανε πολφ καλό… το καλφτερο από παντοφ... Σίδερο οι άνκρωποι, δουλεφαμε, ιδρϊναμε, δεν ςταματοφςαμε αλλά γιατρό δεν χρειαηόμαςταν. .. Και να πεισ ότι τρϊγαμε τίποτε το ιδιαίτερο; Κόβαμε ζνα κομμάτι λίποσ το βάηαμε ςτα κιοφπια και το τρϊγαμε λίγο, λίγο… Εγϊ δεν ξζρω παλλικάρι να πζκανε, δεν αρρϊςτθςε ποτζ. Ο παπποφσ μου 105 χρονϊν πζκανε, δεν αρρϊςτθςε ποτζ… το ίδιο και πάρα πολλοί ςυγχωριανοί».104 Οι χειμϊνεσ πάλι είναι οι γνωςτοί και μάλιςτα οι από αρχαιοτάτων χρόνων. 103

Θανάςθ Κωςτάκθ, Η Ανακοφ τθσ Καππαδοκίασ, ό.π. ς. 313, «Στο φψοσ αυτό άφκονα χιόνια ςκεπάηουν τθν θφαιςτειογενι γθ μινεσ ολόκλθρουσ και κρφο δυνατό, ενϊ θ αμμουδερι γθ και θ ζλλειψθ βλάςτθςθσ ζχει ςαν ςυνζπεια λίγεσ ςχετικά υδατοπτϊςεισ και ηεςτά καλοκαίρια». 104 Μαρτυρία Χριςτου Σταμπολίδθ ό.π. ς. 191 και Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό. π. ς. 192 «το κλίμα ιταν πολφ καλό. Οφτε αςκζνειεσ είχαμε οφτε τίποτε. Σκζψου πωσ κερίηαμε και κοιμόμαςταν ιδρωμζνοι ξεϊδρωμζνοι ζξω. Ανοίγαμε ζνα λάκκο ςτο χϊμα ςτρϊναμε ζνα κιλίμι και κοιμόμαςταν για ςαράντα περίπου μζρεσ., τόςο κρατοφςαν οι δουλειζσ».

Βουνά τα χιόνια, που ςυνικωσ ζπεφταν τισ πρϊτεσ μζρεσ του Δεκζμβρθ, ςε ςθμείο να φτάνουν μζχρι τα τρία μζτρα και ο αποκλειςμόσ να είναι διαρκισ μζχρι και ζνα δίμθνο.105 Επιςθμαίνεται επίςθσ το ξεχωριςτό λεξιλόγιο για τισ κλιματολογικζσ ςυνκικεσ και τα φυςικά φαινόμενα, που είναι ζνα μείγμα τουρκικϊν και ελλθνικϊν λζξεων: -όταν ο καιρόσ ιταν ομιχλϊδθσ, λζγανε πουςλοφχ (pus-ομίχλθ) και τθ μζρα γκεργκινλοφ… -αλλά και ντουμάν (duman- ομίχλθ, καπνόσ). -goz gozu gormez- το ζνα μάτι δεν βλζπει το άλλο. -βρεχόσ- βροχι. -μπορτςά-βρζχει καλά. -του(ρ)φάν- πολφ βροχι. -τςιμιάη- ψιχαλίηει. -ςιίμ- βρζχει ελαφρά. -ςτραβ’ ι ςτραφτ’ – άςτραψε. -ροντίη’ι ροντ’ –βροντά. -κουρτηι- χοντρό χαλάηι. -ςυννίφαντα. -γιλντιρίμ- κεραυνόσ.106 -ανατολι, γκιουμπαντοφ (δφςθ), ποϊράσ (βοράσ), νόντοσ (νότοσ). -serin-δροςερόσ άνεμοσ. -αγιάη-δυνατό κρφο. -γαράγελ’-λίβασ -τηεεμντζμ εςμεςί- παγωνιά. -ηουλοφπ- νιφάδα. -τηινίχια- χιόνι δυνατό. -ντιπίσ- χιονοκφελλα. -ςατςάχια-αχτίνεσ ιλιου.

105

Συμεϊν Κοιμίςογλου, Καππαδοκία, μνθμείο παγκόςμιασ πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ, Ελλινων ιςτορία, πίςτθ πολιτιςμόσ, Κεςςαλονίκθ, 2005, ς. 46 ο Νικιτασ Χωνιάτθσ, για παράδειγμα, αναφζρει πωσ, «ζςτι μεν γαρ και άλλωσ θ Καππαδοκϊν χϊρα κρυμμϊδθσ πάςα και το κλίμα τοφτο ψυχεινόν και δριμφτατον», ενϊ ο Άγιοσ Βαςίλειοσ αναφζρει πωσ «και γαρ τοςοφτο πλικει χιόνων κατενίφθμεν ωσ αυτοίσ οίκοισ παραχωςκζντεσ δυο μινασ ιδθ καταδφςεςιν εμφωλεφειν… γίνωςκε δε τον παρ’ θμίν χειμϊνα τοςοφτον γενιςκαι ϊςτε πάςασ μεν οδοφσ εγκλειςκιναι μζχρι των θμερϊν του Ράςχα… Δθλαδι χιόνιςε τόςο πολφ που παραχϊκθκαν τα ςπίτια τουσ από τα χιόνια και αναγκάςτθκαν να μείνουν πάνω από δυο μινεσ…και εκείνο τον χειμϊνα αποκλείςτθκαν οι δρόμοι μζχρι τισ θμζρεσ του Ράςχα». 106 Σθμ : πίςτευαν πωσ ο κεραυνόσ ειςχωρεί ςτθ γθ για να ςκοτϊςει τον διάβολο. Σε περίπτωςθ που κτυποφςε άνκρωπο λζγανε ότι αυτό γίνθκε γιατί από κάτω του ιταν ο ςατανάσ… Ο κεραυνόσ δεν κτυποφςε ποτζ γαϊδοφρια, γελάδια και αρνιά γιατί ιταν τα ηωντανά που κράτθςαν ηεςτό τον Χριςτό μόλισ γεννικθκε ςτθν φάτνθ.

Ακανγκιόλ γκιόλ, ι Γκιολτςοφκ γκιολ (αρχείο Cumhur Ünlüler).

Λαξευτά… Θ Καππαδοκία είναι ζνα ποίθμα τθσ φφςθσ. Μια πανζμορφθ χϊρα θ οποία δθμιουργικθκε τότε, ςτα χρόνια εκείνα τα παλιά, από τα ςπλάχνα τθσ γθσ αλλά με τθ βοικεια των βροχϊν και των ανζμων, που τθ ςμίλεψαν με κζφι και μεράκι, απζκτθςε τθν άγρια ομορφιά τθσ. Φςτερα ιρκε ο άνκρωποσ που ζβαλε και αυτόσ για τουσ δικοφσ του λόγουσ το ςτίγμα του. Από τα παλιά, από τθν εποχι των Φρυγϊν,107 ίςωσ και παλαιότερα, ζςκαψε, κακάριςε, ζςκαψε και πάλι, ςιγά μα ςτακερά, τελειοποίθςε αυτζσ τισ παράξενεσ καταςκευζσ, τα λαξευτά. Μικρζσ ι μεγάλεσ υπόγειεσ πολιτείεσ,108 αποκθκευτικοί χϊροι, τόποι κατοικίασ, φφλαξθσ των ηωντανϊν του, αμυντικζσ οχυρϊςεισ, καταςκευζσ- καταφυγι από τα ςτοιχειά τθσ φφςθσ μα και τισ ανκρϊπινεσ επεμβάςεισ.109 Τα Λιμνά ανικουν ςτθν Καππαδοκία και κατά ςυνζπεια ςτθ χϊρα των λαξευτϊν, όμωσ... Πμωσ είναι γεγονόσ πωσ δεν ζχουν να παρουςιάςουν εκείνεσ τισ φυςικζσ καταςκευζσ τθσ περιοχισ του Γκιόρεμε ι των Αμπελιϊν του παςά. Ζχουν όμωσ πολλά και υπζροχα λαξευτά, τισ παράξενεσ εκείνεσ ανκρϊπινεσ δθμιουργίεσ που «φιλοτεχνικθκαν», για να καλφψουν κακθμερινζσ λειτουργικζσ ανάγκεσ των κατοίκων ςφμφωνα με τουσ ςκοποφσ τουσ οποίουσ προαναφζραμε,110 τισ οποίεσ μάλιςτα ονομάτιηαν με τον δικό τουσ τρόπο δίνοντασ το όνομα τθσ περιοχισ ςτθν οποία βριςκότανε ι ςπάνια το όνομα του καταςκευαςτι όπωσ:

107

Ραφλοσ Καρολίδθσ Καππαδοκικά, Ακινα 1874, ς. 155, «…ανζκακεν τα ςπιλαια αυτά ιταν προωριςμζνα εισ τθν ταφιν νεκρϊν, εν μζρει δε εχρθςίμευον και ωσ καταφφγια εν καιρϊ επιδρομϊν». 108 Συμ. Κοιμίςογλου, Καππαδοκία, ό.π. ς. 69 «…ςτα ζγκατα δε τθσ πετρωμζνθσ γθσ τουσ δθμιοφργθςαν υπόγειουσ οικιςμοφσ. Μεγάλεσ βακιζσ και πολφπλοκεσ πολιτείεσ, ζνα ςφςτθμα δαιδαλωδϊν λαβυρίνκων που ςτριφογφριηαν, ανεβοκατζβαιναν ςυναπαντιόντουςαν μεταξφ τουσ και χάνονταν ςε άγνωςτα υπόγεια μονοπάτια… πολυάρικμοι κωνικοί μονόλικοι που οι άνκρωποι μεταμόρφωςαν ςε λαξευτοφσ ναοφσ, ςπιτόκαςτρα και ςπίτια… τρφπωςαν ςτθν ανοικτι κοιλιά τθσ μάνασ γθσ μεγαλϊνοντασ τισ ιδθ υπάρχουςεσ ςπθλιζσ». 109 Μθνάσ Χριςτόπουλοσ «Ρατριδογραφία» Μικραςιατικά Χρονικά τ. γ Ακινα 1940 ς. 283 «…και ζχει πολλά τρωγλοδυτικά οικιματα εισ τα οποία κατάφευγον οι χριςτιανοί εν καιρϊ επιδρομϊν… ςυγχρόνωσ μεγάλαι και δυςκίνθτοι πζτραι ζφραττον τθν είςοδον των ςπθλαίων τοφτων». Βλ Κ. Νίγδελθσ- Σ. Κοιμίςογλου, Ανταβάλ τθσ Καππαδοκίασ, Διμοσ Συκεϊν 2000, ς. 123 « Θ τελευταία φορά που χρθςιμοποιικθκαν μαηικά για τθν προςταςία του πλθκυςμοφ από τον εχκρό, όλεσ οι υπόγειεσ πολιτείεσ τθσ περιοχισ ιταν ςτα 1832, όταν ο Λμπραιμ παςάσ τθσ Αιγφπτου εκςτράτευςε εναντίον του Σουλτάνου τθσ Κωνςταντινοφπολθσ και διζςχιςε υποχρεωτικά τθν περιοχι με τα ςτρατεφματά του. Τότε το ςφνολο του πλθκυςμοφ τθσ Καππαδοκίασ ςϊκθκε από τισ ςφαγζσ και τθν αιχμαλωςία καταφεφγοντασ ςτθν παμπάλαια και δοκιμαςμζνθ κατά καιροφσ προςταςία. Αυτι τθσ ειςόδου και εγκλειςμοφ τουσ ςτισ υπόγειεσ πολιτείεσ…». 110 Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π., ς. 196 «…Ιτανε πολλζσ ςπθλιζσ, δεν ξζρω πόςεσ. Μεγάλεσ, είχαν μζςα μάκροσ ςα ςτοά, που λζνε, και γφρω χωρίςματα ςα μικρζσ κάμαρεσ. Κοντά ςτισ ςπθλιζσ βρικανε μια φορά που ςκάβανε τρεισ τάφουσ με ανκρϊπινουσ ςκελετοφσ. Σε μια ο πατζρασ μου βρικε ζνα χειρομφλι. Φαίνεται πωσ τα πολφ παλιά χρόνια πριν από τουσ παπποφδεσ μου κατοικοφςαν εκεί άνκρωποι… Πλα τα ςπίτια ιταν μονϊροφα και είχαν τα περιςςότερα υπόγεια λαξευτά για τθ διαμονι τουσ κακϊσ και των ηϊων με τισ ςχετικζσ αποκικεσ τροφίμων και νεροφ… Στα μεγαλφτερα πολλζσ φορζσ κατζφευγαν εκεί για να κρυφτοφν ςτα χρόνια των διωγμϊν πολλζσ φορζσ πάνω από δζκα μζρεσ.. Αυτά ζγιναν ςτα 1800 και πιο μπροςτά τον καιρό που ζκαναν ςυχνζσ επιδρομζσ οι Τάταροι. Ρολλζσ φορζσ ιρκαν να κλζψουν τθ μάνα του παπποφ μου που ιταν όμορφθ αλλά δεν τα κατάφεραν, γιατί ιξερε και κρυβόταν καλά.

-Τιράη ι τουράη ι ιξ τουράσ ι τ’ραη ι ιν (ςπιλαιο) 111 - Μιςλί τιράη,(μεγάλεσ λαξευτζσ ςπθλιζσ) - Ορζνια ι ερζνια ι πλθγζσ112 -Μιςλί ορενί -Χαν (ςπθλιά) Επιπλζον ιτανε θ περιοχι με τουσ περιςςότερουσ τρωγλοδυτικοφσ οικιςμοφσ, οι οποίοι διατθρικθκαν, όπωσ μαρτυρείται, μζχρι και των αρχϊν του 20ου αιϊνα. Ζχουμε λοιπόν: -το τιράη του Γκολτςοφκ μπαςί. Οι γνωςτζσ πθγζσ οι οποίεσ «βγαίνανε από ζνα ςκαλιςμζνο μζροσ… μια άβακθ ςπθλιά 3-5 μζτρα είςοδο ςαν ςτοά… Ζμπαινεσ όρκιοσ και προχωροφςεσ μιάμιςθ ϊρα ςε βάκοσ περίπου 30 μζτρα… Είχε πολλζσ κάμαρεσ… ςε δυο τρία μζρθ ζχει ντεϊρμζνταςι…113 Ζκλειναν … και το ςπουδαιότερο. Ζφτανε μζχρι το Αανζρ… Στο τζρμα του τιράη είναι ζνα νεκροταφείο με κόκκαλα, γεμάτο μεγάλα κόκκαλα. Ανκρϊπινα μεγάλα κεφάλια».114 -το τιράη ςτο Αανζρ, το οποίο κατά τισ μαρτυρίεσ ζφτανε «περί τα δζκα χιλιόμετρα» δαιδαλϊδεισ ςτοζσ προσ το Ορχανλί μεριά, ατελείωτο, ςκοτεινό… με αρκετά τεϊρμζν (μυλόπετρεσ). -τα τουράη του τςατάλ κελάρ. Ρρόκειται για μια περιοχι γεμάτθ από μικρζσ λαξευτζσ ςπθλιζσ ανάμεςα ςτα κοινοτικά χωράφια. -Αϊ Κερκι χαν ι Αϊ Κερκι τιραηλαρί. Στο τερεςί (εςοχι -χαράδρα) τθσ Αγίασ Κυριακισ υπάρχει ζνα μεγάλο ορζνι λαξευμζνο με κουλοφκια115μάκρουσ είκοςι μζτρων, δεκαπζντε μζτρων φψουσ που βρίςκεται ςε βάκοσ τριάντα μζτρων περίπου. Εκεί λζγανε πωσ ιταν το αγίαςμά τθσ με τθν εκκλθςία ςκαλιςμζνθ ςχεδόν κολλθτά. «Ζχει μια ςπθλιά, χωράει ζναν άνκρωπο όρκιο. Ρροχωρείσ 50-60 μζτρα κι από κει ανεβαίνεισ ςαν ςε πθγάδι ίςαμε 25 μζτρα ψθλά. Φςτερα προχωρείσ πάλι ίςια βγαίνεισ από μια πόρτα για 3-5 άτομα. Αυτό είναι προφυλαχτιρα… από κει ζβλεπεσ τον κάμπο».116 -του Ρροδρόμου Χ#Κοςμίδθ τα ορζνια. Ρρόκειται για τζςςερισ δικζσ του καταςκευζσ ςτο μζροσ που είχε τα χωράφια του ςτθν περιοχι τθσ Αγίασ Κυριακισ… που κάλυπταν τισ ανάγκεσ του για αποκθκευτικοφσ χϊρουσ. -Κιαχαλλοφ ορενλερί. Μια ςειρά από λαξευτά αλλά και επίγεια χαλάςματα ςτο δρόμο για τθ Μαλακοπι, δείγματα ενόσ εγκαταλελειμμζνου οικιςμοφ. -Κεςπί τιράη, ι Κεςπινί ορενερί. Ρρόκειται για μια περιοχι ζξω από τθν κοινότθτα ςτθν οποία, κατά τισ μαρτυρίεσ, υπιρχαν πάνω από 70-80 ςπθλιζσ με ζνα μεγάλο τιράη για το Εκτόσ από τα λαξευτά υπιρχαν και ολόκλθροι δρόμοι υπόγειοι που ζφταναν από τον ζνα μαχαλά ίςαμε τον άλλο. Επειδι κάτω ιταν ςκοτεινά και είχαν πολλζσ διακλαδϊςεισ ζριχναν άχυρο για να διακρίνουν προσ τα ποφ ζπρεπε να ακολουκιςουν…». 111 Μαρτυρία Ελευκερίασ Αλεξιάδθ, ό.π., ς. 217 «Τ’ραη τα προφζραμε εμείσ αλλά τουράη είναι το ςωςτό. Ρρόκειται περί τουρκικισ ονομαςίασ θ οποία μπορεί να προζρχεται από τθ λζξθ tirkaz που ςθμαίνει μοχλόσ». 112 Ρλθγζσ =αβακείσ ςπθλιζσ 113 Σθμ: οι γνωςτζσ μυλόπετρεσ οι οποίεσ ιταν δφςκολο να μετακινθκοφν μόνο από ζνα άνδρα… και ςφραγίηοντασ τθν είςοδο τθσ περιοχισ – ςπθλιάσ- λαξευτοφ τθν κακιςτοφςαν απόλυτα αςφαλι από οποιεςδιποτε επιδρομζσ. 114 Μαρτυρία Νεόφυτου Αποςτολίδθ, ό.π., ς. 167 115 Καςμάδεσ 116 Μαρτυρία Νεοφυτου Αποςτολίδθ, ό.π., ς. 219

οποίο υπάρχουν χαρακτθριςτικότατεσ περιγραφζσ. «Τηαμί το λζγαμε, ςκζτο πζτρα. Ρθγαίνεισ μζςα πεντακόςια μζτρα μάκροσ. Φαίνεται ςκαλιςμζνο με κουλοφκ (καςμάσ). Μπροςτά θ πόρτα ςκεπαςμζνθ. Κατεβαίνεισ και προχωράσ ίςια. Οφτε γυρίηεισ, οφτε ζτςι. Νομίηεισ μθχανικόσ το χάραξε και ζγινε. Μ’ ζνα κερί πάμε μζςα ίςα. Θ πζτρα ζχει τζςςερα μζτρα φψοσ. Απάνω ίςο είναι. Γφρω ςτρογγυλό, μονοκόμματο βράχοσ». 117 -Τςαγγλοφ ορζν. Λαξευτά ςτο δρόμο για το Οχρανλοφ. -Ταποφρ. Ρρόκειται για ζνα μικρό βουνό, δυο περίπου ϊρεσ μακριά από το χωριό γεμάτο υπόγεια λαξευτά… «Αρχαίοι Ζλλθνεσ ζκαναν εκείνα. Άμα πασ δεξιά αριςτερά ζχει δωμάτια ςκαμμζνα με κουλοφκ με αρκετά τεϊρμζνταςι (μυλόπετρεσ). Σκοτεινά ιτανε… εμείσ με τα κεριά πθγαίναμε μζςα. Ρασ μζςα και φοβάςαι, γιατί άμα χακείσ δεν μπορείσ να βγεισ. Ραίρναμε μαηί μασ χόρτο και το ρίχναμε πίςω μασ για ςθμάδι».118 -του Τελθμπάσ το τουράη. Ρρόκειται για μια λαξευτι ςπθλιά, μάλλον ιδιοκτθςίασ Τελθμπάσ Τουμά (Κωμά), που βριςκότανε ακριβϊσ δίπλα ςτο ςπίτι του. Σφμφωνα με τισ μαρτυρίεσ επρόκειτο για μια μεγάλθ καταςκευι, θ οποία είχε αρκετό νερό και εχρθςιμοποιείτο ωσ αποκθκευτικόσ χϊροσ όχι μόνο τθσ οικογενείασ του ιδιοκτιτθ, αλλά και ολάκερθσ τθσ γειτονιάσ. -του Φιτνζ Αναςτάσ το τουράη. Αρκετά μεγάλθ με κακαρό πόςιμο νερό και μια μεγάλθ μυλόπετρα ςτθν είςοδό τθσ… Λδιαίτερα χαρακτθριςτικι ιταν θ χριςθ τθσ. Σφμφωνα λοιπόν με τισ μαρτυρίεσ ο χϊροσ αυτόσ εχρθςιμοποιείτο για τθ φφλαξθ των παλαιϊν εικόνων των εκκλθςιϊν τθσ κοινότθτασ.119 -του Σαρι Γιορτάν (Ιορδάνθ) το τουράη. Ρρόκειται για ζνα λαξευτό, το οποίο με μερικζσ προςκικεσ χρθςιμοποιοφςε ο ιδιοκτιτθσ ωσ κατοικία ςυνολικά. Σφμφωνα με τισ μαρτυρίεσ, επίςθσ, μποροφςε να το επιςκεφτεί κανείσ με μια εςωτερικι λαξευτι κλίμακα, θ οποία οδθγοφςε προσ τα κάτω δωμάτια. 120 Ιτανε μάλιςτα τόςο μεγάλο που ξεκινοφςε από το ςπίτι, ωσ ζνα μεγάλο άνοιγμα και ςιγά ςιγά ωσ ςιραγγα περνοφςε όλο το Καρλοφ μαχλεςί, 1000 – 1500 μζτρα περίπου, χωρίσ κανείσ ποτζ να δει το άνοιγμα τθσ ουράσ – το τζλοσ τθσ. Σφμφωνα με τισ ίδιεσ μαρτυρίεσ επίςθσ μποροφςε ςε περίπτωςθ κινδφνου να «βολζψει» πάνω από χίλια άτομα για αρκετά μεγάλο χρονικό διάςτθμα, μιασ και ιταν αφταρκεσ ςε νερά.

117

Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π., ς. 208 Π. π., ς. 212 Σθμ: αντί για άχυρο ςε οριςμζνεσ κοινότθτεσ, που είχαν υπόγεια λαξευτά, χρθςιμοποιοφςαν κλαδιά δζνδρων, ςθμάδια – ςταυροφσ ςτουσ τοίχουσ. 119 Σθμ : Δυςτυχϊσ από πουκενά δεν προκφπτει το γιατί εκεί. Ενδεχόμενα από τισ υπάρχουςεσ ςτακερζσ κερμοκραςίεσ του χϊρου, θ ζλλειψθ υγραςίασ, θ καλι φφλαξθ… 120 Σθμ : υπιρχαν μερικζσ φιμεσ για τοφτθ τθν καταςκευι. Μια από αυτζσ ζλεγε πωσ εκεί, κατά τθ διαδικαςία τθσ διεφρυνςισ τθσ βρζκθκαν πολλά παλιά φακοφδια (χριματα) τα οποία οικειοποιικθκε ο Γιορτάν και καλοπάντρεψε με αυτά τα φςάχα του (παιδιά), ζκανε μερικζσ δωρεζσ ςτο χωριό κλπ. Κάποια άλλθ ζλεγε πωσ εκεί υπιρχε ζνα παλιό αγίαςμα. 118

Χλωρίδα και Ρανίδα Το ηωικό και φυτικό περιβάλλον κάκε περιοχισ αποτελεί τθν κυριότερθ πθγι πλοφτου, από κάκε άποψθ. Για να υπάρξει όμωσ αυτό, κα πρζπει θ ίδια θ περιοχι να διακζτει το πλζον απαραίτθτο ςτοιχείο για τθ διατιρθςθ και ανάπτυξθ τθσ ηωισ. Το νερό, για το οποίο, όπωσ ζχουμε τονίςει κατ’ επανάλθψθ, θ Καππαδοκία διζκετε ελάχιςτο, χαρακτθριηόμενθ άξυλοσ και άνυδροσ, εκτόσ ελαχίςτων περιοχϊν μεταξφ των οποίων και τα Λιμνά. Μια πραγματικά ευχάριςτθ εξαίρεςθ, μιασ και είχε νερό αρκετό για τουσ ανκρϊπουσ και τα ηϊα, για τουσ πατατόκθπουσ, για τθν κίνθςθ των δυο νερόμυλων και για το γζμιςμα μικρϊν λιμνϊν, οι οποίεσ με τθ ςειρά τουσ και εξαιτίασ τθσ φπαρξισ τουσ ζδωςαν το όνομά τουσ ςτο χωριό. Λογικι ςυνεπϊσ θ φπαρξθ ανεπτυγμζνων και ποικίλων μορφϊν χλωρίδασ και πανίδασ ι καλφτερα εκεί βρίςκουμε μια διαφορετικοφ τφπου ανάπτυξθ τθσ χλωρίδασ και τθσ πανίδασ. Εμείσ με τθ ςειρά μασ πάλι αναφζρουμε όλα αυτά τα πολφτιμα που βρικαμε ςτθ ςχετικι βιβλιογραφία του χϊρου, αλλά και ςτισ ςωηόμενεσ μαρτυρίεσ. 121 Ρανίδα Αλθμπίκ-κα - αλεποφ Βαλ’το- βουβάλι Γαη’ το ι γάηια– χινα Γαργάσ – κοράκι Ελιμοφπε – είδοσ ςαφρασ Κανάρ –κουνοφπι Κεκλίτς’ το- πζρδικα Κιαρτιςάν – ςαφρα Κλόκα – κλϊςα Κοςνί ςεπεςί- τυφλοπόντικασ Κουκουβάια Μεςζρ - κοφρκοσ Μοφγια –μφγα Μουρμοφτςα – μυρμιγκια Μουςχάρ – μοςχάρι Μπαγερτλάχα –πζρδικα Ορνιj’το – όρνικα Ορντζκ –πάπια Ρεςτζρ’το – περιςτζρι Ριςίκα –γάτα Ροτοφκ – το μικρό βουβάλι Ρρόβατο 121

Μαρτυρία Βαςιλείου Ερικτηι, ό.π., ς. 43 «…Πλα τα δζνδρα ιταν μζςα και γφρω ςτο χωριό… Ρολλά δζνδρα... Καβάκια, ςεϊοφτια αλλά και πολλοφσ μπαχτςζδεσ με όλα τα καλά. Ρατάτεσ, φαςόλια, ρεβίκια, φακζσ… πολφ πραςινάδα είχε το χωριό. Είχαμε νερά, μπόλικα νερά που πάντα ζτρεχαν».

΢ιφ’το- ερίφιο Σαχίν- γεράκι Τεκζ –δίχρονο πρόβατο Τηζρεχτηθσ –τηιτηίκι Τοκλοφ – πρόβατο χρονιάρικο Τςακάλ το – τςακάλι Τςεκιργκζ ι τςακιρτςάν –ακρίδα Τςίνα – ςπουργίτθσ Φοφςκαρα –ςαλιγκάρι Χατηθλελζκια- πελαργοί Χτινο- αγελάδα Χλωρίδα Αβαλάνγκια ι αβαλάντηα –βαλανιδιά Αγραπιjια- αγριαχλαδιά Αγρζτςα- ζχει φφλλα ςαν του μαρουλιοφ Αγτηεπζκ -μπιηζλι Αϊρίχ – τφποσ αγριάδασ Αρντοφτςα – αγριοκυπαρίςςι Βάρςαμο –βλίτο Βλαςικό –βαςιλικόσ Βορκόκια- βερίκοκα Γαη αγιαγζ- χινα πόδια… αυτοφυι χόρτα Γαλγάνι – ποικιλία αγκινάρασ Γαμπά(χ)ια -κολοκφκια Γανγκάλια – είδοσ αγριαγκινάρασ Γεφςζνια –κυμάρια Γίντεε -τηιτηίφια Γκεβζν – τραγάκανκοσ Γκενεβίρ – κανναβοφρι Ηεγιερζκ λιν –λινάρι Λντζjα- τηιτηιφια Κερνικότςα – είδοσ γλυκοπατάτασ Κλόκα – είδοσ χαμομθλιοφ Κολοπίςτρεσ - μολόχεσ Κοράκα το – είδοσ χαμομθλιοφ Κρομμφγ’ – κρεμμφδι Μεντζρ – μανιτάρι Μπαηίκια- ςπανάκι Μπαλντερτηάν – μελιτηάνα Ντελικάμπερ -θλίανκοσ Ραντηάρ Ράτακα –πατάτα ΢ιβιj- ρεβίκι ΢οφάν- ραπάνι Σεμάντρια –λάπατα Σκόρντουσ - ςκόρδο

Τ’ Χεγιοφ κουρλζπεσ – μολόχεσ Τερζε- φφτρωναν μζςα τα νερά τθσ λίμνθσ Τηαντιργάνια- τςουκνίδεσ Τςεμζν(ι) –κφμινο Τςζτελε –φυτό από το οποίο βγαίνει το χαςίσ Τςιγϊρ –ραδίκι Φαηουj – φακι

Βότανα Για τθν ιατρικι επιςτιμθ και τουσ υπθρζτεσ του Αςκλθπιοφ ζχουμε μιλιςει ςτο οικείο κεφάλαιο, όπωσ επίςθσ και για τισ προτεινόμενεσ κεραπείεσ και μεκόδουσ που ιταν αρκετζσ και ςθμαντικζσ. Ραρόλα αυτά καφχθμα των κατοίκων τθσ κοινότθτασ ιταν θ ανυπαρξία των αςκενειϊν ι καλφτερα θ άμεςθ και αποτελεςματικι κεραπεία των όποιων ςυμπτωμάτων εμφανιηόταν με τα καυματουργά βότανα που υπιρχαν εκεί και τότε. Ζτςι απλά λοιπόν μια μικρι αναφορά. -Το Κιουηαλίκ… φυτό άςπρο «ςα χαλάηι» που τον Μάιο, κυρίωσ οι γυναίκεσ ι και οι γζροι που γφριηαν ςτα χωράφια, μάηευαν και τα ξιραιναν, για να κάνουν βοτάνια τον χειμϊνα… Τα βράηανε και ζπιναν το ηωμό τουσ ωσ μαλακτικό ι για κοιλόπονο. Ιταν ιδιαίτερα ωφζλιμο για τα παιδιά… -Χελιδονόχορτο… που ςε κανονικζσ ποςότθτεσ βοθκά ςτον οργανιςμό, ςβινει τθ κζρμθ του, και ιδιαίτερα ο χυμόσ του είναι ζνα κι ζνα για τα μάτια. -Γκιουλ, τριαντάφυλλο… ωσ αφζψθμα κυρίωσ ςτισ εμπφρετεσ καταςτάςεισ. -Μπουρτςάκ, ρόβθ… εχρθςιμοποιείτο ωσ αφζψθμα για τθ κεραπεία του κοκίτθ. -Ατηιμοφχ-αηιμοφχ… φυτό που τα φφλλα του, μετά το ςχετικό βράςιμο, προςφζρονταν ωσ πικρό αφζψθμα με πολφ καλά αποτελζςματα για τον ςτομαχόπονο. -Αφιόνι… κυρίωσ για να θςυχάςει και να αποκοιμθκεί το ανιςυχο από οποιαδιποτε αιτία φςαχ-παιδί. -Βάρςαμο… επρόκειτο περί ενόσ είδουσ βλιτου, που ναι μεν γινότανε καλι ςαλάτα, αλλά… και φάρμακο (κατάπλαςμα). -Γαλαγάςτρα ι ελλζβοροσ122…πρόκειται για φυτό που χρθςιμοποιείται φςτερα από ςχετικι επεξεργαςία ςτα διάφορα δαγκάματα ωσ κατάπλαςμα. -Καρενφφλ, γαρφφαλλο… ωσ αφζψθμα για διάφορεσ αςκζνειεσ του πεπτικοφ ςυςτιματοσ. Δακτυλικρεσ (μαργαρίτεσ)… με ιδιαίτερα αποτελζςματα ςτα ζμμθνα… ι και τθ δφςκολθ περίοδο τθσ εμμθνόπαυςθσ. Δίκταμο… ιδιαίτερα αποτελεςματικό για πλθγωμζνα μζρθ του ςϊματοσ (δάγκαμα, τρφπθμα…). Ηεϊρζκι (λινάρι)… το κατάπλαςμα για όλουσ και για όλα. Θυμίαμα… για τα δαγκάματα μικρϊν ηϊων - εντόμων αλλά και τθ δυςουρία μικρϊν και μεγάλων. Καπνόσ, νικοτιανί τουτοφν… το καλφτερο, το πλζον εφχρθςτο μα και ςυνάμα αποτελεςματικότατο για τισ ελαφριζσ περιπτϊςεισ αιμοςτατικό. 122

Μάλλον πρόκειται για τον γαϊδουράγκακο

Κολοκφκια, καμπάκ… που ναι μεν αποτελοφν μια εφγεςτθ και ιδιαίτερα αγαπθτι τροφι αλλά… ψθτά μαηί με τα παντηάρια χρθςιμοποιοφνταν για τθ κεραπεία τθσ διφκερίτιδασ. Χαμομιλι, κοράκα… από τα καλφτερα αφεψιματα αλλά με χριςθ και ςτα καταπλάςματα. Ηεϊρζκι, λινάρι… χριςιμο για όλα τα καταπλάςματα. Καπνόσ =νικοτιανί τουτοφν: καλό αιμοςτατικό. Ριπζρι κόκκινο… βραςμζνο ωσ αφζψθμα αποτελοφςε τθν ιδανικι λφςθ για τον βιχα. Σκόρδο, ςαρμεςάκ… χριςιμο για όλεσ τισ αςκζνειεσ, μιασ και δυναμϊνει τον οργανιςμό, χρθςιμοποιείται ςε πολλά καταπλάςματα, ςτα δαγκϊματα, αλλά και ςτα δόντια.

Μιχαιλ Αποςτολίδθσ-Σοφία Αποςτολίδου-Ανκοποφλου

Οικ. Αντωνιάδθ

Οικονομικι ηωι Πταν πρόκειται να μελετθκεί θ οικονομικι ηωι του χϊρου, κα πρζπει να λθφκοφν υπόψθ αρκετά πραγματικά γεγονότα και μερικζσ ςθμαντικότατεσ παραμζτροι. Ο χϊροσ, για παράδειγμα. Το ποφ βρίςκεται θ κοινότθτα με τθν όποια επίδραςι του ςτισ παραγωγζσ κάκε μορφισ. Το ανκρϊπινο δυναμικό, οι «άλλοι» και θ διαρκισ ςυνοίκθςθ ςτο διάβα του χρόνου. Θ περιρρζουςα ατμόςφαιρα. Ο χρόνοσ αλλά και οι υποδομζσ. Το ςχετικό λεξιλόγιο- χρθςιμοποιοφμενεσ ζννοιεσ για τον πρωτογενι, δευτερογενι και τριτογενι τομζα, τθ διαδικαςία παραγωγισ, είχαν μάλλον διαφορετικό περιεχόμενο εκεί και τότε, από το περιεχόμενο τθσ οικονομικισ επιςτιμθσ. Κυρίαρχο ςτοιχείο των οικονομικϊν ςυναλλαγϊν υπιρξε ο αντιπραγματιςμόσ. Και μια γενικι παραδοχι. Τουλάχιςτον μζχρι τισ αρχζσ του 20ου αιϊνα κάκε οικογζνεια ςτθν περιοχι ιταν ςχεδόν αυτάρκθσ με τθν ανάπτυξθ ςτον μζγιςτο βακμό τθσ οικιακισ οικοτεχνίασ κάκε μορφισ. -Ο χϊροσ πάντοτε ζπαιηε ςθμαντικότατο ρόλο ςτθν όποια παραγωγικι διαδικαςία. Ζτςι τα Λιμνά που ςφιχταγκαλιάηονται από τθν πόλθ τθσ Νίγδθσ, θ οποία ιταν το ςθμαντικότατο πολιτικό, διοικθτικό και οικονομικό κζντρο, δεν είχαν αναπτφξει ντόπια αγορά, αλλά και ταυτόχρονα ιτανε ζνα από τα λίγα χωριά που ιταν ευλογθμζνο με τθν φπαρξθ πολυτιμότατων νερϊν. Να ςθμειϊςουμε πωσ λίγα χιλιόμετρα παραδίπλα υπιρχαν οι κοινότθτεσ των Φλογθτϊν και τθσ Μαλακοπισ τα ονόματα των οποίων ιταν δθλωτικά τθσ παντελοφσ ζλλειψθσ υδάτων.123 Συνεπϊσ οι όποιεσ γεωργικζσ παραγωγζσ ιταν προςαρμοςμζνεσ ακριβϊσ ςε αυτό το πραγματικό γεγονόσ, ςτθν φπαρξθ δθλαδι των νερϊν. -Το ανκρϊπινο δυναμικό είχε κοινά ςτοιχεία με τουσ «άλλουσ», όπωσ τθ φτϊχεια, τθν εκμετάλλευςι τουσ από τουσ διαμεςολαβθτζσ, τθν πίεςθ τθσ εξουςίασ, ντόπιασ και κεντρικισ, αλλά και με δυο-τρεισ τουλάχιςτον βαςικζσ διαφορζσ οι οποίεσ ιταν οι εξισ: α-Το ανφπαρκτο επίπεδο μόρφωςθσ του μουςουλμανικοφ ςτοιχείου ζναντι του χριςτιανικοφ, που το τελευταίο, τουλάχιςτον από τα τζλθ του 17ου αιϊνα και μετά γνϊριηε οργανωμζνα πια ζςτω και μερικά κολλυβογράμματα. β-Θ εςωτερικι μετανάςτευςθ του ανδρικοφ χριςτιανικοφ πλθκυςμοφ, με τισ όποιεσ ευεργετικζσ ςυνζπειεσ με τθ δθμιουργία αδελφοτιτων αλλά και τθν ευγενικι άμιλλα του ςυναγωνιςμοφ για ευεργεςίεσ ςε κάκε επίπεδο. γ-Και τζλοσ το δζςιμο και θ νοοτροπία του εμείσ, το κάτι ξεχωριςτό, με τθν αρχζγονθ ιςτορία και τισ δάφνεσ για τθ ράτςα. -Ο χρόνοσ και οι υποδομζσ οφτωσ ι άλλωσ αποτελοφν μια ιδιαίτερα ςθμαντικι παράμετρο. Εκεί και τότε όμωσ υπιρξε ανυπαρξία οποιαδιποτε κρατικοφ προγραμματιςμοφ αλλά και υποδομϊν κάκε επιπζδου.

123

Σουβερμζη (Φλογθτά)= δεν δίδει νερό. Μαλακοπι= Μάλα- κόποισ, δθλαδι με πολφ κόπο άντλθςθ των νερϊν…

-Τζλοσ θ αυτάρκεια και ο αντιπραγματιςμόσ ιταν μια γενικευμζνθ πραγματικότθτα, μιασ και κάκε οικογζνεια παριγαγε τα προσ το ηθν, βολευότανε δθλαδι με ρουχιςμό που θ ίδια θ νοικοκυρά ζκανε και κατανάλωνε τισ δικζσ τθσ παραγωγζσ ι προμθκευότανε αυτά που είχε ζλλειψθ δίνοντασ τα δικά τθσ προϊόντα.

Α- Ρρωτογενισ παραγωγικι διαδικαςία… Θ κφρια αςχολία των κατοίκων τθσ κοινότθτασ των Λιμνϊν ιταν θ καλλιζργεια μιασ μεγάλθσ ποικιλίασ γεωργικϊν προϊόντων που περιελάμβανε παραγωγζσ ανάλογεσ με τθν τοποκεςία των χωραφιϊν, όπωσ: -ςτάρι, κρικάρι και ςίκαλθ ςτισ άνυδρεσ περιοχζσ του Αενζρ αλλά και του Μπαλφ γιαϊλαςι- εξοχι.124 -οπωροκθπευτικά, φαςόλια, ρεπανάκια, πιπζρια, παντηάρια ςτα ποτιςτικά χωράφια ςτθν περιοχι Γκολτςοφκ μπαςί δίπλα ςτο χωριό… 125 -αμπζλια, που καλλιεργοφςαν ςτισ πλευρζσ του καρά Τεπζ. - μποςτάνια, πολλά μποςτάνια, εξαιτίασ των πολλϊν νερϊν.126 -πατάτα, που υπιρξε θ πλζον δυναμικι και πλουςιότερθ καλλιζργεια από όλα τα χωριά του χϊρου. Στισ βιβλιογραφικζσ αναφορζσ μάλιςτα θ κοινότθτα καταγράφεται ωσ θ βαςικι τροφοδότθσ αυτοφ του προϊόντοσ, όχι μόνο του υπό μελζτθ χϊρου αλλά και του ευρφτερου, μιασ και καταγράφεται ωσ ζνα από τα δυναμικότερα κζντρα εξαγωγισ τθσ. Με τουσ ντόπιουσ να υπερθφανεφονται για τθν «πιο νόςτιμθ πατάτα του κόςμου… που βγάηαμε ςε μεγάλεσ ποςότθτεσ και τθν πουλοφςαμε πότε επί τόπου ςτο χωριό ςε εμπόρουσ από τθ Νίγδθ ι ςε χωρικοφσ από όλα τα χωριά για τισ ατομικζσ τουσ ανάγκεσ». 127 Με τουσ ιδίουσ να ιςχυρίηονται επίςθσ πωσ «δίδανε ψωμί ςε πολλοφσ εργάτεσ κατά τθν ςυγκομιδι, που κατζκλυηαν το χωριό από τα τριγφρω χωριά… Τουρκικά και Ελλθνικά, όπωσ το Γιαηιγιοφκ, το Ατρολόσ, το Τιβρίν, το Κορμιρτςί, το Αγτςιςζρ, τθ Μαλακοπι, τα Φλογθτά κλπ». 128 Βεβαίωσ ςτο άμεςο ερϊτθμα αν πρόκειται περί ςυγγνωςτισ υπερβολισ προερχόμενθσ από τθ ςχετικι νοοτροπία του «εμείσ» ι του όποιου κεμιτοφ ανταγωνιςμοφ των κοινοτιτων, κα κζλαμε να απαντιςουμε κζτοντασ υπόψθ του αναγνϊςτθ τα παρακάτω ςτοιχεία. 1- Τθν καταγεγραμμζνθ φπαρξθ ενόσ δθμοςίου κτθρίου, του Αμπάρ… Ρρόκειται περί μιασ κοινοτικισ αποκικθσ, ενόσ μεγάλου δθλαδι δθμόςιου αποκθκευτικοφ χϊρου γεωργικϊν προϊόντων που κάλυπτε τισ ανάγκεσ των χωρικϊν από τθ ςυγκομιδι μζχρι και τθν πϊλθςθ. 2- Τισ καταγεγραμμζνεσ ποικίλεσ μεκόδουσ ςυντιρθςθσ των ευπακϊν ι μθ προϊόντων, μεταξφ αυτϊν και τθσ πατάτασ, που περιελάμβανε το άνοιγμα λάκκων,

124

Μαρτυρία Βαςιλείου Ερικτηι, ό.π., ς. 28 «κι εκεί πθλιάρι προ πάντων ζςπερνα, αλλά και ςτάρι και κρικάρι… νερό δεν είχε οφτε εκεί». 125 Μαρτυρία Χριςτου Σταμπολίδθ, ό.π., ς. 208 «από μασ παίρνανε πατάτεσ και φαςόλια από το Χαςάκιοϊ, το Τιρχίν, το Μιςτί, και θ Μαλακοπι αλλά και τα Φλοϊτά». 126 Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου ς. 1 «…αν και γινότανε αντικείμενο κλοπισ από τουσ φίλουσ μασ τουσ Τοφρκουσ». 127 Μαρτυρία Κυριάκου Αποςτολίδθ, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά, ς. 211 128 Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π., ς. 214

και τθν επανατοποκζτθςι τουσ ςτθ γθ, χωρίσ κανζνα απολφτωσ πρόβλθμα τουλάχιςτον για μια επιπλζον διετία. Εννοείται ςε λάκκουσ που είχαν επενδφςει με θφαιςτειογενι ντόπια πζτρα τόςο ςτθ βάςθ όςο και πλευρικά. 129 Ραρατθριςεισ Δεν γνωρίηουμε το ςφνολο των καλλιεργοφμενων εκτάςεων, όμωσ ςε κάκε περίπτωςθ μασ είναι γνωςτό πωσ υπιρχαν τρεισ κατθγορίεσ καλλιεργθτϊν γθσ. α- Αυτϊν των οποίων θ επιφάνεια των καλλιεργοφμενων χωραφιϊν ιταν μζχρι και τα 30-40- ςτρζμματα. β-Αυτϊν των οποίων θ επιφάνεια των καλλιεργοφμενων χωραφιϊν ζφτανε τα 150200 ςτρζμματα. γ-Αυτϊν των οποίων θ επιφάνεια των καλλιεργοφμενων εκτάςεων ιταν πάνω από τα διακόςια ςτρζμματα και δεν ιταν παραπάνω από 5-10 οικογζνειεσ. -Το ςφνολο των κατοίκων τθσ κοινότθτασ, εκτόσ από καμιά πενθνταριά οικογζνειεσ, κατά τουσ πλθροφορθτζσ, απαςχολοφνταν αποκλειςτικά με τισ γεωργικζσ εργαςίεσ. -Το «κζροσ» των δθμθτριακϊν διαρκοφςε γφρω ςτισ ςαράντα θμζρεσ με χαρακτθριςτικότατεσ μαρτυρίεσ γι’ αυτό. «Πλθ τθ μζρα ςτα χωράφια δουλεφαμε, κόβαμε ςανό, ιδρϊναμε και δεν ςταματοφςαμε. Σίδερο ιμαςταν. Ρεντακόςιεσ οικογζνειεσ και γιατρό δεν κζλαμε».130 «Το κζροσ ςαράντα μζρεσ ζξω κοιμόμαςτε, ςαράντα μζρεσ κζροσ ζχουμε και δεν πακαίναμε τίποτε. Το φαγθτό με το γαϊδουράκι το φζρνανε οι γριζσ και τα παιδιά. Άμα κα τελειϊςουμε αυτό το χωράφι κουβαλιόμαςτε ςτο άλλο. 131 Τα βράδια ανοίγαμε ζνα λάκκο ςτο χϊμα και κοιμόμαςτε. Από πάνω ζνα κιλίμι και δεν είχαμε καμιά ανάγκθ».132 -Θ ςπορά τθσ πατάτασ άρχιηε τον Μάρτθ και θ ςυγκομιδι τθσ τον Σεπτζμβρθ. -Κάκε οικογζνεια ζβγαηε τουλάχιςτον χίλιεσ οκάδεσ, με μερικζσ να ζχουν ςοδειζσ πάνω από είκοςι χιλιάδεσ οκάδεσ. -Το μετρικό ςφςτθμα- ηφγιςμα τθσ πατάτασ γινότανε με το πατμάν. Ρρόκειται για μονάδα βάρουσ που κάκε μία εξ αυτϊν είχε ζξι οκάδεσ. -Στον ευρωπαϊκό πόλεμο, κατά τουσ πλθροφορθτζσ, οι Γερμανοί «κουβαλοφςαν αβζρτα με αυτοκίνθτα πατάτεσ από το χωριό…».133 -Στον καιρό τθσ μεγάλθσ πείνασ, λιμόσ του 1908, θ πατάτα τθσ κοινότθτασ κράτθςε ςτθ ηωι ςχεδόν όλθ τθν περιοχι. -Το μουςουλμανικό ςτοιχείο διαπραγματευότανε τθν πατάτα τθσ κοινότθτασ με ξυλεία και κάρβουνο. -Για να πετφχουν καλφτερεσ τιμζσ οργάνωναν καραβάνια για τθ μεταφορά τθσ πατάτασ ςτα αςτικά κζντρα και κυρίωσ ςτθ Μερςίνα που ιταν ςθμαντικό εξαγωγικό κζντρο.

129

Σθμ : θ ςυντιρθςθ των προϊόντων γινότανε κφρια ςτα υπόγεια καταφφγια τθσ περιοχισ Μαρτυρία Χριςτου Σταμπολίδθ, ό.π., ς. 191 131 Σθμ: Ο πλθροφορθτισ εννοεί τθν ανεπτυγμζνθ αλλθλοβοικεια μεταξφ των κατοίκων τθσ κοινότθτασ. 132 Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π., ς. 194 133 Π.π., ς. 3 130

-Λόγω τθσ εςωτερικισ μετανάςτευςθσ του ανδρικοφ πλθκυςμοφ ςτισ αςτικζσ περιοχζσ τθν παραγωγι των γεωργικϊν προϊόντων αναλάμβαναν ςχεδόν αποκλειςτικά οι γυναίκεσ τθσ κοινότθτασ.134 Από το 1911 ειςιχκθ και «θ καλλιζργεια του αφιόν. Μόνο πζντε, ζξι οικογζνειεσ, αλλά βγάηανε παραγωγζσ γιατί είχε πολφ νερό».135 Βεβαίωσ εκτόσ των προαναφερομζνων προϊόντων κάκε οικογζνεια παριγαγε και όλα εκείνα τα απαραίτθτα αγακά για τθ ςυντιρθςι τθσ. Ραρατθρικθκαν επίςθσ και καταγράφθκαν οι παρακάτω μθ γεωργικζσ παραγωγζσ: - μαλακισ άςπρθσ πζτρασ απαραίτθτθσ ςτισ διακοςμθτικζσ οικοδομικζσ εργαςίεσ ςτθν περιοχι του Αζν.136

-οικοδομικισ πζτρασ, τθν οποία εξόρυςςαν από τθν περιοχι Κεςπί, (Τασ Κεςπίλατομείο)δυο ϊρεσ μακριά από το χωριό και τθν οποία μετζφεραν με βοϊδάμαξεσ.137 -ποικιλία κουφόπετρασ, δθλαδι μαλακόπετρασ- ελαφρόπετρασ, ςε δυο μάλιςτα φλζβεσ, άςπρθ και μαφρθ, με τθ δεφτερθ να είναι κάπωσ ςκλθρότερθ τθσ πρϊτθσ. Το λατομείο τροφοδοτοφςε τθν ευρφτερθ περιοχι του Μπουτάκ Οβαςί, γιατί οι πζτρεσ του ιταν ευκολοκατζργαςτεσ, θ μεταφορά τουσ κόςτιηε λιγότερα και ιταν απαραίτθτεσ ςτθν καταςκευι των λικάρινων καμαρωτϊν.138 -μελιοφ, θ οποία μάλιςτα απετζλεςε και τθν αιτία προςτριβϊν μεταξφ των όμορων κοινοτιτων… 139 με πιο ςθμαντικι περιοχι παραγωγισ το Μπαλχ γιαϊλαςχ, δθλαδι το βοςκοτόπι για το μζλι, που ιταν προσ τθν πλευρά τθσ Μαλακοπισ. 140 Με κάκε ςπίτι να καλφπτει τισ ανάγκεσ του με 4-6 κυψζλεσ, ενϊ οι κατ’ επάγγελμα αςχολοφμενοι, που δεν ιταν παραπάνω από πζντε, να διακζτουν τουλάχιςτον 200. Θ μελιςςοφ πετζτσ141 ιταν ζνασ κυλινδρικόσ ςωλινασ φτιαγμζνοσ με κοπριά βοδιοφ διαςτάςεων 1 μ. και διαμζτρου 30 εκατοςτϊν… τθ βαςίλιςςα τθ λζγανε μάνα ι πατιςάχ και κιοφφερε, το ςτείρο μελίςςι. Ραρατιρθςθ Ο τρφγοσ γινόταν με τθ βοικεια ξερισ κοπριάσ γαϊδουριοφ που κάπνιηε πολφ… Το μζλι ςυνικωσ το ζτρωγαν απευκείασ από τθν κερικρα τθν οποία μαςοφςαν … Υπιρχε ο φόροσ των μελιςςϊν. Ρροφανϊσ αφοροφςε τουσ επιτθδευματίεσ που παριγαγαν τοφτο το προϊόν και θ ετιςια επιβάρυνςθ για κάκε κυψζλθ ιταν τθσ τάξεωσ των πζντε γροςίων.142

134

Μαρτυρία Ελευκερίασ Αλεξιάδθ, ό.π., ς. 8 «…και όταν οι άνδρεσ ξενιτεφονταν οι γυναίκεσ δοφλευαν ςτθ ςπορά και το κζρο». 135 Μαρτυρία Νεόφυτου Αποςτολίδθ, ό.π., ς. 3 136 Μαρτυρία Βαςιλείου Ερικτηι, ό.π., ς. 171 137 Θ κοινότθτα είχε αρκετοφσ ικανότατουσ κτιςτάδεσ. 138 Θανάςθ Κωςτάκθ, Σο Μιςτί τθσ Καππαδοκίασ, Ακινα, 1977, ς. 55 139 Μαρτυρία Καρόλου Καρολίδθ, ό.π., ς. 184 140 Μπαλ= μζλι 141 Κυψζλθ 142 Γ. Μαυροχαλυβίδθσ, ό.π. ςελ 438

-ξυλείασ οικοδομικισ και καφςιμθσ, από το βουνό Τακοοφρ, δικαίωμα που είχαν μόνο οι κοινότθτεσ των Λιμνϊν, τθσ Μαλακοπισ και του Ορφανίου, γεγονόσ που απετζλεςε τθν αιτία προςτριβϊν με τισ παρακείμενεσ κοινότθτεσ. 143

Κτθνοτροφία. Θ κοινότθτα των Λιμνϊν, όπωσ ζχουμε δθλϊςει, ιταν γεωργοκτθνοτροφικι. Κάκε οικογζνεια εκτόσ των καλλιεργειϊν είχε τα ηϊα τθσ είτε για τθν κάλυψθ των δικϊν τθσ αναγκϊν ςε κρζασ και τα παράγωγά τουσ είτε για εμπορία. Τα κυριότερα είδθ, εκτόσ των οικόςιτων μικρϊν, ιταν τα πλατφνουρα πρόβατα, οι αγελάδεσ και τα βόδια… Το αξιοςθμείωτο, επίςθσ, για τθν κοινότθτα, δεν ιταν ο αρικμόσ των ηωντανϊν, που και αυτόσ ζχει τθ ςθμαςία του, αλλά ο ιδιαίτεροσ τρόποσ τθσ ςυντιρθςισ τουσ, ς’ζνα άριςτο και αξιοηιλευτο ςυνδυαςμό φφςθσ και ανκρϊπινθσ εφευρετικότθτασ. Επιςθμαίνουμε πωσ ςτο φυςικό περιβάλλον τθσ κοινότθτασ υπιρχαν τα ορζνια ι οι πλθγζσ,144 τα τιράη επίςθσ, δθλαδι οι βακιζσ λαξευτζσ ςπθλιζσ και τα Μιςλί τιράη, οι μεγάλεσ ςπθλιζσ. Πλα δϊρα τθσ φφςθσ ι ανκρϊπινθσ επινοθτικότθτασ και καταςκευισ, λόγω εδάφουσ, που ςτο διάβα του χρόνου απετζλεςαν μιασ πρϊτθσ τάξεωσ βοικεια για τοφτεσ τισ παραγωγζσ. Ζτςι κάκε μαχαλάσ μια ι δυο φορζσ τον χρόνο προετοίμαηε τα δικά του ορζνια, κακάριηε τισ κοπριζσ τισ οποίεσ, ειριςκω εν παρόδω, χρθςιμοποιοφςε για λίπαςμα, αλλά και ωσ καφςιμθ φλθ,145 και τα παρζδιδε ςτον δικό τθσ τςομπάνο, ο οποίοσ ζχοντασ τα απαραίτθτα, δικζσ του πλθγζσ και ορζνια, ζκαμνε καλφτερα τισ δουλειζσ του. Ρλάγιαηε τα ηωντανά του ςε άνετουσ χϊρουσ, κάκε πλθγι για παράδειγμα είχε μια χαυνι, αυλόγυρο δθλαδι, τουλάχιςτον δυο ςτρζμματα, τα πότιηε ςτα δικά του ςερνίτσ146 από το δικό του κουγιοφ147 και τα προφφλαςςε από φυςικοφσ και όχι μόνο κινδφνουσ. Υπιρχε μάλιςτα ζνασ κϊδικασ τιμισ μεταξφ των κτθνοτρόφων για το ποφ κα μποροφςε κακζνασ να βολζψει τα ηωντανά του. Ζτςι οι κτθνοτρόφοι του Γιοκαροφ μαχαλζ τθσ κοινότθτασ «πλάγιαηαν τα πρόβατά τουσ ςτισ πλθγζσ του Κεςπί που τισ λζγανε Κεςπινί ορενερί, ενϊ του Αςαά μαχελζ ςτισ πλθγζσ του Ταποφρ, τισ Ταπουρί ορενερί ».148

Θ αμοιβι του τςομπάνθ ιταν ανάλογοσ του αρικμοφ των ηϊων που είχε κακζνασ, πάντοτε βεβαίωσ μετά από ςυμφωνία που ςτθριηότανε ςτο εκιμικό δίκαιο και κυμαίνονταν από τζςςερισ λίρεσ τον χρόνο ζωσ και δζκα, πλθρωτζεσ ςτο τζλοσ τθσ εποχισ, ςυν τα τυχερά ςτα οποία περιλαμβανότανε το φαγθτό ι κάποιοσ ρουχιςμόσ. Ανάλογθ ιταν για τα μεγάλα ηωντανά, αγελάδεσ ι και βόδια.

143

Μαρτυρία Δθμθτρίου Ρροδρόμου, ό.π., ς. 213 Ρλθγζσ =αβακείσ ςπθλιζσ 145 Σθμ : τισ κοπριζσ του χρόνου κάκε καλοκαίρι, όπωσ ιταν πατθμζνεσ από τα ηωντανά μζςα ςτα ορζν, τισ κόβανε ςε καλοφπια και τισ καίγανε ςτο τηάκι. 146 Σερνίτσ= δεξαμενι 147 Κουγιοφ = πθγάδι 148 Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π. ς. 142 «… Μαλακό πζτρα ζχει. Ράνω χωράφια κι από κάτω πζτρα. Λοξά κατεβαίνεισ, φςτερα ιςιάηεισ (κάκεςαι όρκιοσ). Τα πρόβατα του χωριοφ όλα μζςα πλαγιάηουν, ςα μάντρεσ είναι. Ιταν και ζνα μεγάλο ςερντίτσ. Εκεί ζπαιρναν τα νερά, ζχει και ζνα κουγιοφ (πθγάδι)». 144

Από είκοςι γρόςια για το κεφάλι ζωσ ζνα τάςι-ζξι οκάδεσ ςίκαλθ το χρόνο… ςυν παράγωγα, γάλα, τυρί, βοφτυρο κλπ. 149 Ραρατθριςεισ Θ κτθνοτροφία, όπωσ και κάκε παραγωγι, είχε (ει) πάντοτε ςχζςθ με τθν όποια οικονομικι επιφάνεια του παραγωγοφ. Στθν κοινότθτα μια μζςθ οικογζνεια είχε περί τα πενιντα πρόβατα, ενϊ οι ηανκίνθδεσ150 μζχρι και 300. Υπιρχαν νοικοκυριά που διατθροφςαν ι αςχολιόταν με τα βόδια και τα παράγωγά τουσ. Κάκε οικογζνεια είχε το δικό τθσ γαϊδοφρι για τισ μεταφορζσ. Για τισ ανάγκεσ τθσ θ κοινότθτα απαςχολοφςε περί τουσ 10-12 τςομπάνθδεσ μόνο για τα πρόβατα και 35 περίπου ςυνολικά για τθν κάλυψθ και των λοιπϊν αναγκϊν… βόδια, αγελάδεσ.

Δευτερογενισ παραγωγικι διαδικαςία… (Στθ ςφγχρονθ οικονομικι κεωρία αφορά κυρίωσ τον τομζα τθσ μεταποίθςθσ κάκε μορφισ) - Αλατωρυχεία του Τοφηκιοϊ, ενόσ τουρκικοφ οικιςμοφ, μια ϊρα περίπου προσ τα βόρεια ςτα οποία πολλοί από τουσ κατοίκουσ των Λιμνϊν αλλά και των όμορων κοινοτιτων απαςχολοφνταν επιβοθκθτικά ι ςυμπλθρωματικά. Λόγω τθσ φφςεωσ τθσ εργαςίασ απζδιδαν αρκετά ςτουσ εργαηόμενουσ εκεί και τότε, τόςο ςε είδοσ, το οποίο εμπορεφονταν οι ίδιοι όςο και ςε χριματα. -Οι νερόμυλοι… δφο τον αρικμό, χριςτιανικϊν ςυμφερόντων, οι οποίοι κάλυπταν όχι μόνο τισ ντόπιεσ ανάγκεσ αλλά και τθσ ευρφτερθσ περιοχισ. Θ λειτουργία τουσ βαςιηότανε ςτθν πίεςθ που δθμιουργοφςαν τα φδατα λόγω τθσ υψομετρικισ διαφοράσ. Ζτςι ζνασ κεντρικόσ άξονασ ςτιριηε τθ φτερωτι που κατζλθγε ςτθν παροχι του νεροφ. Επιπλζον δφο μυλόπετρεσ, εκ των οποίων θ μια ςτακερι και θ άλλθ περιςτρεφόμενθ, ζπαιρνε τθν κίνθςθ από τον άξονα. Οι νερόμυλοι αυτοί ιταν από τουσ λιγοςτοφσ τθσ περιοχισ γεγονόσ που κατζςτθςε τθν κοινότθτα ςχεδόν το κζντρο τθσ περιοχισ, ιδιαίτερα μάλιςτα ςε περιόδουσ ανομβρίασ. Θ ζλλειψθ των νερϊν ςε ςυνδυαςμό με τθν αλωνιςτικι περίοδο προκαλοφςε ςυνωςτιςμό και θ ουρά αναμονισ μεγάλωνε μζχρι και δζκα μζρεσ.151 Αμφότεροι βριςκόταν ςτθν περιοχι του Γκολτςοφκ μπαςί, δζκα με δζκα πζντε λεπτά ζξω από το χωριό και κακζνασ απείχε από τον άλλο γφρω ςτα 500 μζτρα.

149

Θανάςθ Κωςτάκθ, Σο Μιςτί τθσ Καππαδοκίασ, ό.π., ς. 492 Οι ζχοντεσ και κατζχοντεσ= πλοφςιοι 151 Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π., ς. 212 150

Ο μεγαλφτεροσ ιταν του Μπαχά το πλάρ και ο άλλοσ κάποιου Νίγδελθ…152 του Κουτνιςι αφζντθ. Φαίνεται επίςθσ πωσ τθν εποχι τθσ εξόδου δθμιουργικθκε ακόμα ζνασ τουρκικϊν ςυμφερόντων.

Να ςθμειϊςουμε πωσ θ αμοιβι των μυλωνάδων ιταν πάντοτε κατόπιν ςυμφωνίασ και ςτθριηόταν ςτο υπάρχον εκιμικό δίκαιο. Συνεπϊσ το χακί του153 ιταν μεταξφ του 8%- 10% τθσ παραγόμενθσ ποςότθτασ.154 Ραρατιρθςθ

Θ πλζον χαρακτθριςτικι μαρτυρία που διακζτουμε για τθ λειτουργία των νερόμυλων και τθσ εξαιρετικισ ςθμαςίασ τουσ για τθν ευρφτερθ περιοχι του Μπουτάκ Οβά είναι αυτι του ιςτοριοδίφθ Κανάςθ Κωςτάκθ τθν οποία και παρακζτουμε: «Ευνόθτο όμωσ, πωσ οι μφλοι τθσ Λίμνασ για τόςο μεγάλθ γεωργικι περιοχι (Λίμνα, Αξό, Τρεχό, Μιςκί, Τςαρελζ, Κιλάταρα)… ιταν ανεπαρκείσ και γι’ αυτό πάντα, μα ιδία το φκινόπωρο μετά τθ ςυγκομιδι των ςιτθρϊν ιταν αςφυκτικά βαρυμζνοι με μεγάλο ςυνωςτιςμό. Επειςόδια για ςειρά προτεραιότθτασ ςυνζβαιναν ςυχνά, γιατί πολλοί φτάνανε ςχεδόν ταυτόχρονα. Τα φορτία φτάνανε το’ να κατόπιν τ’ άλλου κι όχι μόνο με ηϊα μα και βοδάμαξεσ φορτωμζνεσ με δεκάδεσ ςακιά το κακζνα 50-60 οκάδεσ. Φτάνανε και ςτοιβάηονταν γφρω και καρτζραγαν οι νοικοκυραίοι ςειρά μζρεσ, καμιά φορά και βδομάδεσ. Ξθμζρωναν εκεί πάνω ςτα τςουβάλια ξοδεφοντασ και ταλαιπωροφμενοι. Μζλι και βοφτυρο αλείφονταν ςτο ψωμί των μυλωνάδων από τα ρουςφζτια και τα καλοπιάςματα που δίδανε ςυχνά λαβι για καινοφργια επειςόδια. Πποιοι τυχόν βαρφνονταν ι δεν τουσ επζτρεπαν άλλεσ επιτακτικότερεσ δουλειζσ τουσ να παραμείνουν εκεί φφλακεσ του αλζςματόσ τουσ, επαφίονταν ςτθν εμπιςτοςφνθ των μυλωκρϊν, που ευτυχϊσ ιταν τίμιοι και λίγα παράπονα γι’ άνοιγμα των ςακιϊν ακοφςτθκαν».155 -Δφο γιαχανζδεσ, δθλαδι μαγγάνουσ ι μπεηιρχανζδεσ,156ο ζνασ από τουσ οποίουσ ανικε ςτθν τοπικι εκκλθςία. Ρρόκειται για πρωτόγονο εργοςτάςιο ςτο οποίο παραγότανε ζνα είδοσ ςπορζλαιου από ςπόρουσ ρόκασ που οι μουςουλμάνοι ονόμαηαν μπεηίρ και ιταν πλατιά διαδεδομζνο ςτον χϊρο τθσ Καππαδοκίασ τόςο ωσ βρϊςιμο αγακό, όςο και ωσ 152

Σθμ: από τθν περιοχι τθσ Νίγδθσ Δίκαιό του, αμοιβι. 154 Θανάςθ Κωςτάκθ, Σο Μιςτί τθσ Καππαδοκίασ, ό.π., ς. 122 155 Θανάςθ Κωςτάκθ, Η Ανακοφ τθσ Καππαδοκίασ, Ακινα, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, 1963 ς. 22 156 Κ. Νίγδελθσ- Σ. Κοιμίςογλου, Ανταβάλ τθσ Καππαδοκίασ, Διμοσ Συκεϊν, 2000, ς.33, «Θ λειτουργία του μάγγανου ιταν απλι και ςτθριηότανε ςε τροχό, μια ανζμθ και ςτθ βοικεια ενόσ ηϊου, ςυνικωσ βοδιοφ. Ο τροχόσ αποτελοφνταν από δυο κυκλικζσ ρόδεσ τοποκετοφμενεσ παράλλθλα μεταξφ τουσ, ςυνδεδεμζνεσ με ξφλινουσ οριηόντιουσ ςτφλουσ τοποκετθμζνουσ ςε ίςα διαςτιματα που ονομάηονταν «ςκαλιά». Από το κζντρο τουσ περνοφςε ζνασ οριηόντιοσ άξονασ. Θ ανζμθ πάλι ιταν μια ξφλινθ κυκλικι ρόδα με κάκετα κατά διαςτιματα ςτυλάκια ςτθριηομζνθ ςτον κάκετο άξονα και ςυνδεδεμζνθ με τθ «ςτρόφα» … Ράνω ςτο ςφςτθμα προςαρμοηόταν το χαλινάρι του ηϊου που προχωροφςε κυκλικά. Με τθν πορεία του αυτι μετζδιδε τθν κίνθςθ ςτο «γυρναίο» και αυτό με τθ ςειρά του ςτο όλο ςφςτθμα, επιτυγχάνοντασ το επικυμθτό αποτζλεςμα». 153

φωτιςτικι φλθ ςτα ειδικά λαδολφχναρα, τα λαϊοφ τςιρζκια, με τα χειροποίθτα βαμβακοφιτίλια.157 Λάδι επίςθσ ζβγαινε ςτον ίδιο χϊρο και από τθν επεξεργαςία του λινόςπορου (ηεγιερζκ), αλλά και από τθ χριςθ του ςπόρου τθσ τςερεμπελιάσ (μενενγκίτσ).

Τριτογενισ παραγωγικι διαδικαςία (Στθ ςφγχρονθ οικονομικι κεωρία αφορά κυρίωσ τον τομζα των παροχϊν υπθρεςιϊν κάκε μορφισ) Χάνια Εξαρχισ είναι απορίασ άξιον θ φπαρξθ τεςςάρων (4) ξενοδοχειακϊν μονάδων ςε μια κοινότθτα μάλλον μικρι και δίπλα μάλιςτα ςτο μεγάλο αςτικό κζντρο τθσ Νίγδθσ. Το μόνο, ίςωσ, που κα μποροφςε να εξθγιςει τοφτο το γεγονόσ είναι πωσ πραγματικά βριςκότανε πάνω ςτο κεντρικό οδικό άξονα ι, αν κζλετε, ιταν βαςικό πζραςμα. Αυτό το επιβεβαιϊνουν και οι πλθροφορθτζσ, μιασ και ιςχυρίηονται πωσ «κάκε μζρα πάνω από 100 κάρα γζμιηαν τα χάνια, διότι εκείνο τον καιρό με κάρα γινότανε θ ςυγκοινωνία… και επειδι περνοφςε ο δθμόςιοσ δρόμοσ τα χάνια ιταν πάντοτε γεμάτα».158 Τζςςερα χάνια, λοιπόν, τα οποία όλα ανικαν ςε χριςτιανικζσ οικογζνειεσ όπωσ: Του Μάθ Μαγιόγλου… το μεγαλφτερο κτιριο δίπλα ακριβϊσ ςτο ςχολείο του χωριοφ. Διϊροφο, κτιςμζνο με λαξευτι πζτρα, διζκετε πολλά δωμάτια, αποκικεσ και καφενζ. Με απόφαςθ τθσ διοίκθςθσ νοικιάςκθκε αρχικά για πζντε χρόνια από τθν αςτυνομία και μετατράπθκε ςε Καρακόλι= αςτυνομικό τμιμα-φρουρά. Του Μιςαιλ Ανκόπουλου ι Τςεκλιόγλου… Μζτρια ςε όγκο καταςκευι με όλα τα απαραίτθτα για λειτουργία του, δθλαδι δωμάτια, αχυρϊνεσ, μζροσ για τα κάρα, καφενζ για τουσ ταξιδιϊτεσ, που βριςκότανε ςτο Γιοκαροφ μαχλζ. Του Κοςμά Κελετηι… Επρόκειτο περί μιασ καινοφργιασ καταςκευισ, διϊροφο με δζκα δωμάτια και μεγάλθ αυλι, «ίςαμε τθν εκκλθςιά μασ», ιςχυρίηονται οι πλθροφορθτζσ, που βριςκόταν ςτον Γενι μαχαγζ… Φαίνεται πωσ ο ιδιοκτιτθσ μετά από λίγα χρόνια λειτουργίασ το νοίκιαςε ςε κάποιον Τοφρκο. Του Αντϊν κουτοφκ… Μεγάλο αλλά παλιό κτιριο με αυλι, αρκετά δωμάτια, αχοφρια και αχερϊνεσ, που βριςκότανε ςτον Αςαά μαχλζ.

Μιςαιλ και Ευκυμία Ανκόπουλου- Τςεκλιόγλου 157

Σθμ: για να είναι δυνατι θ χριςθ του και για να εξουδετερωκεί θ πίκρα του και θ βαριά οςμι του, προτοφ το καταναλϊςουν το «καίγανε» ςε τετηερζδεσ ι εκετηοφκεσ ρίχνοντασ και μια φζτα ψωμί… 158 Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθσ, ό.π., ς. 142

Αμπάρ Επρόκειτο για δθμόςιο κτιριο, δθλαδι για μια δθμόςια αποκικθ τθσ οποίασ αρχικόσ ο ςκοπόσ ιταν θ ςτζγαςθ των προϊόντων τθσ τοπικισ παραγωγισ μζχρι και τθν πϊλθςι τουσ ςτισ κεντρικζσ αγορζσ ι ςτουσ εμπόρουσ που κατζφκαναν εκεί… Το κτιριο αυτό το ζκτιςαν, ςφμφωνα με τουσ πλθροφορθτζσ,159οι Μεβλανάδεσ, οι ντερβιςάδεσ τθσ Κόνιασ. Ιταν μεγάλο ςε όγκο, διζκετε τουλάχιςτον δζκα μεγάλουσ χϊρουσ δεξιά και αριςτερά ενόσ μακρινοφ διαδρόμου. Επιπλζον, ςτθ ςτζγθ κάκε χϊρου, υπιρχε μια τρφπα από τθν οποία ζχυναν τα γεννιματα που ςυνζλεγαν. Με τθν πάροδο του χρόνου μεταβλικθκε θ χριςθ και άρχιςε να χρθςιμοποιείται ωσ αποκικθ για τθ ςυλλογι των φόρων τθσ δεκάτθσ από τουσ αντίςτοιχουσ ενοικιαςτζσ οι οποίοι μάλιςτα «γζμιηαν τα αμπάρια χωρίσ νοίκιο».160 Ιατροί161

Είναι γεγονόσ πωσ εκεί και τότε οι παροχζσ υγείασ βαςίηονταν αποκλειςτικά ςε εμπειρικοφσ ιατροφσ με τουσ πτυχιοφχουσ ανωτάτων ιδρυμάτων να είναι απειροελάχιςτοι. Χαρακτθριςτικόσ για τθν επικρατοφςα κατάςταςθ ςτον χϊρο, από πλευράσ υγείασ, ιταν ο τοπικόσ ιςτοριοδίφθσ, απόφοιτοσ τθσ Λατρικισ Σχολισ Ακθνϊν, Συμεϊν Φαραςόπουλοσ ο οποίοσ γράφει δθκτικά μεταξφ των άλλων: «Ευκφσ επικίνδυνοσ ζνεκα των ςυνεπειϊν του τριταίοσ πυρετόσ με καταλαμβάνει βαςανίςασ με επί τριετίαν… Ο μόνοσ ιατρόσ Γιουςουφάκθσ, ζλκων το γζνοσ εξ Λταλίασ- ίςωσ κρεοπϊλθσ εν τθ πατρίδι του- ουδζν ζτερον εγίγνωςκεν ι διορίηειν τρεισ δεκάδασ βδελλϊν επί τριϊν μερϊν του ςτικουσ μου και επί τριιμερον, αγνοϊ ο αρικμόσ τρία ίςωσ θν το ιερόν ςφμβολόν του και πικανόν τοφτου ζνεκεν τριετίαν διιρκεςεν ο τριταίοσ πυρετόσ μου.… Αι αγυρτείαι δυο επαγγελμάτων, θ του ιατροφ των ςωμάτων και θ του ιατροφ των ψυχϊν, ειςίν αι επικινδυνϊτεραι και ολεκριϊτεραι. Θ μεν καταςτρζφει το ςϊμα και τθν ηωιν, θ δε διαςτρζφει το πνεφμα και εξαχρειϊνει τθν ψυχιν… Θ δε φκορά τθσ ψυχισ είνε χείρων ι θ απϊλεια τθσ ηωισ… Πςον δια τθν ιατρικιν ενενικοντα τοισ εκατό ειςί ιατροί εν τθ ανκρωπότθτι. Ερωτιςατε, εξετάςατε, ίνα πειςκιτε. Ουδεμία ςυνοικία, ουδεμία γωνιά γθσ υπάρχει, ζνκα να μθ παρουςιαςκϊςι τουλάχιςτον δυο ι τρεισ ιατροί, αυκωρεί βλαςτάνουςιν ωσ οι μφκθτεσ. Ρασ Γιουροφκοσ ι Γιουροφκιςςα, πασ Ακίγγανοσ ι Ακιγγανίσ, πασ ανιρ και πάςα γυνι εκάςτθσ θλικίασ, μάλιςτα δε τθσ προβεβθκυίασ, προβαίνουςιν ωσ εξοχότθτεσ, ωσ διπλωματοφχοι και ωσ κακθγθταί των νοςοκομείων, με εν απεςτθκιςμζνον πανάκειόν των και ουδζν μζλει αυτοίσ αν Ρλοφτων πλουτεί με τθν πλουςίαν ςυγκομιδιν των δωρεάν αποςτελλομζνων παρ’ αυτϊν… Πςον δια τα προσ ενζςεισ χρθςιμοποιοφμενα φάρμακα των ιατρϊν των ψυχϊν, οφτε οι ουρανόκεν αποςτελλόμενοι χθμικοί ειςίν ικανοί να τα αναλφςωςι».162 159

Π.π., ς. 146 Μαρτυρία Βαςιλείου Ερικτηι, ό.π., ς. 146 161 Μαρτυρία Καρόλου Καρολίδθ, ό.π., ς. 134 « Εμείσ ςτο χωριό μασ δεν ξζραμε τι κα πει γιατρόσ. Πλεσ οι αρρϊςτιεσ με τα πρακτικά βότανα τισ κεραπεφαμε. Ρολφ ςπάνια και για εξαιρετικζσ περιπτϊςεισ πθγαίναμε ςτθ Νίγδθ». 162 Συμ. Φαραςόπουλοσ, ό.π., ς. 91 160

Στον υπό ζρευνα χϊρο ςφμφωνα με τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ καταγράφεται θ φπαρξθ των: -Καρελζμ, δθλαδι μαφρου Χαράλαμπου. Επρόκειτο για ζναν πρακτικό ιατρό που «πάντοτε τθν άνοιξθ γφριηε ςτα χωράφια και μάηευε λουλοφδια και βοτάνια. Τα περιςςότερα τα κρατοφςε μυςτικά, για να ζχει το μονοπϊλιο και να βγάηει τα απαραίτθτα φακοφδια του. Λίγα ζπαιρνε ωσ αμοιβι, αλλά πάντοτε πλθρωνόταν για τα βοτάνια που ςου ζδιδε ζτοιμα αφοφ προθγοφμενα του ζλεγαν τα ςυμπτϊματα τθσ αςκζνειασ».163 -Μινίκ Τθρμιτθσ (μικροφ Δθμιτρθ). Επρόκειτο για ζναν ικανότατο κεραπευτι γιατρό με απίκανεσ αλλά αποτελεςματικότατεσ ςυνταγζσ. Ζτςι, «μια φορά είχαμε

πάει ς’ ζνα γάμο κι ζνασ από μασ ζβαλε μζςα ςτθν κουμποφρα ζνα κομμάτι μολφβι χωρίσ να το ξζρω. Ριγε να κατεβάςει τον κόκορα τθσ κουμποφρασ μα πιρε φωτιά και το μολφβι με βρικε ςτο ςτραγάλι. Ριγαμε ςτα Λίμνα ςτον Μινίκ Τθρμιτθ. Ζφερε τρία τζςςερα ποντίκια, τα κοπάνιςε ϊςπου να γίνουν λιϊμα … τα ’βαλε ςτθν τρφπα τθσ πλθγισ… μ’ άφθςαν μπροφμυτα ωσ το πρωί για να βγει το μολφβι».164 Καταγράφονται επίςθσ και δυο μαίεσ. Εννοείται φυςικά πωσ επρόκειτο για πρακτικζσ μαμζσ, οι οποίεσ ςτο διάβα του χρόνου απζκτθςαν τισ ςχετικζσ εμπειρίεσ. Το μόνο ςτοιχείο που διακζτουμε γι αυτζσ, δυςτυχϊσ, είναι τα βαπτιςτικά τουσ ονόματα και τθν πολυπραγμοςφνθ τθσ μιασ εξ αυτϊν. -Θ Βαρβάρα του Γιορντάν. Ραράςτεκε ςτισ γζννεσ, λευτζρωνε ακόμα και τισ πλζον δφςκολεσ περιπτϊςεισ… αλλά ζκαμνε και τθν οδοντίατρο βγάηοντασ τα δόντια, τραβϊντασ τα και ψινοντασ τισ λαβωματιζσ με οφηο και αλάτι… Αλλά και ςε αρκετζσ περιπτϊςεισ «διόρκωνε» και τα ςπαςμζνα ποδάρια των ςυγχωριανϊν τθσ. -Θ Κατίν… που μάλλον υπιρξε θ διάδοχοσ κατάςταςθ τθσ πρϊτθσ, προςκζτοντασ όμωσ ςτο ενεργθτικό τθσ και το λευτζρωμα των οικόςιτων ηωντανϊν… αγελάδων κλπ. Υφαςματοπωλεία Δφο τον αρικμό, ελλθνικϊν ςυμφερόντων.165 Βριςκότανε ςτο κζντρο του χωριοφ, ςτθν πλατεία, το ζνα δίπλα ςτο ςχολείο και το άλλο ςτθν απζναντι πλευρά. Επρόκειτο μάλλον περί καταςτθμάτων παντόσ είδουσ εμπλουτιςμζνα και με εμπορεφματα ψιλικϊν. Το πρϊτο ανικε ςτον Βαςίλ’ Τεκζ ογλοφ. Για το δεφτερο δυςτυχϊσ δεν υπάρχουν επιπλζον ςτοιχεία. Ραντοπωλεία Τζςςερα, τρία ελλθνικϊν ςυμφερόντων και ενόσ τουρκικοφ. Γνωρίηουμε μόνο πωσ αυτό που βριςκότανε δίπλα ςτθν εκκλθςιά του Αγίου Λωάννθ του Ρροδρόμου ανικε ςτον Κερκιόγλου Κωνςταντι. 163

Μαρτυρία Σάββα Σαββίδθ, ό.π., ς. 124 Μαρτυρία Τηουτηόγλου Κοςμά, Κ.Λ.Δ. Συκεϊν, Φ. 12, α.α. 47

164

165

Μαρία Αςβζςτθ, Επαγγελματικζσ αςχολίεσ των Ελλινων τθσ Καππαδοκίασ, Ακινα, Επικαιρότθτα 1980 ς. 113

Μανάβικα Τρία, όλα ελλθνικϊν ιδιοκτθςιϊν. Σιδεράδικα Δφο τα οποία βριςκότανε ςτισ ειςόδουσ τθσ κοινότθτασ. Φοφρνοι Δφο ιδιοκτθςίασ τθσ εκκλθςίασ, τα οποία όμωσ ενοικιάηονταν. Αντιπροςωπεία καπνϊν. Επρόκειτο για μια μονοπωλιακι αντιπροςωπία καπνοφ με το κατάςτθμά τθσ ςτο κζντρο του χωριοφ, τθν οποία διθφκυνε ο Κ. Σεραφειμίδθσ.166 Καφενεία Για τα καφενεία ι, αν κζλετε, για τα καφενεία ωσ χϊρο διαςκζδαςθσ υπάρχει κάτι το αςαφζσ και ίςωσ πρωτόγνωρο ςτθν ευρφτερθ περιοχι. Καταγράφονται μόλισ τρία αλλά υποςτθρίηεται πωσ είχαν αντικαταςτακεί από τουσ πολλοφσ οντάδεσ των εχόντων και κατεχόντων τςορμπατηιδων, ςτουσ «οποίουσ πιγαινε ο κόςμοσ, κακόταν όλθ μζρα, ζπιναν καφζ, ναργιλζ… Σθκϊνεςαι απ’ το ςπίτι και γυρίηεισ ςτουσ οντάδεσ. Άμα είςαι μερακλισ γυρίηεισ περιςςότερουσ. Ππου και να πασ κα ςου δϊςουν να πιεισ. Ζχει και κραςί ςτουσ χριςτιανικοφσ οντάδεσ. Στουσ οντάδεσ πάνε όχι μόνο οι φίλοι, αλλά όποιοσ κζλει. Φτωχόσ, πλοφςιοσ, φίλοσ, ξζνοσ, θ πόρτα ανοιχτι είναι. Ππου κζλεισ πιγαινε. Ρροσ παντόσ τον χειμϊνα. Βγαίνεισ το πρωί και ωσ το βράδυ γφριηε οντάδεσ. Πλα ανοιχτά. Και μουςαφίρθσ να ζρκει και πζντε ηϊα να ζχει κα τον ταΐςουν κι αυτόν και τα ηϊα του. Στουσ τοφρκικουσ οντάδεσ να πασ, το ίδιο. Χοσ κελντί, καλϊσ όριςεσ. Από δω από εκεί ςε περιποιοφνται, κάκεςαι και κουβεντιάηεισ. Πλθ μζρα και νφχτα πιγαιναν και κάκονταν. Ηζςτθ είναι. Στουσ οντάδεσ ζχει ςόμπα, όχι ταντοφρια… εκεί οι γυναίκεσ κάκονται. Οι οντάδεσ ζχουν χαμθλοφσ καναπζδεσ, ςετίρια τα λζγαμε, ςτρωμζνα χαλιά και κετςζδεσ ςτρωμζνουσ καλά».167 Ραρατιρθςθ Μασ κάνει εντφπωςθ τοφτο το πρωτόγνωρο κακεςτϊσ, το μόνο ίςωσ που καταγράφεται, απ’ όςο γνωρίηουμε, ςτον χϊρο τθσ Καππαδοκίασ. Δθλαδι θ αντικατάςταςθ του δθμόςιου καφενείου από τον οντά, το καλό μεγάλο δωμάτιο του ςπιτιοφ, ςτο οποίο μάλιςτα προςφζρονταν δωρεάν μια ςειρά αφεψιματα. Να κεωριςουμε τοφτεσ τισ μαρτυρίεσ ωσ προϊόντα μιασ ςυγγνωςτισ υπερβολισ; Μςωσ. Ράντωσ το αξιοςθμείωτο είναι πωσ περιζχουν μια ςειρά πλθροφοριϊν, καταγράφουν όλεσ αυτζσ τισ ιδιοκτθςίεσ αναλυτικά. Ζτςι: Στθ Γιοκαροφ μαχλεςί είχαμε τουσ οντάδεσ των: 166

Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π. ς. 88 «…Ο πατζρασ μου ιταν ρεϊηθσ, δθλαδι αντιπρόςωποσ του μονοπωλίου καπνοφ. Δικαιοφτο να δουλζψει μζςα ςτθν περιοχι του μουδοφρθ… Σε τριάντα εξ χωριά δίναμε καπνό». 167 Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π., ς. 110, βλ και Κάρολου Καρολίδθ, ό.π. ς. 111

-Τςορμπατηόγλου Κϊςτθ -Σεραφειμίδθ Χατηι Κοςμά -Ρροδρόμου Χ#Κοςμίδθ -Τεκζ Γιϊργθ -Τοπάν Γιοβά -Κελετηι Κοςμά -Αποφηογλου Απόσ(τόλου) -Κερκιόγλου Κωνςταντι -Αρμαάν Ρετρι -Οςμάν Εφζντθ -Εμζρ Οςμάν -΢ουςτζμ -Τιλλόγλου Ετηιμζρ Στον Αςαά μαχαλζ είχαμε τουσ οντάδεσ των: -Κουτοφκ Αντϊν -Ραπά Κωνςταντι -Αγακάγγελθ -Ραγιάτσ Γιορτάν -Καπαρτι Ρετρι -Ρετςίκογλου Ρετρι -Φαροφχ Λςάχ -Ραπά Κιλθμάν -Σαρίκογλου Αγάπθ -Βαχάπ -Φακοφ Μουςταφά -Ραϊριάμ -Ταηάρια.

Εκκλθςιαςτικά Θ κοινότθτα του Γκολτηοφκ εκκλθςιαςτικά ανικε ςτθν Επιςκοπι Ρζρτων τθσ Λεράσ Μθτροπόλεωσ Λκονίου τθσ οποίασ ο προκακιμενοσ ζφερε τον τίτλο «Υπζρτιμοσ και Ζξαρχοσ πάςθσ Λυκαονίασ», με πρϊτθ μθτροπολιτικι ζδρα το Λκόνιο και δεφτερθ τθν πόλθ τθσ Νίγδθσ.168 Μια όντωσ περίεργθ κατάςταςθ, μοναδικισ ίςωσ ςτον ευρφτερο χϊρο, οφειλόμενθ ςε ζνα ςθμαντικό γεγονόσ. Στο ότι το Λκόνιο ιταν πολυανκρωπότερο, ζδρα Βιλαετίου με πάνω από εξιντα χιλιάδεσ κατοίκουσ, αλλά ελάχιςτουσ χριςτιανοφσ ςε ςχζςθ με τθν πόλθ τθσ Νίγδθσ. Θ οποία μπορεί να είχε μόλισ δζκα επτά χιλιάδεσ κατοίκουσ, αλλά ςυμπαγζςτερεσ χριςτιανικζσ μάηεσ. Για τθν ιςτορία να κατακζςουμε πωσ ςτο Λκόνιο είχε: -πλθκυςμό γφρω ςτισ εξιντα χιλιάδεσ εκ των οποίων οι χριςτιανοί ιταν περίπου τρεισ χιλιάδεσ. -διζκετε ςαράντα τζςςερα τηαμιά, ςαράντα δφο μενδρεςζδεσ και μόνο τρεισ χριςτιανικζσ εκκλθςίεσ μεταξφ των οποίων τον περίλαμπρο μθτροπολιτικό ναό του Αγίου Λωάννθ Χρυςοςτόμου. Τουναντίον θ Νίγδθ είχε: -δεκαεπτά χιλιάδεσ περίπου πλθκυςμό, εκ των οποίων οι χριςτιανοί ιταν μόνο ςτθν πόλθ γφρω ςτουσ πζντε χιλιάδεσ και υπερδιπλάςιοι ςτα γφρω χωριά. -πάνω από δζκα εκκλθςιζσ. Να επιςθμάνουμε επίςθσ πωσ και οι δυο ζδρεσ είχαν το δικό τουσ μθτροπολιτικό κτιριο, που περιγράφονται ωσ ωραία, και μάλλον το γενικό αρχείο τθσ βριςκότανε ςτθ Νίγδθ. Ζνα ςυμπζραςμα που εξάγεται από τισ μαρτυρίεσ, αλλά και διότι οι άδειεσ γάμου, τα διαηφγια, το εκκλθςιαςτικό δικαςτιριο, και γενικά τα πάςθσ φφςεωσ ζγγραφα εκδίδονταν από εκεί.169 Και μερικζσ ειδικότερεσ πλθροφορίεσ για τθν κοινότθτα: -ο Δεςπότ’ βακιλι, δθλαδι ο αντιπρόςωποσ του μθτροπολίτθ, ιταν ο πατζρασ Χρυςόςτομοσ, που καταγότανε ο ίδιοσ από το Λκόνιο. -μια φορά τον χρόνο τουλάχιςτον ζκαμε τθν εμφάνιςι του ο μθτροπολίτθσ που κακόταν τρεισ τζςςερισ μζρεσ. -υπιρχε το δεςπότ παραςί, δθλαδι θ επιχοριγθςθ του μθτροπολίτθ και ιταν τθσ τάξεωσ των δζκα γροςίων ετθςίωσ. Εννοείται πωσ θ καταβολι γινότανε ςε τακτζσ

168

Αναςτάςιοσ Λεβίδθσ, ό.π. ς. 67 «Θ ζδρα του μθτροπολίτου Λκονίου είνε θ κωμόπολισ Νίγδε, ιτισ πάλαι εκαλείτο Κάδθνα… περιελάμβανε τασ επιςκοπάσ Λφςτρων, Ουαςάδων, Αμβλάδων, Ομονάδων, Βαράτων, Δζρβθσ, Φδθσ, Σαβάςτρων, Μιςκίων». 169 Μαρτυρία Καρόλου Καρολίδθ, ό.π., ς. 90 «Θ μθτρόπολθ ιταν του Λκονίου, αλλά επειδι πολλοί Ζλλθνεσ ιταν ςτθ Νίγδθ ερχόταν ο μθτροπολίτθσ και κακόταν ςτθ Νίγδθ. Ζχει ωραίο μθτρόπολθ και ςτο Λκόνιο και ςτθ Νίγδθ».

θμερομθνίεσ και από επιτροπι ςτθν οποία ςυμμετείχε θ Εκκλθςιαςτικι Επιτροπι, ο δάςκαλοσ και κάποιοσ κοινοτικόσ υπάλλθλοσ. 170 Θ βαςικι αιτιολογία τθσ επιχοριγθςθσ ιταν πωσ κάλυπτε τα ζξοδα παράςταςθσ, «γιατί ο Δεςπότθσ κατείχε κζςθ κρθςκευτικοφ Νομάρχθ, διατθροφςε άλογο ιππαςίασ, ςυντθροφςε διάκο, κεχαγιά και καβάςθ που τον ςυνόδευε κατά τισ επιδειχτικζσ περιοδείεσ του ςτα χωριά τθσ επαρχίασ του, ζξω από τα οποία γινότανε παλλαϊκι υποδοχι με τουσ μακθτζσ των ςχολείων που ’ψελναν ςχετικά κοφρια… αλλά και των λοιπϊν εξόδων τθσ μθτρόπολθσ που κάλυπταν τα κζματα πρόνοιασ, αγακοεργιϊν κλπ».171 Ραρατιρθςθ Λόγω τθσ οικονομικισ ανζχειασ παρατθρικθκε αδυναμία εκελοντικισ είςπραξθσ του ςχετικοφ φόρου ι καλφτερα δεν απζδωςε τα αναμενόμενα. Γι’ αυτό ανατζκθκε θ είςπραξι του ςτον ταχςιλντάρθ, μαηί με τουσ δθμόςιουσ φόρουσ, πράξθ που προκάλεςε το δθμόςιο αίςκθμα και καταργικθκε ςχεδόν αμζςωσ. Κατά καιροφσ, λόγω αδυναμίασ καταβολισ χρθμάτων, παρατθρικθκε και θ ςε είδοσ εξόφλθςθ τθσ υποχρεϊςεωσ. Επίςθσ ςε κάκε ςυμμετοχι του μθτροπολίτθ του

καταβαλλόταν εκτάκτωσ μια λίρα. Εκκλθςιαςτικζσ Επιτροπζσ

Το ςφςτθμα διοίκθςθσ των πολιτικϊν και εκκλθςιαςτικϊν αρχϊν προςδιοριηόταν επακριβϊσ από τουσ υπάρχοντεσ καταςτατικοφσ χάρτεσ και το εκιμικό δίκαιο, που ςε κάκε περίπτωςθ προζβλεπε τθν φπαρξθ: - επταμελοφσ Δθμογεροντίασ «εκ προςϊπων ευυπολιπτων» που προζκυπτε φςτερα από μυςτικι και κακολικι ψθφοφορία με κακικοντα πολιτικισ διοίκθςθσ… - εξαμελοφσ Εφορείασ «εκ προςϊπων ευυπολιπτων, φιλόμουςων και κατά το δυνατόν εγγραμμάτων» που προζκυπτε και αυτι από ςχετικι μυςτικι ψθφοφορία με κφρια κακικοντα τα προβλεπόμενα για τα ςχολεία και τισ εκκλθςίεσ… παραλαβι και ζλεγχοσ των μθνιαίων εκκλθςιαςτικϊν προςόδων, ζλεγχοσ διαχείριςθσ, εφοδιαςμόσ, επικοινωνία μετά τθσ μθτροπόλεωσ για εκκλθςιαςτικά και ςχολικά κζματα… -κοινοφ οργάνου, ςυνεργαςία Δθμογεροντίασ- Εφορείασ, για τθ λιψθ αποφάςεων ςχετικϊν και με τον διοριςμό Εκκλθςιαςτικϊν Επιτροπϊν και τθν επίλυςθ εκκλθςιαςτικϊν κεμάτων… επίλυςθ διαφορϊν μεταξφ ιερζων και λαϊκϊν… -ετιςιων διμελϊν Εκκλθςιαςτικϊν Επιτροπϊν «εκ προςϊπων ευυπολιπτων» διοριηομζνων φςτερα από μυςτικι ψθφοφορία.

170

Κωνςταντίνοσ Νίγδελθσ, Καππαδοκία περί δικαίου το ανάγνωςμα, Κεςςαλονίκθ Λερά Μθτρόπολθ

Νεαπόλεωσ Σταυρουπόλεωσ 2010, ς. 35, «θ επιχοριγθςθ ι το κανονικόν του ιερζα και το «εμβατίκιον του Δεςπότθ»… Ρρόκειται περί ενόσ ιδιαιτζρου φόρου που αφοροφςε τισ χριςτιανικζσ κοινότθτεσ και ςκοπό είχε τθν κάλυψθ των εξόδων-αμοιβι του ιερζα τθσ κάκε κοινότθτοσ, αλλά και του μθτροπολίτθ τθσ οικείασ επαρχίασ. Να ςθμειϊςουμε επίςθσ πωσ το κακεςτϊσ για τοφτθ τθν υποχρεωτικι είςπραξθ δεν ιταν ενιαίο, αλλά πάντωσ και ςε κάκε περίπτωςθ όλεσ οι κοινότθτεσ είχαν τθ ςχετικι πρόνοια για τον χωριςμό των οικογενειϊν ανάλογα με τθν οικονομικι τουσ κατάςταςθ. 171 Γ. Μαυροχαλυβίδθσ, ό. π. ςελ 144

Υποχρεϊςεισ και δικαιϊματα Εκκλθςιαςτικϊν Επιτροπϊν: ζχουν απόλυτθ δικαιοδοςία «περί των υπθρετϊν του ναοφ», προςλαμβάνοντασ και απολφοντασ τουσ κανδθλανάπτεσ και τουσ επιςτάτεσ των παρεκκλθςίων. ορίηουν και πλθρϊνουν μθνιαίωσ τουσ μιςκοφσ και επιβάλλουν τισ αρμόηουςεσ ποινζσ «εν ςυνεννοιςει μετά τθσ Εφορείασ». επιμελοφνται τα των ειςπράξεων και εξόδων με τθ διατιρθςθ οικείων βιβλίων κατά «ςφςτθμα ομοιόμορφον»… καταγράφουν ςτουσ οικείουσ Κϊδικεσ τα βαπτιηόμενα βρζφθ και εκδίδουν τα ςχετικά παραςτατικά ζγγραφα... απογράφουν ετθςίωσ τα τθσ εκκλθςιαςτικισ κινθτισ και ακινιτου περιουςίασ. «ζχουςι τθν φυλακιν των επίπλων, ςκευϊν κι αμφίων του ναοφ…». υποβάλλουν τα ςχετικά απολογιςτικά ζγραφα προσ τθν Εφορεία... φροντίηουν για τον εφοδιαςμό του ναοφ με τισ απαραίτθτεσ ποςότθτεσ κεριοφ και ελαίου.

Ραρατιρθςθ Υπιρχε ςχετικόσ περιοριςμόσ τθσ Εκκλθςιαςτικισ Επιτροπισ για το φψοσ των δαπανϊν που μποροφςε να καλφψει, δθλαδι του δικαιϊματοσ τθσ «εξ ιδίων» δαπάνθσ και χωρίσ τθν προσ τουσ ανωτζρω ενθμζρωςθ. Αυτό αποτελοφςε αςφαλιςτικι δικλείδα, που απζτρεπε τισ οποιεςδιποτε παρεξθγιςεισ και διενζξεισ και εξαςφάλιηε τθ ςυνεχι φπαρξθ ζξωκεν καλισ μαρτυρίασ, μιασ και θ κάλυψθ μεγάλων ποςϊν γινότανε από τθ γενικι ενοριακι ςυνζλευςθ. Για καλφτερθ προςταςία του ςυςτιματοσ- ζξωκεν καλισ μαρτυρίασ υπιρχε επίςθσ ςυνεχισ θμερθςία- εβδομαδιαία- μθνιαία- ετιςια καταγραφι των ειςπραττομζνων από τισ ιεροπραξίεσ- δικαιϊματα τθσ εκκλθςίασ… Τζλοσ υπιρχε ενδελεχισ και εξονυχιςτικόσ ζλεγχοσ των γενικϊν εςόδων που προζρχονταν από τισ διάφορεσ πθγζσ και ροζσ για τουσ ςκοποφσ τθσ εκκλθςίασ. Να επιςθμάνουμε πωσ τα ζςοδα τθσ εκκλθςίασ ιταν ικανά όχι μόνο για τθν κάλυψθ των όποιων λειτουργικϊν δαπανϊν ι γενικότερων και ειδικότερων ςκοπϊν τθσ, όπωσ οι αγακοεργίεσ, θ κάλυψθ ιατροφαρμακευτικισ περίκαλψθσ απόρων αλλά και των ςχολικϊν δαπανϊν. Στο ςθμείο αυτό να αναφζρουμε το τι περιελάμβανε θ εκκλθςιαςτικι περιουςία: ζναν μπεηιρχανζ, εργοςτάςιο παραγωγισ λαδιοφ μπεηίρ. απροςδιόριςτο αρικμό χωραφιϊν, τα οποία βεβαίωσ ενοικίαηε ζναντι χαμθλοφ τιμιματοσ ςτουσ απόρουσ. τα καταςτιματα των φοφρνων από τα οποία ειςζπραττε τα αντίςτοιχα ενοίκια. Επίςθσ το «δθ δει χρθμάτων και άνευ τοφτων ουδζν γενζςκαι» ιταν πάντοτε επίκαιρο, ιδιαίτερα μάλιςτα ςτισ απομονωμζνεσ κοινότθτεσ τθσ Καππαδοκίασ που πορεφονταν ςτο διάβα του χρόνου χωρίσ καμία βοικεια. Συνεπϊσ, τα φακοφδια ζπρεπε να βρεκοφν, για να καλυφκοφν οι πολλαπλζσ ανάγκεσ, να αντλθκοφν κεφάλαια από παντοφ με νζουσ τρόπουσ, εκοφςια και χωρίσ καταναγκαςμοφσ. Ζτςι «εφευρζκθκαν» εκτόσ των προαναφερομζνων μια ςειρά τρόποι προςπόριςθσ πόρων όπωσ :

-οι προςφορζσ των πιςτϊν ςε χριμα ι τα αφιερϊματα προσ τουσ αγίουσ... επωλοφντο ςε ετιςιουσ πλειοδοτικοφσ διαγωνιςμοφσ. -οι ζρανοι, ςε εκτάκτουσ περιπτϊςεισ. -από τουσ περιφερόμενουσ δίςκουσ. -από τθν πϊλθςθ των κεριϊν και διαφόρων εκκλθςιαςτικϊν προϊόντων. -από τον πλειοδοτικό διαγωνιςμό για τθ μεταφορά των αγίων εικόνων προσ το βουνό τθσ Ραναγιάσ κατά τθ διάρκεια των πανθγφρεων και τζλοσ ζςοδα, -από τθν ενοικίαςθ ςταςιδίων. Ο ΤΟΡΙΚΟΣ ΚΛΘ΢ΟΣ

Ο Σταυρόσ του Ρατζρα Δθμιτρθ Για τον ρόλο του τοπικοφ κλιρου κα μποροφςαν να ειπωκοφν πολλά. Για τθν ενεργό ςυμμετοχι του ςτα κακθμερινά δρϊμενα, τον τρόπο άςκθςθσ των ιδιαιτζρων κακθκόντων του, για τθν παρουςία -ςυμβολι του ςτθν κυρίαρχθ ιδεολογία, τα καλά μα και αρνθτικά του. Ακοφςαμε μάλιςτα και διαβάςαμε αρκετά, πολλά από τα οποία αρκοφντωσ αρνθτικά και με ιδιαίτερα μάλιςτα οξείσ χαρακτθριςμοφσ του τφπου «απαίδευτοι», ι «χωρίσ βαςικι εκπαίδευςθ», «μζκυςοι», με πρϊτθ και καλφτερθ πθγι τθν ζκκεςθ 1916 του ΥΡΕΞ.172 Το μόνο όμωσ που μποροφμε αβίαςτα και μετά λόγου γνϊςεωσ να κατακζςουμε είναι πωσ τοφτοι οι παπάδεσ, οι μθ γνωρίηοντεσ τθν ελλθνικι, οι απαίδευτοι, μαηί με ό,τι εκπροςωποφςαν υπιρξαν οι φορείσ που ςτισ πλάτεσ τουσ μετζφεραν ενωμζνο ζναν ολάκερο λαό ςτο διάβα του χρόνου, που ζμεινε αλϊβθτοσ, με τισ πάτριεσ ςυνικειεσ, τα ιδανικά, τα πιςτεφω του. Ιταν θ κιβωτόσ που ςτο απζραντο του μουςουλμανικοφ κόςμου διατιρθςε τισ μικρζσ νθςίδεσ του ελλθνοχριςτιανικοφ πολιτιςμοφ. Τζλοσ από τθ βιβλιογραφία και τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ προκφπτει πωσ ςτο χωριό υπθρζτθςαν οι παρακάτω ιερείσ: Ρατζρασ Γεϊργ’σ 172

Σία Αναγνωςτοποφλου, Μικρά Αςία, 19οσ αιϊνασ- 1919, οι ελλθνορκόδοξεσ κοινότθτεσ, όϋπ. ς. 594

Ρατζρασ Γρθγόρ’σ Ρατζρασ Δθμιτρ’σ Ρατζρασ Ευκφμ’σ Ρατζρασ Λωάννθσ Ρατζρασ Κωνςταντίνοσ Ρατζρασ Κιλιμαντοσ (Κλιμθσ) Ρατζρασ Κοςμάσ 173 Ιεροψάλτεσ Γι’ αυτό το εκκλθςιαςτικό αξίωμα υπιρχε μια ςθμαντικι ιδιαιτερότθτα ςτον χϊρο τθσ Καππαδοκίασ. Στισ ετιςιεσ ςυμβάςεισ τθσ πρόςλθψθσ των διδαςκάλων υπιρχαν ςαφζςτατοι όροι που τουσ υποχρζωναν, εκτόσ των διδαςκαλικϊν τουσ κακθκόντων, να εκτελοφν και τα κακικοντα του ιεροψάλτθ, ζναντι μιασ ςυμβολικισ αμοιβισ. Φυςικά με αυτόν τον τρόπο αφενόσ μεν υπιρχε πάντοτε ο κατάλλθλοσ μορφωμζνοσ- άνκρωποσ και αφετζρου θ κάλυψθ των όποιων αναγκϊν γινότανε ζναντι ςυμβολικϊν τιμθμάτων. Το ςφνολο μάλιςτα των πλθροφορθτϊν περιποιεί τιμι ςτον Λευτεράκθ, καλό δάςκαλο «αλλά και καλλίφωνο ψάλτθ του Αγίου Λωάννθ, που όποτε τον ηθτοφςαν πιγαινε χωρίσ καμία διαμαρτυρία». Βρζκθκαν επίςθσ και οι: -του παπά Δθμιτρθ τα παιδιά: Ανδρζασ, Ραραςκευάσ, Κοςμάσ και Ροντόσ -Γιϊργοσ Ροδποφρογλου -Λευτεράκθσ, δάςκαλοσ του χωριοφ. Νεωκόροι. Κεωροφνταν τιμι θ κακθμερινι παρουςία, μα και θ προςφορά εκελοντικισ εργαςίασ από πλευράσ όλων, ιδιαίτερα όμωσ του γυναικείου πλθκυςμοφ, ςτισ εκκλθςιζσ τθσ κοινότθτασ. Συνεπϊσ, το ηιτθμα του ευπρεπιςμοφ, τθσ κακαριότθτασ, αλλά και τθσ φφλαξθσ των ναϊν ιταν περίπου λυμζνο. Ράντωσ τα μόνα ονόματα που αντλιςαμε από τθ βιβλιογραφία και το Αρχείο τθσ Ρροφορικισ Ραράδοςθσ για τα Λιμνά ιταν των: -Γιοβάνθ, ςτα χρόνια τθσ Μεγάλθσ Εξόδου, ςτον ναό του Αγίου Λωάννθ του Ρροδρόμου. -Μαρίασ, κάποιασ νεαρισ κοπζλασ, ςτο ναό τθσ Αγίασ Σοφίασ, που ωσ τάμα τθσ είχε τοφτο το ιερό κακικον.

173

Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ ό.π. ς. 76 «…ο παπά Κοςμάσ μάλλον δεν ιταν άξιοσ για παπάσ… οφτε και ο ίδιοσ του ο πατζρασ που ιταν τον ικελε. Στο τζλοσ για να γίνει πλιρωςε είκοςι λίρεσ και ζγινε».

Ρατζρασ Κιλιμαντοσ (Κλιμθσ)

Εκκλθςιζσ Αϊ Κερκι- Κυριακι Βριςκότανε ςτθν περιοχι του Κεςπί μζςα ςτο ρζμα του άϊ Κερκι ντερεςί. Επρόκειτο για μια μικρι μονόχωρθ λαξευτι εκκλθςιά «με Άγιο Βιμα και Άρτθκα (νάρκθκα)… που είχε ςταυρό ςτο Άγιο Βιμα ςκαλιςμζνο ςτον καγιά. Μςα ζμπαινεσ, πόρτα κανονικι, ςκαλιςμζνθ ςτον καγιά… ντουβάρια κακόλου δεν είχε, ςκαλιςμζνθ όλθ ιτανε, μόνο με ςταυροφσ, χωρίσ εικόνεσ. Ζνα δωμάτιο ιτανε μπροςτά, δεξιά είχε ζνα μνιμα ςκαλιςμζνο ςτο βράχο. 174 Ζμπαινεσ δεφτερο πόρτα και βριςκόςουν ςτο ναό».175 Μπροςτά ςτον χϊρο τθσ εκκλθςιάσ υπιρχε ζνα αρκετά μεγάλο άνοιγμα, ςαν πλατεία, που οδθγοφςε με τρεισ διαφορετικζσ κλίμακεσ ςε χϊρουσ- δωμάτια, ςκαλιςμζνα ςτουσ βράχουσ με κουλοφκια,176 τα οποία τα λζγανε Άι Κερκι τιραηλαρί. Οι καταςκευζσ αυτζσ κάλυπταν τισ ανάγκεσ των επιςκεπτϊν κατά τθ διάρκεια των εορτϊν. Κάκε χρόνο ςτισ 7 Λουλίου, ανιμερα τθσ εορτισ τθσ αγίασ, γινότανε το ςχετικό πανθγφρι με το αντίςτοιχο κουρμπάνι, παρουςία των ιερζων, των κοινοτικϊν αρχϊν και πλικοσ κόςμου, από τα γφρω χωριά.177 174

Σθμ :ςυνθκιηότανε θ ταφι των κτθτόρων ιερζων ι ιερομονάχων εντόσ του ναοφ ςε λαξευτοφσ τάφουσ. 175 Μαρτυρία Νεόφυτου Αποςτολίδθ, ό.π., ς. 219 176 Καςμάδεσ 177 Μαρτυρία Χριςτου Σταμπολτηόγλου, ό.π., ς. 99 «…Στο πανθγφρι τθσ κι ο πιο φτωχόσ άνκρωποσ ςφάηει αρνί. Ζρχονται άνκρωποι απ’ όλα τα χωριά… Από το Μιςτί, το Τςαρικλί, τθ Μελεκοπι, το Χαςάκιοϊ, το Ουλοφαγάτσ, τθ Σεμζντερε, το Ανταβάλ…», βλ και Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π.,

Ραρατιρθςθ Θ εορτι τθσ αγίασ αποτελοφςε μιασ πρϊτθσ τάξεωσ ευκαιρία, για να «γεμίηει με φακοφδια» το εκκλθςιαςτικό ταμείο, για τθν κάλυψθ των τρεχουςϊν αναγκϊν των εκκλθςιϊν και του ςχολείου. Εκτόσ από το κουρμπάνι και όλα τα ςχετικά με τθν ενοικίαςθ των κελιϊν- λαξευτϊν ςτουσ επιςκζπτεσ, υπιρχε και πλειοδοτικόσ διαγωνιςμόσ τθσ μεταφοράσ των εικόνων για τθ λιτανεία- περιφορά ςτουσ μαχαλάδεσ του χωριοφ. Τιμι μεγάλθ μεν γι αυτοφσ που πλειοδοτοφςαν αλλά… αλλά χρυςοφόροσ για το εκκλθςιαςτικό ταμείο. 178

Αϊ Κερκι- Κυριακι(αρχείο Arthur Mitter Sen).

Εκκλθςιζσ Οξοφσ εκκλθςαςά ι εξίη εκκλθςά Επρόκειτο περί ενόσ μικροφ παρεκκλθςίου που βριςκότανε ςτθν περιοχι Κόπια γιολοφ ςτθν τοποκεςία Σαϊλάρ προσ τθν περιοχι του Μιςκί, με τ’ όνομά τθσ να ςθμαίνει ορφανι εκκλθςιά ι θ εκκλθςιά του ορφανοφ. Ονομάςτθκε ζτςι, γιατί κανείσ από τουσ κατοίκουσ δεν γνϊριηε ςε ποιον ιταν αφιερωμζνθ οφτε φυςικά υπιρχε καμία ζνδειξθ περί αυτοφ. Σφμφωνα με τισ μαρτυρίεσ χωροφςε γφρω ςτα ς. 104 «Ρενιντα τθσ Ραςχαλιάσ γίνεται μεγάλο πανθγφρι. Πλα τα χωριά γφρω ζρχονται. Κάκε χωριό φζρνει ζνα κουρμπάνι. Τρϊνε και το δζρμα του το αφινουν ςτθν εκκλθςιά. Μετά τθ λειτουργιά κατεβαίνουν ςτο Γκιουλτςοφμπαςι και εκεί διαςκεδάηουν. Τθν παραμονι το βράδυ όλοι κοιμόταν ζξω ςτα μπαϊρια, άναβαν φωτιά, ζκαναν φαγί, πίνανε, τρϊγανε, κάνανε μουχαμπζτ». 178 Μαρτυρία Βαςιλείου Ερικτηισ, ό.π., ς. 112 «… ζβγαηαν και τθν εικόνα ςτθ δθμοπραςία και τθν ζπαιρναν για πζντε- δζκα λίρεσ. Ριο κάτω από πζντε λίρεσ δεν δόκθκε ποτζ».

δζκα άτομα και λειτουργοφςε ςπάνια ι όποτε το επικυμοφςε κάποιοσ ςε εκτζλεςθ ταξίματοσ με τθ ςυμβολι του τοπικοφ ιερζα. 179 Κατά τθν παράδοςθ, θ οποία ζχει και άλλεσ παραλλαγζσ, βρζκθκε κάποτε ζνα μνιμα και δίπλα του ζκαναν το μικρό αυτό εκκλθςάκι. Σφμφωνα με μια άλλθ κακϊσ καταςκεφαηαν ζνα πθγάδι άνδρεσ και γυναίκεσ… ανακάλυψαν «ειδϊν- ειδϊν πράγματα… και ζνα μικρό μοναςτθράκι, κελί, μια πόρτα δυο μζτρα μζροσ… και πιγαιναν και άναβαν κεριά. Οξοφσ κιλιςζ το λζγαμε». 180 Κάποιοι άλλοι λζγανε πωσ, «μια γυναίκα είδε ζνα όνειρο. “Εδϊ να ςκάψετε, εκεί να ςκάψετε” ςικωςε ςτο πόδι το Γιοκαροφ μαχλεςί. Σκάψανε. Άδειαςαν τθ γθ από κάτω. Ζπεςε. Ιρκε μπόςικο το μζροσ. Το βλζπεισ ςαν τοφνελ. Εκεί κάνανε τθν εκκλθςιά».181 Ραρατιρθςθ Κατά τθν Ελευκερία Αλεξιάδθ θ ονομαςία Οξοφσ κιλιςζ ιταν γενικι και διδότανε ςε κάκε εκκλθςία που δεν ιταν αφιερωμζνθ ςε κάποιον άγιο. 182

Ραπά Ρελάν εκκλθςιά Δθλαδι, θ ανθφορικι εκκλθςιά του παπά. Επρόκειτο για ζνα μικρό παρεκκλιςι ςτθν άκρθ του χωριοφ, χτιςμζνο με ντόπια πζτρα και ςκεπαςμζνο με πλάκεσ. Μζςα είχε αρκετά τςιραλοφχ,183 τα οποία καίγανε μζρα νφχτα με τθν πρόνοια των κατοίκων του ςυνοικιςμοφ και ελάχιςτεσ εικόνεσ.184 Αγία Σοφία Στον λόφο Μπαναϊ, ςτον Γενι μαχαλζ, βριςκότανε θ εκκλθςία τθσ Αγίασ Σοφίασ. Ιταν ρυκμοφ Βαςιλικισ και διαςτάςεων, κατά τισ μαρτυρίεσ, δζκα επί οκτϊ μζτρα, γεμάτθ παλαιζσ εικόνεσ και αςθμζνια καντθλζρια, αφιερϊματα των πιςτϊν εκείνθσ τθσ εποχισ. Ραρόλο που λειτουργοφςε μόνο ςτθν εορτι τθσ Αγίασ, ςτισ 17 του Σεπτζμβρθ ιταν πάντοτε επιμελθμζνθ και με τα κεριά τθσ αναμμζνα, εξαιτίασ μιασ νεαρισ κοπζλασ

179

Σθμ : ςφμφωνα με κάποιεσ μαρτυρίεσ, βλ. Νεόφυτου Αποςτολίδθ, ό.π., ς 49, κάκε Σάββατο αρκετζσ γυναίκεσ πιγαιναν και άναβαν τα κεριά και τα καντθλζρια του ναοφ και πωσ το κτίςμα των ου αρχϊν του 20 αιϊνα ιταν το νζο που γίνθκε πάνω ςτα ερείπια κάποιου παλαιοφ παρεκκλθςιοφ. 180 Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π., ς. 57 181 Μαρτυρία Μποτόη Ερικτηι, ό.π., ς. 58 182 Μαρτυρία Ελευκερίασ Αλεξιάδθ, ό.π., ς. 134 «…Πλεσ αυτζσ τισ εκκλθςίεσ που δεν είχαν τ’ όνομα κανενόσ αγίου τισ λζγαμε Οξοφσ κιλιςζ, ορφανζσ, δθλαδι εκκλθςίεσ». 183 Κανδιλια χωματζνια. 184 Μαρτυρία Βαςιλείου Ερικτηι, ό.π., ς. 60 « Σε ποιον άγιο ιταν αφιερωμζνο δεν γνωρίηω. Ξζρω όμωσ πωσ οι γυναίκεσ ςυχνά λζγανε “αϊ να πάμε να ανάψουμε το παπά πελζνι… κα κάνει καλό, ευλογία είναι.” Το ίδιο κάνανε και όλεσ οι γναίκεσ που πθγαίνανε ςτα χωράφια».

που ωσ τάμα, για τθ κεραπεία τθσ από κάποια αρρϊςτια, ανζλαβε τοφτο το ιερό κακικον.185 Αγία Ραραςκευι Επρόκειτο για μια μικρι εκκλθςιά ρυκμοφ Βαςιλικισ, θ οποία βριςκόταν ςτον Απάνω μαχαλά. Λειτουργοφςε μόνο ανιμερα τθσ εορτισ τθσ αγίασ ι ςε εςπερινζσ παρακλιςεισ, αλλά ςε κάκε περίπτωςθ ιταν πάντοτε ανοιχτι και περιποιθμζνθ. Φφλακάσ τθσ αλλά και καντθλανάφτθσ ιταν ο Μποντόηθσ Ραπάηογλου, που ζμενε δίπλα ακριβϊσ. Ραρατιρθςθ Κατά τθ μαρτυρία του Νεόφυτου Αποςτολίδθ επρόκειτο «για παλιά εκκλθςιά που ζπαιρνε τουλάχιςτον πεντακόςια άτομα, είχε τρία χωρίςματα (κλίτθ), άρτικα (νάρκθκα), Άγιο Βιμα και γυναικωνίτθ ςτον οποίο ανζβαινεσ με ςκάλεσ». 186 Το Ραρεκκλιςι τθσ Ραναγιάσ Επρόκειτο για ζνα πολφ μικρό εκκλθςάκι χωρθτικότθτασ πζντε το πολφ ατόμων, χτιςμζνο ςτθν άκρθ του Κάτω μαχαλά με πελεκθτι πζτρα.

Από αριςτερά:Αποςτολίδθσ Δθμιτριοσ(Κομιτασ),Χαραλαμπίδθσ Θλίασ,Ανκόπουλοσ Δθμιτριοσ

185

Π.π., ς. 64 «Σωςτι εκκλθςία ιτανε. Πλεσ οι γυναίκεσ πιγαιναν άναβαν κεριά. Ζδιναν λάδια- μάδια για τισ καντιλεσ… Ζχει ζνα κορίτςι και περιποιόταν τθν εκκλθςία. Μερικζσ γυναίκεσ ζπαιρναν τουσ παπάδεσ και πιγαιναν και ζκαναν παράκλθςθ». 186 Σθμ : Νομίηουμε πωσ ο καλόσ μασ πλθροφορθτισ ςφάλλει και μπερδεφει τοφτθ τθν εκκλθςιά με αυτιν του αγίου Ρροδρόμου. Το ςφνολο των λοιπϊν πλθροφορθτϊν κατακζτει πωσ επρόκειτο περί μιασ πολφ μικρισ εκκλθςίασ.

Άγιοσ Ιωάννθσ ο Ρρόδρομοσ

Ριςτοποιθτικό Βάπτιςθσ από τθν εκκλθςία του Αγίου Ιωάννθ του Ρροδρόμου. Θ μεγαλφτερθ εκκλθςία χτιςμζνθ ακριβϊσ ςτο κζντρο τθσ μεγάλθσ πλατείασ ςτισ αρχζσ του 19ου αιϊνα. Βεβαίωσ ςφμφωνα με κάποιεσ μαρτυρίεσ χτίςτθκε ςτα πολφ παλαιά χρόνια, ςτθν εποχι του Βυηαντίου, αλλά «ανακαινίςτθκε το 1847. 187 Επρόκειτο για τρίκλιτθ βαςιλικι, θ οποία κάλυπτε τισ ανάγκεσ των κατοίκων, μιασ και ςφμφωνα με τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ μποροφςε να πάρει «ίςαμε τισ δυο χιλιάδεσ άτομα». Δεν γνωρίηουμε, οφτε μποροφμε να επιβεβαιϊςουμε τισ μαρτυρίεσ, διότι ο ναόσ καταςτράφθκε τισ παραμονζσ τθσ μεγάλθσ εξόδου, όμωσ ςε κάκε περίπτωςθ ςφμφωνα με αυτζσ : -ιταν κτιςμζνθ με πελεκθτι ντόπια πζτρα. -χωριηότανε ςε τρία μζρθ (κλίτθ). -ςτθριηότανε ςε ζξι (6) κολϊνεσ, δεξιά και αριςτερά του κεντρικοφ κλίτουσ από τρεισ, από «μαφρο μάρμαρο που ςχθμάτιηαν αναμεταξφ τουσ καμάρεσ».188

187

Αναςτάςιοσ Λεβίδθσ, Εν μονολίκοισ μοναί τθσ Καππαδοκίασ και Λυκαονίασ, Κωνςταντινοφπολθ 1899, ς. 173 «…είχον δε εν τθ κϊμθ αρχαίαν Βυηαντινιν εκκλθςίαν τιμωμζνθν επ’ ονόματι Λωάννου του Ρροδρόμου, θν εκ βάκρων ανεκαίνιςαν τω 1847». 188 Μαρτυρία Νεόφυτου Αποςτολίδθ, ό.π., ς. 90

-οι κολϊνεσ είχαν φψοσ γφρω ςτα επτά –οκτϊ μζτρα και ιταν «τόςο χοντρζσ που δυο νομάτοι μόλισ και μετά βίασ τισ αγκάλιαηαν». 189 -θ ςτζγθ ιταν καταςκευαςμζνθ με πζτρινεσ πλάκεσ. -είχε ζνα μικρό γυναικίςιο… (γυναικωνίτθ). Να επιςθμάνουμε όμωσ πωσ εδϊ υπάρχει μια αςάφεια. Σφμφωνα λοιπόν με οριςμζνεσ μαρτυρίεσ θ εκκλθςιά είχε «χωριςτό μζροσ για τισ γυναίκεσ που ιτανε χωριςμζνο με καφάςι ξφλινο. Οι γυναίκεσ βλζπανε όλα τα άγια, οι άνδρεσ όμωσ όχι».190

Δυςτυχϊσ δεν μποροφμε να κατανοιςουμε το «χωριςτό με καφάςι μζροσ», πρακτικι μάλλον μουςουλμανικοφ τεμζνουσ, εκτόσ κι αν υπονοείται πωσ ο γυναικωνίτθσ ιταν ξφλινθσ καταςκευισ. -μεταξφ των εικόνων υπιρχαν «δυο κεόρατεσ, οι πιο ςπουδαίεσ. Του Λωάννθ Ρροδρόμου και του Μουχαιλ Αρχάγγελου. -υπιρχε εκκλθςιαςτικόσ αυλόγυροσ περιφραγμζνοσ με τοιχείο φψουσ τουλάχιςτον πζντε μζτρων. -το νεκροταφείο τθσ κοινότθτασ ιταν ςτθν ανατολικι πλευρά του αυλόγυρου μζχρι τισ αρχζσ του 20ου αιϊνα. Στθ ςυνζχεια μεταφζρκθκε ςε διπλανό οικόπεδο. Σφμφωνα επίςθσ με τισ ίδιεσ μαρτυρίεσ επρόκειτο για μια «γεμάτθ εκκλθςιά με άγιεσ εικόνεσ, καντθλζρια, λάβαρα, προςκυνθτάρια, άμβωνα, επιςκοπικό κρόνο».191

189

Μαρτυρία Δθμθτρίου Αλεξιάδθ, ό.π., ς. 91 Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π., ς. 92 191 Μαρτυρία Δθμθτρίου Αλεξιάδθ, ό.π., ς. 89 190

Ο Επιτάφιοσ από τθν εκκλθςία του Αγίου Ιωάννθ του Ρροδρόμου.

Να επιςθμάνουμε επίςθσ πωσ ςε τοφτο τον ναό υπιρχαν δυο ςθμαντικζσ ιδιαιτερότθτεσ για τισ οποίεσ οι κάτοικοι των Λιμνϊν ιταν εξαιρετικά υπεριφανοι. 1- Θ καμπάνα τθσ εκκλθςιάσ, θ οποία αγοράςκθκε ςτα τζλθ του 19ου αιϊνα από τθ ΢ωςία. Ιταν μεγάλθ, με περίτεχνα ςκαλίςματα, ςταυροφσ αγγζλουσ και αρκετά βαριά. Τόςο μάλιςτα που χρειάςτθκε θ βοικεια «πενιντα νοματαίων για να τθν ςτεριϊςουν». Τα χριματα για τθν αγορά τθσ ςυγκεντρϊκθκαν από εράνουσ και δωρεζσ των εχόντων και κατεχόντων χριςτιανϊν, αλλά και κρυφά από μερικοφσ μουςουλμάνουσ που πίςτευαν ςτθ καυματουργι δφναμθ του αγίου. Το ιδιαίτερο γνϊριςμα τθσ καμπάνασ ιταν ο δυνατόσ και ξεχωριςτόσ ιχοσ τθσ… « Ιταν φθμιςμζνθ, γιατί ακουγότανε ζωσ τθ Νίγδθ, οκτϊ περίπου ϊρεσ μακριά με τα ποδάρια».192 Ραρατιρθςθ Υπάρχουν δφο απόψεισ για τθν τφχθ τθσ. Σφμφωνα με τθν πρϊτθ μεταφζρκθκε, όπωσ και τα λοιπά ιερά ςκεφθ τθσ εκκλθςιάσ, ςτθν Ακινα και ζκτοτε αγνοείται παντελϊσ το ποφ βρίςκεται.

192

Π.π. ς 91

Σφμφωνα με τθ δεφτερθ, μεταφζρκθκε ςτθ Κεςςαλονίκθ, αλλά αγνοείται θ τφχθ τθσ. Κάποιοι μάλιςτα ιςχυρίςτθκαν πωσ κλάπθκε από κάποιον νεαρό ο οποίοσ τθν ποφλθςε ςε κάποιο χυτιριο. 2-Θ μεγάλθ εικόνα του Αρχαγγζλου Μουχαιλ (Μιχαιλ). 193 Σφμφωνα με τισ μαρτυρίεσ παρίςτανε τον Αρχάγγελο που «κρατοφςε μια ηυγαριά και κοντά του, λίγο παραπζρα ιταν ο διάβολοσ. Ο Μουχαιλ Αρχάγγελοσ ηφγιηε με τθ ηυγαριά του τισ ψυχζσ και αν ιτανε βαριζσ οι αμαρτίεσ ζδιδε τθν ψυχι ςτον διάβολο... Είχε ζξι (6) μάτια επάνω του. Τρία ςτο πρόςωπό του, το ζνα ιτανε ςτο μζτωπο, ζνα ςτθ μζςθ ςτο ςτικοσ και δυο ςτουσ ϊμουσ ζνα ςτον κακζνα. Ππου και αν ςτεκόςουνα ςτθν εκκλθςία ςε ζβλεπε. Φόβιηε, λζγανε τισ κακζσ ψυχζσ».194 Ραρατιρθςθ Ουδείσ γνωρίηει τθν τφχθ τθσ. Δυςτυχϊσ θ εκκλθςία του Αγίου Λωάννθ Ρροδρόμου ζχει καταςτραφεί ολοκλθρωτικά λίγο πριν τθν ανταλλαγι, ςφμφωνα με κάποιουσ ι κατ’ άλλουσ τθν θμζρα αναχϊρθςθσ του καραβανιοφ προσ το λιμάνι τθσ Μερςίνασ. ‘Πλεσ πάντωσ ςυμφωνοφν ςε ζνα: πωσ ιταν κζλθμα κεοφ, για να μθν «μαγαριςτεί θ εκκλθςιά από τουσ αλλόκρθςκουσ που καιροφυλακτοφςαν, για να τθν πάρουν». Κατακζτουμε λοιπόν προσ επίρρωςθ των γραφομζνων τισ παρακάτω μαρτυρίεσ. -«Λίγεσ μζρεσ πριν τθν ανταλλαγι μια τουρκάλα, θ Τοπάλ Χατίτσ, κατά τθσ 10 με 11 το πρωί τθσ Κυριακισ ιρκε ςτθν Εκκλθςιαςτικι Επιτροπι και τουσ ενθμζρωςε πωσ δυο κάταςπρα περιςτζρια βγικαν και ζφυγαν από τθν εκκλθςιά μζςα… Τι καφμα είναι αυτό, είπε. Κάτι κζλει ο κεόσ να πει με αυτό... Και πραγματικά εκείνθ τθ μζρα μετά το μεςθμζρι θ εκκλθςιά χαλάςτθκε».195 -«Λίγο πριν φφγουμε το ’24 θ εκκλθςία μασ γκρεμίςτθκε. Είχαμε μια τουρκάλα, Ανα(γ)ίσ τθ λζγανε, με το ςπίτι τθσ να είναι ακριβϊσ απζναντι από τθν εκκλθςιά. Θ Ανα(γ)ίσ είδε τθν εκκλθςία να πζφτει και ιρκε και μασ το μαρτφρθςε. “Ζνα ηευγάρι περιςτζρια ζριξε τθν εκκλθςία ςασ. Τα ζβλεπα που

193

Σθμ : εξαιτίασ τθσ εικόνασ του αρχαγγζλου υπιρξε μια παρανόθςθ από πλευράσ κάποιων ερευνθτϊν, οι οποίοι απζδιδαν ςτθν εκκλθςία το όνομα του Αρχαγγζλου Μιχαιλ. Να ςθμειϊςουμε πωσ υπιρχε μικρό παρεκκλιςι ςτο όνομά του. 194 Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π., ς. 91 195 Μαρτυρία Χριςτου Τουργοφτθ, ό.π., ς. 93

ερχόταν από μακριά. Ιρκαν κοντά, λίγο αγγίξανε με τισ φτεροφγεσ τουσ τθν εκκλθςιά και αυτι ςωριάςτθκε αμζςωσ κάτω”».196 -«Τθν τελευταία Κυριακι πριν φφγουμε από το χωριό το 1924 πιγε όλοσ ο κόςμοσ ςτθν εκκλθςιά και ο παπάσ ζκανε τθ λειτουργιά και όταν τελείωςε θ εκκλθςιά γκρζμιςε. Μια τουρκάλα είδε το πρωί δυο άςπρα περιςτζρια να πετοφν και να φεφγουν μζςα από τθν εκκλθςία του Λωάννθ του Ρροδρόμου. Κακό ςθμάδι, προμινυμα για το γκρζμιςμα τθσ εκκλθςιάσ».197 -«Θ παράδοςθ λζει ακόμα ότι τθν ϊρα που ζπεςε θ εκκλθςιά ο διάκοσ και ο παπάσ ιταν ςτο ιερό μα δεν ζπακαν τίποτα. Ευτυχϊσ από το πρωί είχαν αδειάςει τθν εκκλθςιά».198 -«Λίγο πριν φφγουμε χωρίςτθκε ςτα τρία και ζπεςε… Νόμιηεσ πωσ ζβαλαν δυναμίτθ και ζπεςε».199 -«Θ εκκλθςιά γκρεμίςτθκε λίγο καιρό πριν φφγουν, οι κάτοικοι λζγανε ότι ζγινε καφμα, για να μθν μείνει θ εκκλθςιά ςτουσ Τοφρκουσ».200 Και δυο -τρεισ πλθροφορίεσ για το τι ακριβϊσ ςυνζβθ. Ρράγματι θ εκκλθςιά του Αγίου Λωάννθ Ρροδρόμου ιταν μια ευμεγζκθσ, παλαιά εκκλθςιά κτιςμζνθ με μεγάλεσ ντόπιεσ οικοδομικζσ πλάκεσ… αλλά είχε τθν ατυχία, αβλεψία ίςωσ των καταςκευαςτϊν τθσ, να κτιςτεί δίπλα ακριβϊσ ςε τρεχοφμενο τςαλί- τρεχοφμενο ρυάκι, που ςιγά μα ςτακερά ςτο διάβα του χρόνου διζβρωςε τα κεμζλιά τθσ. Ιδθ, ςφμφωνα με τισ μαρτυρίεσ, οι υπεφκυνοι, δθλαδι θ Εκκλθςιαςτικι Επιτροπι, οι ιερείσ και θ δθμογεροντία είχαν πάρει τα μθνφματα μιασ και « … από το γυναικίςιο- γυναικωνίτθ άρχιςε να χφνει χϊμα… αλλά και από καιρό υπιρχε ζνα μεγάλο ράγιςμα». Γι’ αυτό και άδειαςαν τθν εκκλθςία μοιράηοντασ τισ εικόνεσ ςτα ςπίτια των χριςτιανϊν, πακετάριςαν τα εκκλθςιαςτικά ςκεφθ και τισ παλιζσ εικόνεσ τισ ζκρυψαν ςτο Φιτνζ τιράη ςτθ ςυνοικία του Αςαά μαχαλζ. Να ςθμειϊςουμε επίςθσ πωσ ςτο παρελκόν ζγιναν μερικζσ ατυχείσ προςπάκειεσ για αποκατάςταςθ των ηθμιϊν που όμωσ ςταμάτθςαν για διάφορουσ λόγουσ, όπωσ, για παράδειγμα, από τον Σεφζρ μπελίκ, μεγάλο πόλεμο του 1914… αλλά και το 1918-19 με το Κεμαλικό κακεςτϊσ. Μιχαιλ Αρχάγγελοσ Επρόκειτο για ζνα μικρό παρεκκλιςι βόρεια τθσ κοινότθτασ ςτα τελευταία ςπίτια του χωριοφ. Στισ 8 Νοεμβρίου κάκε χρόνο ανιμερα τθσ εορτισ του οι ιερείσ τελοφςαν Κεία Λειτουργία παρουςία των Αρχϊν και του κόςμου. 196

Μαρτυρία Θεογνωςίασ Σωφρονιάδου, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά ς. 93 197 Μαρτυρία Καρόλου Καρολίδθ, ό.π, ς. 91 198 Μαρτυρία Δθμθτρίου Αλεξιάδθ, ό.π., ς. 89 199 Μαρτυρία Νεόφυτου Αποςτολίδθ, ό.π., ς. 90 200 Μαρτυρία Βαςιλείου Ερικτηι, ό.π., ς. 93

Σφμφωνα με τισ μαρτυρίεσ «ιταν μια μικρι εκκλθςιά με ςτζγθ ςα κόλο. Δεν είχε τίποτε μζςα, οφτε εικόνεσ, οφτε Άγιο Βιμα. Τζςςερισ τοίχοι, ξερζσ πζτρεσ. Μόνο ζνα χωμάτινο κυμιατό και δυο χωματζνια καντιλια. Τςιράχ τα λζγαμε. Ανάβαμε κεριά και τα κολλοφςαμε ςτουσ τοίχουσ. Ρθγαίναμε ςτισ 8 Νοεμβρίου. Ο παπάσ λειτουργοφςε κι ζφερνε τθν εικόνα του Μουχαιλ Αρχαγγζλου από τθν εκκλθςία του Λωάννθ του Ρροδρόμου.201 Γινότανε μεγάλο πανθγφρι κι ερχότανε κόςμοσ από παντοφ». 202

Άγιοσ Δρόμοσ Φυςικά δεν πρόκειται περί ενόσ νζου αγίου που ςτθ μνιμθ του οι κάτοικοι ζδωςαν το όνομά του ςε μια εκκλθςιά. Οφτε καν περί εκκλθςιάσ. Απλά γφρω ςτα 1895 θ Κεογνωςία Σωφρονιάδου, κάτοικοσ τθσ κοινότθτασ, ςτθ ςυνοικίασ Γενι Μαχαλζ, κζλθςε και ζκτιςε ζνα καινοφργιο ςπίτι ςτθ κζςθ του παλαιοφ. Κατά τθν εκςκαφι των κεμελίων βρζκθκε υπόγειοσ δρόμοσ «…που ςτισ πλευρζσ του μζςα ςτθ γθ είχε κτιςτά ντουβάρια από γκρίηεσ και κόκκινεσ πζτρεσ κεντθτζσ (ςκαλιςτζσ). Από το κζντθμα των πλευρϊν του δρόμου αυτοφ που ζφτανε ίςαμε τθν Αγία Σοφία τθν ονόμαςαν οι χριςτιανοί Άγιο Δρόμο… Τα υπόγεια ςθμάδια ζδειχναν να ςυνεχίηουν μζχρι και το κζντρο του χωριοφ». 203 Άγιοσ Μάμασ Σφμφωνα με τον ιςτοριοδίφθ Αναςτάςιο Λεβίδθ κα πρζπει δίπλα ςτθ μεγάλθ λίμνθ τθσ κοινότθτασ να υπιρχε ιερόσ ναόσ, ενδεχόμενα μοναςτιρι, ςτο όνομα του Αγίου Μάμαντοσ. Σ’ αυτό το ςυμπζραςμα κατζλθξε εξαιτίασ τθσ εφρεςθσ, μια κάποια εποχι, μαρμάρινων πλακϊν με ιδιαίτερεσ επιγραφζσ, μνθμάτων αλλά και κρθςκευτικϊν χαλαςμάτων. Δεν γνωρίηουμε το γεγονόσ αλλά οφτε μποροφμε να αμφιβάλουμε για το πρόςωπο και τισ ικανότθτεσ του ςεβαςτοφ ιςτοριοδίφθ, μιασ και ο ίδιοσ καταγόμενοσ από τθν Καππαδοκία κατζγραψε μετά μεγίςτθσ επιμζλειασ ςτο υπζροχο πόνθμά του περί τα εκκλθςιαςτικά, ςχεδόν τα πάντα. Μποροφμε όμωσ να αναφζρουμε πωσ οι πλθροφορθτζσ μασ, οι οποίοι γεννικθκαν και ζηθςαν εκεί και τότε, δεν γνϊριηαν τίποτε για τθν φπαρξθ ναοφ ςτο όνομα του Αγίου Μάμαντοσ.204 Εμείσ με τθ ςειρά μασ κατακζτουμε τθ ςχετικι παράγραφο του πονιματόσ του με τθν υπόμνθςθ πωσ θ αναφορά του, «απζναντί δε αυτοφ επί βράχου ςχιμα λζοντοσ», μπορεί να ζχει ςχζςθ με τισ πθγζσ ςτθν περιοχι του Γκολτςοφκ μπαςί και 201

Σθμ : Ρρόκειται για αυτι που είχε ζξι μάτια… Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π., ς. 117 203 Μαρτυρία Ραραςκευά Καρολίδθ, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά, ς. 61 204 Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π., ς. 93 «Άι Μάμαντοσ εκκλθςία δεν ξζρω, Δεν άκουςα, τζτοια εκκλθςία δεν είχαμε. Οφτε παρεκκλιςι τζτοιο είχαμε». 202

ίςωσ να πρόκειται για τον ναό τθσ Αγίασ Κυριακισ. Επίςθσ, τθν ανακάλυψθ ςτον χϊρο εκείνο, ςφμφωνα με όλεσ τισ μαρτυρίεσ, νεκροταφείου, μαρμάρινου μνιματοσ- ςαρκοφάγου, που ζφερε λατινικοφσ χαρακτιρεσ, και διαφόρων άλλων μικροαντικειμζνων. «Ου μακράν … θ χριςτιανικι κϊμθ Λιμνοσ, τουρκιςτί Κολτηοφκ ζνεκα παρακείμενθσ μικράσ λίμνθσ οφτωσ ονομαςκείςα. Ραρά τθ λίμνθ ταφτθ ερείπια μεγάλου κτιρίου δι’ αμμοκονίασ εκτιςμζνου και καλουμζνου Μοναςτιριον. Απζναντι δε αυτοφ επί βράχου ςχιμα λζοντοσ, προσ δε λόφοσ, εφ ου αναςκαφισ γενομζνθσ ευρζκθςαν δυο μαρμάρινοι πλάκεσ εκάςτθ ζχουςα επιγραφιν ιδίαν. Σχιμα κορμοφ δζνδρου μετά τριϊν κλϊνων εν είδθ ςταυροφ και αμφοτζρων θ εξισ επιγραφι: + ΕΓΩΒΑ ΛΛΒΑ΢ΔΑ ΘΥΞΑΜΕΝ ΘΝ ΔΟ΢ΛΓΛ ΑΞΟΜΕΝΟ Σ ΕΛΑΤΕ ΚΕΔΛΔΛΤΘ ΚΑΝΔΘΛΟΣ ΕΡΛΚΥΜΟΥ ΔΕΚΕΕΛΑΤΕ επί δε τθσ ετζρασ θ εξισ επιγραφι: +ΕΝΚΑΔΕ ΚΑΤΑΚΛΤΕ ΛΟΝΓΛΝΟΣ ΒΑ ΛΛΒΑ΢ΔΑΣ Ο ΚΕ ΡΕ΢ΛΡΥΣΑΜΕΝΟΣ ΤΟΥ ΚΤΘ΢ΛΟΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΑΜΑ ΤΟΝ ΚΕΟΝ ΘΜΛΝ Ο ΑΝΑΓΛΝΩΣ ΚΩΛΝ ΕΥΞΑΣΤΕ ΥΡΕ΢ ΕΜΟΥ + Εκ των δυο τοφτων ςολοίκων και ανορκογράφων επιγραφϊν και εκ των ερειπίων ςυμπεραίνων νομίηω ότι επί του προ τθσ κϊμθσ κειμζνου λόφου ευρίςκετο ναόσ Αγίου Μάμαντοσ και Μοναςτιριον, ου ο θγοφμενοσ Λογγίνοσ Βαλιβάρδασ καλοφμενοσ περιποιείτο τον ναόν τοφτον. Αποκανϊν δε ετάφθ προ του ναοφ και ωσ εκ ςτόματοσ αυτοφ επεγράφθ δεφτερον επίγραμμα, δι’ ου αιτείται παρά των αναγινωςκόντων όπωσ εφξωνται υπζρ αυτοφ. Εν δε τω πρϊτω επιγράμματι ο αυτόσ Βαλιβάρδασ μοι φαίνεται ότι δθλοί ότι δια τθσ ευχισ αυτοφ ιάκθςαν θ Λνδόριξ και θ Διδίτθ και ο Κάνδθλοσ Επικφμου, ιτοι το ανορκόγραφον και αςφντακτον τοφτο επιγραμμα οφτωσ αναγιγνϊςκω: Εμοφ Βαλιβάρδια ευξαμζνου Λνδόριξ Αηομζνου ιάται και θ Διδίτθ και Κάνδθλοσ Επικφμου δε ιάται.205

Άι Δθμιτρθσ- άι ΢θμιτ206 Επρόκειτο για μια εκκλθςιά τθν οποία διεκδικοφςαν δυο κοινότθτεσ. 205

Αναςτάςιοσ Λεβίδθσ, Εν μονολίκοισ μοναί τθσ Καππαδοκίασ και Λυκαονίασ, Κωνςταντινοφπολθ 1899 ς. 173 206 Θανάςθσ Κωςτάκθσ, το Μιςτί τθσ Καππαδοκίασ, ό.π. ς. 249

Στο δρόμο λοιπόν προσ το Μιςτι, ςτθ μζςθ περίπου και λίγο μετά το φψωμα του Κουτςιί, υπιρχε μια παλιά εκκλθςία του Αϊ Δθμιτρθ –Αϊ ΢θμιτ’. Ιταν μια μεγάλθ τρφπα ςτο βράχο, ζνα μνιμα ςα «μπαοφλο χωρίσ καπάκι», όπου ςφμφωνα με τθν τοπικι παράδοςθ τα οςτά που βρζκθκαν ιταν του Αι ΢θμιτ. Λειτουργοφςαν μάλιςτα ςτθ μνιμθ του αγίου κάνοντασ και τισ ςχετικζσ κυςίεσ, κουρμπάνι, ςτθ χάρθ του. Θ εκκλθςία ανακαλφφκθκε, ςφμφωνα με τθν παράδοςθ, από το όνειρο μιασ γυναίκασ ονόματι Μαυρίτςα… «μι ντου όνουμα νουματίςταν…» που προςδιόριηε το ποφ και τα πϊσ. Με τθν προαναφερομζνθ επίςθσ εκκλθςιά ζχουν ςυνδεκεί οι παρακάτω παραδόςεισ. 1- «‘Ζνασ είπε: ςτο κάτω Κοφτςιρι είναι ζνασ άγιοσ και λζει: -Να μ’ ανοίξιτ’. Και τα παιδιά του τον κορόϊδευαν. Είχαν μια ςπθλιά -ςτάβλο ςτο ςπίτι κ’ ζνα βουβάλι με κζρατα. Και το βουβάλι αυτό μπικε ςτο ςτάβλο, όπου άλλοτε δε χωροφςε να μπει, αλά δε μποροφςε να βγει. -Μάνα είπαν τα παιδιά, ντου βουβάλ πζρναςιν ςτ αχυρϊνα, αλλά δε μπορεί να βγει. -Αν δεν ξεκάψετε τον Αϊ Δθμιτρθ το βουβάλι δεν βγαίνει, τουσ είπε αυτι. Κι ζςκαψαν και ζβγαλαν τον άγιο που ιταν μζςα ςτο μνιμα του και τότε το βουβάλι βγικε μόνο του». 2- «Ρολλοί ζλεγαν πωσ κάποιεσ φορζσ, μερικζσ νφκτεσ, ιδιαίτερα μάλιςτα παραμονι τθσ εορτισ του αγίου θ περιοχι λουηότανε ςτο φωσ… Μια φορά κακϊσ περνοφςε κάποιοσ είδε ςτα χαλάςματα ζνα φωσ… Μόλισ ηφγωςε το φωσ χάκθκε, για να ξανανάψει μόλισ προςπζραςε. Τςότουν άι ΢θμιτ,’ ιταν ο άγιοσ Δθμιτριοσ». 3- «Δυο μικρά παιδιά πιγαν εκεί γφρω για να παίξουν, κι ζπειτα φπνωςαν, και αποκοιμικθκαν ςτον άι Δθμιτρθ. Και το πρωί που πιγαν οι μεγάλοι και τα βρικαν , τα παιδιά τουσ είπαν ότι δεν κρφωςαν κακόλου, γιατί “ζνα παπποφσ ιτον τι ςκζπαςί μασ μι τ’ κάπα τ’… ” ιταν ο άγιοσ».

Αϊ Κερκι- Κυριακι(αρχείο Arthur Mitter Sen).

Θρφλοι …μφκοι… παραδόςεισ… δοξαςίεσ… Μαγείεσ… κρθςκευτικά πιςτεφω! Κάκε λαόσ ζχει τα ιδιαίτερά του. Χαρακτθριςτικά που τον κακιςτοφν ξεχωριςτό, που ενιςχφουν το εμείσ ζναντι των άλλων. Μυκοπλαςίεσ, παραδόςεισ, κρφλοι, ενδιαφζρουςεσ λαϊκζσ ιςτορίεσ, που ςτο διάβα του χρόνου αναπτφχκθςαν, μεταπλάςτθκαν, διογκϊκθκαν, που με υπερθφάνεια προβάλλονται και ςε κάκε περίπτωςθ ομορφαίνουν τθ ηωι. Εμείσ με τθ ςειρά μασ τα ανακαλφψαμε, τα καταγράψαμε και ςασ τα μεταφζρουμε. 1-Ρθγαίνοντασ προσ το Μιςτί, μια ϊρα μακριά από το χωριό, υπιρχε μια μεγάλθ πζτρα, θ Ντελικλι ντασ. Ζνασ βράχοσ τεράςτιοσ που ζμοιαηε ςαν όρκια γυναίκα που κρατοφςε ςτθν αγκαλιά τθσ ζνα μικρό παιδί. Σφμφωνα με τθν παράδοςθ, επρόκειτο για μια γυναίκα από τα Λιμνά που αμζριμνθ δζχτθκε τθν επίκεςθ ενόσ κλζφτθ και πάνω ςτον τρόμο τθσ «είπε: κεζ μου, κάνε με πζτρα… και θ επικυμία τθσ πραγματοποιικθκε άμεςα».207

207

Μαρτυρία Θεογνωςίασ Σωφρονιάδου, ό.π., ς. 25

Από τότε το μζροσ ονομάςτθκε Ντελικλι ντασ και πάντοτε οι διαβάτεσ δίπλα ςτθν πζτρα άναβαν ζνα κεράκι ςτθ μνιμθ εκείνθσ τθσ όμορφθσ κοπζλασ, που για να μθν ατιμαςτεί, προτίμθςε να πετρϊςει, να πεκάνει. Μζχρι και τθν εποχι τθσ εξόδου υπιρχε θ βακειά πίςτθ των κατοίκων των γφρω χωριϊν, ακόμα και του μουςουλμανικοφ ςτοιχείου, πωσ όποιοσ άρρωςτοσ περάςει κάτω από τον βράχο τθσ, ο οποίοσ, ειριςκω εν παρόδω, ιταν κοφφιοσ και δίκθν μικρισ ςιραγγασ επζτρεπε το πζραςμα, μποροφςε να κεραπευτεί. Σφμφωνα με μια άλλθ παραλλαγι επρόκειτο για ζνα όμορφο κορίτςι από το διπλανό Μιςτί που ζβγαλε «το αγελάδια τθσ να πάει να το ςμίξει ςτο κοπάδι. Δυο Τοφρκοι πιγαν με τ’ άλογα να το πειράξουν. Αυτό παρακάλεςε το κεό να γίνει πζτρα, κι ωσ να ζρκουν κοντά, ζγινε πζτρα. Στζκεται ακόμα με ανοιχτά τα πόδια… όποιοσ περνάει από κάτω, άμα ζχει αρρϊςτια γίνεται καλά». 208 2-Ρερίπου τα τζςςερα χιλιόμετρα ανατολικά του χωριοφ ςτθν περιοχι τθσ Αγίασ Κυριακισ και των πθγϊν του Γκολτςοφκ μπαςί, οι επτά πθγζσ (μάτια) που αναβλφηουν κακαρό νερό ςχθματίηουν μια μικρι λίμνθ όπου ςτο κζντρο τθσ υπάρχει ζνασ μεγάλοσ βράχοσ που μοιάηει ςαν το αςλάν- λιοντάρι. Ζνασ άςπροσ βράχοσ ίςαμε πζντε μζτρα, κοφφιοσ, που μποροφςε ι ζπρεπε να τον διαπεράςει κανείσ… Σφμφωνα με τθν παράδοςθ λζγανε πωσ: -το λιοντάρι ιταν ο φφλακασ άγγελοσ τθσ περιοχισ, των νερϊν και τθσ Αγίασ Κυριακισ και ςτα παλιά χρόνια απζτρεπε τουσ επίδοξουσ κλζφτεσ από τθ ςφλθςι τθσ και πωσ με τον καιρό «πιρε τθν ευλογία από τον κεό να είναι ο μόνιμοσ φφλακάσ τθσ και γι’ αυτό μαρμάρωςε με τθν δυνατότθτα να ενεργοποιείται ςε περίπτωςθ που αντιλαμβανότανε οποιαδιποτε προςπάκεια κλοπισ, όπωσ και ζγινε ςτθν εποχι των τατάρων». -εκεί υπιρχαν κεραπευτικζσ δυνάμεισ τόςο του νεροφ, όςο και του λιονταριοφ. Γι αυτό όποιοσ ζπαςχε από κζρμεσ ι είχε αρρωςτιςει, για να γίνει καλά, ζπρεπε να περάςει από κάτω του και να πιει το νερό των πθγϊν. Φιμθ, μφκοσ ι και πίςτθ τόςο ιςχυρι, που μεταβλικθκε ςε κακθμερινι πρακτικι με «τα άρρωςτα παιδιά που πάςχουν από πάτθμα να τα περνοφν κάτω από το λιοντάρι για να γίνουν καλά… και γινόταν».209 Το πλζον αξιοςθμείωτο είναι ότι τθν πρακτικι αυτι τθν ακολουκοφςε και το μουςουλμανικό ςτοιχείο, με τάξθ και περιςςι υπομονι, άναμμα των κεριϊν, αλλά και με ςχετικά αφιερϊματα για τθν ίαςθ των δικϊν τουσ ανκρϊπων.210 -μζςα ςτο ςϊμα του λιονταριοφ, κατ’ άλλουσ ςτο κεφάλι του, υπιρχε ζνασ αμφκθτοσ κθςαυρόσ. Τόςο μεγάλοσ που μποροφςε να καλφψει πλουςιοπάροχα τισ 208

Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π., ς. 26 Μαρτυρία Σάββα Σαββίδθ, ό.π., ς. 142 210 Π.π. ς. 143 «…τα παιδιά αν κα γίνουν παςκοφν (πάτθμα) πλζνουν ςτα επτά μάτια μπροςτά. Φςτερα περνοφν από το λιοντάρι. Λοφηονται και μεγάλοι άρρωςτοι. Ζρχονται ξζνοι και λοφηονται, και Τοφρκοι λοφηονται άρρωςτοι. Σαν παηάρι ιταν, πιγαιναν ςυχνά. Ρίςτθ ιτανε». 209

ανάγκεσ όλων των ανκρϊπων για γενεζσ ολάκερεσ, που όμωσ, παρόλεσ τισ προςπάκειεσ, δεν βρζκθκε ποτζ…211 3-Για τθ μεγάλθ εικόνα του Αρχαγγζλου Μουχαιλ (Μιχαιλ) ζχουμε μιλιςει ςτο οικείο κεφάλαιο περί των εκκλθςιϊν. Επρόκειτο λοιπόν για μια πολφ μεγάλθ εικόνα που παράςτανε τον Αρχάγγελο, ο οποίοσ ζχοντασ τον ηυγό, ωσ δικαιοκρίτθσ, ανάλογα με τισ αμαρτίεσ κρατοφςε ι ζδιδε τθν ψυχι του ηυγιςκζντοσ ςτον διάβολο... Είχε επίςθσ ζξι (6) μάτια επάνω του, τρία ςτο πρόςωπό του, το ζνα ιτανε ςτο μζτωπο, ζνα ςτο ςτικοσ και δυο ςτουσ ϊμουσ από ζνα ςτον κακζνα… Ρωσ όπου και αν ςτεκόςουνα ςτθν εκκλθςία ςε ζβλεπε, φόβιηε, τισ κακζσ ψυχζσ. Θ εικόνα αυτι λοιπόν είχε και μια άλλθ καυματουργι ιδιότθτα: τθν παραμονι τθσ εορτισ του αγίου, ςτισ 8 Νοζμβρθ, τα κορίτςια και οι κυράδεσ που κζλανε να «λευτερωκοφν» από τα κρίματά τουσ πιγαιναν μπροςτά τθσ και προςεφχονταν... Και οι ειλικρινείσ ικεςίεσ «γινόταν δεκτζσ με ζνα ελαφρό τρεμοπαίξιμο του ματιοφ που βριςκότανε ςτο ςτικοσ του αγίου». 4-Κατά τθν παράδοςθ θ εκκλθςιά του Αγίου Λωάννθ του Ρροδρόμου ζπεςε, για να μθν τθ μαγαρίςουν οι αλλόκρθςκοι, πωσ ιταν κζλθμα Κεοφ που «απζτρεψε το Ρρόςωπό Του για τισ επερχόμενεσ καταςτροφικζσ εξελίξεισ». Σφμφωνα με τθν ίδια επίςθσ παράδοςθ τθν ϊρα τθσ καταςτροφισ, που ιταν λίγο μετά τθν κατάλυςθ, μζςα ςτο ιερό του ναοφ βριςκόταν ο διάκοσ και ο παπάσ που δεν ζπακαν τίποτα, «γιατί ο Κεόσ τοφσ ςκζπαςε με τθ χάρθ Του». 5-Το κεράκι που ανάβουν οι χριςτιανοί, μόλισ διαβοφνε τθσ εκκλθςιάσ τα ςκαλοπάτια, ιταν ζνα επιπλζον μζςο για τθν εξαφάνιςθ των αμαρτιϊν, γιατί «ζλειωνε το κερί που ανάβαμε, ζλειωνε και θ αμαρτία μασ».212 Αλλά και το πρϊτο ςτοιχείο με το οποίο μποροφςε κανείσ να προφυλάξει τον εαυτό του από όλα τα κακά, επικυμία ίαςθσ από οποιαδιποτε αςκζνεια ι επιδίωξθ πραγματοποίθςθσ κάποιου γεγονότοσ, με «το τάξιμο- αντάλλαγμα μιασ λαμπάδασ ίςαμε το μπόι του». 6- Το ευχζλαιο κεωρείται από τθν εκκλθςία ωσ ζνα από τα μυςτιριά τθσ και θ αποδιδόμενθ ευεργετικι ςθμαςία του ςτισ ψυχζσ των πιςτϊν και τθν κακθμερινότθτά τουσ ιταν και παραμζνει τεράςτια. Ζτςι θ πίςτθ των κατοίκων τθσ κοινότθτασ για τοφτο το εκκλθςιαςτικό μυςτιριο ιταν εξαιρετικότατθ και λάβαινε χϊρα με περιςςι λαμπρότθτα. Ράντοτε τελοφνταν με δυο παπάδεσ,213παρουςία τουλάχιςτον τθσ γειτονιάσ, μοίραςμα των κεριϊν ςε όλουσ τουσ παρευριςκόμενουσ, ετοιμαςία του ειδικοφ 211

Σθμ : πιςτεφουμε βακειά πωσ πρόκειται για το νερό –κθςαυρό, που ζτρεφε και κάλυπτε τισ ανάγκεσ των κατοίκων ςτο διάβα του χρόνου. 212 Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π., ς. 66

τραπεηιοφ πάνω ςτο οποίο τοποκετοφςαν το πιάτο με το ςιτάρι, τθν εικόνα του Χριςτοφ και ενίοτε τθσ Ραναγίασ και ζνα ςταυρό. Με το πζρασ του μυςτθρίου ακολουκοφςε το μοίραςμα του ςιταριοφ για τισ ψυχζσ και το κζραςμα των καλεςμζνων που περιελάμβανε καφζ, κραςί με ταυτόχρονθ ανταπόδοςθ ευχϊν αναλόγων με τθν αιτία για τθν οποία γινόταν το ευχζλαιο. Να ςθμειϊςουμε πωσ ζπρεπε οπωςδιποτε να γίνεται τοφτο το μυςτιριο για: -τθν ίαςθ αρρϊςτων μζςα ςτο ςπίτι. -τθν ίαςθ αρρϊςτων ςυγγενϊν ι φίλων ευριςκομζνων αλλαχοφ. -τισ επικείμενεσ εορτζσ των Χριςτουγζννων και τθσ πρωτοχρονιάσ. -τισ επικείμενεσ εορτζσ του Ράςχα. -το καλό του ςπιτιοφ, μόλισ τελειϊςει το κτίςιμο και, -μόλισ ςτθκεί ζνα νζο νοικοκυριό. 7- Θ λιψθ του ςϊματοσ και αίματοσ του Κυρίου, με το μυςτιριο τθσ Κείασ Μετάλθψθσ, αποτελοφςε για τουσ χριςτιανοφσ τθσ κοινότθτασ βαςικότατθ, επαναλαμβανόμενθ ςυνεχϊσ, υποχρζωςθ. Εννοείται φυςικά μετά από ςχετικζσ και άκρωσ απαραίτθτεσ διαδικαςίεσ όπωσ: - υποχρζωςθ εξομολόγθςθσ για τθν κακαριότθτα τθσ ψυχισ. 214 -υποχρεωτικι νθςτεία για τουλάχιςτον ζνα δεκαπενκιμερο, με αντίςτοιχθ αποφυγι ςεξουαλικισ επαφισ. -υποχρεωτικι γενικι κακαριότθτα ςϊματοσ. -αλλαγι ενδυμαςιϊν και θ χρθςιμοποίθςθ των καλφτερων τθν θμζρα τθσ Κείασ Μετάλθψθσ. -θ απαίτθςθ, εκτόσ τθσ εξομολόγθςθσ, ςυγγνϊμθσ από τουσ οικείουσ, φίλουσ αλλά και με αυτοφσ που ιρκε ςε προςτριβζσ. Επίςθσ: -μετά τθ Κεία Κοινωνία επί ζνα τριιμερο δεν ζπρεπε να φτφνει, διότι εκεωρείτο μεγάλθ αμαρτία. Αν πάλι κατά λάκοσ κάποιοσ πιτςιρικάσ ζφτυνε από απροςεξία, τότε «ςκεπάηανε αμζςωσ το μζροσ με χϊμα για να μθν πατθκεί θ Κεία Κοινωνία ι τθ μαγαρίςει κάποιο αδζςποτο». -αν από απροςεξία και πάλι «ζπεφτε θ Κεία Κοινωνία επάνω ςου, λζγανε πωσ δεν κα ηιςεισ πολφ. Ρωσ αυτό είχε γίνει ςτα χρόνια τα παλιά από κάποιον υπζργθρο παπά, τον παπά Αποςτόλθ, που κατά λάκοσ από το τρεμάμενο χζρι του ζπεςε ςε κάποιο παιδί. Ζςκυψε, ζγλειψε το μζροσ, αλλά το κακό ζγινε. Σε λίγο καιρό ζφυγε θ ψυχοφλα του». 215 Επίςθσ:

213

Μαρτυρία Καρόλου Καρολίδθ, ό.π., ς. 67 «Μ’ ζνα παπά ευχζλαιο δε γίνεται ποτζ, δεν πιάνει…». Μαρτυρία Μποτόη Ερικτηι, ό.π., ς. 69, «Πταν πθγαίναμε να κοινωνιςουμε ζπρεπε να πάμε για εξομολόγθςθ. Δεν άφθνε ο παπάσ να κοινωνιςεισ, αν δεν είχεσ εξομολογθκεί». 215 Π.π. ς. 70 214

-ςτθν κοινότθτα πάντοτε κοινωνοφςανε τρεισ παπάδεσ. Ο ζνασ ζδινε τθν ευχι, ο άλλοσ μφρωνε και ο άλλοσ ζδινε τθ Κεία Κοινωνία.216 -όςοι είχανε πρόςφατα πεκαμζνο φζρνανε ςτθν εκκλθςιά κραςί και τθν ϊρα τθσ απόλυςθσ ςτεκότανε ςτο νάρκθκα και με ζνα «ιμπρίκ» δίνανε ςτον κόςμο να πιεί. Ιτανε μια διαδικαςία θ οποία ζφερνε γαλινθ ςτισ ψυχζσ τουσ. -οι κυριότερεσ περίοδοι τθσ Κείασ Μετάλθψθσ ιταν πάντοτε παραμονζσ των μεγάλων εορτϊν, Χριςτουγζννων, Ράςχα, τθσ Ραναγίασ… τθσ Αγίασ Βαρβάρασ για τα παιδιά, αλλά και τισ Κυριακζσ για τα μικρά. 8-Ζνα από τα ςπάνια ζκιμα, αλλά από τα πλζον ςθμαντικά για τθν κοινότθτα των Λιμνϊν ιταν το «παϊ (pay)- μερίδιο τθσ ψυχισ». Σφμφωνα λοιπόν με αυτό τισ εορτζσ του Ράςχα και των Χριςτουγζννων κάκε οικογζνεια που είχε πεκαμζνο ετοίμαηε ζνα μεγάλο ταψί με διαφόρων ειδϊν κρζατα βραςμζνα και κομμζνα ςε μερίδεσ, χαλβά με καϊμάκι ξερό και κετζ και τα ζφερνε ςτθν εκκλθςιά. Μετά τθν απόλυςθ τθσ Κείασ Λειτουργίασ τα μοιράηανε, για να είναι οι ψυχζσ των πεκαμζνων ιςυχεσ. Το ίδιο ζκιμο παρατθρικθκε και ςτθν κοινότθτα τθσ Μαλακοπισ με τθ διαφορά πωσ θ διανομι γινότανε ςτα μνιματα. 9- Άγιοσ Αλζξιοσ… Σφμφωνα πάντα με τθν υπάρχουςα παράδοςθ, αναμφιςβιτθτα ο Άγιοσ Αλζξιοσ καταγότανε από το χωριό τουσ. Χωρίσ να γίνεται καμία άλλθ αναφορά περί ποίου αγίου, μιασ και θ Εκκλθςία μασ εορτάηει τρεισ αγίουσ που φζρουν αυτό το όνομα, λζγανε πωσ επρόκειτο για ζναν ευςεβι νζο που οδθγικθκε ςτο γάμο χωρίσ τθ κζλθςι του, αλλά παρζμεινε αγνόσ εγκαταλείποντασ τθ ςφηυγό του ςχεδόν αμζςωσ, για να αγιάςει με ζναν ιδιαίτερα ευςεβι και αγνό τρόπο ηωισ. Ριςτεφουμε, ςτο ςθμείο αυτό, πωσ αξίηει να κατακζςουμε ολάκερθ τθ μαρτυρία περί του αγίου τθν οποία αντλιςαμε από το Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ του Κ.Μ.Σ. «Τον Αλζξιο, από το χωριό μασ ιτανε, τον παντρζψανε με το ηόρι. Δεν ικελε γυναίκα. Δεν ικελε καμία γυναίκα να πάρει. Ζμεινε λίγεσ μζρεσ μαηί τθσ χωρίσ να πάει κακόλου κοντά τθσ και ςθκϊκθκε κι ζφυγε. Κανείσ δεν ιξερε ποφ πιγε. Το κορίτςι ζκλαιγε μζρα νφχτα. Μια μζρα παρουςιάςτθκε ςτο ςπίτι του ζνασ νζοσ φτωχοντυμζνοσ, πολφ κουραςμζνοσ και πειναςμζνοσ, όλο γζνια το πρόςωπό του και τουσ παρακάλεςε να τον κρατιςουνε κοντά τουσ, να φάει και να κοιμθκεί. Τον λυπθκικαν και τον βάλανε ςτο αχοφρι του ςπιτιοφ. ‘Ζμεινε από τότε εκεί. Εκείνοσ ζγραψε ζνα γράμμα κι ζλεγε πωσ ιτανε ο Αλζξιοσ και ζδινε ευχζσ ςτθ γυναίκα του για τθν καλοςφνθ τθσ και τθν πίςτθ τθσ. Το γράμμα δεν το ζδωςε ςε κανζνα και κανζνασ δεν κατάλαβε ποιοσ ιτανε. 216

Μαρτυρία Μιχάλθ Τεκζ Σάββα, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά, ς. 69 «πριν τθ Κεία μετάλθψθ, πάντα μφρωνε ο παπάσ».

Σε λίγο καιρό αρρϊςτθςε βαριά. Θ γυναίκα του ςτάκθκε πλάι του και του ζδινε νερό. Πταν πζκανε, είχε ςφιγμζνθ τθ χοφφτα του ςα να κρατοφςε κάτι. Κανζνασ δεν μποροφςε ν’ ανοίξει το χζρι του, μόνο θ γυναίκα του τ’ άνοιξε και βρικε το γράμμα που είχε γράψει ο Αλζξιοσ και κατάλαβε πωσ ιτανε ο άνδρασ τθσ. Ο Αλζξιοσ αυτόσ αγίαςε και είναι ο Άγιοσ Αλζξιοσ».217 Ραρατιρθςθ Από πουκενά δεν προκφπτει ο τόποσ γζννθςθσ του ςυγκεκριμζνου προςϊπου. Σφμφωνα όμωσ με τθν υπάρχουςα παράδοςθ, ςε όλο τον χϊρο τθσ Καππαδοκίασ ςεμνφνονταν τθσ μνιμθσ ενόσ «αγνοφ ανκρϊπου που αγίαςε», με αρκετζσ παραλλαγζσ, που όλεσ όμωσ ςυγκλίνουν ςτο γεγονόσ του ακζλθτου γάμου και τθσ αποχισ του από τθ ςυηυγικι κλίνθ. Κάποιεσ κεωροφν πωσ απζκτθςε δφναμθ τθν οποία χρθςιμοποίθςε για το καλό των ςυνανκρϊπων του, κάποιεσ άλλεσ πωσ μζχρι το τζλοσ τθσ ηωισ του ιταν ο προςτάτθσ των κατατρεγμζνων και αδυνάμων. Σε κάκε περίπτωςθ ο βίοσ και θ πολιτεία του αποτυπϊκθκε ευςχιμωσ ςε ποιιματα και ςτισ δυο κυρίαρχεσ γλϊςςεσ, δθλαδι τα ελλθνικά και τα τουρκικά, τμιματα των οποίων και παρακζτουμε: ΑΛΕΞΙΟΣΟΥΝ218 Λςμί Ευφθμιανόσ ιντί, μπιρ μπογιοφκ εφζντι ιντί. Γιαριπλερίν ντοςτοφγιοντου. Λςμί ιντί Ευφθμιανόσ. ΢ϊμα ιτςινζ μπιρ ιντί, πεκ ντεβλετλί μεμοφρ ιντί. Γκιουντζ μπιρ ντεφά γιερ ιντί. Λςμί ιντί Ευφθμιανόσ. Μπιρ ντιςεχλιςί βαρ ιντί, όντα χακκά γιαράρ ιντί. Κεντιςινζ ουγιάρ ιντί. Λςμί ιντί Αγλαϊα. Λςμί Αγλαϊα ιντί, βε πεκ ιχτιαγιαρλάρ ιντί. Εβλάτ αρηουλαρλάρ ιντί. Σόνρα ολντοφ Αλζξιοσ. Αλλάχ ςοχκοφρ ςουντουλάρ, ερκζκ εβλατι μπουλντουλάρ Αλζξιοσ ιςίμ, κοϊντουλάρ, βαπτίσ ολντοφ Αλζξιοσ. Ογρεντί μπουτοφν ιλιμί, αλντι ουςλουποφ ταλθμι. Μθςμθςλικ ολντοφ μαλθνι, ςετηδί ονοφ Αλζξιοσ. Ακλι χεπ Αλλαχτά ιντί, ςερίφ ςεβδαλαρδά ιντί. Ηόρουλα κιογνοφν γιαπτθλάρ, κθη εβινζ ανλατθλάρ. Εκκλιςαγια κιοτουρντουλάρ, Στεφαναλαριν πιτιριντιλζρ. Κιλιςεϊ πουλντοφ αραντι. Οντά καλντι Αλζξιοσ.

217

Μαρτυρία Αναςταςία Ρροδρόμου, ό.π., ς. 89 Δθμιτριοσ Κατςίκασ Καππαδόκθσ, Παραδοςιακά Σραγοφδια των Ρωμθϊν από τισ Χαμζνεσ Πατρίδεσ, Λάριςα, Εταιρεία Καππαδοκικϊν Σπουδϊν, 2002, ς.224 218

Δθλαδι: Το όνομά του Ευφθμιανόσ ιταν, ζνασ μεγάλοσ άρχοντασ ιταν. Των ερωτευμζνων φίλοσ ιταν. Το όνομά του ιταν Ευφθμιανόσ. Μζςα ςτθ ΢ϊμθ ιταν ζνασ, ςε όλο το ζκνοσ πρϊτοσ ιταν. Μια φορά τθ μζρα ζτρωγε. Το όνομά του ιταν Ευφθμιανόσ. Μια ςφντροφόσ του, υπιρχε, και πράγματι ωφζλιμθ ιταν. Σε κείνον ταίριαηε. Τ’ όνομά τθσ ιταν Αγλαΐα. Το όνομά τθσ ιταν Αγλαΐα και πολφ γζροι ιταν. Τζκνου επικυμία είχαν. Φςτερα ζγινε ο Αλζξιοσ. Το Κεό δόξαςαν, αγόρι παιδί απζκτθςαν. Αλζξιοσ όνομα ζβαλαν, θ βάπτιςθ ζγινε του Αλεξίου. Ζμακε κάκε ςοφία, πιρε φρονιμάδασ αγωγι. Μοιράςτθκε τθν περιουςία, διάλεξε μερίδιο ο Αλζξιοσ. Θ ςκζψθ του όλθ ςτο Κεό ιταν, αξιόπρεπεσ επικυμίεσ είχε. Δφςκολα τθν επικυμία του ζκαναν, κορίτςι ςτο ςπίτι προξζνεψαν. Στθν εκκλθςία τουσ οδιγθςαν, τα Στζφανά τουσ ολοκλιρωςαν. Μια εκκλθςία βρικε ψάχνοντασ. Εκεί ζμεινε ο Αλζξιοσ… Ραρακζτουμε μερικοφσ ςτίχουσ, από τουσ 250, μιασ άλλθσ, τοπικισ επίςθσ παραλλαγισ, που, ασ ςθμειωκεί, αποδιδότανε από τον γυναικείο πλθκυςμό, όπωσ «Θ ηωι εν τάφω» των εκκλθςιαςτικϊν Εγκωμίων… Εγκϊμιον Ανκρϊπου Θεοφ- Αγίου Αλεξίου219 Το όνομά του ιταν Ευφθμιανόσ ζνασ μεγάλοσ ιταν άρχοντασ των ταλαίπωρων ιταν φίλοσ. Το όνομά του ιταν Ευφθμιανόσ. Στο βαςιλιά ιταν Ρρωκυπουργόσ για καλοςφνεσ πρόκυμοσ ιτανε ςτουσ γείτονεσ φιλικόσ. Το όνομά του ιταν Ευφθμιανόσ Συμβουλζσ ζδινε τουσ ταλαίπωρουσ επιςκεπτόταν τουσ πειναςμζνουσ φιλοξενοφςε. 219

Δζςποινα Κελεκτςόγλου Κοςκερίδου, Η Ψυχισ τθσ Μικράσ Αςίασ, Δράμα, Νομαρχία Δράμασ Ν.Ε.ΡΟ.Τ.Α. 2009 ς. 61

Το όνομά του ιταν Ευφθμιανόσ Στισ αγορζσ ζτρεχε τουσ φτωχοφσ μάηευε ο ίδιοσ τουσ περιποιόταν. Το όνομα του ιταν Ευφθμιανόσ. Στο ςπίτι τουσ πιγαινε πολφ τουσ ελεοφςε τισ χιρεσ βοθκοφςε. Το όνομά του ιταν Ευφθμιανόσ. Δοφλουσ ςκλάβουσ είχε πολλι περιουςία είχε αυτόσ όςο ζδινε είχε περίςςευμα. Το όνομά του ιταν Ευφθμιανόσ Από τον Αλζξιο και μείσ ασ παραδειγματιςτοφμε για χάρθ τθσ πίςτθσ να βροφμε τον Κεό ςτθ Δευτζρα παρουςία εκ δεξιϊν να μείνουμε θ αγκάλθ του Αβραάμ ασ είναι ο τόποσ μασ. 10- Λιτανεία για τθν ανομβρία μια κρθςκευτικι εκδιλωςθ διαφορετικι από τισ άλλεσ. Ζχουμε δθλϊςει κατ’ επανάλθψθ πωσ θ Καππαδοκία αφενόσ μεν είναι άξυλοσ, αφετζρου δε άνυδροσ, εκτόσ ελαχίςτων περιοχϊν με πλοφςιουσ υδροφόρουσ ορίηοντεσ όπωσ, για παράδειγμα, θ κοινότθτα του Γκολτςοφκ. Πμωσ και πάλι οι ποςότθτεσ των υπαρχόντων υδάτων δεν μποροφςαν να καλφψουν όλθ τθν παραγωγι εξαιτίασ τθσ μθ φπαρξθσ τεχνολογίασ μεταφοράσ των. Συνεπϊσ και αρκετζσ περιοχζσ τθσ κοινότθτασ «απόμνειςκαν» από νερά με τα ςπαρτά να καίγονται κυριολεκτικά, ιδιαίτερα μάλιςτα όταν φυςοφςε ο ςάμ τςαλμαςί, ζνασ ιδιαίτερα ηεςτόσ αζρασ που κρατοφςε τρία θμερόνυχτα και ςικωνε τόνουσ ολάκερουσ από ςκόνθ επικαλφπτοντασ τισ παραγωγζσκαι τα χωριά… «Οφτε γθ οφτε ουρανό ζβλεπεσ, μόνο ζνα άςπρο πράγμα να ςε τυλίγει… Οι άνκρωποι χάνανε το δρόμο και δεν μποροφςαν να γυρίςουν ςπίτι τουσ, όλοι κλαίγανε και προςεφχονταν, χάνεται ο κόςμοσ λζγανε».220 Φυςικά κατά τθν κοινι αντίλθψθ θ καταςτροφι ιταν ι κα πρζπει να ιταν απότοκοσ τθσ κεϊκισ επζμβαςθσ για κάποια ςυντελεςκείςα αμαρτία. Δίκαιθ τιμωρία για κάποια αςζβεια που ζπρεπε να ςβθςτεί μόνο με κάποια ανταπόδοςθ. Ζτςι λζγανε 220

Μαρτυρία Μποτόη Ερικτηι, ό.π., ς. 130

πωσ, «μεγάλο το κακό, άρα… καμιά χριςτιανι κα ζγινε τουρκάλα, κα αλλαξοπίςτθςε και γι’ αυτό ο κεόσ ζριξε αυτό το κακό».221 Θ πρϊτθ ενζργεια προσ αντιμετϊπιςθ αυτοφ του υπαρκτοφ φαινόμενου, του αζρα δθλαδι ςε ςυνδυαςμό με τθν υπάρχουςα ανομβρία, ιταν θ επζμβαςθ τθσ τοπικισ εκκλθςίασ με τουσ εκπροςϊπουσ τθσ. Αυτοί με τισ ιδιαίτερεσ ευχζσ για βροχι, εντόσ του χϊρου τθσ εκκλθςίασ, τισ παρακλιςεισ, τισ ικεςίεσ προσ τον Κεό, για παφςθ του αζρα και τον ερχομό μιασ καλισ, δυνατισ βροχισ απζτρεπαν τθν ανομβρία. Σε περίπτωςθ όμωσ που αυτά δεν απζδιδαν προετοιμάηονταν για τθ λιτανεία θ οποία ιταν μια κρθςκευτικι εκδιλωςθ με τθ ςυμμετοχι όλων των κατοίκων, ακόμα και των μουςουλμάνων, οι οποίοι αντιμετϊπιηαν το ίδιο πρόβλθμα, μιασ και τα φυςικά φαινόμενα είναι ανεξάρτθτα από κρθςκευτικζσ πεποικιςεισ. Σχθματίηονταν λοιπόν ολάκερθ πομπι. Μπροςτά θ εικόνα του Ρροφιτθ Θλία, τθν οποία κρατοφςε κάποιο παιδί, γιατί ςφμφωνα με τθν παράδοςθ «ο Ρροφιτθσ μαηεφει τα ςφννεφα και τα κάνει να βροντοφν», ακολουκοφςαν τα εξαπτζρυγα, τα λάβαρα, οι ιερείσ, οι προφχοντεσ, ο κόςμοσ όλοσ κρατϊντασ ςτα χζρια τουσ αναμμζνα κεριά… πορευόμεμοι ςτουσ δρόμουσ, ςτισ πλατείεσ, ςτα χωράφια, ψάλλοντασ και παρακαλϊντασ τθ μεγαλοκυμία του Κυρίου… Ραρατιρθςθ Θ επίκλθςθ για βροχι γινότανε ςε όλουσ ανεξαιρζτωσ τουσ αγίουσ. Εκεωρείτο αμαρτία θ παράλειψθ, ζςτω και ενόσ, και γι’ αυτό τον λόγο γινότανε θ ςχετικι προετοιμαςία. Στθ μεγάλθ ξθραςία του ’15, ςφμφωνα με τουσ πλθροφορθτζσ, οι δυο κρθςκευτικζσ ενότθτεσ κάνανε μαηί τθ λιτανεία για τθ βροχι, αφοφ προθγουμζνωσ κακεμία από αυτζσ ζκανε «τα δικά τθσ ςτουσ δικοφσ τθσ ναοφσ. Μετά ενϊκθκαν ςτο λόφο Ραναι, γονάτιςαν και προςευχικθκαν ςτο Κεό, για το καλό του χωριοφ, των ανκρϊπων και των ηωντανϊν». Υπιρχε και θ ομαδικι προςευχι των μικρϊν παιδιϊν. Πλα τα φςάχα τθσ κοινότθτασ μαηευότανε ςτθν εκκλθςιά του Αγίου Λωάννθ και εκεί υπό τθν κακοδιγθςθ των ιερζων ζψαλαν προςευχζσ – επίκλθςθ ςτο Κεό για τθν πολυπόκθτθ βροχι. 11- Οι νεκροκεφαλζσ… και θ βροχι. Ταυτόχρονα με τισ κακαρά κρθςκευτικοφ περιεχομζνου εκδθλϊςεισ χρθςιμοποιοφςαν και άλλεσ διαφορετικζσ μεκόδουσ, που ιταν ζνα περίεργο μείγμα τοπικισ μαγείασ και κρθςκευτικϊν αντιλιψεων. Τισ καταγράφουμε με τθν υποςθμείωςθ πωσ υπάρχουν πολλζσ παραλλαγζσ ςε μια κεντρικι πράξθ…ςτθ χρθςιμοποίθςθ νεκροκεφαλϊν. Ζχουμε λοιπόν:

221

Μαρτυρία Δθμθτρίου Αλεξιάδθ, ό.π., ς. 128

-ςε περίπτωςθ μεγάλθσ ανομβρίασ και επικείμενθσ καταςτροφισ των παραγωγϊν κλζβανε από τα μνιματα κρυφά το κεφάλι ενόσ ιερζωσ το οποίο το πλζνανε, το τοποκετοφςαν ςε ιδιαίτερο ςάκο και το κρεμοφςαν «εκεί που γυρίηει ο νερόμυλοσ ςτο τςάρκ… το νερό του τςάρκ ράντιηε το κρανίο και πραγματικά απζφερε τθν επικυμθτι βροχι».222 Ραρατιρθςθ Υπιρχε θ δοξαςία πωσ θ ψυχι του νεκροφ ξθραίνεται από τθ δίψα και ζχει ανάγκθ νεροφ. Αν ςυνεπϊσ δϊςουμε νερό που κζλει, οπωςδιποτε κα προκλθκεί βροχι. -ςτθ δεφτερθ παραλλαγι αυτοφ του εκίμου για τθν πλιρθ εφαρμογι του ιταν απαραίτθτθ θ ςυνεργαςία και ατόμων από τα διπλανά χωριά, τα οποία ζπρεπε να ανοίξουν τάφουσ ιερζων για τα αντίςτοιχα κρανία, δθλαδι ταυτόχρονο άνοιγμα τάφων ιερζων ςτο Χαςάκιοϊ, το Τριχίν και τα Λιμνά. Βεβαίωσ ςε περίπτωςθ ανυπαρξίασ τάφων ιερζων φρόντιηαν να αντικαταςτακοφν από κρανία γερόντων. Φυςικά τοφτθ θ πράξθ ςίγουρα δεν ιταν άγνωςτθ. Απλά μπροςτά ςτθ γενικι ςωτθρία των παραγωγϊν και κατά ςυνζπεια του ιδίου του κόςμου όλοι, ακόμα και θ τοπικι εκκλθςία, ζκανε τα ςτραβά μάτια. Ραίρνανε λοιπόν τισ νεκροκεφαλζσ, τισ πλζνανε, τισ τοποκετοφςαν ςε μια άςπρθ ςακοφλα και τισ κρεμοφςαν ςτον μφλο για μια ολάκερθ νφκτα «γιατί, όπωσ ςκορπίηεται το νερό, όταν κτυπά τα κρανία, ζτςι κα πιάςει βροχι και κα ςκορπίςει το νερό».223 12- Θ παρκζνα …και θ βροχι Για τθν πρόκλθςθ τθσ βροχισ υπιρχε ακόμα ζνα παράξενο, επιεικϊσ, ζκιμο, αρκετά μάλιςτα διαδεδομζνο ςε όλο τον χϊρο τθσ Καππαδοκίασ. Ρρόκειται για το ζκιμο του γιαγμοφρ γκελινί, δθλαδι τθσ νφφθσ τθσ βροχισ.

222

Δθμ. Ρετρόπουλοσ- Ερμ. Ανδρεάδθσ, Η κρθςκευτικι ηωι ςτθν περιφζρεια του Ακςεράϊ- Γκζλβερι, ό.π. ς 111. Βλ. μαρτυρία Νεόφυτου Αποςτολίδθ, ό.π., ς. 128 223 Σθμ: κατά τουσ πλθροφορθτζσ επανατοποκετοφςαν τα κρανία ςτουσ τάφουσ φροντίηοντασ εκ των προτζρων να ζχουν γνϊριμα ςθμάδια για το ποφ και ςε ποιον. Σφμφωνα με τον Θανάςθ Κωςτάκθ, το Μιςτί τθσ καππαδοκίασ, ό.π. ς. 284, «το ξζκαμμα του κεφαλιοφ γινόταν από άνδρεσ ι γυναίκεσ που δεν φοβόταν να κάνουν αυτι τθ δουλειά και πάντοτε φυςικά κρυφά από τουσ ςυγγενείσ του νεκροφ που δεν κα επζτρεπαν ποτζ τζτοια βεβιλωςθ. Συνεννοοφνταν με τον καντθλανάφτθ του χωριοφ, ξζκαβαν τον νεκρό, -τουσ ζκαβαν κακιςτοφσ ςτον νάρκθκα του Αί Βλάςθ ςυνικωσ τουσ παπάδεσ και επομζνωσ το ξζκαμμα για το πάρςιμο του κεφαλιοφ ιταν κάπωσ εφκολο, ζπαιρναν το κεφάλι, αν δεν είχε λιϊςει ο νεκρόσ του το ’κοβαν, το τοποκετοφςαν ςε ζνα ςεντόνι κι ζτρεχαν αμζςωσ ςτθ Λίμνα όπου υπιρχαν νερόμυλοι. Εκεί ζδεναν καλά τθ νεκροκεφαλι ςτθ ρόδα που γφριηε με το χτφπθμα του νεροφ κι αυτό ιταν αρκετό για να ανοίξουν ςε λίγεσ ϊρεσ οι ουρανοί και θ βροχι να πζςει άφκονθ ςτα διψαςμζνα ςπαρτά. Χρειαηόταν προςοχι όμωσ, γιατί, αν το κεφάλι δεν δενόταν καλά και το παράςερνε το νερό, θ βροχι δεν κα ςταματοφςε. Φςτερα ξανάφερναν το κεφάλι ςτο χωριό και το ξανάκαβαν κρυφά ςτθ κζςθ του. Μετά του παπά αποτελεςματικό ιταν το κεφάλι ενόσ θλικιωμζνου».

Ντφνανε λοιπόν ζνα μικρό κορίτςι, 224 το ςτόλιηαν με λουλοφδια, τοποκετοφςαν ςτο κεφάλι τθσ ζνα κόςκινο και ζνα ςεντόνι που ςκζπαηε ςχεδόν όλο το ςϊμα και ζτςι ντυμζνθ ωσ νφφθ γυρνοφςε το χωριό ςυνοδευόμενθ από άλλα κορίτςια. Σε κάκε ςπίτι τισ ζχυναν νερό, προςφζροντασ ωσ αντάλλαγμα διάφορα δϊρα, πιςτεφοντασ πωσ, όπωσ διαςκορπίηεται το νερό μζςα ςτο κόςκινο, ζτςι κα ςκορπίςει και θ βροχι. Αυτό το ζκιμο το λζγανε ςερνιτςζκ, δθλαδι δροςερό. -ςφμφωνα με μια παραλλαγι παίρνανε μια παρκζνα κοπζλα, τθσ ςκεπάηανε μόνο το πρόςωπο με ζνα χοντρό τοφλι και τθν γυρνοφςαν ςε όλο το χωριό με τθ ςυνοδεία των φίλων τθσ υπό τουσ ιχουσ μουςικισ. Εκείνθ κρατοφςε μια ςτάμνα νερό και ςε κάκε ςπίτι ζχυνε από λίγο λζγοντασ γιαγμοφρ γαγιάρ γζργιασ ολοφρ, δθλαδι βρζχει και ποτίηεται θ γθ. -θ λαϊκι μοφςα δθμιοφργθςε αρκετά ευτράπελα ςτιχάκια τα οποία οι κοπελιζσ ι οι ςυνοδείεσ τουσ ςε κάκε περίπτωςθ λζγανε για τθν επιτυχία του επιδιωκόμενου ςκοποφ. Ραρακζτουμε λοιπόν μερικά από αυτά που μπορζςαμε να ανακαλφψουμε: Τεκνεντζ χαμοφρ κουγιουντά τςαμοφρ βερ, Αλλαχίμ, βερ μπιρ κουβετλί γιαγμοφρ.

Στθ ςκάφθ ηυμάρι ςτο πθγάδι λάςπθ δϊςε, Κεζ μου, δϊςε μια δυνατι βροχι.

Επίςθσ υπό τουσ ιχουσ του ντεφιοφ: Γιαγμοφρ γιαγάρ, γιερ γιασ ολοφρ ςαράπ ιτςζν ςαρχόσ ολοφρ. Βερ, Αλαχίμ, βερ, βερ, γιαγμοφρ, βερ.

΢ίχνει βροχι, βρζχεται θ γθ μεκάει αυτόσ που πίνει κραςί Δϊςε, Κεζ μου, δϊςε δϊςε βροχι δϊςε.

Αλλά και το ΓΙΑΓΜΟΥ΢ ΓΙΑΓΑ΢225 Γιαγμοφρ γιαγάρ μπιμπζρ γκιμπί. Γιερ γιαρθλιρ ςουνγκιζρ γκιμπί. Σαρθλαλιμ Καμπζρ γκιμπί. Ογιάν ογιάν γιαριμ ογιάν. Γιαγμουροφν γκελίν γιαγ ιςτζρ. Βερ Αλλαχιμ γιαγμοφρ βερ. 224

Σθμ: ςφμφωνα με οριςμζνουσ πλθροφορθτζσ οπωςδιποτε ορφανό, φτωχιά και μάλλον «κουτόμυαλθ». 225 Δθμιτριοσ Κατςίκασ Καππαδόκθσ, Παραδοςιακά Σραγοφδια των Ρωμθϊν από τισ Χαμζνεσ Πατρίδεσ ο.π. ς. 226

Γιαγμοφρ γιαγάρ τασ ουςτοχνζ. Καλζμ οϊνάρ κασ ουςτοχνζ. Χερ νε ιςτζρςεν μπασ ουςτοχνζ. Ογιάν, ογιάν γιαριμ ογιάν. Γιαγμουροφν γκελίν γιαγ ιςτζρ. Βερ Αλλαχιμ γιαγμοφρ βερ. Γιαγμοφρ γιαγάρ χθρλαντθριρ. Χερ τςαϊλαρι μπουλαντθριρ. Κιοςζ, κιοςζ ντολαντθριρ. Ογιάν, ογιάν γιαριμ ογιάν. Γιαγμουροφν γκελίν γιαγ ιςτζρ. Βερ Αλλαχιμ γιαγμοφρ βερ. Δθλαδι Βροχι βρζχει ςαν το πιπζρι. Θ γθ πλθγϊνεται ςαν το ςφουγγάρι. Ασ αγκαλιαςτοφμε ςαν τον Καμπζρθ. Ξφπνα, ξφπνα αγάπθ, ξφπνα. Τθσ βροχισ θ νφφθ βοφτυρο κζλει. Δϊςε, Κεζ μου, μια βροχι, δϊςε. Βροχι βρζχει ςτθν πζτρα πάνω. Μολφβι χορεφει ςτο φρφδι πάνω. Π,τι και αν κζλεισ κα ςου το κάνω. Ξφπνα, ξφπνα αγάπθ, ξφπνα. Τθσ βροχισ θ νφφθ βοφτυρο κζλει. Δϊςε, Κεζ μου, μια βροχι, δϊςε. Βροχι βρζχει με βουθτό. Κάκε ποτάμι το κολϊνει. Γωνιά, γωνιά το ςτριφογυρίηει. Ξφπνα, ξφπνα αγάπθ, ξφπνα. Τθσ βροχισ θ νφφθ βοφτυρο κζλει. Δϊςε, Κεζ μου, μια βροχι, δϊςε. 13- Το Λερό Σφμβολο του Σταυροφ. Υπιρχε βακειά πίςτθ πωσ οι δυνάμεισ του ςτθ ηωι των ανκρϊπων ιταν απεριόριςτεσ, πωσ με τθν επίκλθςθ και τον ςχθματιςμό του θ αντιμετϊπιςθ τθσ κακθμερινότθτασ κα ιταν πιο εφκολθ, πωσ θ τοποκζτθςι του ωσ φυλακτοφ ςε

ςθμείο τθσ ενδυμαςίασ «τουσ προςτάτευε απ’ όλα τα κακά του κόςμου. Ξυπνοφςαν με το ςθμείο του ςταυροφ, ξεκινοφςαν τισ δουλειζσ με το ςθμείο του ςταυροφ, το ίδιο μόλισ ζφταναν, μόλισ ξεκινοφςαν να φάνε, όταν τελείωναν το φαγθτό, το ίδιο το βράδυ, μόλισ άκουγαν καμπάνα, μόλισ περνοφςαν μια εκκλθςιά».226 Ραρακζτουμε τρεισ χαρακτθριςτικοφσ ςτίχουσ. ΙΣΤΑΥ΢ΟΣ Χριςτοηοφν Λςταυρόσ αγατςι. Γιαλβαριρ χακιρ ντοβατηι. Σεντζν μπουλοφρουη θλατηι. Σεβινγιά κθγμετλί Λςταυρόσ Χριςτιανλαριν ςθλαχι Σεθτανλάρ τςεκζρ ατηι. Σιλιντί ανταμλαριν κιοχναχι. Σεν ςιν αηιη Λςταυρόσ. Χεπ Χριςτιανλάρ τακτθρλάρ. Σεϊτανλάρ τα κατςθςθρλάρ. Τηανςιη πουτλάρ ςατςθκθρλάρ. Κθγμετιντιζ αηιη Λςταυρόσ. Δθλαδι Του Χριςτοφ του ςταυροφ το δζνδρο. Ραρακαλά ο φτωχόσ δεόμενοσ. Από ςζνα βρίςκουμε γιατρικό. Αγαπθμζνε ανεκτίμθτε Σταυρζ. Των Χριςτιανϊν το όπλο. Και οι δαίμονεσ τραβοφνε πίκρα. Σβιςαν των ανκρϊπων αμαρτίεσ. Εςφ είςαι άγιε Σταυρζ! Πλοι οι Χριςτιανοί τον φοροφν. Και οι δαίμονεσ φυγαδεφονται. Άψυχα είδωλα διαλφονται. Στθ δφναμι ςου, Άγιε Σταυρζ.

226

Μαρτυρία Δζςποινασ Τςογγαρίδου, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά, ς. 67

Αϊ Κερκι- Κυριακι(αρχείο Arthur Mitter Sen).

Γεγονότα… γεγονότα… γεγονότα Συνικειεσ… δρϊμενα. Χατηθλίκι Το χατηθλίκι για τουσ Καππαδόκεσ ιταν ζνα υπζροχο όνειρο ηωισ, ζνα κρθςκευτικό τάμα που, για να πραγματοποιθκεί, κα ζπρεπε να ζχουν επιλυκεί ζνα ςωρό προβλιματα και φυςικά κάτω από οριςμζνεσ προχποκζςεισ. Οι λόγοι είναι προφανείσ. Πταν και μια απλι μετακίνθςθ από ζνα χωριό ςε κάποιο άλλο ιταν υπόκεςθ ςθμαντικι, το μεγάλο ταξίδι προσ τουσ Άγιουσ Τόπουσ φάνταηε ωσ κάτι το εξωπραγματικό. Τεράςτιεσ αποςτάςεισ, ανυπαρξία μεταφορικϊν μζςων, επικίνδυνεσ διαδρομζσ, διαφορετικζσ κουλτοφρεσ λαϊν και όλα μαηί μπροςτά ςτο οικονομικό αδιζξοδο, γιατί το ταξίδι ιταν χρονοβόρο. 227 Ραρόλα αυτά δεν ιταν λίγοι εκείνοι που ςτο διάβα του χρόνου πραγματοποίθςαν τοφτο το όνειρο, εξαφανίηοντασ τα αρνθτικά. Ζτςι μεταξφ όλων και αρκετοί από τουσ κατοίκουσ των Λιμνϊν που ςτο διάβα του χρόνου επιςκζφτθκαν τουσ Άγιουσ Τόπουσ πραγματοποιϊντασ το ταξίδι τθσ ηωισ τουσ. 227

Μαρτυρία Κάρολου Καρολίδθ, ό.π., ς. 73 «…όταν φεφγανε παίρνανε μαηί τουσ τρόφιμα και φακοφδια. Οι φτωχοί δεν μποροφςαν να πάνε, γιατί ξζχωρα από όλα ζπρεπε να πάνε το κατιτίσ τουσ. Ζνασ για παράδειγμα από το χωριό μασ όταν ζφευγε, πιρε μαηί του κιλίμια, για να πάει εκεί ςτισ εκκλθςιζσ».

Το πρϊτο πράγμα όμωσ που πρζπει να επιςθμάνουμε είναι πωσ θ τοπικι εκκλθςία και κυρίωσ οι μθτροπόλεισ, αποκτϊντασ τθν απαραίτθτθ εμπειρία ςτον χρόνο πραγματοποιοφςαν οργανωμζνα πια ταξίδια. Ρου μεταφράηεται ςε καραβάνια με χριςτιανοφσ από διάφορεσ κοινότθτεσ με κοινι εκκίνθςθ, θμερομθνία και ςτακμοφσ. Με αυτόν τον τρόπο, τθ ςυλλογικότθτα και τθν οργάνωςθ, απζφευγαν τουσ ατομικοφσ κινδφνουσ και άρα πρωτίςτωσ τουσ λθςτζσ. Επίςθσ να ςθμειϊςουμε πωσ: -οι βαςικζσ θμερομθνίεσ τθσ εξόδου ιταν οι πρϊτεσ θμζρεσ του Δεκζμβρθ, για να προλάβουν τα Κεοφάνεια και τθσ επιςτροφισ τθσ Αναλιψεωσ. -μια βδομάδα περίπου προ τθσ αναχωριςθσ «ποίκει τα ηιγιαφζτια», δθλαδι τραπζηι ςτο οποίο παρακάκονταν ςυγγενείσ και φίλοι όπου για πρϊτθ φορά ακουγόταν το ιδιαίτερο τραγοφδι των προςκυνθτϊν: Άγια Τάφοσ μπουτςάκ μπουτςάκ οτοφη οφτςτενε μοφμλάρ γιανλάρ κουτςάκ κουτςάκ δθλαδι ςτου Αγίου Τάφου κάκε κόγχθ και γωνιά τριάντα τρία κεριά φωτίηουν αγκαλιά. -τθν προςδιοριςμζνθ θμερομθνία αναχϊρθςθσ μαηευότανε όλο το χωριό για το καλό κατευόδιο, με τθν παρουςία αρχϊν και κλιρου για τισ απαραίτθτεσ ευχζσ που χωρίσ αυτζσ κανείσ δεν ζφευγε. -οι διαδρομζσ ιταν δφο. Οδικϊσ μζχρι τουσ Αγίουσ Τόπουσ που διαρκοφςε αρκετά και ιτανε τα «μάλα» κοπιαςτικι, αλλά και μζχρι τθ Μερςίνθ οδικϊσ και από εκεί με τα πλοία. -ςτακμοί αναμονισ, ςυνάντθςθσ με τουσ υπολοίπουσ για τουσ μεν οδοιπόρουσ ιταν θ Καιςάρεια, για τουσ δε κινοφμενουσ ακτοπλοϊκϊσ θ Νίγδθ και θ Μερςίνα. Τελετουργικι ιταν και θ επιςτροφι τουσ. Ζτςι: -όταν ζφτανε θ είδθςθ ότι γυρνάνε οι χατηιδεσ, οργανωνόταν ςχετικι τελετι. Οι δθμογζροντεσ μαηί με τουσ ιερείσ που μετζφεραν το Άγιο Ευαγγζλιο, τα παιδιά με τα εξαπτζρυγα και τα εκκλθςιαςτικά λάβαρα, μαηί με τουσ οικείουσ τουσ και όλο το χωριό, υποδεχόταν τουσ «ευλογθμζνουσ». -ακολουκοφςε το μεγάλο τραπζηι με τθ ςυμμετοχι όλων και το μοίραςμα των πολφτιμων δϊρων που είχαν φζρει. Για τθν εκκλθςιά τουσ πρϊτα πρϊτα, λιβάνι και κυμίαμα. Κομπολόγια από τα δάκρια τθσ Ραναγιάσ ςτουσ φίλουσ.228 228

Σθμ: χόρτο που βγαίνει ςτα μζρθ του Αγίου Τάφου και ο καρπόσ του γίνεται κομπολόι.

Το Άγιο Φωσ από το αναςτάςιμο κερί του Ρατριάρχθ ςε όλουσ. Χϊμα από τον Άγιο Τάφο, Τίμιο ξφλο, διαφόρουσ ςταυροφσ και δακτυλίδια για τουσ οικείουσ. Σάβανα με τριάντα τρία κεριά για τουσ ιδίουσ, τουσ πολφ ςτενοφσ ςυγγενείσ ι ςε αυτοφσ που τα παράγγειλαν229 και ςυγχωροχάρτια που τα τοποκετοφςαν μζςα ςτο κιβοφρι τθν ϊρα του κανάτου.230 Οι ζχοντεσ πια τον επίηθλο τίτλο του Χατηι είχαν οριςμζνα δικαιϊματα μα πάρα πολλζσ υποχρεϊςεισ τισ οποίεσ ζπρεπε απαρζγκλιτα να ακολουκοφν. Ζτςι: -θ επίςκεψθ καταγραφόταν ςτον οικείο κϊδικα τθσ κοινότθτασ. -ο «ευλογθμζνοσ», ζτςι τουσ λζγανε, μποροφςε να μετατρζψει το επϊνυμό του με τθν προςκικθ τθσ λζξεωσ- προκζματοσ Χατηι. -φοροφςε «πάντοτε μαφρα και δεν τα ’βγαηε ποτζ μεχρί να πεκάνει… με αυτά τον κάβανε».231 -εξαφάνιηε από το λεξιλόγιό του οποιαδιποτε βλαςφθμία, γιατί αυτό ιταν θ μεγαλφτερθ αμαρτία που μποροφςε να διαπράξει. -είχαν ιδιαιτζρεσ κζςεισ ςτθν εκκλθςιά. Τζλοσ μερικζσ πλθροφορίεσ από τουσ χϊρουσ επίςκεψισ τουσ εκεί και τότε από τισ μαρτυρίεσ κάποιων χατηιδων: -«ςτον Λορδάνθ ποταμό είχε ζνα μζροσ που ιτανε ρθχό, πιο ρθχό κι εκεί κάνανε ζνα πράγμα ςαν εξζδρα και από εκεί πζφτανε ςτο ποτάμι. Ιτανε δεμζνοι όμωσ για να μθν τουσ παραςφρει το ρζμα. Τρεισ φορζσ βουτοφςαν και ο παπάσ διάβαηε το “εν Λορδάνθ βαπτιηομζνου ςου, Κφριε…”». -εξομολογοφνταν, νιςτευαν, και πιγαιναν μζχρι το ναό τθσ Αναςτάςεωσ ςτα γόνατα, μπουςουλϊντασ, γιατί ζτςι ζπρεπε. Ραρατιρθςθ Το μουςουλμανικό ςτοιχείο που επιςκεπτόταν τθν Μζκκα (Haca gitme) ακολουκοφςε τισ ίδιεσ πρακτικζσ ςυνικειεσ, δθλαδι φοροφςε μαφρα ροφχα, προςπακοφςε ςτθν υπόλοιπθ ηωι του να είναι πριςςότερο ενάρετο, προςζκετε ςτο όνομά του το προςωνφμιο Χατηι… Ραρακζτουμε επίςθσ χαρακτθριςτικά αποςπάςματα από λαοφιλι ποιιματα που ωσ κζμα τουσ ζχουν τθν τιρθςθ του τάματοσ: Αθ Σάββασ232 Βάρα βάρα ολοφρ χατηί 229

Σθμ :θ πλζον ςυνθκιςμζνθ παραγγελία γι’ αυτοφσ που πορευόταν προσ τα άγια μζρθ ιταν θ προμικεια ςαβάνων κυρίωσ από τουσ υπεριλικεσ. 230 Σθμ: τα ςυγχωροχάρτια τα αγοράηανε. 231 Μαρτυρία Κάρολου Καρολίδθ, ό.π., ς. 75 232 Θανάςθσ Β. Ραπανικολάου, Απόθχοι τθσ Καππαδοκίασ, Καραμανλιδικα Σραγοφδια από το Σςαρικλί, Ακινα 2005 ς. 5

Βαρμαγιαννάρ τςεκζρ ατηί Γκιεννζρ Χριςτόσ ουν τατηί Γκελ, Εφζν’ντιμ γκιοςτζρ νουρί! Νουρί, νουρί,Χατηί νουρί Χριςτόσ’ ουν ντογντουγοφ γερί. Δθλαδι: Πποιοσ πάει γίνεται Χατηισ Κι όποιοσ δεν πάει πικραίνεται πολφ. Πςοι πάνε φοροφν το ςτζμμα του Χριςτοφ. Ζλα, Κφριε, δείξε μου το Φωσ! Το Φωσ των προςκυνθτϊν (βρίςκεται) Εκεί που γεννικθκε ο Χριςτόσ. ΧΑΤΗΘΛΑ΢233 Αλλάχ. Αλλάχ τςθκτιμ γιολά. Μεβλάμ νιετιμίη καμποφλ ολά. Ελζρ καλντθρντι ντουατηθλάρ. Γκόρμεςιν αγρι χατηθλάρ. Γιάφα νταγλαρθντάν αςςτιμ. Μαλθμντάν παραλαρντάν γκετςτίμ. Γιάφαγια ντοντοφ αραμπαμιη. Χριςτοηά ντοντοφ γιουηουμιη.

Κεζ, Κεζ, βγικα ςτο δρόμο. Ροκθτζ μου, θ δζθςι μασ δεκτι να ’ναι. Χζρια φψωςαν οι δεόμενοι. Ασ μθ δοφνε πόνο οι Χατηιδεσ. Από τθσ Γιάφασ τα όρθ πζραςα. Από τα υπάρχοντα και τα χριματα ζφυγα. Ρροσ τθν Γιάφα γφριςε το αμάξι μασ. Στο Χριςτό γφριςε το πρόςωπό μασ.

Γιαφαντα μπιη ντουρμαγιαλιμ. Κφριε ελζθςον τςαγρθςαλιμ. Γιοκιοφ γιουκλετιλζρ Χατηθλάρ. Γιαρ γιαγλαγιαλιμ αραμπαλάρ.

Στθ Γιάφα ασ μθ ςταματιςουμε. Κφριε ελζθςον, ασ αναφωνιςουμε. Το φόρτωμα φόρτωςαν οι Χατηιδεσ. Με λάδι ασ λαδϊςουμε τα αμάξια.

Γεκςθμανθνιν γκελίρ γιολαρι. Γκιορουνοφρ Ηεϊτίν νταγλαρι. Καβϊρ νταγθντάν μπεν αςςτιμ. Κφριε ελζθςον τςαγρθςαλιμ.

Τθσ Γεςκθμανισ ζρχεται ο δρόμοσ. Φάνθκαν τα όρθ των Ελαιϊν. Από το όροσ Καβϊρ εγϊ πζραςα. Κφριε ελζθςον, ασ αναφωνιςουμε.

Γκελ Γιορντανά βαραλιμ. Γιορνταντά βαπτισ αλαλιμ. Χριςτοςοφμ βαπτισ γιερί. Νουρί, νουρί αηιηθμ νουρί. 233

Ελάτε ςτον Λορδάνθ να πάμε. Στον Λορδάνθ βάπτιςμα να λάβουμε. Στου Χριςτοφ μου τθσ βάπτιςθσ το μζροσ Φωσ, φωσ, άγιό μου φωσ.

Δθμιτριοσ Κατςίκασ Καππαδόκθσ, Παραδοςιακά Σραγοφδια των Ρωμθϊν από τισ Χαμζνεσ Πατρίδεσ, ό.π. ς. 222

Γιορντανιν ντερεςινζ καλντιμ. Ουγιαντιμ Λθςουςοφμ μπακτιμ. Γιορντανά βαράν ολοφρ Χατηι. Ολμαγιανλάρ τςεκζρ τςοκ ατηι.

Στο ρζμα του Λορδάνθ ζμεινα. Ξφπνθςα, τον Λθςοφ μου είδα. Στον Λορδάνθ όποιοσ ζρκει γίνεται χατηισ. Πποιοσ δε γίνεται τραβάει μεγάλθ πίκρα.

Γκιρντίμ Νταβιτ καπθςθνά. Σεϊράν εττίμ μπεν χεπεςινζ. Χαβλθςθντά μπογντάι μπιτζρ. Κουπεςιντζ μπουλμποφλ οτζρ. Κουπεςινί γκιορντοφμ ςαςτιμ. Σανιρθμ Τηενετζ ντοχςτοφμ. Άθ Τάφοσ μπουτηάκ μπουτηάκ. Μουμλάρ γιανάρ κοτηάκ κοτηάκ.

Μπικα ςτου Δαβίδ τθν πφλθ. Σεργιάνιςα εγϊ τον κακζνα. Στθν αυλι του ςιτάρι φυτρϊνει. Στον τροφλο του αθδόνι λαλεί. Τον τροφλο τον είδα και ζμεινα εκπλθκτοσ Νόμιςα ςτον Ραράδειςο ζπεςα. Ο άγιοσ Τάφοσ γωνιζσ, γωνιζσ. Κεριά ανάβουν αγκαλιζσ, αγκαλιζσ.

Γκελίν καρνταςλάρ Χριςτοηά βαραλιμ. Οραντά μπιη Χατηθλάρ ολαλιμ. Ορά βαράν χζρκεσ ολοφρ Χατηι. Γκιγερλζρ μπαςθνά Χριςτοηοφν τατςι.

Ελάτε, αδελφοί, ςτο Χριςτό ασ πάμε. Εκεί εμείσ Χατηιδεσ ασ γίνουμε. Εκεί όςοι πάνε, όλοι γίνονται χατηιδεσ. Φοροφν ςτθν κεφαλι του Χριςτοφ το ςτζμμα. Ο δυνάςτθσ ΢ουςτζμ Επρόκειτο για ζναν κραςφτατο και αδίςτακτο Τοφρκο αγά που ηοφςε ςτθν κοινότθτα των Λιμνϊν κατατρομοκρατϊντασ τουσ πάντεσ. Χαρακτθριηόταν μάλιςτα «αιμοβόροσ λθςτισ» ζχοντασ ςτο ςτόχαςτρο του χριςτιανοφσ μα και μουςουλμάνουσ, χωρίσ καμία εξαίρεςθ. Σφμφωνα με τισ μαρτυρίεσ τα ζργα και οι μζρεσ του ιταν ςθμαδιακζσ. Μποροφςε να ατιμάςει κάκε γυναίκα μπαίνοντασ πάντοτε οπλιςμζνοσ χωρίσ κανείσ να μπορεί να του αντιςτακεί, να κλζψει επίςθσ ζχοντασ εξαςφαλίςει το ακαταδίωκτο, μιασ και ο κείοσ του, ο Χότηασ των Λιμνϊν, εκτελοφςε χρζθ δικαςτι ςτθ Νίγδθ. Το ευαίςκθτο βεβαίωσ ςθμείο του ιταν θ φιλαργυρία, κάτι που γνϊριηαν άπαντεσ και εκμεταλλευόμενοι τοφτθ τθν αδυναμία του μποροφςαν και είχαν το κεφάλι τουσ ιςυχο. Με αυτόν τον τρόπο μάλιςτα ζςωηαν αρκετοφσ χριςτιανοφσ που λιποτάκτθςαν από τον τουρκικό ςτρατό και κρφβονταν ςτισ γφρω περιοχζσ.234 Ο δυνάςτθσ Ταλίπ Ιταν ο γιοσ του ΢ουςτζμ που το τζλοσ του ιταν αντάξιο τθσ ηωισ του. Ακολουκϊντασ κατά γράμμα τθν τακτικι του πατζρα του χρθςιμοποιοφςε αδίςτακτα τθ βία αδιακρίτωσ, με αποτζλεςμα να γίνει περιςςότερο μιςθτόσ. 234

Μαρτυρία Δθμθτρίου Αλεξιάδθ, ό.π., ς. 44«… ο ίδιοσ ο ΢ουςτζμ καταπίεηε τελευταία μζχρι τθν ζξοδο τουσ χριςτιανοφσ από κάτι λιποταξίεσ Ελλινων από τον Τουρκικό ςτρατό. Ζτρεχε, τουσ ανακάλυπτε και ζπαιρνε βαριά λφτρα για να μθν τουσ παραδϊςει ςτισ αρχζσ».

Αυτονομθκείσ μάλιςτα επεξζτεινε τισ «δουλειζσ» του και ςτα χωριά τθσ περιοχισ, γεγονόσ καταλυτικό για τθν πορεία του. Ζτςι ςε μια ςυμπλοκι ςκότωςε κάποιον τοφρκο μουχτάρθ με αποτζλεςμα να φυλακιςτεί ςτισ φυλακζσ τθσ Νεβςεχίρ και με τον πατζρα του να μθν μπορεί να κάμει τίποτε. Ιταν μάλιςτα τόςο το μίςοσ εναντίον του, αλλά και οι υπαρκτοί φόβοι για πικανι με πλθρωμι αποφυλάκιςι του, ϊςτε κάποιοσ μουςουλμάνοσ του οποίου θ κόρθ ατιμάςτθκε να μπει επίτθδεσ ςτθ φυλακι και εκεί να τον ςκοτϊςει. 235 Ο Αλι Συνεργάτθσ του Ταλίπ που μεταξφ των άλλων κατθγορικθκε για τον βιαςμό μιασ μικρισ χριςτιανισ θλικίασ δζκα χρόνων 236 και τθσ ομόκρθςκθσ κόρθσ του Μιτςίμ ογλοφ το 1920, μπροςτά ςτα μάτια τθσ μθτζρασ τθσ. Θ τελευταία «ζπεςε ςτα πόδια τουσ και τουσ προςζφερε ότι χρυςαφικό διζκετε, για να μθν τθν πειράξουν. Αυτοί όμωσ αρνικθκαν, γζλαςαν και ζκαναν το αποτρόπαιο, χωρίσ κανείσ να τουσ βοθκιςει. Ο άνδρασ τθσ ιταν ςτθν ξενιτειά». 237 Ραρατιρθςθ Χωρίσ να είναι διαςταυρωμζνο πρόκειται για το «λάκοσ» του Ταλίπ. Θ μικρι που βιάςτθκε πρζπει να είναι εκείνθ για τθν οποία ο πατζρασ τθσ ειςιλκε ςτθ φυλακι και πιρε τθν εκδίκθςι του, ζςτω και με αυτόν τον τρόπο. Ο κάνατοσ του Διμου Επρόκειτο για ζνα ςυγχωριανό, που όμωσ είχε τθν ατυχία να βρεκεί ςε λάκοσ τόπο και ςτιγμι. Θ ιςτορία λοιπόν ςφμφωνα με τισ μαρτυρίεσ ζχει ωσ εξισ: «Μια φορά από γυναικοδουλειά ςκοτϊςανε ζνα παλικάρι. Ιτανε κάτι γυναίκεσ χριςτιανζσ, όχι καλζσ, αλλά πρόςτυχεσ και μια μζρα ζξω ςτα χωράφια που ιτανε πιγανε κοντά τρία παλικάρια. Μεταξφ αυτϊν και ο Διμοσ, ωραίο και καλό παλικάρι. Ρεράςανε τότε οι Τοφρκοι και τισ είδανε, λζνε ςτο Διμο “ζλα να κόψεισ τριφφλλι”. Φοβικθκε το παιδί μα τι να κάνει, όχι δεν μποροφςε να πει και πιγε. Σε λίγο ακοφςτθκε ζνασ πυροβολιςμόσ και φςτερα θςυχία. Τρζξανε όλοι, βγικανε από τα ςπίτια. Ζνα μικρό κοριτςάκι τρομαγμζνο τουσ είπε “ςκοτϊςανε τον Διμο και τον ρίξανε ςτο νερό”. Ιτανε το παιδί κοντά και είδε τα γεγονότα. 235

Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου ό.π., ς. 46 « Ο γιοσ του ΢ουςτζμ, ο Ταλίπ, ιταν αςυμμάηευτοσ. Ζκανε λθςτείεσ, εκβιαςμοφσ ςε γυναίκεσ και κορίτςια… και τουρκάλεσ άμα του άρεηαν δεν χαριηότανε. Οι μουςουλμάνοι διαμαρτφρονταν εναντίον του και τον μθνοφςαν ςτο δικαςτιριο τθσ Νίγδθσ αλλά γριγορα απαλλάςςονταν, γιατί κατισ ιταν ο κείοσ του, αδελφόσ τθσ μάνασ του. Οι λθςτείεσ του και οι αγοριζσ του δεν περιγράφονται. Τα τελευταία χρόνια προ τθσ εξόδου ανζπνευςαν όλοι, γιατί είχε φυλακιςτεί από τον φόνο ενόσ μουχτάρθ Τοφρκου που ζκανε μετά τθ λθςτεία. Στθν φυλακι κάποιοσ πιρε εκδίκθςθ γι’ αυτό που ςυνζβθ ςτθν κόρθ του. Μπικε ο ίδιοσ επίτθδεσ, πλιρωςε κάτι λίγουσ και τον ςκότωςαν με φρικτά βαςανιςτιρια…». 236 Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου ό.π. ς. 46 «το κορίτςι το ςυμμάηεψαν οι γονείσ του αναίςκθτο. Με τισ περιποιιςεισ και αφοφ ζμεινε ζνα μινα ςτο κρεβάτι ζγινε καλά και ιρκε ςτθν Καβάλα τθν περίοδο τθσ ανταλλαγισ». 237 Μαρτυρία Ελευκερίασ Αλεξιάδθ, ό.π. ς. 47

Ακόμα το κυμάμαι. Σαν όνειρο ιτανε, κουνοφςε ο αζρασ τα ςτάχυα, μεςθμζρι ιτανε και το παιδί ςαν πάπια ζπλεε μζςα ςτο νερό».238

Το φζςι του Διμου(αρχείο Arthur Mitter Sen).

Οι Τάταροι… Επρόκειτο για ςυμμορίεσ Τοφρκων λθςτϊν που λυμαίνονταν τα χωριά τθσ περιοχισ, χριςτιανικά μα και μουςουλμανικά. Τουσ λζγανε Τατάρουσ, γιατί «μοιάηανε με γιαπωνζηουσ ςτο πρόςωπο και είχαν κοντό ανάςτθμα». Ραρατιρθςθ Εξολοκρεφτθκαν μετά τθν εγκατάςταςθ Στακμοφ Χωροφυλακισ ςτθν κοινότθτα. Ο Κοηάνογλου Λιςταρχοσ από τα μζρθ τθσ Καιςάρειασ. Ράντοτε ζφιπποσ με μια ςυμμορία είκοςι (20) περίπου ενόπλων ανδρϊν κατατρομοκρατοφςε τισ κοινότθτεσ πουλϊντασ προςταςία και απαιτϊντασ για τθν παροχι τθσ ανταμοιβι ςε χριμα ι και είδοσ… Θ κοινότθτα των Λιμνϊν τον απζκρουςε αποφαςιςτικά. Μαηεφτθκαν όλα τα παλικάρια του χωριοφ, χριςτιανοί και μουςουλμάνοι, και προζβαλαν αντίςταςθ μθ επιτρζποντασ τθν είςοδό τουσ ςτθν κοινότθτα. 239 Ο Κοφρογλου Ομοϊδεάτθσ και αυτόσ του Κοηάνογλου, δροφςε περίπου με τον ίδιο τρόπο. Σφμφωνα με τισ μαρτυρίεσ είχε κάνατο αντάξιο των ζργων του. Σε κάποια επζμβαςθ των τηανταρμάδων γλίςτρθςε από τθ ςζλα του αλόγου και με «ςκαλωμζνο» το ζνα

238 239

Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π. ς. 51 Μαρτυρία Μιχαιλ Τεκζ Σάββα, ό.π., ς. 76

πόδι ςφρκθκε για μεγάλο διάςτθμα κτυπϊντασ βαριά το ςϊμα του. Ρζκανε με φρικτοφσ πόνουσ. Λιμόσ του ’73 Επρόκειτο για μεγάλθ περίοδο ξθραςίασ που είχε ωσ αποτζλεςμα τθν καταςτροφι όλων των παραγωγϊν και κατά ςυνζπεια μια διαρκι πείνα, τον κάνατο ανκρϊπων και ηωντανϊν. 240 Θ κοινότθτα αντιμετϊπιςε τοφτο το φαινόμενο λόγω τθσ μεγάλθσ παραγωγισ πατάτασ, ενόσ προϊόντοσ που κάλυψε κατά το δυνατόν αρκετζσ από τισ ανάγκεσ και των γφρω κοινοτιτων.

Σφμφωνα με τισ μαρτυρίεσ παρατθρικθκε εκτόσ από τθν πείνα και ζξαρςθ τθσ ελονοςίασ με αποτζλεςμα ο ςυνδυαςμόσ αμφοτζρων να δθμιουργιςει ζνα εκρθκτικό μείγμα, το οποίο ανάγκαηε τουσ ανκρϊπουσ να φεφγουν από τθν περιοχι.241 Θ επιδθμία Τον Μάθ του 1890 ενζςκθψε επιδθμία διφκερίτιδασ (κιργάν ιλατι) που ςτο πζραςμά τθσ άφθςε πολλοφσ νεκροφσ. Θ κοινότθτα των Λιμνϊν ζχαςε γφρω ςτα επτά(7) νζα άτομα.242 Επιδρομι ακριδϊν Στισ 17 του Μάθ του ’14 γζμιςε ο ουρανόσ με ςφννεφα από μαφρεσ ακρίδεσ που εφορμοφςαν ςε κάκε πράςινο και ροκάνιηαν κάκε τι που βρίςκανε ςτο διάβα τουσ, δζνδρα, ςπαρτά, κιπουσ. Το κζαμα ιταν αποτρόπαιο, με τισ μυριάδεσ των πράςινων – μαφρων πτερωτϊν να καλφπτουν χωριά, πόλεισ, χωράφια και να οδθγοφν τουσ πάντεσ ςτα όρια του τρόμου. Ραρακζτουμε τθ χαρακτθριςτικι μαρτυρία τθσ Τςογγαρίδου Δζςποινασ όπωσ ακριβϊσ δόκθκε το 1955 ςτουσ ςυνεργάτεσ του Κ.Μ.Σ. «Σα ςπίτια τα τςεκιριζ (ακρίδεσ) ασ το κάπνι καταβαίνιςκαν. Σ’ αμπζλια μπικαν. Κάνιςκαμ τςουχοφρια και τα ςκζπαηαμ εκεί μζςα ςτο χϊμα. 240

Λάηαροσ Ευπραξιάδθσ, Σο Προκόπι τθσ Καππαδοκίασ, Κεςςαλονίκθ, εκδ . Αδελφότθτοσ Ρροκοπιζων Μακεδονίασ Κράκθσ 1988 ς. 56, «…ςυνζβθςαν μεγάλεσ ανομβρίεσ και τρομακτικζσ παγωνιζσ με αποτζλεςμα να καταςτραφοφν όλα τα ςπαρτά και όλθ παραγωγι ςε βακμό που άνκρωποι και ηϊα να ςτερθκοφν τα πάντα για τθ ςυντιρθςι τουσ, θ γθ δε βλάςτθςε χορτάρι, οι άνκρωποι πζκαιναν ςτουσ δρόμουσ και τα ηϊα ςτουσ ςτάβλουσ». 241 Μαρτυρία Δθμ. Λαδόπουλου, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά ς. 78 «Στον καιρό τθσ πείνασ ιρκε και θ ελονοςία και πολλοί πζκαναν. Πςοι μείνανε άρχιςαν να ςκορπίηουν. Θ πείνα τουσ ζδιωξε από τα χωριά τουσ». 242 Διφκερίτιδα ι μπογματηάσ ι μπόχςεν ι κουρμπαγοφ Ρρόκειται για τθ γνωςτι, παιδικι κυρίωσ αρρϊςτια, που «ζπιανε» το λαιμό. Τα αίτια πολλά μεταξφ των οποίων και «κάποιο ςκουλικι που ζπνιγε τα φςάχα». Για τθν αντιμετϊπιςι τθσ βάηανε ηεςτά επικζματα ςτο λαιμό αποτελοφμενα κφρια από ψθτά παντηάρια και κολοκφκια, και επικζματα με κοπανιςμζνα βατράχια, γι’ αυτό λζγανε και τθν αρρϊςτια κουρμπαγοφ. Στθ Δίλα πάλι πότιηαν τον άτυχο αςκενι με παραςκεφαςμα αποτελοφμενο από οφρα, κατά προτίμθςθ κοριτςιοφ, με κτυπθμζνα φροφτα τα οποία είχαν αφιςει δυο τρεισ νφκτεσ ζξω ςτα αςτζρια…

Καλοκαίρισ ιτονε, φον ιρτανε τα τςεκιριζ. Ραντοφ πιγαν ς’ οφλα τα χωριά. Από το κολτηίν, Νάξο ιρτανε ςο Τροχό, Αλάϊ, Κιλάταρα, Φλοϊτά ωσ πίςω ασ το Σοφντελε. Κάτςαν 15-20 μζρεσ. Τα ςταφφλαι χάκθκαν ετότεσ, ηθμιά πολλι μασ ζκαναν».243 Επιδθμία τφφου το ’15

Επρόκειτο για μια φοβερι λοιμϊδθ αςκζνεια που παρουςιαηότανε με διάφορεσ μορφζσ244 και με το πζραςμά τθσ άφθςε εκατόμβεσ κυμάτων. Υπιρξε μοιραία για αρκετά παιδιά και ςτθν κοινότθτα του Γκουλτςοφκ.245 Φυματιϊδθσ μθνιγγίτιδα, θ λαίλαπα του ’19 Επρόκειτο για μια λοιμϊδθ μεταδοτικι αςκζνεια ανκρϊπων και ηωντανϊν που οφείλεται ςε βακτθρίδιο και προςβάλλει διάφορα όργανα. Χωρίσ να είναι ςίγουροι ςυνιςτοφςαν μεταξφ των άλλων καλό φαγθτό, ξεκοφραςθ, κακαρά δωμάτια, ςυνεχι αεριςμό αλλά… αλλά και «τάιςμα του αρρϊςτου, χωρίσ να το γνωρίηει, με βραςμζνο κρζασ ςκφλου». Ρίςτευαν πωσ με τθ ςιχαςιά του ο άρρωςτοσ κα κάμει εμετό και ζτςι «κα διϊξει το κακό». Θ πατάτα, αυτό το ευλογθμζνο αγακό Στα χρόνια του Σεφερμπελίκ, δθλαδι ςτα χρόνια του πρϊτου μεγάλου πολζμου μεταξφ 1914-18 πολλά χωριά πείναςαν, λόγω των ςυνεχϊν επιτάξεων των παραγωγϊν για τθν κάλυψθ των αναγκϊν του ςτρατοφ. Εκόντεσ άκοντεσ οι χωρικοί προςζφεραν ςτισ αρχζσ, μθ μπορϊντασ φυςικά να πράξουν διαφορετικά. Ραρόλα αυτά θ κοινότθτα των Λιμνϊν «πείναςε λιγότερο», γιατί ακριβϊσ είχε εκείνο το προϊόν και μάλιςτα ςε αφκονία, και μπόρεςε να καλφψει τισ ςτοιχειϊδεισ ανάγκεσ, ζςτω και μετά τθν αφαίμαξι του από τισ δυνάμεισ του ςτρατοφ. Τθν πατάτα. «Εμείσ είχαμε τθν πατάτα και πεινάςαμε λιγότερο. Κυμάμαι πωσ ερχότανε τότε Γερμανοί ςτο χωριό, φζρνανε αυτοκίνθτα και φόρτωναν τθν πατάτα. Τςάμπα τθν παίρνανε. Τι να κάμει όμωσ ο κόςμοσ; Ράλι καλά που είχαμε τισ πατάτεσ και το ψωμί μασ...

243

Μαρτυρία Δζςποινασ Τςογγαρίδου, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά, ς. 79 244 Εγκεφαλικόσ= μπεϊοφν χουμαςί, κοιλιακόσ = χουμά, εξανκθματικόσ =λελεκί χουμά. 245 Σθμ: Τφφοσ ι χουμά ι χουμά ςαλάχ ι ςαρι ςιτμά. Ράντοτε με υψθλό πυρετό και κόλωςθ των διανοθτικϊν λειτουργιϊν και με τουσ πρακτικοφσ να αδυνατοφν να επζμβουν αποτελεςματικά. Το μόνο που καταγράφεται ςτθ βιβλιογραφία είναι τα κρφα επικζματα ςτο πρόςωπο του αςκενοφσ και θ ςυνεχισ κακαριότθτα. Από τισ μθ ιατρικζσ μεκόδουσ πάλι να αναφζρουμε το «μπόλιαςμα όλου του ςπιτιοφ αλλά και τθν περιχαράκωςι του με ςτάχτθ». Καταγράφονται επίςθσ: Τοποκζτθςθ χιονιοφ ςτο κεφάλι του αςκενοφσ τοποκζτθςθ ςτο ςϊμα του πάςχοντοσ δζρματοσ νεοςφαγμζνου προβάτου αλειμμζνου με μζλι και κοπριά άςπρου ςκυλιοφ βρεγμζνα φφλλα ιτιάσ με ξίδι.

Επζταξαν και τα ηωντανά και τα κάρα μασ και μασ υποχρζωςαν να μεταφζρουμε το άχυρο ςε μεγάλεσ αποκικεσ, όπωσ και άλλα προϊόντα… ςτο Αμπαρ, αλλά και ςτθ Σεμζντερε».246

Το καφμα… θ ηάλθ… θ ομαδικι υςτερία! Ζνα από τα πλζον παράξενα γεγονότα που ςυνζβθςαν εκεί και τότε ιταν αυτό που ςτθ βιβλιογραφία, αλλά και ςτο Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ του Κ.Μ.Σ. το ςυναντάμε ωσ ηάλθ ι ομαδικι υςτερία. Γεγονόσ δυςερμινευτο, που πράγματι ςυνζβθ, μιασ και διακζτουμε πλθκϊρα μαρτυριϊν από ανκρϊπουσ οι οποίοι όχι μόνο άκουςαν, οφτε μόνο είδαν, αλλά και ςυμμετείχαν ςτα δρϊμενα, όντεσ μιασ κάποιασ θλικίασ. Το ςθμειϊνουμε μάλιςτα αυτό, γιατί πρόκειται για γεγονόσ πολφ παράξενο και ίςωσ χαρακτθριηόμενο από οριςμζνουσ ωσ υπερβολικό, εμπλουτιςμζνο με πολλά μυκοπλαςτικά ςτοιχεία όμωσ… όμωσ όταν διακζτουμε μαρτυρίεσ που επιβεβαιϊνουν το γεγονόσ λζγοντασ μάλιςτα πωσ οι ίδιοι ςυμμετείχαν, τότε κα πρζπει να μιλάμε μάλλον για γεγονόσ ανεξιγθτο. Υπάρχουν επίςθσ δυο παράμετροι που πρζπει να λθφκοφν υπόψθ. Δεν πρόκειται για ζνα ςυμβάν που ςυνζβθ ςε μια μόνο κοινότθτα, αλλά τουλάχιςτον ςε τζςςερισ. Το Γκολτηοφκ, με τθ μεγαλφτερθ δραςτθριότθτα, τθν Αξό, τθ Μαλακοπι και τθν Τροχό. Σε τζςςερισ δθλαδι κοινότθτεσ, από τισ μεγαλφτερεσ ςτον χϊρο τθσ Καππαδοκίασ. Στα γεγονότα ςυμμετείχε μόνο ο γυναικείοσ πλθκυςμόσ τθσ περιοχισ με τον ανδρικό να παραμζνει ανιμπορα απακισ. Είναι γεγονόσ πωσ αρκετοί προςπάκθςαν να εξθγιςουν αυτζσ τισ περίεργεσ ςυμπεριφορζσ, να δϊςουν μια ερμθνεία για τοφτα τα ανεξιγθτα γεγονότα που ξεκινοφςαν, από κλιματολογικζσ επιδράςεισ ζωσ και μυςτθριακοφ χαρακτιρα απαντιςεισ. Για παράδειγμα, «…ο ιλιοσ κφμωςε και εξζπεμψε ηζςτθ, ηζςτθ πολλι, που τισ κτφπθςε ςτο κεφάλι», ι «ζβλεπε ο Κεόσ το επερχόμενο κακό και με αυτόν τον τρόπο κζλθςε να προειδοποιιςει τον κόςμο Του» ι πωσ «τοφτο το κακό ιταν ζργο του βεληεβοφλθ». Θ Σοφία Αναςταςιάδθ μάλιςτα ςτο εξαιρετικό πόνθμά τθσ για τον τόπο γράφει χαρακτθριςτικά για τα γεγονότα υπονοϊντασ μάλιςτα πωσ, ίςωσ, αυτι θ μορφι ζκςταςθσ να αποτελοφςε ψιγματα ςυλλογικισ μνιμθσ τθσ πανάρχαιασ λατρείασ τθσ κεάσ Μα. «Ροιοσ είπε ότι πζκανε θ Μεγάλθ Μα; Ηθτϊντασ πλθροφορίεσ για τθν Ζξοδο και τθν ανταλλαγι το καλοκαίρι του ’53 ζπεςα ςε μια περίεργθ πλθροφορία. Μιλοφςαν οι πλθροφορθτζσ μου για μια ηάλθ, ζνα είδοσ υςτερίασ που ζπιανε τισ γυναίκεσ ςτθν αρχι και αργότερα και πολλοφσ άλλουσ, ζνα χρόνο πριν τθν Ζξοδο. Μπαίνοντασ ςε κάποια μορφι ζκςταςθσ ζτρεχαν αςυγκράτθτοι προλζγοντασ τθν καταςτροφι. Τισ πλθροφορίεσ αυτζσ, το καφμα όπωσ ονομάηανε, τισ παρακζτω ατόφιεσ και χωρίσ τθ ςφνκεςθ των δελτίων, γιατί πιςτεφω ότι μόνο θ ςυνφπαρξι τουσ δίδει και τθ μοναδικι απόδειξθ τθσ ειλικρίνειάσ τουσ. Δεν κρφβω ωςτόςο τθ ςκζψθ μου πωσ πικανόν να μθν είναι εντελϊσ τυχαίο το ιςτορικά γνωςτό ότι βριςκόμαςτε ακριβϊσ ςτθν περιοχι τθσ πανάρχαιασ λατρείασ τθσ μεγάλθσ Μθτζρασ Κεάσ- Μα, που λατρευόταν με εκςταςιακζσ μορφζσ λατρείασ ςτα μεγάλα ιερά τθσ Καππαδοκίασ… Τολμϊ λοιπόν να ςκεφτϊ πωσ μζςα από τον λαϊκό πολιτιςμό που διζτρεχε 246

Μαρτυρία Βαςιλείου Αλεξιάδθ, ό.π. ς. 80

τισ εποχζσ με τρομερι επιμονι, διακρίκθκε ίςωσ μια τζτοια τάςθ, ιδίωσ ςε περιόδουσ κινδφνου, ς’ ζναν τόςο εςϊςτρεφο τόπο, όπωσ είναι θ Καππαδοκία».247 Επιγραμματικά, επίςθσ και προτοφ προχωριςουμε ςτθν καταγραφι των μαρτυριϊν, που μιλοφν από μόνεσ τουσ, να επιςθμάνουμε τα γεγονότα. Μετά τθν καταςτροφι και τθν υπογραφι των ςυνκθκϊν με τθ γείτονα, λίγουσ μινεσ προ τθσ μεγάλθσ Εξόδου, παρατθρικθκαν οριςμζνα παράξενα φαινόμενα. Κατά τθ διάρκεια, λοιπόν, τθσ θμζρασ και των κακθμερινϊν γυναικείων δράςεων, «άξαφνα τισ ζπιανε ηάλθ». Μια κατάςταςθ υςτερίασ όπου κάποιεσ ζβλεπαν αγίουσ, κάποιεσ άλλεσ μιλοφςαν ακατάλθπτα ςε γλϊςςα που δεν τισ καταλάβαινε κανείσ, κάποιεσ προζλεγαν γεγονότα, τα οποία, ειριςκω εν παρόδω, αργότερα επιβεβαιϊκθκαν, κάποιεσ ζκλαιγαν ςυνεχϊσ, μερικζσ ολοφυρόμενεσ ζτρεχαν ςτα χωράφια, ςτουσ δρόμουσ και τισ γειτονιζσ, για να επανζρκουν ςτθ φυςιολογικι τουσ κατάςταςθ μετά από λίγθ ϊρα. Τζλοσ πιςτεφοντασ πωσ θ καλφτερθ ενθμζρωςθ γίνεται από τουσ ανκρϊπουσ που ηιςανε και ςυμμετείχαν ςτα γεγονότα, παρακζτουμε τισ μαρτυρίεσ τουσ, όπωσ τισ ανακαλφψαμε ςτο Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ του Κ.Μ.Σ. -Δθμιτριοσ Αλεξιάδθσ.248 «Λίγουσ μινεσ πριν από τθν Ανταλλαγι παρατθρικθκε για πρϊτθ φορά ςτο χωριό ομαδικι κατάςταςθ υςτερίασ ςτισ γυναίκεσ. Ρολλζσ, ςτα καλά των κακουμζνων, άρχιςαν να τρζμουν και να προφθτεφουν. Αυτό που τισ ζπιανε ιταν πιο δυνατό από το κραςί. Μιλοφςαν ϊρεσ ολόκλθρεσ. Τότε προείπαν για τθν ανταλλαγι, για τθν εκκλθςιά του χωριοφ που κα γκρεμιςτεί.249Ζδιδαν πλθροφορίεσ ςαν μάντιςςεσ ςτθν κάκε μάνα που τισ ρωτοφςε για τθν τφχθ των παιδιϊν τουσ, που χάκθκαν τα ίχνθ τουσ ςτον πόλεμο. Κάποια γυναίκα μίλθςε για κάποια καμμζνθ εκκλθςία. Ρράγματι ζςκαψαν ςτο μζροσ που υπζδειξε και ςε βάκοσ τεςςάρων μζτρων βρικαν αγίαςμα, μια μικρι εκκλθςία και εικονίςματα». Ραρατιρθςθ Ο πλθροφορθτισ ιταν θλικίασ εννζα ετϊν, όταν ςυνζβθςαν τα γεγονότα. Ιταν αυτόσ που ςφρκθκε με τθν κοιλιά ςτο μζροσ που υπζδειξαν και βρικε τθν εκκλθςιά και το αγίαςμα. -Ραραςκευάσ Καρολίδθσ.250 «Αυτό το πράγμα άρχιςε από ζνα αγόρι, τον Σάββα Κουλαηίηογλου, που ιταν 13 χρόνων. Αυτόσ πρϊτοσ είδε ςτο όνειρό του πωσ ςτο δικό μασ ςπίτι μζςα ςτθ γθ ιταν αγίαςμα. Το είπε ςτθν εκκλθςία. Ιρκαν αμζςωσ οι Επίτροποι ακολουκοφμενοι από μερικζσ γυναίκεσ. Εμείσ δεν είχαμε ακοφςει τίποτε για τθν φπαρξθ κάποιου αγιάςματοσ ι εκκλθςίασ. Εκείνοι λοιπόν ςκάψανε, βακειά κάτω ςτο υπόγειο, όπωσ τουσ ζδειχνε ο Σάββασ… Κατεβικαμε βακειά και τι να δοφμε; Λίμνθ ολάκερθ. Ρενιντα εξιντα μζτρα. Κοντά ςτο αγίαςμα, μζςα ςτο υπόγειο, βρικαν ςανιδζνιεσ εικόνεσ μουχλιαςμζνεσ, βρικανε κφκλο ςαν ιερό. Εκκλθςία παλιά ιτανε. 247

Σοφία Αναςταςιάδθ- Μανουςάκθ, Μνιμεσ Καππαδοκίασ, Ακινα Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, 2002 ς. 275 248 Μαρτυρία Δθμθτρίου Αλεξιάδθ, ό.π. ς. 91 249 Σθμ: όντωσ λίγεσ μζρεσ πριν τθν αναχϊρθςθ γκρεμίςτθκε. 250 Μαρτυρία Ραραςκευά Καρολίδθ, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά ς. 84

Εκεί που βλζπαμε λιποκφμθςε θ πρϊτθ γυναίκα. Ϊςπου να τθ δουν λιποκυμιςανε και άλλεσ δυο. Αυτό ιταν θ αρχι. Ζπειτα λιποκυμοφςανε όλεσ οι γυναίκεσ ςτο χωριό. Ερχότανε, κλεινότανε όλεσ μαηί μζρεσ ολόκλθρεσ μζςα ςτο υπόγειό μασ. Ερχότανε πολλζσ φορζσ και ο παπάσ, ο Κλιμθσ, και λειτουργοφςε, πθγαίναμε και εμείσ τα μικρά αγόρια. Ερχότανε από ζξω να τισ πάρουνε οι άνδρεσ τουσ, αλλά αυτζσ δεν βγαίνανε. Κυμάμαι πωσ ερχότανε γυναίκεσ και από τα γφρω χωριά φζρνοντασ του κόςμου τα φαγθτά, να τρϊνε οι κυράδεσ που ιταν κλειςμζνεσ ςτο υπόγειο, να μθν αδυνατιςουνε, να ζχουν δφναμθ και να φωνάηουν. Ερχόταν προ πάντων οι χιρεσ,251 οι μανάδεσ που είχαν παιδιά ςτθν ξενιτειά, ςτο ςτρατό και δεν ξζρανε τι απογίνανε, ρωτϊντασ περί τθσ τφχθσ τουσ. Αυτζσ δεν απαντοφςαν αμζςωσ. Σκεφτόταν καλά, καλά, λίγα λεπτά τθσ ϊρασ και ζπειτα προζλεγαν. Άλλοτε βγαίνανε από το υπόγειο και τρζχανε… κι εγϊ μαηί τουσ. Κυμάμαι, ςα ςε όνειρο, που τρζχαμε μια μζρα προσ το Τιρχίν. Εκεί είναι κάποιο παρεκκλιςι ςτο δρόμο επάνω. Το ανοίξαμε, ανάψαμε κεριά, γονατίςαμε και ψζλναμε…». Ραρατιρθςθ Ρρόκειται για τον εγγονό του Κάρολου Καρολίδθ… θλικίασ 10 ετϊν όταν ςυνζβθςαν τα γεγονότα. Συμμετείχε τρζχοντασ με τθ μθτζρα τουσ ςτισ διάφορεσ «δράςεισ τθσ». Θ μαρτυρία του ζχει ιδιαίτερθ βαρφτθτα, γιατί κεωρεί πωσ τα γεγονότα άρχιςαν από το δικό τουσ ςπίτι. -Κοςμάσ Σεραφειμίδθσ252 «Δεν ξζρω αν ιτανε του Κεοφ ι κάτι του διαβόλου, μα ςαν καφμα ιτανε αυτό που πάκανε όλεσ ςχεδόν οι γυναίκεσ του χωριοφ μασ, κάπου ζνα χρόνο πριν μασ ςθκϊςουμε. Μικρζσ και μεγάλεσ εκεί που ςου μιλοφςανε λιποκυμοφςανε και δε ςε βλζπανε. Τισ περιςςότερεσ φορζσ δεν καταλάβαινεσ τι λζγανε. Τουρκικά ιταν; Ελλθνικά; Δεν καταλάβαινεσ. Ρροφθτεφανε και αυτό που λζγανε πολλζσ φορζσ βγαίνανε αλθκινά. Άλλεσ φορζσ τισ ζβλεπεσ να τρζχουν πολλζσ μαηί ςαν τρελζσ από χωριό ςε χωριό και να προςκυνάνε παρεκκλιςια. Πλοι μαηί οι άνδρεσ του χωριοφ πζφταμε επάνω τουσ αλλά δεν μποροφςαμε να τισ ςυγκρατιςουμε. Κάκε τόςο τισ ζπιανε. Τισ ζβλεπεσ τότε να ςθκϊνονται ξαφνικά και να τρζχουν. Ρίςω τουσ τρζχανε και τα μικρά κορίτςια τουσ αλλά και τα αγόρια. Κάποτε ζτρεχε μαηί τουσ και μια τουρκάλα, είχε και αυτι πίςτθ. Τρζχανε, φωνάηανε, προφθτεφανε, λιποκυμοφςανε». Ραρατιρθςθ Ο πλθροφορθτισ ιταν ενιλικασ … -Ιορδάνθσ Ιορδανίδθσ253 «Μθ φανταςτείσ πωσ τρζχανε μαηί όλεσ οι γυναίκεσ του Γκολτςοφκλ. Ιτανε ςυμμορίεσςυμμορίεσ. Γινότανε ομάδα 15-20 γυναίκεσ και τρζχανε. Τισ άκουγεσ που φωνάηανε: “εγϊ είμαι θ Ραναγία”, ”εγϊ είμαι θ Αγία Μακρίνα”, ”εγϊ είμαι θ Αγία Ραραςκευι”… 251

Σθμ: χιρεσ ςτα Λιμνά κεωροφςαν τισ γυναίκεσ που ο άντρασ τουσ ζλλειπε ςτθν ξενιτειά. Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π. ς 83 253 Μαρτυρία Ιορδάνθ Ιορδανίδθ, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά ς. 88 252

Γονάτιηαν ςτο δρόμο και παρακαλοφςανε. Ρροφθτεφανε. Αυτζσ πρωτομίλθςαν για τθν ανταλλαγι. Το λζγανε και δεν το πιςτεφαμε. Λζγανε πωσ κα γκρεμιςτεί θ εκκλθςιά και αυτι γκρεμίςτθκε. Είχαμε τον παπά Κλιμαντο... Ριγαινε ςτο ςπίτι του και του φϊναηε: ”παπά Κθλθμάντο, κα πεκάνεισ και κα ςε ρίξουν ςτθ κάλαςςα”. Πταν φεφγαμε, πζκανε ςτο βαπόρι και τον ρίξανε ςτθ κάλαςςα. ΢ϊτα να μάκεισ. Αυτά γίνανε μπροςτά ςε όλουσ. Είναι αλικεια πωσ ςτο τζλοσ ανακατευκικανε μαηί τουσ και ψεφτρεσ. Αυτζσ κάνανε πωσ λιποκυμοφςαν κι ζλεγαν ψευτιζσ. Πταν τισ καταλάβαιναν οι άλλεσ, πζφτανε επάνω τουσ για να τισ διϊξουν. Ιτανε και μερικζσ γυναίκεσ που δεν είχαν πίςτθ. Ριγαιναν και ς’ αυτζσ ζξω από το ςπίτι τουσ και τισ καταριότανε, ιδιαίτερα μάλιςτα ςε μια πάρα πολφ. Τϊρα τι ζγινε; Τρόμαξε θ γυναίκα; Μζςα τθσ πιρε τισ κατάρεσ και δεν μπόρεςε να τισ ξεχάςει; Πλοι ξζρουμε ςτο χωριό πωσ ςε λίγο καιρό πζκανε…». Ραρατιρθςθ Ο πλθροφορθτισ ιταν θλικίασ 13 ετϊν, όταν ςυνζβθςαν τα γεγονότα ςτα οποία, κατά διλωςι του, ςυμμετείχε ενεργά. -Νικόλαοσ Ραναγιϊτογλου254 «Αυτό το πράγμα ιταν ςαν αζρασ. Ζνασ ξαφνικόσ αζρασ ςα να τισ ξεςικωνε όλεσ και χανότανε από μπροςτά ςου. Ζτρεχα κι εγϊ μαηί τουσ κάποτε, χωρίσ να καταλαβαίνω. Ριγαμε ζτςι μια φορά ςτθν Μαλακοπι κι ανοίξαμε τθν εκκλθςιά, τζςςερισ ϊρεσ μακριά… Μαηεφτθκαν όλοι τουσ και μασ βλζπανε και πολλζσ γυναίκεσ τουσ ςυμμετείχαν μάλιςτα με το δικό τουσ τρόπο». Ραρατιρθςθ Ο πλθροφορθτισ ιταν ενιλικασ. -Αναςταςία Ρροδρόμου255 «Ζνα χρόνο, πριν φφγουμε από το χωριό, γίνανε όλα αυτά. Τι ιτανε, ςαν αρρϊςτια ιτανε, από το κεό ιτανε; Κανζνασ δεν ξζρει. Ζτςι άρχιςε. Μια γυναίκα που ιρκε από τθ Σαμψοφντα ζφερε ζνα μικρό αςθμζνιο ςταυρό, που είχε τίμιο ξφλο μζςα. Πλοι άρχιςαν τότε να πθγαίνουν ςτο ςπίτι τθσ. Κάνανε προςευχζσ όλθ μζρα… “κα γίνουμε άγιοι” λζγανε…. “πρζπει να πολεμιςουμε τον διάβολο με τθν προςευχι”, λζγανε. Στεκότανε ϊρεσ ολόκλθρεσ αμίλθτεσ και όποιοσ δεν πίςτευε ότι με αυτόν τον τρόπο κα γίνει άγιοσ “κα πζςει ςτθ κάλαςςα και κα πνιγεί,” λζγανε. Είναι αλικεια ο παπά Κλιμθσ προςπάκθςε να τισ νουκετιςει, πωσ ο Κεόσ δεν κζλει τζτοια πράγματα. Πταν όμωσ ερχότανε ςτθν Ελλάδα, πζκανε πάνω ςτο καράβι και τον ρίξανε ςτθ κάλαςςα. Ιτανε μεγάλο το κακό που είχε πζςει ςτουσ ανκρϊπουσ». Ραρατιρθςθ Θ πλθροφοριτρια ιταν ενιλικθ. Βαςίλειοσ Αποςτολίδθσ256

254

Μαρτυρία Νικολάου Ραναγιϊτογλου, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά ς. 87 255

Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π. ς 94

«Ιμουνα επτά χρονϊν και πιςτεφω πωσ κυμάμαι αρκετά καλά τα γεγονότα. Λοιπόν, το πρϊτο πράγμα που μασ ζκανε εντφπωςθ ιταν θ ςυμπεριφορά των γυναικϊν, μανάδων, αδελφϊν, μεγάλων- μικρϊν, κάτι το παράξενο, το αποτρόπαιο που προκαλοφςε φόβο. Ζβλεπεσ τθ μάνα ςου να ςε κοιτά βλοςυρά, ζτςι ςτα ξαφνικά και χωρίσ κανζνα λόγο, μζνα μάτι, να, ςαν γαρίδα. Άκουγεσ τθ κεία ςου να ςου μιλά παράξενα, ακαταλαβίςτικα, πωσ ιτανε λζει θ Ραναγιά… τθν αδελφι ςου να ωρφεται πωσ είμαςτε όλοι αμαρτωλοί και κα μασ ζρκει κάποιο κακό, τθν κυρά Μαρίτςα, τθ γειτόνιςςα, να πθγαινοζρχεται πάνω κάτω ςαν τρελι χωρίσ να ζχει καμία επαφι με κανζνα… Μόνο ςτθν αρχι φυςικά γιατί ςτθ ςυνζχεια τισ πιραμε ςτο ψιλό, ςτθν πλάκα που λζνε. Οι μικρότεροι ςτθν θλικία, αλλά και κάποιοι άλλοι όχι μόνο τισ αμφιςβθτοφςαμε, αλλά και τισ κοροϊδεφαμε λζγοντασ οι ίδιοι με αλλοιωμζνθ τθ φωνι πωσ, «είμαι ο Χριςτόσ» κάποιοσ, ι ο «Απόςτολοσ Ρζτροσ» κάποιοσ άλλοσ και ζνα ςωρό τζτοια όμορφα και ωραία. Ρερνοφςαν από μπροςτά μασ και φωνάηαμε, «ρε παιδιά να, να, ο Χριςτόσ…» για να ειςπράξουμε τθν οργιςμζνθ απάντθςι τουσ «άπιςτα ςκυλιά» και μερικά ςυναφι του είδουσ… Ακοφςτθκαν πολλά για τα αίτια αυτισ τθσ κατάςταςθσ όμωσ κανείσ δεν γνϊριηε τθν αλικεια. Ο πατζρασ μου, για παράδειγμα, το απζδιδε ςτθ γυναικεία φφςθ και ςτα τερτίπια τθσ αλλά ςτθν ερϊτθςι μου πϊσ και γιατί ςε όλεσ ι ςτισ περιςςότερεσ γυναίκεσ, ςικωνε το χζρι και ζδειχνε με νόθμα τον ουρανό».

Αποςτολίδθσ Βαςίλειοσ και Δζςποινα

256

Βαςίλειοσ Αποςτολίδθσ, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, φάκελοσ Καππαδοκία, Κζντρο Λςτορίασ Διμου Συκεϊν.

Δαμιανίδου-Γιανίκογλου Μαρία.Με τον εγγονό τθσ Βαςίλθ Δαμιανίδθ.

Ρερί γλϊςςθσ… Θ Καππαδοκία ιταν μια περιοχι με αρκετζσ ιδιαιτερότθτεσ ςε πολλά επίπεδα μεταξφ των οποίων και αυτό τθσ γλϊςςθσ. Σφμφωνα με τουσ ιςτοριοδίφεσ υπιρχαν ςθμαντικά γλωςςικά ιδιϊματα που κάλυπταν όλεσ τισ υπάρχουςεσ κοινότθτεσ, από τθν ελλθνικι, με τισ διάφορεσ παραλλαγζσ τθσ, ζωσ και τθν τουρκικι και είχαν άμεςθ ςυνάρτθςθ με τον πλθκυςμιακό τφπο του χωριοφ. Ζτςι είχαμε: 1-τισ κακαρά χριςτιανικζσ κοινότθτεσ ι αυτζσ ςτισ οποίεσ το κυρίαρχο ςτοιχείο ιταν το χριςτιανικό, όπωσ το Μιςκί, θ Μαλακοπι, θ Σιναςςόσ, και κατά ςυνζπεια θ μθτρικι γλϊςςα ιταν θ ελλθνικι. 2-τισ μεικτοφ τφπου, με μουςουλμάνουσ και χριςτιανοφσ, που οι περιςςότεροι ιταν δίγλωςςοι. 3- αυτζσ που το κυρίαρχο ςτοιχείο ιταν το μουςουλμανικό. Θ αλλοίωςθ ι θ τουρκοφϊνθςθ τθσ ελλθνικισ ιταν απόρροια πολλϊν παραγόντων, που βεβαίωσ δεν είναι τθσ παροφςθσ να αναπτυχτοφν. Απλϊσ να τονίςουμε τθ βίαιθ μεταςτροφι τθσ ςτα παλαιά χρόνια και τθν μετάλλαξθ τθσ εξαιτίασ τθσ μεγάλθσ ςυνοίκθςθσ με το μουςουλμανικό ςτοιχείο, και το ςπουδαιότερο το ότι θ γλϊςςα τθσ διοίκθςθσ, με ό,τι ςθμαίνει αυτό, ιταν θ τουρκικι. Στθν υπό ζρευνα μεικτι κοινότθτα θ χρθςιμοποιοφμενθ γλϊςςα ιταν θ τουρκικι, με το πότε και το πϊσ ζγινε θ μεταςτροφι να μασ είναι άγνωςτο. 257 Απλά φιμεσ, με μόνθ ίςωσ ςθμαντικι ιδιαιτερότθτα τθ βιβλιογραφικι καταγραφι του Ν. ΢ίηου, να αναφζρουν πωσ ςτα παλαιά χρόνια μιλοφςαν μόνο ελλθνικά, αλλά ςιγά μα ςτακερά ςτο διάβα του χρόνου τα ξζχαςαν. Κατά τον προαναφερόμενο ιςτοριοδίφθ μάλιςτα «ανατολικά είναι θ Λιμνοσ χωρίον περί ου είρθται εισ τα δυο δε ταφτθσ ομιλείται θ απλοελλθνικι διεφκαρμζνωσ…. Εισ τα χωρία Αξόσ, Τροχίν, Λιμνα …ομιλοφςιν τθν αρχαίαν ελλθνικιν ςολοίκωσ και ανάρκρωσ».258 Συνεπϊσ θ πλιρθσ μετάλλαξθ κα πρζπει να ζγινε το δεφτερο μιςό του 19 ου αιϊνα, μιασ και οι παρατθριςεισ του εν λόγω ςυγγραφζωσ ζγιναν ςτα 1856, χρόνο ζκδοςθσ του πονιματόσ του. Ρροσ επιβεβαίωςθ των ανωτζρω ςθμαντικι είναι και θ βιβλιογραφικι αναφορά του Αρχζλαου ςτα 1899, ιςτοριοδίφθ που ζηθςε ςτα τζλθ του 19ου με αρχζσ του 20ου αιϊνα πωσ, « μόλισ από είκοςι χρόνων απολζςαντεσ ολοτελϊσ τθν ελλθνικιν»,259 αλλά και τθσ Ρροξενικισ Αναφοράσ προσ το ΥΡΕΞ του 1916, θ οποία περίπου επαναλαμβάνει τα ίδια καταγράφοντασ πωσ «θ τθσ Λιμνου, 257

Μαρτυρία Βαςιλείου Αλεξιάδθ, ό.π. ς. 99 «…Είχα ακουςτά από τον πατζρα μου πωσ θ γιαγιά μου δθλαδι θ μθτζρα του, μιλοφςε αρχαία ελλθνικά Ο ίδιοσ μονάχα τουρκικά ιξερε. Λεγανε πωσ οι Τοφρκοι απαγόρεψαν κι ζκοβαν τισ γλϊςςεσ, αυτά άκουςα, κακαρά δεν ξζρω».. 258 Ν. Σ. ΢ίηοσ, Καππαδοκικά, ιτοι δοκίμιον ιςτορικισ περιγραφισ τθσ αρχαίασ Καππαδοκίασ και ιδία τθσ επαρχίασ Καιςαρείασ Ικονίου, Κωνςταντινοφπολθ 1856 ς. 99 259

Αρχελάου. Σαραντίδου, Η ΢ιναςςόσ, ό. π., ς. 126

δυςτυχϊσ τουρκόφωνοσ, ομιλοφςα τθν ελλθνικιν μζχρι προ 60-70 ετϊν, ωσ μαρτυροφςι γραϊδια τινά ψελλίηοντα ειςζτι αυτιν».260 Στθν κακθμερινότθτα τϊρα και πϊσ αυτό μεταφραηότανε πρακτικά ςτα ςυναλλακτικά ικθ και ζκιμα, τθν εκκλθςία, το ςχολείο: θ τουρκικι απζκτθςε το χαρακτιρα τθσ μθτρικισ γλϊςςασ με ό,τι τοφτο ςιμαινε.261 θ Κεία Λειτουργία γινότανε ςτα ελλθνικά αλλά ςε ζνα ακροατιριο που δεν γνϊριηε ςχεδόν οφτε μια λζξθ. Ακόμα και με τουσ ίδιουσ τουσ κρθςκευτικοφσ λειτουργοφσ να μθν καταλαβαίνουν το περιεχόμενο και τθ ςθμαςία των λζξεων τισ οποίεσ απλά ζλεγαν, γιατί είχαν αποςτθκίςει.262 Βεβαίωσ με τον καιρό τόςο ο Απόςτολοσ όςο και το Λερό Ευαγγζλιο διαβαηότανε ςτθν τουρκικι ι κάποιεσ φορζσ ςτθν ελλθνικι, αλλά με το κιρυγμα μόνο ςτθ γλϊςςα του λαοφ, τα τουρκικά.263 Το ίδιο γινότανε και ςτισ μεγάλεσ εορτζσ ι ςτισ ακολουκίεσ τθσ Μεγάλθσ Εβδομάδοσ. Για παράδειγμα, τα Εγκϊμια τθσ Μεγάλθσ Ραραςκευισ οι μακθτζσ του ςχολείου, αγόρια και κορίτςια, τα μάκαιναν υποχρεωτικά από τουσ δαςκάλουσ ςτθν ελλθνικι, αλλά πολφ ευχαρίςτωσ οριςμζνεσ φορζσ τα απζδιδαν και ςτα τουρκικά. Το ίδιο φυςικά οι λοιποί ψαλμοί, οι παρακλιςεισ και οι λιτανείεσ. Λδιαίτερα μάλιςτα για τισ τελευταίεσ υπιρχε «πρόνοια» κυρίωσ ςτθν τουρκικι, γιατί «οι Τοφρκοι ζρχονταν ςτο γιαμοφρ, δθλαδι ςτθ λιτανεία για τθ βροχι όλοι τουσ».264 Είναι μάλιςτα χαρακτθριςτικόσ ο πλθροφορθτισ Κοςμάσ Σεραφειμίδθσ για το κατάντθμα των κατοίκων και το τεράςτιο γλωςςικό πρόβλθμα που αντιμετϊπιηαν με τθ Κεία λειτουργία. «Ρθγαίνει κόςμοσ ςτθν εκκλθςία. Ρροςκυνάει, ςκφβει, πεκαίνει, αλλά δεν καταλαβαίνει». οι δάςκαλοι πάλι είχαν τεράςτια προβλιματα από ζνα μακθτικό δυναμικό που εκτόσ από τα γθγενι προβλιματα, νοοτροπίεσ, ζλλειψθ εργατικϊν χεριϊν, μετανάςτευςθ κλπ είχαν να αντιμετωπίςουν και το γλωςςικό ηιτθμα.

260

Σία Αναγνωςτοποφλου, Μικρά Αςία, 19οσ αιϊνασ- 1919, οι ελλθνορκόδοξεσ κοινότθτεσ, ό.π. ς 591 Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π., ς. 97, «Με τον καιρό κατάντθςε θ τουρκικι να μασ γίνει μθτρικι γλϊςςα. Ελλθνικά δεν ξζραμε κακόλου μόνο ελάχιςτεσ λζξεισ και εκείνεσ με πολλά λάκθ». 262 Μαρτυρία Θεογνωςίασ Σωφρονιάδου, ό.π. ς. 98 «Ελλθνικά ζκανε τθ λειτουργία ςτθν εκκλθςία ο παπάσ μασ αλλά κι εμείσ δεν καταλαβαίναμε τίποτε. Πμωσ κι εκείνοσ μόνο γράμματα τα ελλθνικά ξεχϊριηε, δεν καταλάβαινε τι λζγανε τα λόγια, ζτςι κουτουροφ ςαν παπαγάλοσ διάβαηε». 263 Σθμ: κατά τον κακθγθτι Ακ. Καρακανάςθ, Καππαδοκία, ό.π. ς. 30, «…πολλζσ φορζσ οι χριςτιανοί των τουρκόφωνων χωριϊν εξεγείρονταν, όταν οι μθτροπολίτεσ και οι ιερείσ ανεγίγνωςκαν το Ευαγγζλιο ι τον Απόςτολο ςτθν ελλθνικι». 264 Π.π. ς. 106 261

Δίδαςκαν και υποχρζωναν τουσ μικροφσ τουσ μακθτζσ να μάκουν τα ελλθνικά, αλλά μθν μπορϊντασ να κάνουν διαφορετικά τουσ τα εξθγοφςαν ςτθν τουρκικι.265 Ι ναι μεν ελλθνικά ςτο ςχολείο αλλά ςτο ςπίτι, ςτθ γειτονιά, ςτθν κακθμερινότθτα, μόνο τουρκικά. Ι ακόμα περιςςότερο. Ναι, να μάκουν ελλθνικά, αλλά πϊσ; Διότι ο δάςκαλοσ ζλεγε φδωρ, ο πατζρασ ενδεχόμενα ι κάποιοσ άλλοσ νερό, αλλά ςτο ςπίτι θ γιαγιά ι ο παπποφσ ςου.266 Και κάτι τελευταίο. Τουρκικά μεν αλλά γλωςςολογία μπολιαςμζνθ με ελλθνικοφσ όρουσ, τουσ οποίουσ διατιρθςαν ςτο διάβα του χρόνου αλϊβθτουσ. Ζτςι, για παράδειγμα, ςφμφωνα με τθν πλθροφοριτρια Αναςταςία Ρροδρόμου «όταν ζρχονταν οι Τοφρκοι ςτο ςπίτι θ μάνα τθσ κζλοντασ οριςμζνα να κρατθκοφν μυςτικά τθσ ζλεγε ”μθ λαλείσ”, δθλαδι μθν μιλάσ… ι “κροφετ θ κφρα, άνοιξ’ τθν ”». Ραρατιρθςθ Υπιρχαν τουλάχιςτον ζξι γλωςςικά ιδιϊματα, κοινά αποδεκτά από το ςφνολο των ερευνθτϊν του χϊρου, με μικρζσ διαφοροποιιςεισ.267 -το ποντιακό ιδίωμα τθσ Β. Καππαδοκίασ… λαηικι (γλϊςςα). -το ιδίωμα των Φαράςων τθσ ΝΑ Καππαδοκίασ… φαραςιϊτικθ. -το ιδίωμα τθσ Σιναςςοφ… ςιναςίτικθ. -το ιδίωμα των Τυάνων… φερτικιϊτικθ. -το ιδίωμα τθσ Λυκαονίασ… ςιλιϊτικθ. -το ιδιωμα τθσ κοιλάδοσ του Ρροκοπίου… μιςτιϊτικθ.

265

Μαρτυρία Νεόφυτου Αποςτολίδθ, ό.π. ς. 102 «ιταν δφςκολα τα ελλθνικά. Στο ςχολείο είχαμε ελλθνικά βιβλία, αλλά, για να καταλάβουν οι δάςκαλοι ότι καταλάβαμε το μάκθμα, το μεταφράηαμε ςτα τουρκικά. Ακόμα ακόμα μζχρι και θ εξζταςθ του μακιματοσ γινότανε αρκετζσ φορζσ ςτθν τουρκικι γλϊςςα». 266 Μαρτυρία Βαςιλείου Αλεξιάδθ, ό.π., ς. 99 «ςτο ςπίτι και ςτο δρόμο, ςτο χωριό εκτόσ από το ςχολείο, όλοι μιλοφςαμε τουρκικά». 267 Σθμ: θ πρϊτθ διαίρεςθ τθσ λαλοφμενθσ ελλθνικισ γλϊςςασ ανικει ςτον Αρχ. Σαραντίδθ, Η ΢ιναςςόσ., ό.π. ς. 129. Τθ δεφτερθ βρικαμε ςτο πόνθμα του Ακ. Καρακανάςθ, Καππαδοκία, ό.π. ς. 31

Ρερί παιδείασ ο λόγοσ Χριςιμεσ πλθροφορίεσ μα και ςυνάμα πολυτιμότατεσ για τθν επικρατοφςα κατάςταςθ εκεί και τότε, εκτόσ φυςικά από τθν υπάρχουςα βιβλιογραφία, μασ δίδουν οι πλθροφορθτζσ, οι οποίοι είχαν τθ χαρά να διαβοφν ωσ μακθτζσ τισ πόρτεσ του τοπικοφ ςχολείου. Φαίνεται πωσ ςτα τελευταία χρόνια προ τθσ μεγάλθσ Εξόδου γινότανε μια ςυςτθματικι προςπάκεια ανάκαμψθσ τθσ ελλθνικισ γλϊςςασ, τθσ ελλθνομάκειασ, από πλευράσ του Οικουμενικοφ Κρόνου με τθ ςυνεργαςία τθσ κοινότθτασ… και με τθ μάκθςι τθσ δια τθσ τουρκικισ.268 Σε γενικζσ γραμμζσ να ςθμειϊςουμε επίςθσ πωσ θ ςχολικι διοίκθςθ, το πρόγραμμα και τα λοιπά ειωκότα υπαγότανε ςτουσ κανόνεσ λειτουργίασ των ςχολείων τθσ Καππαδοκίασ, πάντοτε φυςικά υπό τθν επίβλεψθ τθσ εκκλθςίασ. Υπιρχε τριμελισ ι πενταμελισ Σχολικι Εφορεία, για τθν επίλυςθ των προβλθμάτων, τθν προμικεια βιβλίων, τθν είςπραξθ τυχόν διδάκτρων, για τθν ζγκαιρθ προετοιμαςία ςε ςυνεργαςία με τουσ δαςκάλουσ, τισ προςλιψεισ δαςκάλων ςε ςυνεργαςία με τθ Εφορεία. Αλλά βεβαίωσ και με τισ γνωςτότατεσ –επιτυχθμζνεσ μεκόδουσ διδαςκαλίασ πάντοτε υπό τθ δαμόκλειο ςπάκθ των ειδικϊν.269 Ψιττακιςμόσ και ξυλοδαρμόσ, δθλαδι παπαγαλίςτικθ εκμάκθςθ των πάντων και άφκονο ξφλο, μια διαρκισ φοβζρα, γεγονόσ που απωκοφςε τον μακθτι από τισ αίκουςεσ διδαςκαλίασ.270 Υπιρχαν επίςθσ οι εξισ τφποι ςχολείων: -το Νθπιαγωγείο Για τουσ μακθτζσ μζχρι και πζντε χρόνων. Επρόκειτο για τάξεισ υποδοχισ, προπαραςκευαςτικζσ τθσ γλϊςςασ και τθσ αρικμθτικισ. -το Αλλθλοδιδακτικό Από τουσ πλζον γνωςτοφσ τφπουσ ςχολείου, ςτο οποίο ο δάςκαλοσ χϊριηε τουσ μακθτζσ του ανάλογα με τθν επίδοςι τουσ και με τουσ πρωτόςχολουσ- καλοφσ και μεγάλουσ μακθτζσ να διδάςκουν ςτισ μικρότερεσ τάξεισ. -θ Αςτικι Σχολι Το δθμοτικό ςχολείο δθλαδι που είχε τζςςερισ τάξεισ αρχικά και μετά επτά. -το Ελλθνικό Σχολείο Ανικε ςτθ δεφτερθ βακμίδα εκπαίδευςθσ και ιταν τριτάξιο. Ραλαιότερα ονομαηότανε ςχολαρχείο. -Θμιγυμνάςιο Αποτελοφςε τθ μεγαλφτερθ βακμίδα εκπαίδευςθσ. -Το Ραρκεναγωγείο Αποκλειςτικά για τισ μακιτριεσ.

268

Σθμ : δίγλωςςοι εκπαιδευτικοί δίδαςκαν ςτα ελλθνικά και επεξθγοφςαν ι εξζταηαν ςτα τουρκικά. Ελζνθ Καρατηά, Καππαδοκία, ο τελευταίοσ ελλθνιςμόσ τθσ περιφερείασ Ακςεράι Γκζλβερι (Καρβάλθσ) Ακινα, εκδ. Γνϊςθ 1985, ς. 238 «…ταυτόχρονα οι αρμοδιότθτεσ των Εφόρων ζφταναν μζχρι του ςθμείου τθσ απόλυςθσ των δαςκάλων για το τίποτα, ςε τζτοιο ςθμείο, ϊςτε να παρατθροφνται ελλείψεισ που οφειλότανε ςε αυτό το γεγονόσ». 270 Ελζνθ Καρατηά, Καππαδοκία…ό.π., ς.239, «Το νθπιαγωγείον κεωρείται πραγματικό, βαςανιςτιριον και φόβθτρον και οι νθπιαγωγοί δικαίωσ αντιπακι και απεχκι όντα…θ μορφι τθσ νθπιαγωγοφ προβαλλοφςθσ ωσ κεφαλισ μεδοφςθσ». 269

Τα Λιμνά, λοιπόν, ωσ μια από τισ πολλζσ κοινότθτεσ του Καππαδοκικοφ χϊρου, αντιμετϊπιηαν τισ ίδιεσ ςχεδόν καταςτάςεισ- προβλιματα που είχαν ςχεδόν όλεσ, πλθν ελαχίςτων εξαιρζςεων. Δθλαδι: ςυνεχισ αναηιτθςθ των απαραιτιτων κονδυλίων για τθν εφρυκμθ λειτουργία τθσ ςχολικισ μονάδασ. ζλλειψθ διδακτικοφ προςωπικοφ για λόγουσ οικονομικοφσ, αλλά και ςκαιωδϊν ςυμπεριφορϊν τθσ τοπικισ εξουςίασ απζναντί τουσ. ςυνεχισ αιμορραγία του μακθτικοφ δυναμικοφ για λόγουσ πολλοφσ και διαφόρουσ μεταξφ των οποίων. -τθν ζλλειψθ εργατικϊν χεριϊν και τθν αντικατάςταςι τουσ με τα αντίςτοιχα μακθτικά. -τθν κυρίαρχθ ιδεολογία που ικελε τα «φςάχα ωσ αρςενικοφσ που πρζπει να πιάνουν τθ γθ και να τθ ςτφβουν… και τα κορίτςια ωσ μανάδεσ και τίποτε άλλο… άρα το ςχολείο είναι κάτι το παραπανίςιο». -θ εκοφςια και όχι υποχρεωτικι παρακολοφκθςθ των μακθμάτων- φοίτθςθσ. θ πλιρθσ γλωςςικι μετάλλαξθ ςε τζτοιο ςθμείο ϊςτε θ τουρκικι να κεωρείται ωσ μθτρικι. Ιδιαίτερα επίςθσ για κοινότθτα -Θ πρϊτθ προςπάκεια δθμιουργίασ ςχολικισ μονάδασ γίνεται γφρω ςτα 1850.271 Χρονικι περίοδοσ, ορόςθμο ςχεδόν για το ςφνολο των κοινοτιτων, μιασ και με τισ διατάξεισ του διατάγματοσ του Χάττι Σερίφ του Γκιοφλχανζ272 που δθμοςιεφκθκε το 1839 επί βαςιλείασ Abdul Mecid και λίγο αργότερα του Χάττι Χουμαγιοφμ του 1856273 μεταξφ άλλων προβλζπονταν και διατάξεισ που αφοροφν τθν εκπαίδευςθ. Συνεπϊσ ςθματοδοτικθκε μια περίοδοσ «άνοιξθσ» και ελευκεριϊν ςτθν απζραντθ οκωμανικι αυτοκρατορία τθσ οποίασ θ ςιψθ ιταν πλζον εμφανισ ςε κάκε τομζα και πτυχι τθσ κακθμερινότθτασ. Ζτςι, ςφμφωνα με τθν Σία Αναγνωςτοποφλου, ο πρϊτοσ επίςθμοσ ςχολικόσ τφποσ ιταν αυτόσ του Αλλθλοδιδακτικοφ με 200 περίπου μακθτζσ ςτο δεφτερο μιςό του 19 ου αιϊνα και με προχπολογιςμό τθσ τάξεωσ των 20 λιρϊν.274 -Λίγο αργότερα, γφρω ςτα 1890, διαπιςτϊνονται ουςιαςτικότερεσ προσ το καλφτερο μεταβολζσ. Επιδεικνφεται μεγαλφτερο ενδιαφζρον από πλευράσ των κρατοφντων, τα «ςχολιαρόπαιδα» πλικαιναν, και οι δάςκαλοι ιταν τουλάχιςτον πζντε(5). 271

Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π. ς. 136 «…ςτου παπποφ μου τον καιρό γφρω ςτα 1850 ςτο χωριό υπιρχε ζνασ δάςκαλοσ, πιο μπροςτά δεν είχαμε κακόλου». 272 Ειςθγθτισ του ανωτζρω διατάγματοσ ιταν ο ΢εςίντ παςάσ, μια φωτιςμζνθ προςωπικότθτα. Ζξι φορζσ πρωκυπουργόσ, πίςτευε πωσ, για να ςωκεί θ πατρίδα του, κα ζπρεπε άμεςα και αποτελεςματικά να υπάρξουν νόμοι που κα προςπακιςουν να εξαλείψουν τθ λθςτεία, αλλά κυρίωσ τισ καταχριςεισ… πωσ ιταν ηιτθμα ουςίασ θ ειρθνικι ςυνφπαρξθ των κρθςκευτικϊν ομάδων, θ ιςονομία κλπ. 273 Ειςθγθτζσ του διατάγματοσ κεωροφνται οι μακθτζσ-προςτατευόμενοι του ΢εςίντ δθλαδι ο Ααλι, ο Φουάντ και ο Αχμζτ Τηεβντζτ που κατά καιροφσ ανιλκαν ςτα φπατα αξιϊματα διοίκθςθσ. 274 Σία Αναγνωςτοποφλου, Μικρά Αςία, 19οσ αιϊνασ- 1919, οι ελλθνορκόδοξεσ κοινότθτεσ, ό.π. ς. 594

-Στα 1915 το μακθτικό δυναμικό είναι αυξθμζνο με τθ ςυμμετοχι και των κοριτςιϊν, αλλά και οι υπθρετοφντεσ δάςκαλοι είναι πζντε- ζξι κατά περίπτωςθ και μια νθπιαγωγόσ.275 -Το ςχολείο βριςκότανε ςτο κζντρο του χωριοφ απζναντι από τθν εκκλθςία του Αγίου Λωάννθ του Ρροδρόμου. Ιταν από τα λίγα όμορφα κτίρια και περιγράφεται από τουσ πλθροφορθτζσ, που ζμακαν τα πρϊτα τουσ γράμματα εκεί και τότε, ωσ «ζνα κτίριο με μεγάλθ ευρυχωρία, μιασ και το φρόντιςαν αυτό οι κάτοικοι με τθν προςωπικι τουσ εργαςία και πωσ ς’ αυτό το ηιτθμα οι αρχζσ δεν τουσ εμπόδιςαν κακόλου εκτόσ από κάποιον Τοφρκο ΢ουςτζμ που θςφχαηε κι αυτόσ με διάφορα φιλοδωριματα. Είχε φψοσ γφρω ςτα ζξι (6) μζτρα και ιταν τετράγωνο τριάντα επί τριάντα μζτρα».276 -Επρόκειτο περί ενόσ οικοδομιματοσ κτιςμζνου εντόσ περιφραγμζνου χϊρου δζκα περίπου ςτρεμμάτων που διζκετε οκτϊ (8) μεγάλα δωμάτια χωριςμζνα ανά τζςςερα από φαρδφ διάδρομο τουλάχιςτον οκτϊ επί τριάντα μζτρα. Επί τθσ ουςίασ διζκετε ζξι (6) αίκουςεσ διδαςκαλίασ και δυο επιπλζον μεγάλεσ για τουσ δαςκάλουσ και αυτισ που χρθςιμοποιοφςαν για τισ ςχολικζσ εορτζσ.277 -Θ αυλι του ςχολείου ιταν γεμάτθ καβάκια και οπωροφόρα δζνδρα και είχε περίφραξθ με καλοκομμζνεσ ντόπιεσ πζτρεσ φψουσ τεςςάρων μζτρων. -Στον θμιυπόγειο χϊρο που διζκετε υπιρχαν αργαλειοί ςτουσ οποίουσ οι μακιτριεσ οριςμζνα απογευματινά μάκαιναν τθ χριςθ τουσ κακϊσ και γενικά περί τθσ τζχνθσ τθσ ραπτικισ.278 -Θ αμοιβι του κάκε δαςκάλου ανιρχετο ςτο ποςό των πζντε (5) λιρϊν ςε μθνιαία βάςθ, εκτόσ των «τυχθρϊν» από τθν υποχρεωτικι ςυμμετοχι τουσ ςτο ψαλτιρι τθσ εκκλθςίασ και των διαφόρων αγακϊν – προϊόντων από πλευράσ των γονζων. -Θ αμοιβι των Κυριϊν ιταν τθσ τάξεωσ των τεςςάρων (4) λιρϊν ςε μθνιαία βάςθ. -Θ μιςκοδοςία ιταν υποχρζωςθ τθσ Εφορείασ- Εκκλθςιαςτικισ Επιτροπισ που χρθςιμοποιοφςαν κάκε κεμιτό τρόπο για τθν εφρεςθ των απαραιτιτων κονδυλίων. Με εράνουσ, λαχειοφόρεσ αγορζσ, προςφορζσ από τισ ονομαςτικζσ εορτζσ αλλά και τθν ενοικίαςθ ι πϊλθςθ ακινιτων που είχαν δωρθκεί ςτθν εκκλθςία ι το ςχολείο.279 Αλλά και υπόκεςθ των «Αδελφοτιτων» που είχαν δθμιουργθκεί ςτο διάβα του χρόνου από τουσ ξενιτεμζνουσ ςτθν Σαμψοφντα, τα Άδανα, τθ Μερςίνα, τθ Σμφρνθ, τθν 275

276 277

Στα 1920 υπθρετοφςαν τζςςερισ δάςκαλοι και δυο Κυρίεσ- δαςκάλεσ από το Ουρκιοφπ. Μαρτυρία Θεογνωςίασ Σωφρονιάδου, ό.π. ς 135

Μαρτυρία Μιχάλθ Σαββίδθ,, ό. π. ς. 140 Μαρτυρία Θεογνωςίασ Σωφρονιάδου, ό.π. ς. 135 «…τα κορίτςια μάκαιναν υφαντικι και όχι μόνο. Ζνασ δάςκαλοσ, ο Γιωργάκθσ, ιταν τεχνίτθσ και μάκαινε ςτα κορίτςια αυτά που ζπρεπε.». 279 Σθμ : ςυνικωσ ο Ρρόεδροσ τθσ Σχολικισ Επιτροπισ επιςκεπτόταν τον εορτάηοντα, του ευχόταν τα χρόνια πολλά και του αποςποφςε ό,τι μποροφςε. Ι δινόταν επίςθμα τα ςυλλυπθτιρια από μζρουσ τθσ επιτροπισ ςτουσ ςυγγενείσ του τεκνεϊτοσ που για τθ ψυχι του ζδιδε το κατιτίσ. 278

Κωνςταντινοφπολθ, τθν Αμερικι. Κζλοντασ λοιπόν να προςφζρουν κάτι για τθν ιδιαίτερι τουσ πατρίδα ςυγκζντρωναν χριματα για τθν κάλυψθ των εκκλθςιαςτικϊν και ςχολικϊν αναγκϊν. -Απαγορευόταν το κάπνιςμα και θ ανάγνωςθ των εφθμερίδων εντόσ τθσ αικοφςθσ διδαςκαλίασ. -Τα απαραίτθτα βιβλία προμθκευότανε θ Σχολικι Επιτροπι και δίνονταν δωρεάν ςτουσ απόρουσ μακθτζσ και με ζνα ςυμβολικό τίμθμα για τουσ υπολοίπουσ. -Υπιρχε ο κεςμόσ του κανονάρχθ, δθλαδι θ τοποκζτθςθ των αρίςτων μεγάλων μακθτϊν ωσ επιβλεπόντων των μικρότερων κυρίωσ ςτισ εορτζσ και ςτθν παρακολοφκθςθ τθσ Κείασ Λειτουργίασ τθν Κυριακι ςτο ναό του Αγίου Λωάννθ. -Οι βακμοί προόδου ιταν τθσ κλίμακασ από 0-6. Αναλυτικότερα: 0-1,49=κακϊσ 1,50-2,49=μετρίωσ 2,50-3,49=ςχεδόν καλϊσ 3,50-4,49=καλϊσ 4,50-5,49=λίαν καλϊσ 5,50-6=άριςτα. Ο μακθτισ που κα είχε βακμολογία κατϊτερθ του 3,50 αλλά και γενικό μζςο όρο κατϊτερο του προαναφερόμενου, εκεωρείτο μετεξεταςτζοσ. -Οι ποινζσ που επιβάλλονταν ςτουσ άτακτουσ και μθ επιμελείσ μακθτζσ ιταν: Δθμόςια αποδοκιμαςία. Νουκεςία από τον διευκυντι. Ορκοςταςία. Επίπλθξθ ενϊπιον των λοιπϊν μακθτϊν. Ραρουςίαςθ – απολογία ςτθν Εφορεία. Αντιγραφι μακιματοσ. Ελαφρζσ ςωματικζσ ποινζσ. Αποπομπι. -Βαςικι τουσ υποχρζωςθ θ χριςθ τθσ ελλθνικισ γλϊςςθσ κατά το δυνατόν κακαρισ με τθν αποφυγι τόςο τθσ τουρκικισ όςο και των παραφκορϊν αυτισ.280 -Οι εγγραφζσ άρχιηαν τθν 1θ του Σεπτζμβρθ και τα μακιματα από τισ 15 του ιδίου μθνόσ.

280

Σθμ : τοφτθ τθν προτροπι τθ βλζπουμε ςχεδόν ςτο ςφνολο των ςχολείων τθσ Καππαδοκίασ και μάλιςτα ςε οριςμζνα εξ αυτϊν να επικρζμαται και θ απειλι τθσ μεγαλφτερθσ των τιμωριϊν, τθσ αποπομπισ. Οι λόγοι προφανείσ... Γινότανε μια εργϊδθσ προςπάκεια από το Οικουμενικό Ρατριαρχείο με τουσ πεφωτιςμζνουσ δαςκάλουσ οφτωσ ϊςτε οι μικροί μακθτζσ να μάκουν τθ μθτρικι τουσ γλϊςςα, τθν ελλθνικι.

-Οι μεγάλεσ διακοπζσ άρχιηαν ςτα μζςα Λουλίου μζχρι και τθσ 15θσ Σεπτεμβρίου… από τθσ Ρζμπτθσ τθσ Μεγάλθσ Εβδομάδοσ ζωσ και τθσ Τρίτθσ τθσ Διακαινθςίμου… και από τθσ 24 θσ Δεκεμβρίου ζωσ και τθσ 6θσ Λανουαρίου. Ραρατιρθςθ Σφμφωνα με τα ιςχφοντα ςτθν Αςτικι Σχολι των Λιμνϊν οι μακθτζσ διδάςκονταν τα παρακάτω μακιματα: Τάξεισ Α. Β. Γ. Ανάγνωςισ μετά Γραμματικισ Λερά Μακιματα Ρραγματογνωςία Αρικμθτικι Τοπογραφία περιοχισ Καλλιγραφία και γραφι ‘Αςματα, ποιιματα και μφκοι. Τάξισ Δ Ανάγνωςισ Νεοελλθνικά Λερά Λςτορία (Ραλιά και Νζα Διακικθ) Ελλθνικι Λςτορία Αρικμθτικι Σωματολογία Καλλιγραφία και κεματογραφία Λχνογραφία Τάξισ Ε Νεοελλθνικά και Αρχαία Λειτουργικι Ελλθνικι Λςτορία Αρικμθτικι Ηωολογία- Βοτανικι Καλλιγραφία- Κεματολογια Οκωμανικά Τάξισ ΣΤ Ελλθνικά Λερα Κατιχθςισ Μυκολογία Αρικμθτικι Ελλθνικι Λςτορία Γεωγραφία Ρολιτικι Φυςικι Επιςτολογραφία Οκωμανικά

Τάξισ Η Ελλθνικά Εκκλθςιαςτικι Λςτορία ΢ωμαϊκι Λςτορία Φυςικι Κοςμογραφία Επιςτολογραφία Αρχαιολογία Οκωμανικά Επιςτολογραφία Οκωμανιςτί

΢υμοτομικά και άλλα τινά… Το να μιλιςει κανείσ για το ρυμοτομικό ςχζδιο μιασ κοινότθτασ του Μπουτάκ Οβά και ςυγκεκριμζνα για τθν κοινότθτα των Λιμνϊν, μάλλον κα υπερβάλει. Μια κοινότθτα εκεί και τότε, χωρίσ κανείσ να γνωρίηει το πότε δθμιουργικθκε και το πϊσ, όλα, όπωσ παντοφ ι ςτο ςφνολο των κοινοτιτων, οι δρόμοι, οι πλατείεσ, οι μαχαλάδεσ, υπάκουαν ςτον αδιριτο νόμο τθσ ανάγκθσ και του τι μποροφμε. Ραρόλα αυτά όμωσ ζχουμε τθ δυνατότθτα από τθν πλθκϊρα των μαρτυριϊν να περιγράψουμε τθν εν λόγω κοινότθτα μετά ςχετικισ μάλιςτα πιςτότθτασ, μιασ και οι πλθροφορίεσ που διακζτουμε μασ επιτρζπουν τοφτο το εγχείρθμα. Αρχίηουμε τονίηοντασ δυο- τρία ςυγκεκριμζνα πράγματα: -θ κοινότθτα, όπωσ κατ’ επανάλθψθ ζχουμε διατυπϊςει, διαςχίηεται από τα τςαλιά- ρυάκια του κεντρικοφ ποταμοφ. Συνεπϊσ αυτό δθμιουργεί ανάγκεσ αλλά και προοπτικζσ διαφορετικζσ, μιασ και θ κινθτιριοσ δφναμθ τθσ ηωισ, το νερό, είναι άφκονο. Ωσ εκ τοφτου υπιρχε πολφ πράςινο που ζδινε μια ξεχωριςτι ομορφιά, ζνα ευχάριςτο κζαμα, αλλά και κάτι διαφορετικό ςε μια Καππαδοκία που διψοφςε πραγματικά, ζτςι άνυδρθ που ιταν γεωφυςικά. Οι μικρζσ γεφυροφλεσ που ενϊνουν τον ζνα μαχαλά με τον άλλο, οι δρόμοι, τα μεγάλα καβάκια, οι ευκάλυπτοι, οι καταπράςινοι κιποι με όλα τα καλοφδια ολοκλθρϊνουν τθν εικόνα των Λιμνϊν. -θ κοινότθτα φτιάχτθκε ςε ζνα τεράςτιο ιςάδι, άρα υπιρχε θ δυνατότθτα τθσ δθμιουργίασ με εφκολο τρόπο κοινόχρθςτων χϊρων. -είναι κυριολεχτικά κτιςμζνθ επάνω ςτθν κεντρικι οδό που ενϊνει τθ Νεάπολθ- Μαλακοπι με τθ Νίγδθ και κατά ςυνζπεια πάντοτε αποτελοφςε αντικείμενο ιδιαίτερθσ μζριμνασ από μζρουσ τθσ διοίκθςθσ. Σφμφωνα λοιπόν με το πλθροφοριακό υλικό που διακζτουμε ςτθν κοινότθτα των Λιμνϊν υπιρχαν:

Μαχαλάδεσ. Ππωσ φυςικά και ςε κάκε άλλθ κοινότθτα, ζτςι και ςτα Λιμνά παρατθρείται ο γνωςτόσ οικιςτικόσ χωριςμόσ ςε διαφόρουσ μαχαλάδεσ, οι οποίοι ςτο αρχικό τουλάχιςτον ςτάδιο οριοκετοφνταν ςτθ βάςθ των ςυγγενικϊν ςχζςεων. Ολόκλθρα ςόγια μζνοντασ ςτθν ίδια γειτονιά και πολλαπλαςιαηόμενα ζδιδαν ςτθν περιοχι – μαχαλά τθν ονομαςία του επικζτου τουσ π.χ. μαχαλάσ Νιγδζλογλου, μαχαλάσ Τογιάν… Φυςικά ςτο διάβα του χρόνου επεκράτθςαν πολλαπλά κριτιρια ι και ςκοπιμότθτεσ ςυνδεόμενεσ με τθν αποκλειςτικότθτα τθσ περιοχισ, τα όριά τθσ, τισ αναπτυςςόμενεσ δυναμικζσ, τισ διάφορεσ παραγωγζσ… Τζλοσ να επιςθμάνουμε πωσ υπιρχαν τρεισ(3) μαχαλάδεσ με τον κακζνα εξ αυτϊν να ζχει αρκετοφσ μικρότερουσ.

α-Γιοκαροφ μαχλζ -Καρλοφ Μαχλεςί: κατοικοφςαν χριςτιανοί και μουςουλμάνοι. -Τοηάχ μαχλζ, με μεικτό πλθκυςμό επίςθσ. -Κεϊη μαχλεςί, κακαρά χριςτιανικι ςυνοικία. -Τιλλί μαχλεςί, κακαρά χριςτιανικι ςυνοικία. β-Αςαά μαχλζ -Απτί μαχλζ, μεικτι ςυνοικία αλλά με τουσ περιςςότερουσ μουςουλμάνουσ. -Ραγιάσ μαχλζ, κακαρά χριςτιανικι ςυνοικία. -Καπαχτςί μαχλζ, κακαρά χριςτιανικι ςυνοικία. -Κουτοφκ Αντϊν μαχλζ, κακαρά χριςτιανικι ςυνοικία. -Χαλι Λμπράμ μαχλζ, με μεικτό πλθκυςμό. Το Γενίκιοϊ. Κακαρά χριςτιανικι ςυνοικία που φτιάχτθκε ςτισ αρχζσ του 20 ου αιϊνα. Επρόκειτο για μια ςυνοικία με καμιά πενθνταριά ςπίτια, όλα καινοφργια, με ανζςεισ και αρκετά κουγιοφ (πθγάδια).

Δρόμοι Στθν Οκωμανικι Αυτοκρατορία, εκτόσ των βαςικϊν αρτθριϊν, υπιρχε μια ςειρά δρόμων που χωριηότανε ςε πζντε κατθγορίεσ, θ κατάταξθ των οποίων ςυνδεόταν άμεςα με τον επιμεριςμό των δαπανϊν καταςκευισ και ςυντιρθςθσ. Υπιρχαν λοιπόν:281 οι αυτοκρατορικοί δρόμοι οι οποίοι ςυνζδεαν τισ πρωτεφουςεσ των επαρχιϊν με τθν Κωνςταντινοφπολθ. οι επαρχιακοί δρόμοι, οι οποίοι ςυνζδεαν τισ πρωτεφουςεσ των επαρχιϊν μεταξφ τουσ. οι κοινοτικοί δρόμοι που ςυνζδεαν τουσ καηάδεσ μεταξφ τουσ ι τουσ καηάδεσ με άλλουσ δρόμουσ.. τα κοινοτικά μονοπάτια. δρόμοι εντόσ των οικιςτικϊν περιοχϊν. Να ςθμειϊςουμε επίςθσ πωσ ςτθν Ρόλθ υπιρχε θ Γενικι Διεφκυνςθ Οδϊν με αντίςτοιχα γραφεία ςτα Σαντηάκια τθσ αυτοκρατορίασ που ιταν εξοπλιςμζνα με μθχανικοφσ και επικεωρθτζσ, κακικον των οποίων ιταν θ επικεϊρθςθ του ςυνόλου των δρόμων και θ ςφνταξθ ζκκεςθσ με τθν κατάςταςι τουσ, τισ ελλείψεισ ι τυχόν καταςτροφζσ, κακϊσ και προτάςεισ επιδιόρκωςθσ, κλπ. Στθν κοινότθτα των Λιμνϊν είχαμε:

Εξωτερικοί δρόμοι Αυτοί οδθγοφςαν ςε περιοχζσ εκτόσ τθσ κοινότθτασ και ιταν αρκετοί. -Ο Δθμόςιοσ Δρόμοσ ι φαρδφσ δρόμοσ: κεντρικι αρτθρία, που ζνωνε το βόρειο τμιμα τθσ Καππαδοκίασ με το νότιο, με τουσ ταξιδιϊτεσ να ακολουκοφν το δρομολόγιο Ανακοφ- Μαλακοπι- Λίμνα-Νίγδθ- Ρόρο- Ερεγλί, και από εκεί με τον 281

Ηωι Σζμπθ, Σο βιλαζτι Θεςςαλονίκθσ κατά τθν περίοδο των Οκωμανικϊν Μεταρρυκμίςεων, Κεςςαλονίκθ 1998, ς.166

ςιδθρόδρομο για το Λκόνιο ι ςυνζχιηαν για το λιμάνι τθσ Μερςίνασ. 282 Τον δρόμο που ςε οριςμζνα ςθμεία του ιταν ςτρωμζνοσ με πζτρα 283 και διαςχιηόταν από τα παϊτόνια και τα κάρα. -Ο μικρό ντου δρόμουσ –ςτράδα: οδθγοφςε περιφερειακά προσ το Μιςκί. -Μζα ντου δρόμουσ: οδθγοφςε προσ το Μιςκί.

-Ο άι Κερκι γιολ ι Κεςπί γιολ: οδθγοφςε ςτθν Αγία Κυριακι. -Ο Κιλίη νταγ γιολ: δρόμοσ προσ το βουνό. -Ο Τςαϊρ γιολοφ: ο δρόμοσ που οδθγοφςε ςτο ξεροπόταμο.

-Ο Αγανζρ γιολοφ: οδθγοφςε προσ το Αγανζρ. -Ο Αντρολόσ γιολοφ: οδθγοφςε προσ το Αντρολόσ. -Ο Τιβρίν γιολ: οδθγοφςε προσ το Τιβρίν. -Ο Ορχανλί γιολ: οδθγοφςε προσ το Ορχανλί. -Ο Ανταβάλ γιολοφ: που ιταν από τουσ λίγουσ ςτρωμζνουσ δρόμουσ με πζτρα. -Ο Ουλοφ γιολοφ:284επρόκειτο για ζναν κακόφθμο δρόμο που ξεκινοφςε από τθ Μαλακοπι, ζφτανε ςτο Μιςτί και διζςχιηε το Γκιολτςοφκ μπαςί. Σφμφωνα με τισ φιμεσ, ςτα χρόνια τα παλιά κα πρζπει να γινόταν λθςτείεσ και δολοφονίεσ ακϊων ταξιδιωτϊν, γεγονότα που απζτρεπαν τουσ κατοίκουσ να κυκλοφοροφν μόνοι και τισ νυκτερινζσ ϊρεσ. Εςωτερικοί δρόμοι Ιταν οι δρόμοι τθσ κοινότθτασ. Ο Κιλιςζ Σοκάκ, ο δρόμοσ τθσ εκκλθςιάσ.

Ο γιολ κιλιςζ άι Ραραςκευιά, βριςκόταν ςτον απάνω μαχαλά. Ο γιολ άι Σοφία. Ο γιολ κιλιςζ Ραναγι. Ο κοτηά γιολ, ο μεγάλοσ δρόμοσ που οδθγοφςε ςτθν Ραναγιά. Ο γκιολ του κουτοφκ Αντϊν, βριςκόταν ςτον Αςαά μαχλζ. Ο γιολ κιλιςζ άι Κερκι. Ο γιολ παπά πελάν. Ο γιολ Κιαχαλλοφ. Ραρατιρθςθ

Σφμφωνα με τισ μαρτυρίεσ οι κοινοτικοί δρόμοι ιταν 8-10 μζτρα περίπου, χωματόδρομοι και χωρίσ κράςπεδα, με αποτζλεςμα να λαςπϊνουν με τθν παραμικρι βροχι. Μόνο ςτισ αρχζσ ι από τισ αρχζσ του 20 ου αιϊνα άρχιςε ςιγάςιγά θ τοποκζτθςθ πζτρασ και κραςπζδων ςτουσ κεντρικοφσ δρόμουσ.

Ρλατείεσ

282

Θανάσηρ Κωστάκηρ, το Μιστί της Καππαδοκίας ό.π. σ. 155 Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π., ς. 114 «Ο δρόμοσ είναι γεμάτοσ κάρα, καμιλεσ, εκατοντάδεσ καμιλεσ, άλογα, γαϊδοφρια». 284 Μεγάλοσ δρόμοσ 283

Από τισ μαρτυρίεσ και τισ ςχετικζσ βιβλιογραφικζσ αναφορζσ προκφπτει πωσ θ κοινότθτα είχε, γεγονόσ ςχετικά περίεργο, μια ςειρά μεγάλων πλατειϊν, που ωσ ζνα ςθμείο αυτό είναι κατανοθτό, μιασ και ςτθν ειςαγωγι του κεφαλαίου τονίςαμε για τθν προνομία τθσ ςτον τρόπο κτιςίματόσ τθσ και του μεγάλου χϊρου που καταλάμβανε. Ζτςι υπιρχαν: θ παηάρ γιερί: θ πλατεία τθσ αγοράσ ςτο μζςο του χωριοφ, που ιταν το ςθμείο ςυνάντθςθσ αγοραςτϊν και πωλθτϊν με το ςφνολο ςχεδόν των εμπορικϊν καταςτθμάτων, ο χϊροσ που γινότανε το εβδομαδιαίο παηάρι. θ αϊ Ραραςκευι μεϊτανλίκ. Επρόκειτο για μια μεγάλθ πλατεία, πιάτςα κατά τουσ πλθροφορθτζσ, με ελάχιςτα μαγαηιά και τόποσ ςυνάντθςθσ τθσ νεολαίασ.285 θ Σοκοφ μπαςί: μια ανοιχτι πλατεία με μια τεράςτια μυλόπετρα ςτο κζντρο. θ πλατεία τθσ Αγίασ Ραραςκευισ: τόποσ ςυνάντθςθσ και πλατεία που τθ χρθςιμοποιοφςαν κυρίωσ αυτοί που μζνανε ςτθ ςυνοικία τθσ Γιοκαροφ. ανϊνυμθ: ςτθ ςυνοικία Αςαά μαχλζ, μπροςτά ςτο ςπίτι του Καπακτςόγλου Ρζτρου.

285

Μαρτυρία Ραραςκευά Καρολίδθ, ό.π., ς. 49 «Ριάτςα είναι. Απ’ όλα τα μζρθ μαηεφονται εκεί. Θ νεολαία όλθ εκεί είναι. Χόρευαν τισ γιορτζσ, το Ράςχα, τα Χριςτοφγεννα… Χόρευαν και οι Τοφρκοι μαηί».

Αρχιτεκτονικά… Θ κοινότθτα των Λιμνϊν παρόλο που το μεγαλφτερο μζροσ τθσ εκατοικείτο από χριςτιανοφσ ορκοδόξουσ, εν τοφτοισ δεν είχε να επιδείξει τίποτε το ενδιαφζρον. Επρόκειτο για μια μεικτι, φτωχικι κοινότθτα, που ςτο ςφνολό τθσ διζκετε, τουλάχιςτον μζχρι και τα μζςα του 19ου αιϊνα, ςπίτια μζτριασ ζωσ κακισ καταςκευισ, εκτόσ από απειροελάχιςτεσ εξαιρζςεισ.286 Το μόνο ίςωσ κετικό, που κατά κάποιο τρόπο ωραιοποιοφςε το ςφνολο ιταν τα μεγάλα οικόπεδα ςτα οποία κτίςτθκαν, αλλά και τα άφκονα νερά που μετζτρεψαν τον χϊρο ςε μια διαρκι όαςθ πραςίνου, με μπαξζδεσ και δζνδρα. Οι αρχιτεκτονικοί τουσ τφποι ιτανε, όπωσ ςε όλθ φυςικά τθν Καππαδοκία, προςαρμοςμζνοι ςτισ ιδιαίτερεσ κλιματολογικζσ ςυνκικεσ τθσ περιοχισ και χωρίσ να υπάρχουν ευδιάκριτεσ καταςκευαςτικζσ διαφορζσ μεταξφ των δυο κρθςκευτικϊν ομάδων. Σπίτια δθλαδι του αυτοφ περίπου τφπου, κτιςμζνα ιδιόρρυκμα με τοίχουσ ψθλοφσ και λικόκτιςτουσ με πζτρεσ ντόπιασ προζλευςθσ, αρκετά παχείσ εξαιτίασ των δφςκολων καιρικϊν ςυνκθκϊν, και εξαιτίασ τθσ ζλλειψθσ ξφλου, τςιμζντου, ςυνδετικϊν υλικϊν, κακϊσ και τθν απουςία κεραμιδιϊν.287 Σπίτια που ζπρεπε οπωςδιποτε να διακζτουν: -υψθλό μαντρότοιχο. Για να προςτατευκοφν οι ζνοικοι από τουσ εξωτερικοφσ κινδφνουσ, αλλά κυρίωσ, λόγω αντιλιψεωσ και νοοτροπίασ, μιασ και περιζκλειε εντόσ του το γυναικείο φφλο, το οποίο εμποδίηονταν από τθν οποιαδιποτε μθ επικυμθτι επαφι… Νοοτροπία αρχικά μουςουλμανικι που υιοκετικθκε ςτθν πορεία του χρόνου και από το χριςτιανικό ςτοιχείο. -μεγάλθ αυλι. Με άνετουσ χϊρουσ για όλα, λόγω των μεγάλων οικοπζδων που είχε θ κοινότθτα. Ράντοτε περιφραγμζνθ με πζτρεσ ι πλικιά φψουσ τουλάχιςτον δφο ι τριϊν μζτρων και πόρτα ξφλινθ με ειδικό μάνταλο. -αποκθκευτικοφσ χϊρουσ. Υπιρχαν δυο ειδϊν. Οι επίγειοι που ιταν κτιςμζνοι με πλικιά ι πζτρεσ και προορίηονταν για τθ φφλαξθ αγακϊν, αλλά και οι λαξευτοί υπόγειοι για τα ευπακι προϊόντα. -το πλυςταριό (πλακόν). Ιταν ο ιδιαίτεροσ χϊροσ τθσ λάτρασ. Αρχικά υπαίκριοσ, μια πλάκα μεγάλθ δίπλα ςτο οικογενειακό πθγάδι και μετά χϊροσ κτιςμζνοσ. -τα φιρίν ι φουροφν Ο οικογενειακόσ φοφρνοσ. -τα ςεκίν Τα υπόςτεγα. -το ταντοφρ εβι Ο χϊροσ του μαγειρειοφ, τθσ κακθμερινισ απαςχόλθςθσ.

286

Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π. ς. 58 «… Πλα τα ςπίτια ςχεδόν όμοια ιτανε. Διαφζρανε των πλουςίων από των φτωχϊν. Πποιοσ είχε τον τρόπο του ζκανε μεγαλφτερθ περιποίθςθ ςτο ςπίτι του. Στολίηανε τισ πόρτεσ με ςκαλίςματα, βάηανε ζνα δυο κολϊνεσ μπροσ ςτθν πόρτα, κάνανε πολλζσ κάμαρεσ. Λίγα ςπίτια είχανε δυο ορόφουσ». 287 Κωνςταντίνοσ Καραλίδθσ, Σςαρικλί Νίγδθσ Καππαδοκίασ, ζκδ. ςυλλόγου Καππαδοκϊν Μαυρολόφου ο Άγιοσ Γεϊργιοσ –Τςαρικλί, Ακινα 2005, ς.30

Επιπλζον, κάκε ςπίτι «υπάκουε» ςτισ επιρροζσ και τισ αντιλιψεισ του τοπικοφ πολιτιςμοφ, τθσ νοοτροπίασ, των θκϊν και των εκίμων, αλλά βαςικά και κφρια ςτισ όποιεσ οικονομικζσ δυνατότθτεσ του ιδιοκτιτθ.288 Επίςθσ για το κτίςιμο ενόσ ςπιτιοφ ακολουκοφνταν ςχετικι ιεροτελεςτία, απαραίτθτθ ζωσ και επιβεβλθμζνθ για τθν καλι τφχθ του αλλά και τθν ευθμερία των ιδιοκτθτϊν του. Αρχζγονεσ παραδόςεισ που διατθρικθκαν ςτο διάβα του χρόνου ςχεδόν αναλλοίωτεσ. Σπεφδουμε λοιπόν να τισ κατακζςουμε με τθν υποςθμείωςθ πωσ τισ αντλιςαμε από το Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ του Κ.Μ.Σ. μαηί με τισ μεκόδουσ κτιςίματοσ. Γενικά Θ ζναρξθ των εργαςιϊν γινότανε πάντοτε τθ Δευτζρα, ωσ πρϊτθσ μζρασ τθσ εβδομάδοσ- δθμιουργίασ και ποτζ τθν Τρίτθ, που ιτανε γενικά μια κακι μζρα για κάκε δουλειά. Ρριν από οποιαςδιποτε καταςκευαςτικι εργαςία ηθτοφςαν τθν ευχι τθσ εκκλθςίασ. Ανακοίνωναν το γεγονόσ ςτον ιερζα ο οποίοσ απθφκυνε οριςμζνεσ ευχζσ. Με το ςκάψιμο των κεμελίων ζκαναν κουρμπάνι, αιματθρι κυςία, για να «ςτεριϊςει το ςπίτι». Φϊναηαν τον ιερζα, ζκαμε τον αγιαςμό και ζςφαηαν μια κότα το αίμα τθσ οποίασ διαςκόρπιηαν ςτα τζςςερα ςθμεία των κεμελίων.289 Θ πανάρχαια αυτι δοξαςία, που ςυναντά κανείσ ςε πολλοφσ λαοφσ και ςφμφωνα με τθν οποία θ ανκρωποκυςία αρχικά, του ηϊου αργότερα, ςτεριϊνει και προςτατεφει το κτίςμα. Θ τοποκζτθςθ νομιςμάτων κάτω από πζτρεσ τθσ βάςθσ για το μπερεκζτι του ςπιτιοφ και των ιδιοκτθτϊν του. Θ τοποκζτθςθ ςιδερζνιων αντικειμζνων για να ’ναι γερό το ςπίτι. Θ τοποκζτθςθ ενόσ μικροφ ςταυροφ. -Κάποιοι εκ των πλθροφορθτϊν ιςχυρίηονται πωσ εκτόσ από τα παραπάνω τοποκετοφςαν και ζνα χαμαϊλί- φυλακτό δθλαδι που καταςκεφαηαν οι ίδιοι. «Μζςα ςε μεταξωτό πανί βάηανε φφλλα από Βάϊα, τίμιο ξφλο, φοφντα με χάντρεσ και λίγο ςκόρδο. Το ράβανε και επάνω κεντοφςαν ζνα ςταυρό».290 -Κάποιοι άλλοι επιβεβαιϊνουν το γεγονόσ αλλά ωσ πρακτικι του τζλουσ του κτιςίματοσ. Ρωσ δθλαδι το χαμαϊλί το τοποκετοφςαν ςτα κεραμίδια, όταν τελείωνε θ καταςκευι. Με το πζρασ των εργαςιϊν καλείτο εκ νζου ο ιερζασ, ο οποίοσ ζκαμε ευχζλαιο. Ακολουκοφςε θ «ευχαρίςτθςθ», δθλαδι το παραδοςιακό τραπζηι για τουσ καταςκευαςτζσ. Υλικά δόμθςθσ

288

Κωνςταντίνοσ Νίγδελθσ- Γιάννθσ Σταματιάδθσ, Σα ΢φλλατα τθσ Καππαδοκίασ, Χαλκιδικι, Ρολιτιςτικόσ Σφλλογοσ Γυναικϊν Ν. Συλλάτων, 2008 ς.40 289 Σθμ : οι ζχοντεσ κυςίαηαν αρνί, το κρζασ του οποίου αποτελοφςε ζνα πρϊτθσ τάξεωσ ζδεςμα για πολλοφσ. 290 Μαρτυρία Δθμθτρίου Λαδόπουλου, ό.π. ς. 60

Το χϊμα για τθ λάςπθ το φζρνανε από το Γκιολ. Επρόκειτο για ζνα καλό άςπρο χϊμα που κάλυπτε τισ ανάγκεσ τθσ οικοδομισ με μια ςθμαντικι ιδιαιτερότθτα. Με τθν πρόςμειξθ νεροφ γινότανε ςαν άςπρθ γυαλιςτερι αλοιφι. Θ καλφτερθ οικοδομικι πζτρα ιταν αυτι που εξόρυςςαν από το Κεςπί. Ιταν ανκεκτικι και εφκολα μποροφςε να δουλευτεί. Τισ κόβανε επιτόπου, τισ δοφλευαν εκεί και τισ μεταφζρανε με κάρα ςτο χωριό. Το κόψιμό τθσ γινότανε με το τςεκίσ, ζνα ειδικό εργαλείο, το ίςωμά τθσ για τισ απαραίτθτεσ κλίςεισ με το βάροσ, ζνα ςιδερζνιο εργαλείο που ηφγιηε 5-6 οκάδεσ και το δοφλεμά τθσ με το ταράχ. Το κτίςιμο -Θ πρϊτθ καταςκευαςτικι εργαςία αφοροφςε τθ δθμιουργία τθσ βάςθσ, το πλζον ςθμαντικό και κακοριςτικότερο ςτοιχείο τθσ οικοδομισ. Αποτελείτο από μια ςειρά πολφ μεγάλων πλακϊν, καλοπελεκθμζνων πετρϊν, για να πατά γερά και ςτακερά, πρακτικι που ζντονα παραπζμπει ςτθν ιςοδομικι τεχνοτροπία πολλϊν τειχϊν τθσ αρχαίασ Ελλάδασ. Στθ ςυνζχεια κτίηανε τουσ τζςςερισ εξωτερικοφσ τοίχουσ, τουσ εςωτερικοφσ που οριοκετοφςαν τουλάχιςτον τρία με τζςςερα δωμάτια με αρκετά ςπίτια να ζχουν περιςςότερα. -Στο εςωτερικό των δωματίων τοποκετοφςαν δυο ςκαλωςιζσ και «ςχθματίηανε ςαν πυραμίδα κι επάνω βάηανε ςειρά ςειρά, τισ πζτρεσ κομμζνεσ όλεσ το ίδιο. Γεμίηανε ζτςι τισ δυο άδειεσ πλευρζσ τθσ πυραμίδασ ϊςτε να ςχθματιςτεί τετράγωνο ςχιμα, επίπεδο δθλαδι από πάνω, και ρίχνανε χϊμα που το πατοφςανε καλά κι αυτό ιτανε το δϊμα, οριηόντια ςτζγθ, του ςπιτιοφ».291 Ταράτςωναν δθλαδι με παχφ ςτρϊμα θφαιςτειακοφ τόφου και αργίλου που ςυμπιζηονταν με τον κυλιντιρα (κφλινδρο) δίνοντασ μάλιςτα τθν κατάλλθλθ κλίςθ ςτα νερά. - Ακολουκοφςε το ςοβάντιςμα που πάντοτε γινόταν με άςπρθ λάςπθ τθν οποία « ιςϊνανε με εργαλεία και τα χζρια», θ δθμιουργία του ταντουριοφ, θ τοποκζτθςθ πλακϊν για το πάτωμα, των παρακφρων και τθσ ξφλινθσ πόρτασ και τζλοσ το αςβζςτωμα. -Στισ εργαςίεσ περιλαμβάνονται φυςικά και θ καταςκευι του χαυλία, δθλαδι του αυλότοιχου. Συνικωσ θ καταςκευι γινόταν με πλικιά για τον πολφ κόςμο και είχε φψοσ δυο με τρία μζτρα, αλλά με καλι πζτρα για τουσ ζχοντεσ και κατζχοντεσ. Ραρατθριςεισ -τα ςπίτια του Γκιολτηοφκ, τουλάχιςτον μζχρι και τα μζςα του 19 ου αιϊνα, δεν διζκεταν παράκυρα ι ςτθν καλφτερθ των περιπτϊςεων οι ιςόγειοι χϊροι είχαν μικρζσ οπζσ ςτουσ τοίχουσ. Φωσ και αζρα ζπαιρναν από τον πετηζ, δθλαδι τθν ςτρογγυλι τρφπα που υπιρχε ςε κάκε οροφι που ζκλεινε με το πετηζ καπάχ.292 Οι λόγοι είναι προφανείσ και εξθγιςιμοι. Ο περιοριςμόσ τθσ γυναίκασ αλλά και θ κάκε δράςθ τθσ οικογζνειασ από τα περίεργα μάτια, ιταν μια επιπλζον μορφι προςταςίασ από οποιαδιποτε ανεπικφμθτθ προςβολι. 293 291

Μαρτυρία Μιχάλθ Τεκζ- Σάββα, ό.π. ς. 63 Μαρτυρία Ελευκερίασ Αλεξιάδθ, ο.π. ς. 71 293 Μαρτυρία Χριςτου Σταμπολτηόγλου, ό.π. ς. 78 «Τα περιςςότερα ςπίτια ιταν μονόροφα με χωρίσ παράκυρα ςτα πλευρά του ςπιτιοφ από τον φόβο των Τοφρκων που ορζγονταν τισ όμορφεσ Ελλθνίδεσ. Φωτίηονταν από τον φεγγίτθ από το ταβάνι αλλά και πάλι και από εκεί κατζβαιναν αν ικελαν». 292

-υπιρχαν αρκετά ςπίτια που διζκεταν δφο ορόφουσ. Στον πάνω όροφο ιταν το μουςαφίρ ονταςί ι γιαηιτςί ονταςί, δθλαδι το δωμάτιο των επιςκεπτϊν ι το κερινό δωμάτιο φπνου που λόγω του φψουσ είχε παράκυρα. -κάκε ςπίτι διζκετε το υπόγειο λαξευτό κελάρ… Ζναν άνετο αποκθκευτικό χϊρο ςτον οποίο τοποκετοφςαν τα κραςιά τουσ και οτιδιποτε άλλο χρειαηότανε διατιρθςθ, μιασ και θ κερμοκραςία παρζμενε πάντοτε ςτακερι. -μερικά ςπίτια, κυρίωσ ςτον επάνω μαχαλά, διζκεταν τ’ραη, δθλαδι φυςικοφσ αποκθκευτικοφσ χϊρουσ, αρκετά μεγάλουσ τουσ οποίουσ χρθςιμοποιοφςαν και καταφφγια ςτισ δφςκολεσ περιόδουσ. -εκτόσ από το κιλάρ- κελάρ κάκε ςπίτι ζπρεπε να διακζτει και το κουγιοφ, δθλαδι μια μεγάλθ τρφπα ςτο λαξεμζνο ζδαφοσ, τθν οποία γζμιηαν με άχυρα και μζςα τοποκετοφςαν τα ευπακι τρόφιμα, γάλα, τυρί. -τα ςπίτια των μουςουλμάνων ιταν όμοια με των χριςτιανϊν χωρίσ ιδιαίτερεσ διαφορζσ. -τα ςπίτια ςτο διάβα του χρόνου απζκτθςαν μια εντελϊσ διαφορετικι μορφι από αυτιν που αρχικά ςχεδιάςτθκαν. Συνικεια παλαιά ικελε τα αρςενικά παιδιά με τθ νζα οικογζνειά τουσ να μζνουν ςτο πατρικό ςπίτι, για να πραγματοποιθκεί όμωσ αυτό, προςζκεταν μια νζα κάμαρα με αποτζλεςμα το «νζο» ςπίτι να διακζτει μζχρι και δζκα κάμαρεσ. -το εργατοτεχνικό προςωπικό για τθν καταςκευι του ςπιτιοφ ιταν ντόπιο, επειδι θ κοινότθτα είχε καλοφσ κτιςτάδεσ. Ταυτόχρονα προςζτρεχαν ςε βοικεια με τθν προςωπικι τουσ εργαςία τόςο τα μζλθ τθσ οικογζνειασ, όςο και οι ςυγγενείσ και οι φίλοι, με αποτζλεςμα ο χρόνοσ καταςκευισ να μθν είναι μεγαλφτεροσ των δφο μθνϊν. -Ανάλογα με τον νοικοκφρθ θ αυλι αποκτοφςε το δικό τθσ χρϊμα. Οριςμζνοι τθ χρθςιμοποιοφςαν όλθ για τθν εξυπθρζτθςθ των γεωργικϊν τουσ αναγκϊν, κάποιοι άλλοι ζνα τμιμα τθσ για τθν καλλιζργεια οπωροκθπευτικϊν και κάποιοι άλλοι για καλλωπιςτικοφσ λόγουσ. Τα χρειϊδθ ενόσ καλοφ νοικοκυριοφ: -ο ςοφάσ. Το μεγάλο δωμάτιο. -το κουρςοφ. Το μαγκάλι ι θ ςόμπα. -τα ςεντίρια. Τα ανάκλιντρα -το ςεντίρ χελεςζ. Το χαλί ι τα χαλιά πάνω ςτα οποία κάκονταν οι κυράδεσ, τα παιδιά και περνοφςαν τθν ϊρα τουσ ςχολιάηοντασ τθν κακθμερινότθτα. -το τςοτηοφκ τοπράκ. Κυριολεκτικά ςθμαίνει χϊμα για τα παιδιά, ζνα είδοσ κερμοφόρασ που τα κρατοφςε ηεςτά τουσ χειμωνιάτικουσ μινεσ. -τα μιντζρια. Ραχιά ςτρϊματα φπνου τα οποία τοποκετοφςαν πάνω ςτα ξφλινα πατϊματα. Να επιςθμάνουμε πωσ μζχρι και τα μζςα του 19ου αιϊνα τα υπνοδωμάτια δεν διζκεταν κρεβάτια του γνωςτοφ τφπου, αλλά οι κυράδεσ άπλωναν τα προαναφερόμενα μιντζρια. -τα χαςίρ. Κουρελοφδεσ και καλαμζνιεσ ψάκεσ φπνου κυρίωσ για τουσ καλοκαιρινοφσ μινεσ. -θ γιουκλοφκ ντουλάπ. Θ ιδιαίτερθ ντουλάπα ςτθν οποία τοποκετοφςαν κακθμερινά τα απαραίτθτα του φπνου. Επίςθσ : -ο αχναλί οντάσ, δθλαδι το δωμάτιο που είχε τον μεγάλο κακρζπτθ του ςπιτιοφ.

-το αναςι ντουλάπ, ο χϊροσ δθλαδι που τοποκετοφςαν τα μπαχαρικά τθσ χρονιάσ, το αλάτι, το ξφδι αλλά κα το ψωμί. -ο χοτηάσ, ι μαςάσ, δθλαδι ο ςοφράσ. Το κοντό ςτρογγυλό τραπζηι φψουσ μζχρι και τριάντα εκατοςτϊν και με διάμετρο περίπου ενόσ μζτρου, πάνω ςτο οποίο ζτρωγε θ οικογζνεια. -το ταντοφρ εβι. Το δωμάτιο του ταντουριοφ ςτο οποίο δεξιά- αριςτερά υπιρχαν ςειρζσ με ράφια ςτα οποία οι νοικοκυρζσ τοποκετοφςαν τα του φαγθτοφ. Ροτιρια, πιάτα, τεντηερζδεσ. Βεβαίωσ υπιρχε και το ντεςτιλίκ, δθλαδι το ράφι που ιταν μόνο για τισ ςτάμνεσ του νεροφ.

Το τουντοφρι, ι τουντοφρ, ι ταντοφρ, ι κουλβάν.294 «Αποτελοφςε το βαςικό οικιακό εργαλείο μαγειρικισ και κζρμανςθσ ςτθριηόμενο ςε μια ευρθματικι και πρωτότυπθ μζκοδο. Μια ιδιοκαταςκευι φτιαγμζνθ και ραμμζνθ για τθν άξυλθ περιοχι τθσ Καππαδοκίασ. Στο κζντρο του δωματίου ςκάβανε ζνα λάκκο ςτον οποίο τοποκετοφςαν πιλινο κφλινδρο ανοικτό και από τα δυο μζρθ, με διαςτάςεισ περίπου ςτο ζνα μζτρο φψοσ και διάμετρο γφρω ςτα εξιντα εκατοςτά, με το χείλοσ του περίτεχνα κτιςμζνο να εξζχει κατά 5-10 πόντουσ από το επίπεδο του εδάφουσ. Ταυτόχρονα για τθ μθ διαρροι τθσ κερμότθτασ γφρω από τον πιλινο κφλινδρο τοποκετοφςαν αλάτι χοντρό, χαλίκια και άμμο. Στθ ςυνζχεια ζςκαβαν το ςουντοφκι, δθλαδι ζνα μικρό χαντάκι από τθ βάςθ ζωσ τον εξωτερικό χϊρο, το οποίο ζκτιηαν ζντεχνα ςτθν αρχι, μετά δε τον αντικατζςτθςαν με πιλινουσ ςωλινεσ. Βαςικι του λειτουργία ιταν αυτι τθσ καφςθσ προμθκεφοντασ το ςφςτθμα με κακαρό αζρα. Τοποκετοφςαν επίςθσ ςτθν αρχι του το γκιοηλοφκι, ζνα είδοσ ςχάρασ, για να μπορεί ο αζρασ να κυκλοφορεί ελεφκερα και να μθν βουλϊνει ο αεραγωγόσ. Χρθςιμότατο επίςθσ εξάρτθμα ιταν και το τςοκοφρ ντασ, δθλαδι ζνα πζτρινο ελαφρά κοίλο καπάκι πάνω ςτο οποίο τοποκετοφςαν τα «διάφορά τουσ», για να είναι πάντοτε ηεςτά. Θ πλζον κατάλλθλθ καφςιμοσ φλθ ιταν τα γκιουμπρζδια, δθλαδι αποξθραμζνεσ κοπριζσ αγελάδασ ανακατεμζνεσ με άχυρα. Το μείγμα αυτό το κόβανε ςε μικρά πλατιά κομμάτια και το καίγανε με ξερόχορτα και πολλζσ κλθματόβεργεσ. Εννοείται πωσ το κτίςιμο ενόσ ταντουριοφ ιταν πάντοτε ςφμφωνο με τθν καταςκευαςτικι λειτουργικότθτα του ςπιτιοφ. Για παράδειγμα ο τεχνίτθσ, ζπρεπε να λάβει υπόψθ του ςοβαρά τθν απορρόφθςθ των καπνϊν, αλλά και των λοιπϊν οχλιςεων από τθν καφςθ. Συνεπϊσ δθμιουργοφςαν ςτο πάνω μζροσ του δωματίου τθν καπινι, μια ζξοδο δθλαδι ςε ςχιμα ανεςτραμμζνου κϊνου. Στο διάβα του χρόνου, με τουσ Αξενοφσ να είναι οι καλφτεροι τεχνίτεσ παρατθρικθκαν δυο τφποι. Ο κακαρά κυλινδρικόσ, που περιγράψαμε. Ο θμικυλινδρικόσ, με τισ ίδιεσ μεν διαςτάςεισ, αλλά με τθ μια πλευρά επίπεδθ, για να ψινουν τα ψωμιά τουσ. 294

Σθμ : τουντοφρ- θ λζξθ είναι περςικι και ςθμαίνει κερμαίνομαι, Κουλβάν- από το κλίβανοσ.

Ραλαιά μα δοκιμαςμζνθ ευχάριςτθ ςυνικεια ιταν το κουρςοφ. Τοποκετοφςαν λοιπόν το μιντίλι, μια μάλλινθ κουβζρτα πάνω ςτα ταντοφρι, άπλωναν τα ποδάρια τουσ για τθ ςχετικι ηζςτθ και θ ϊρα κυλοφςε ευχάριςτα με το χελεςζ, τα τραγοφδια και τισ ιςτορίεσ».295

295

Νίγδελθσ Κ- Σταματιάδθσ Ι, Σα ΢φλλατα τθσ Καππαδοκίασ, ό.π. ς. 47

Λαϊκι Ιατρικι Νοςιματα…χαςταλικ Για να μιλιςει κανείσ για τα ιατρικά δρϊμενα ςε μια περιοχι, κα πρζπει ςίγουρα να λάβει υπόψθ του αρκετζσ παραμζτρουσ. Διαφορετικά κινδυνεφει να βγάλει λανκαςμζνα ςυμπεράςματα και να κατακζςει απόψεισ που δεν ςτζκουν. Ροιεσ είναι όμωσ αυτζσ οι παράμετροι; Ρολλζσ και ιςχυρζσ αρκετζσ από δαφτεσ ι και λιγότερο ιςχυρζσ κάποιεσ άλλεσ, οι οποίεσ ςε ςυνδυαςμό επιδροφςαν αποφαςιςτικά, καταλυτικά, κα λζγαμε, και ςτα ιατρικά δρϊμενα τθσ υπό ζρευνα περιοχισ. Τα Λιμνά, πάλι, θ ιδιαίτερθ πατρίδα αρκετϊν, βρίςκεται κάπου ςτα βάκθ τθσ ανατολισ ς’ ζνα οροπζδιο μακριά από μεγαλουπόλεισ και τα κζντρα αποφάςεων. Για να γίνει μάλιςτα περιςςότερο κατανοθτό, θ Καππαδοκία ςτθν οποία ανικει βρίςκεται, ςε γενικζσ γραμμζσ, λίγο πιο κάτω από τθν Άγκυρα, λίγο πιο πάνω από τθ Μερςίνα, ανάμεςα ςε πανφψθλα βουνά που εμπόδιηαν, εκείνθ τθν εποχι τουλάχιςτον, κάκε επικοινωνία. Οδικό δίκτυο δεν υπιρχε ι το υπάρχον δεν ςυνειςζφερε αρκετά, με τθν κάκε μετακίνθςθ να είναι άκλοσ πραγματικόσ, μιασ και ιταν ςθμαντικότατθ υπόκεςθ που περιζκλειε πολλοφσ κινδφνουσ. Άρα και θ κεραπεία ιταν εκ των ζνδον με ό,τι δθλαδι υπιρχε.296 Πςο και αν φαίνεται αρκοφντωσ παράξενο, θ Καππαδοκία ιταν θ χϊρα των μεγάλων αντικζςεων ακόμα και ςτα κζματα περί τθν ιατρικι. Φωτεινά παραδείγματα και πρότυπα μίμθςθσ, αλλά και περιπτϊςεισ που προκαλοφςαν κυμθδία ζωσ και κλίψθ περιςςι.297 Σασ μεταφζρουμε, λοιπόν, μερικά από αυτά που ςυλλζξαμε από τθν υπάρχουςα βιβλιογραφία του χϊρου, κυρίωσ όμωσ από τισ μαρτυρίεσ ανκρϊπων που ηιςανε εκεί, νιϊςανε ςτο πετςί τουσ τισ παράξενεσ κεραπευτικζσ αγωγζσ των «ειδικϊν» και γεφκθκαν τα ατζλειωτα κεραπευτικά μζςα. Μδια και απαράλλαχτα παντοφ τα χαςτανικ νιςανι 298αλλά με διαφορετικζσ ονομαςίεσ και ςχεδόν πανομοιότυπεσ μεκόδουσ αντιμετϊπιςθσ.299

296

Και πάντα υπιρχε το κατιτίσ, ζτςι για τισ πρϊτεσ βοικειεσ, όπωσ: μπόλικο τςίπουρο για τθ ςχετικι κεραπεία των κρυολογθμάτων, ζνα δοχείο με βδζλλεσ κυρίωσ για τα αρκριτικά και τθν πίεςθ, το ςχετικό χαμομιλι, αρκετά μαλαχτικά για τα οποία κα μιλιςουμε παρακάτω και λίγο …ποντικόλαδο, δθλαδι «κουλοφτσ γιαγοφ= λάδι του ςπακιοφ». Ζνα κι ζνα για τον πόνο των αυτιϊν αλλά και για διάφορεσ πλθγζσ. 297 Κωνςταντίνοσ Νίγδελθσ, Καππαδοκία ιάματα και κάματα, Κεςςαλονίκθ, Εκπαιδευτικό και Ρολιτιςτικό ίδρυμα τθσ Λεράσ Μθτροπόλεωσ Νεαπόλεωσ και Σταυρουπόλεωσ, 2010, ς. 15 298 Συμπτϊματα 299 Το ίδιο και με τθν ονομαςία των μελϊν του ςϊματοσ, μιασ και τα γλωςςικά ιδιϊματα ιταν ςτον χϊρο τθσ Καππαδοκίασ πολλά. Σε οριςμζνεσ μάλιςτα περιοχζσ το αποτζλεςμα ιταν ζνα περίεργο μείγμα παραφκαρμζνθσ ελλθνικισ και τουρκικισ.

Κατανοθτά και εξθγιςιμα αμφότερα, διότι και ςτισ δυο περιπτϊςεισ, ονομαςίεσ και τρόπουσ αντιμετϊπιςθσ, ςθμαντικότατο ρόλο ζπαιξαν οι τοπικοί ιδιωματιςμοί, τα δάνεια, τα αντιδάνεια, αλλά και οι «ςχολζσ» ςε ςχζςθ πάντοτε και αγαςτι ςυνεργαςία με τουσ άλλουσ, το μουςουλμανικό δθλαδι ςτοιχείο. Τζλοσ ςασ μεταφζρουμε τα ςχόλια ενόσ μελετθτι τθσ εποχισ, ενόσ ανκρϊπου που ζηθςε και εργάςκθκε εκεί! «Ραρακαλϊ τον αναγνϊςτθ του παρόντοσ ςυνταγολογίου να μθν είναι αυςτθρόσ ςτισ κρίςεισ του. Σιμερα βρίκουν οι γιατροί. Βριςκόμαςτε ςτθν εποχι του ατόμου και των πυραφλων. Ασ μετατοπιςκεί νοερά εκατό χρόνια πίςω, αλλά και τοπικά ςτα βάκθ τθσ Μ. Αςίασ, ασ αναλογιςκεί τισ ςυνκικεσ τθσ διαβίωςθσ. Γιατροί ιςαν οι αγράμματεσ γριζσ, ο δε αςκενισ για να αποχτιςει τθ χαμζνθ υγεία του ζμοιαηε, με κείνον που πζφτει ςτθ κάλαςςα και για τθ ςωτθρία του αγκαλιάηει φίδια». 300 Αςκζνειεσ λοιπόν που ταλαιπωροφςαν τουσ κατοίκουσ των Λιμνϊν: Κρυολόγθμα ι ςουβουλοφκ ι κουλοφτη Ανάλογα με το κρφωμα ακολουκοφςαν και τθν αντίςτοιχθ κεραπευτικι μζκοδο. Στα πολφ βαριά κρυολογιματα «πριν ανάψουν το ταντοφρι, ζβαηαν τον άρρωςτο μζςα, ίδρωνε και γινόταν ςαν ηυμάρι. Στθ ςυνζχεια τον βάηανε ςτο ςτρϊμα και τον κουκοφλωναν. Πταν κρυολογοφςεσ και ςε πονοφςε θ μζςθ, το ςτομάχι, θ κοιλιά ι τα ρεματικά, τότε ζβαηαν ςτον οφαλό-αφαλό μια κατςαρόλα με ηεςτό νερό».301 Αν παρ’ ελπίδα ςυνζχιηε και δεν ζφευγε, τότε χρθςιμοποιοφςαν τα μεγάλα μζςα, τισ βεντοφηεσ αλλά και «μπλαςτρί» από κοπανιςμζνο κυμίαμα με μπόλικο ρακί Ρονοκζφαλοσ ι κεφαλαλγία ι αγρι Οι πλζον αποτελεςματικζσ μζκοδοι καταπολζμθςθσ του πονοκεφάλου ιταν: ανάπαυςθ μετά μικρισ οινοποςίασ και μπόλικο τςάι. εντριβζσ ςτο μζτωπο με μπόλικο ξφδι ι και ρακί. θ τοποκζτθςθ ςτο πονεμζνο μζροσ «πατατϊν κομμζνων ςε φζτεσ με λίγο νερό δεμζνεσ μ’ζνα πανί».302 θ επάλειψθ του προςϊπου του πάςχοντοσ με λίγο πετιμζηι και θ τοποκζτθςθ κρφων επικεμάτων. Ραρατιρθςθ Το μουςουλμανικό ςτοιχείο χρθςιμοποιοφςε ζνα κατάπλαςμα φτιαγμζνο από κτυπθμζνα φφλλα κιςςοφ και μπόλικο ξφδι.

Ζτςι ενδεικτικά είχαμε: κουρτλάχ= καρωτίδα, ντελίκ= ρουκοφνια, νταμάχ= ουρανίςκοσ, κομπζχ= αφαλόσ, τηιζρι= ςυκϊτι, μπαγουρςάχια= άντερα, νταλάχ= ςπλινα, ςολοφχ= ανάςα, φςάχ= μικρό παιδί, ναϊκα= γυναίκα, ντιςλοφσ= μουγκόσ κλπ 300 Γ. Μαυροχαλυβίδθσ, ό.π., ς. 277 301 Μαρτυρία Σάββα Σαββίδθ, ό.π., ς. 136 302 Μαρτυρία Κάρολου Καρολίδθ, ό.π., ς. 137

Ρίςτευαν επίςθσ πωσ το κάρδαμο με λίγο κραςί μποροφςε να πάρει όλουσ τουσ πόνουσ. Ταινία ι ελμίνεσ ι λεβίκεσ ι ςογουλτηάν ι ςερίτ Ρρόκειται για τα ςκουλικια (παράςιτα) των εντζρων που κάμουν τθν εμφάνιςι τουσ ςτα περιττϊματα. Ρίςτευαν πωσ «τρϊει τ’ από μζςα» και γι’ αυτό ο άνκρωποσ αδυνατίηει ςυνεχϊσ και δεν μπορεί «να βάλει δράμι». Συνεπϊσ κατζβαλλαν κάκε δυνατι προςπάκεια, για να τα κακαρίςουν. 303 Βεβαίωσ εκτόσ τθσ ιατρικισ επιςτιμθσ που χορθγοφςε κάποια φάρμακα υπιρχαν και τα πρακτικά όπωσ: «Ραίρνεισ ςπόρο κολοκυκιοφ. Μιςι οκά ςπόρια κολοκυκιοφ, ωμά ωμά, μαηί με μζλι, τα τθγανίηεισ και τα τρωσ πρωί πρωί, νθςτικόσ. Τα τρωσ, ίςαμε το βράδυ τίποτε άλλο δε κα φασ. Το βράδυ πίνεισ ζνα ποτιρι γάλα. Μετά μιςι ϊρα πίνεισ ξφδι, και όταν αρχίηει να ζρχεται θ κορδζλα φζρνουν ζνα τενεκζ νερό βραςτό να κάτςεισ επάνω. Ο ατμόσ να καίει… τότε θ κορδζλα πζφτει. Θ μθτζρα μου είχε, ςαράντα μζτρα κορδζλα ζπεςε». 304 Επίςθσ καλά αποτελζςματα είχαν: το ηουμί τθσ βραςμζνθσ ςίκαλθσ το γάλα τα «κουφετάκια ηάχαρθσ με δυο τρεισ φζτεσ ςκζτο παςτουρμά» τα οφρα γαϊδάρου Ρυρετόσ ι εμπφρετθ κατάςταςθ ι νιςά ι νιςκιά ι ςθτμά ι αραλικ ςθτμά Σφμφωνα λοιπόν με τα ιατρικά δεδομζνα και τισ γνϊςεισ των «ειδικϊν» κα ζπρεπε με κάκε κυςία να «ςβιςουν» τθ κζρμθ, θ οποία μποροφςε να προκαλζςει μεγάλο κακό, εάν και εφόςον ςυνεχιηότανε για μεγάλο χρονικό διάςτθμα. Συνεπϊσ όλεσ οι ςυμβουλζσ και τα προτεινόμενα μζςα αποςκοποφςαν ςτθν καταςτολι τθσ. Ζτςι: δζνανε το αριςτερό, τθσ καρδιάσ που λζνε, χζρι του αρρϊςτου γερά πιςτεφοντασ πωσ με αυτόν τον τρόπο θ κζρμθ κα πζςει. τοποκετοφςαν ςτο κεφάλι του αςκενοφσ επικζματα βουτθγμζνα ςτο ξφδι. του χορθγοφςαν ςυνεχϊσ αριάνι. ςτον υψθλό πυρετό τοποκετοφςαν τα πόδια του αςκενοφσ ςε ςκάφθ με χλιαρό νερό, «για να πάρει ζτςι τθν κάψα…» ςτισ ίδιεσ καταςτάςεισ τοποκετοφςανε και φζτεσ από ωμζσ πατάτεσ με λίγο καφζ, αν υπιρχε, ι εμποτιςμζνεσ ςτο ξφδι, ςτο μζτωπο του πάςχοντοσ. τον «βάλλιςκαν ντου ςου πετςί», δθλαδι τον βάηανε ςε δζρμα που δεν ιταν τίποτε άλλο παρά ο άπλυτοσ ςάκοσ ςτομάχου ςφαγμζνθσ αγελάδασ ωσ καπζλο, αλλά ταυτόχρονα και το ςϊμα του με το υπόλοιπο τομάρι. 303 304

Κωνςταντίνοσ Νίγδελθσ, Καππαδοκία Ιάματα και κάματα ό.π. ς.100 Μαρτυρία Σάββα Σαββίδθ, ό.π., ς. 138

τοποκετοφςαν ςτο κορμί του αρρϊςτου, ιδιαίτερα μάλιςτα όταν θ εμπφρετθ κατάςταςθ ςυνοδευότανε και με ςπαςμοφσ ι «τουρτοφρεσ», ηεςτζσ πζτρεσ τυλιγμζνεσ με κακαρά πανιά. Επίςθσ: «Τον Μάθ μάηευαν τα κατάλλθλα χόρτα, τα ζβραηαν ς’ ζνα καηάνι και μετά τα βάηανε ςε μια ςανιδζνια ςκάφθ. Στθ ςυνζχεια παράχωναν τον άρρωςτο μζςα ςτα φφλλα – χόρτα με νερό ηεςτό μαηί. Αυτό ιτανε. Κακόταν μια ϊρα και ζπειτα ζβγαινε με τον πυρετό να ζχει χακεί. Ζδιναν επίςθσ ςκόρδο και ξφδι μαηί ςτον άρρωςτο. Ζςπαηαν το ςκόρδο και ζβαηαν το ξφδι, τα ανακάτευαν και το ζδιναν να το πιεί νθςτικόσ το πρωί».305 Στο χωριό Αντρολόσ υπιρχε ζνασ χότηασ- οτηάκ που με τισ γθτείεσ του ςτο tupba306 κεράπευε πολλζσ αςκζνειεσ μεταξφ των οποίων και τισ κζρμεσ… εμπφρετεσ καταςτάςεισ. Διάβαηε τον αςκενι, ζγγραφε «ζνα φοφςκα- φυλαχτό», το τφλιγε ςε ζνα πανί κακαρό και του το ζδινε. Ίκτεπορ ή σαπαλήκ ή σαποςλούσ ή σπςσή Ρρόκειται για τθ γνωςτι κιτρινάδα του προςϊπου307 που ιταν το αποτζλεςμα κάποιου ματιάςματοσ ι κεοδικίασ. Ωσ πρϊτθ γιατρειά ςυνιςτοφςαν τισ ευχζσ του τοπικοφ ιερζα που διάβαηε αρκετζσ ευχζσ για το λφςιμο του κακοφ, αλλά και τθ ςυχϊρεςθ. Αν πάλι τα πράγματα δεν πιγαιναν κατ’ ευχι, απευκφνονταν ςτισ ειδικζσ του λυςίματοσ του ματιάςματοσ και των λοιπϊν κακϊν. Επίςθσ κατζφευγαν και ςτουσ γιατροφσ, κυρίωσ όμωσ ςτουσ πρακτικοφσ, μιασ και τουσ εμπιςτεφονταν και πολφ μάλιςτα, οι οποίοι χρθςιμοποιοφςαν τα δικά τουσ. Ζτςι παίρνανε τον αςκενι απζναντί τουσ και κόβανε μερικζσ ξυραφιζσ ανάμεςα ςτα φρφδια ςε ςχιμα ςταυροφ,308με εξαιρετικά ελαφρό χζρι. Αν πάλι θ κιτρινάδα ιτανε μεγάλθ (ντεβζ ςαρελεγζ), το τςάγκντεςμα (χάραγμα) ςυνοδευότανε και με «μάηεμα του αίματοσ το οποίο χορθγοφςαν ςτον αςκενι με λίγο μζλι». Άλλοι πάλι ςφάηανε κάποιο πουλερικό και χφνανε το αίμα του ςτο μζτωπο και ςε όλο το πρόςωπο… Κάποιοι άλλοι επίςθσ βάηανε εφτά βερίκοκα ςε

305

Π.π., ς. 144 Λερόσ τόποσ 307 Ρακολογικι κατάςταςθ του οργανιςμοφ θ οποία ςυνίςταται ςτθν παρουςία ουςιϊν τθσ χολισ ςτο αίμα και ςτουσ ιςτοφσ…και κατά τθν οποία το δζρμα και οι βλεννογόνοι παίρνουν κίτρινο χρϊμα… 308 Νίγδελθσ Κ- Σταματιάδθσ Ι, Σα ΢φλλατα τθσ Καππαδοκίασ, Ρολφγυροσ, ζκδ. Ρολιτιςτικοφ Συλλόγου Ν. Συλλάτων Χαλκιδικισ, 2007, ς. 232, «…θ κεραπεφτρια κυρίωσ ζκοβε λεπτι ςάρκινθ μεμβράνθ κάτω από τθ γλϊςςα και ςτθ ςυνζχεια γιτευε το παιδί, δθλαδι χάραςςε ελαφρά το μζςα μζροσ του πάνω χείλουσ, ακολοφκωσ χάραηε ςε ςχιμα ςταυροφ ανάμεςα ςτα φρφδια και κατόπιν ζβαηε αλοιφι αποτελοφμενθ από ςκόρδο λιωμζνο και μζλι». 306

ζνα πιάτο, κατουροφςε ςε αυτό ο άρρωςτοσ, το τοποκετοφςαν ςτο δϊμα, για να το δουν τα αςτζρια και το ςερβίριηαν το πρωί ςτον αςκενι. Υπιρχαν όμωσ και μερικοί που ζτριβαν ςτο κορμί του αρρϊςτου μια αλοιφι που αποτελείτο από ςτάχτθ,309 λίγο βοδινό λίποσ και αίμα κότασ. Για καλφτερα όμωσ αποτελζςματα κα ζπρεπε να ακολουκθκεί θ παρακάτω περιγραφόμενθ μζκοδοσ ςφμφωνα με τθν οποία: «…Κόβουν τθν πζτςα που ενϊνει το πάνω χείλοσ με τα δόντια ςου με ξυράφι. Αν δεν το ζκοβεσ μεγάλωνε, γινόταν κόκκαλα και πζκαινεσ. Τρεισ φορζσ ζπρεπε να κόψουν τθν πζτςα. Ζκοβαν και το μζτωπο επίςθσ, ζτρεχε αίμα και γλφτωνεσ».310 Λφςςα ι γουντοφσ ι γουντουλάτιςμα ι κουντουρμάκ ι κουτουηλοφκ Οι μζκοδοι κεραπείασ τθσ ςυγκεκριμζνθσ αςκζνειασ ιταν κφρια και ςχεδόν αποκλειςτικά κρθςκευτικζσ, ζωσ και δειςιδαιμονικζσ. Φυςικά με τισ δεφτερεσ να υπερτεροφν. Ζτςι: Το πρϊτο που κάμανε ιταν να κρφψουν τα ροφχα του αςκενοφσ που τα φοροφςε για ςαράντα μζρεσ ςτο υπόγειο του ςπιτιοφ. Άλλοι πάλι τα κάβανε. Ακολουκοφνταν μια αντίςτοιχθ δίαιτα για το ίδιο χρονικό διάςτθμα, που περιελάμβανε τθν αποφυγι γάλακτοσ, κραςιοφ, ςκόρδων, κρεμμυδιϊν κ.α. Το ψωμί ιτανε επίςθσ άριςτο κεραπευτικό μζςο, με μια προχπόκεςθ όμωσ: να είναι ηυμωμζνο από τθν οικογζνεια του «δαγκαμζνου» και ευλογθμζνου από τον οντηάχ. 311 Ρου μόλισ το διάβαηε κα ζπρεπε να το φάει όλο ο αςκενισ. Σε οριςμζνεσ περιπτϊςεισ αποτελεςματικό για τθν καταπολζμθςθ τθσ νόςου ιτανε το ςυκϊτι ι το κρζασ του λυςςαςμζνου ηϊου. 312 Ρερνοφςαν τον άρρωςτο κάτω από τθν κοιλιά του ψόφιου ςκφλου τρεισ φορζσ λζγοντασ «το γιατρικό να μπει, θ λφςςα να βγει».313 Επίςθσ δεν άφθναν τον αςκενι για ςαράντα μζρεσ να βγει από το ςπίτι του, να κάνει μπάνιο για το ίδιο χρονικό διάςτθμα, να κοιμθκεί τθν τελευταία μζρα, για να μθν τον αρπάξει το κακό. Ραρατιρθςθ Για να εξακριβϊςουν αν το ςκυλί που δάγκωςε κάποιον ιταν φορζασ του κακοφ, «κοςκίνιηαν» πάνω του νερό. Αν ψοφοφςε, ιταν πραγματικά το ηωντανό άρρωςτο και άρχιηαν τισ ςχετικζσ κεραπείεσ. Αν και πάλι παρ’ ελπίδα δεν υπιρχαν αποτελζςματα, τότε, ιταν απαραίτθτθ θ επζμβαςθ μιασ γυναίκασ οντηάχ από τθ διπλανι Αξό, θ οποία «ιξερε να γιατρεφει τθ λφςςα, πάντοτε εννοείται με τθν καταβολι ςχετικϊν φακουδιϊν. Σε ζπαιρνε 309

Θανάςθσ Κωςτάκθσ, ό.π., ς. 344, «από τουντοφρι ςπιτιοφ που ο άνδρασ ι θ γυναίκα είχαν παντρευτεί τρεισ φορζσ…» 310 Μαρτυρία Σάββα Σαββίδθ, ό.π., ς. 145 311 Κλθρονομικό χάριςμα για κεραπεία… 312 Το οποίο βεβαίωσ κεωρείτο και ωσ φυλακτό…πίςτευαν πωσ κακιςτοφςε απρόςβλθτουσ από νόςο τουσ υγιείσ ανκρϊπουσ αν το ζτρωγαν 313 Θανάςθ Κωςτάκθ, ό.π. ς. 301

λοιπόν, ςε ςταφρωνε τρεισ φορζσ, ζβαηε ςτο ςτόμα τθσ πλιγοφρι και τα ζφτυνε φςτερα επάνω ςου τρεισ φορζσ εκεί όπου ζκανε τα ςθμάδια του ςταυροφ. Δεν είχεσ φόβο να πάκεισ λφςςα με μια προχπόκεςθ: τα ροφχα ςου κα ζπρεπε να μθν τα δει ιλιοσ για ςαράντα μζρεσ».314 Βάπεμα ή κασεξία ή ατπουία ή ζαμποςνλούκ ή κιπκ παστί ή τσαλοπατεμένα Ρρόκειται για τθν παιδικι καχεξία, δθλαδι μια αςκζνεια τθσ οποίασ όχι μόνο δεν γνϊριηαν τα ακριβι αίτια, αλλά που τισ περιςςότερεσ φορζσ οδθγοφςε ςτο μοιραίο. Απλά ςε μερικζσ κοινότθτεσ πίςτευαν πωσ ιταν το αποτζλεςμα μιασ «κακισ ςυνάντθςθσ»315 και ωσ εκ τοφτου ςυνιςτοφςαν και τθν ανάλογθ κεραπεία, δθλαδι τον ιερζα και τισ ευχζσ του. Το ςφνολο ςχεδόν των προτεινομζνων κεραπειϊν ιταν ρθςκευτικοδειςιδαιμονικισ αντίλθψθσ και εν πολλοίσ και μαγικισ νοοτροπίασ. 316 Τα ςυμπτϊματά τθσ απεικονίηονται-περιγράφονται επακριβϊσ με τθν ίδια τθν ονομαςία τθσ αςκζνειασ. Δθλαδι καχεκτικόσ, μθ ανεπτυγμζνοσ, αδφνατοσ, ατροφικόσ, χτικιάρθσ, βαρεμζνοσ, δεν μεγάλωνε κανονικά. Ραρουςιάηουμε λοιπόν τισ προτεινόμενεσ κεραπείεσ, οι οποίεσ ιταν οι εξισ: Φϊναηαν τον ιερζα του χωριοφ ο οποίοσ διάβαηε το παιδί, το περνοφςε κάτω από τον Επιτάφιο, αν ιταν θ ςχετικι περίοδοσ και το πιγαινε μζςα ςτο ιερό τθσ εκκλθςιάσ. Ραρατιρθςθ Σε οριςμζνεσ κοινότθτεσ κεωροφςαν ωσ καυματουργό το πζραςμα του άρρωςτου παιδιοφ κάτω από τα πόδια τθσ καμιλασ.317 Επίςθσ, για να κεραπευτεί «…το πάςχον βρζφοσ λαμβάνουςιν φδωρ ενζχον επτά αγιαςμοφσ και πλφνουςι λίαν πρωί επί επτά θμζρασ επί του τάφου του κανόντοσ…»318 Από τισ πλζον δραςτικζσ μεκόδουσ κεραπείασ ιταν αυτι του τροχοφ. Σφμφωνα λοιπόν με αυτιν «…φζρουςι το βρζφοσ εισ τον τροχόν του υδρόμυλου κακ’ θν ςτιγμιν ςτρζφεται και εκςφενδονίηει φδωρ δι’ ου πλφνουςιν αυτό και οφτω ςϊηεται το βρζφοσ…».319 Δθλαδι γδφνανε το άτυχο βρζφοσ, πλθςίαηαν το τςαρκ-φτερό του τροχοφ που πετοφςε με ςχετικι δφναμθ το νερό και αυτό το κάνανε τρεισ φορζσ! Μετά από όλα αυτά τα όμορφα και ωραία ηφγιηαν το παιδί δυο φορζσ τθν εβδομάδα για τθ διαπίςτωςθ τθσ πορείασ και τθσ εξζλιξισ του. Ζτςι κάκε Τετάρτθ και Ραραςκευι τοποκετοφςαν το παιδί ςτθ μια πλευρά τθσ ηυγαριάσ και ςτθν άλλθ κοπριζσ, για να «ιδοφν αν ζρχεται, αν προκόβει».

314

Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π., ς. 146 Σεραφείμ ΢ίηοσ,, ό.π., ς. 266, «... “Α ςου αςεράντωτθσ τθ κφρα λείψανο δεν πρζπει να περάς’.” ...Εάν όμωσ ξαφνικά ιταν ανάγκθ να περάςθ ι εάν κα περνοφςε τηεναηζ=κθδεία, θ λεχϊνα ιταν υποχρεωμζνθ να πάρθ το παιδί ςτθν αγκαλιά τθσ και να ςτακι όρκια ςε ςτάςθ προςοχισ...Αν δεν πρόφταινε τότε το μωρό πάκαινε γθρπαντι-ςαρανταπτθμζνο...κιτρίνιηε, γίνονταν καχεκτικό και τζλοσ πζκαινε κόλασ». 316 Κωνςταντίνοσ Νίγδελθσ, Καππαδοκία ιάματα και κάματα, ό.π ς.104 317 Μαγικό τρυποπζραςμα. 318 Στο οικείο κεφάλαιο αναλφουμε τουσ τρόπουσ. 319 Αρχελάου Ι. Σ., ό.π., ς. 95 315

Αξίηει να μεταφζρουμε αυτολεξεί τθ χαρακτθριςτικι μαρτυρία τθσ Αναςταςίασ Ρροδρόμου για τισ επιπλζον μεκόδουσ εκεί και τότε για τοφτθ τθν περίεργθ αςκζνεια, αλλά και τισ αιτίεσ που τθν προκαλοφςαν. «…Άμα το παιδί κοιμόταν κι ζμπαινε κανζνασ μζςα που ερχότανε από λείψανο, το παιδί πάκαινε παςτίν, δθλαδι αδυνάτιηε κάκε μζρα και πιγαινε για κάνατο. Για να γίνει καλά το πθγαίνανε ςτο μφλο, το λοφηανε ςτα νερά κάτω από το τςάρκ –φτερωτι του μφλου, εκεί που κτυποφςε το νερό. Τρεισ φορζσ το βουτοφςανε και άμα το γυρίηανε ςτο ςπίτι θ αρρϊςτια είχε φφγει και το παιδί γινότανε καλά. Για τθν ίδια αρρϊςτια κάνανε και κάτι άλλο. Ρθγαίνανε ςε επτά ςπίτια και παίρνανε νερό, χωρίσ να μιλιςουνε όμωσ κακόλου, οφτε λζξθ δεν ζπρεπε να ποφνε. Με το νερό αυτό λοφηανε το παιδί ςε ζνα ςταυροδρόμι, ςε μζροσ δθλαδι που ζνωναν δυο δρόμοι. Το παιδί γινόταν καλά. Ιτανε και μια γυναίκα ςτο χωριό που γιάτρευε αμζςωσ το παςτίν των παιδιϊν. Αυτι ηφμωνε εφτά φορζσ ψωμί, εφτάηυμο ψωμί που λζνε ζκανε, ςαν μια μεγάλθ κουλοφρα, τθν περνοφςε ςτο παιδί, ζλεγε κάτι λόγια που κανείσ δεν ιξερε και το παιδί γινόταν καλά. Για τθ γυναίκα αυτι και για να πάνε το παιδί κάτω από το τςάρκ του μφλου ερχόταν και από άλλα χωριά τθσ περιοχισ… από το Τροχό, το Ανταβάλ, τθ μαλακοπι, το Μιςτί, τθ Νίγδθ».320 Ρονόματοσ, τςίμπλεσ… Κεωροφςαν πωσ προζρχονταν κυρίωσ από κρφωμα και ςυνεπϊσ θ αντιμετϊπιςι του γινότανε με πολλοφσ και διαφόρουσ τρόπουσ, ζτςι: Σε μια πρϊτθ προςπάκεια πιγαιναν ςτον παπά που ςταφρωνε τα μάτια λζγοντασ τισ απαραίτθτεσ ευχζσ για μια γριγορθ ίαςι τουσ. Σε κάποιεσ άλλεσ περιπτϊςεισ πάλι πλζνανε τα πονεμζνα μάτια με ηεςτά επικζματα τςαγιοφ αλλά και διαφόρων κεραπευτικϊν βοτάνων. Κάποιοι άλλοι κεραπευτζσ ςυνιςτοφςαν τθν τοποκζτθςθ ςτα ςθμεία ηεςτοφ ψωμιοφ. Στισ ςοβαρότερεσ περιπτϊςεισ κατουροφςαν ζνα κομμάτι κετςζ και το τοποκετοφςαν πάνω ςτα επίδικα ςθμεία από νυκτόσ ζωσ και πρωίασ… Για τισ βεβαρθμζνεσ καταςτάςεισ θ πλζον αποτελεςματικι κεραπεία γινότανε με το τηινίχ του ματιοφ, δθλαδι μια κόκκινθ χάντρα 321ι κρεμάγανε μπροςτά ςτο πονεμζνο μάτι ζνα φλουρί ι αιματόπετρα (καν νταςζ) με κομμάτι κόκκινθσ τςόχασ. Υπιρχαν επίςθσ δυο ειδικοί κεραπευτζσ ςτα διπλανά χωριά. Στο Αντρολόσ και το Μπαμπαγιάν. «Στο Αντρολόσ ιταν ζνασ χότηασ, που ςε διάβαηε κι ζπειτα με μαχαίρι τθν ζκανε πωσ ςου κόβει το κακό… και θ αρρϊςτια περνοφςε. Κάποτε λοιπόν χρειαςτικαμε τθν ανάγκθ του και μόλισ φτάςαμε μασ πιγε ςε ζνα tupba. Οφτε ςταυρό είχε, οφτε τίποτε. Πμωσ ςα μοναςτιρι μου φάνθκε, παλιό. ΢ωτιςαμε το χότηα τι ιτανε και μασ είπε πωσ ίςωσ, μπορεί, κάτι τζτοιο να ιτανε ςτα παλιά χρόνια. 320

Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π., ς. 148 Σε οριςμζνεσ περιοχζσ όπωσ για παράδειγμα ςτθν Καιςάρεια οι κεραπευτζσ χρθςιμοποιοφςαν φλουριά αλλά και ωσ επί το πλείςτον μαφρεσ πζτρεσ. 321

Στο tupba διάβαςε ο χότηασ κάτι ςτον άρρωςτο και με τον μαχαίρι τον γιάτρεψε. Ρολφ καυματουργό ιτανε το μαχαίρι του. Ρθγαίναμε και ςτο Χαςάνκιοϊ ςτθν Αγία Μακρίνα για τα μάτια».322

Οικ.Ρορφυριάδθ

Ιωάννθσ(Γιοβάν Νταισ) Ωραιόπουλοσ –Ουρανία Ωραιοποφλου

322

Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π., ς.155

Ιωάννθσ(Γιοβάν Νταισ) Ωραιόπουλοσ και ο μικρόσ τότε Ανζςτθσ Ιωαννίδθσ

Μζτρα και… ςτακμά Μερικζσ πλθροφορίεσ για το μετρικό ςφςτθμα τθσ περιοχισ, αλλά και κάποιεσ ενδεικτικζσ τιμζσ προϊόντων, όπωσ τισ βρικαμε από βιβλιογραφικζσ καταγραφζσ και τισ ςχετικζσ μαρτυρίεσ, με τθν επιςιμανςθ πωσ για το ίδιο πράγμα υπάρχει μια ποικιλία ονομάτων, κάτι που είναι αρκοφντωσ γνωςτό, μιασ και ςτθν περιοχι υπιρχαν τζςςερα γλωςςικά ςυςτιματα με αρκετζσ παραλλαγζσ. Ζτςι είχαμε: 323 Μζτρα βάρουσ. Για τισ μικρζσ ποςότθτεσ ζλεγαν «ζνα χοφφτα λερό». Για τισ λίγο μεγαλφτερεσ «ζνα γότςα λερό» που ιςοδυναμοφςε με δυο χοφφτεσ ενωμζνεσ… Το τουχ το 1/8 τθσ οκάσ, δθλαδι 50 δράμια. 323

Σθμ : ςχετικζσ πλθροφορίεσ αντλιςαμε από το βιβλίο Κων/νου Νίγδελη Καππαδοκία περί δικαίου το ανάγνωςμα, Κεςςαλονίκθ Λερά Μθτρόπολθ Νεαπόλεωσ και Σταυρουπόλεωσ, Μουςείο Ρροςφυγικοφ Ρολιτιςμοφ, 2010.

Το μουςοφν ιταν το ¼ τθσ οκάσ, δθλαδι 100 δράμια. Το «μικρό ντου νουντηά», δθλαδι θ μικρι ουγγιά που ιςοδυναμοφςε με μιςι οκά δθλαδι 200 δράμια. Ζνα μζγα νουντηά, δθλαδι θ μεγάλθ ουγγιά, που ιςοδυναμοφςε με μια οκά, δθλαδι 400 δράμια. Το χουτί ι γουβλζτσ ιταν 1 ½ οκά, δθλαδι 600 δράμια. Ζνα τάςι=1 μπάτμαν= 1ρουσ=1 λίτρα= 6 οκάδεσ. Δυο τάςια= ζνασ γκαηοτενεκζσ=1 ςινίκι ι ψθλαγοφ =12 οκάδεσ. Ζνασ ςτφλοσ αλεςμζνθσ ρόκασ για το λάδι ιταν περίπου 150 οκάδεσ. Το μιςόρ’πο ι τςερίκ, για τα δθμθτριακά αντιςτοιχοφςε ςε 20 οκάδεσ. Το «κιλό ι κιλζ» που αντιςτοιχοφςε ςε 84 οκάδεσ. Ιδιαίτερα324 Ηφγιςμα ςιτθρϊν (Ηαχρά) Γινότανε με ςιδερζνια ι ξφλινα δοχεία. -Το μεγαλφτερο μζτρο ιτανε το Κιλό (κιλζ). Χωροφςε οκτϊ (8) τςαρίκια, δθλαδι δζκα ζξι (16) τενεκζδεσ. Ζνα (1) τςαρίκι ιςοδυναμοφςε με δυο (2) τενεκζδεσ. -το μικρότερο μζτρο ιτανε το ουροφπ. Το ουροφπ ιςοδυναμοφςε με ζξι (ζξι) οκάδεσ ςιτάρι. Δφο ουροφπια ζκανα ζνα ντενεκζ δθλαδι δϊδεκα (12) οκάδεσ ςτάρι. Ηφγιςμα λοιπϊν προϊόντων- πατάτασ Το βαςικό μζτρο ιταν το Ράτμαν, που ιςοδυναμοφςε με δϊδεκα οκάδεσ. Ραρατιρθςθ -Θ βαςικι μονάδα μζτρθςθσ υπιρξε θ οκά με τισ γνωςτζσ υποδιαιρζςεισ. -Βαςικό εργαλείο επίςθσ για τθ μζτρθςθ των πωλουμζνων προϊόντων ιταν το Ελγαντάρ, δθλαδι θ χειροηυγαριά… Πποϊόντα και οι τιμέρ τοςρ Τα φαςόλια του Ανταβάλ, για παράδειγμα, τα καλφτερα τθσ περιοχισ, πουλιότανε το μιςορ’πο 24 γρόςια…(οι 20 οκάδεσ) Θ ςίκαλθ μόνο 10-12 γρόςια (20 οκάδεσ) Το ςιτάρι 15-20 γρόςια.(20 οκάδεσ) Οι φακζσ τθσ Μαλακοπισ 15 γρόςια (20 οκάδεσ) Τα καρποφηια 25-30 παράδεσ (1 τάςι, δθλαδι 6 οκάδεσ) Οι πατάτεσ Λιμνϊν 80 παράδεσ (1 τάςι) Τα ςταφφλια 60-80 παράδεσ (1 τάςι) Μια οκά κρζασ ςτοίχιηε 2-3 γρόςια 324

Σθμ : τισ πλθροφορίεσ αντλιςαμε από τουσ: Αναςταςία Ρρόδρόμου, Κάρολο Καρολίδθ, Κοςμά Σεφερειάδθ…

Ζνα αβγό 5 παράδεσ, τα 4 ζνα μεταλλίκι και τα 16 ζνα γρόςι 1 οκά ανάλατο τυρί 20 παράδεσ Ζνα πρόβατο ςτοίχιηε 2 μετηίτια Μια οκά βερίκοκα πουλιότανε 20 παράδεσ Ακίνητα Τα κοινά χωράφια πουλιότανε περίπου μια λίρα το ςτρζμμα, ενϊ τα προνομιοφχα είχαν από 2 λίρεσ ζωσ και κατά περίπτωςθ.325 Οι αγοραπωλθςίεσ των ςπιτιϊν ιταν ανάλογεσ με τθν καταςκευι, τα δωμάτια και τουσ βοθκθτικοφσ χϊρουσ. Ζτςι παρατθρικθκαν πωλιςεισ ςπιτιϊν ζναντι 25 λιρϊν για κάτι το ςυνθκιςμζνο που περιελάμβανε αυλι, ςτάβλο και πθγάδι και 40 λιρϊν γι’ αυτά που ιταν πζραν των τριϊν δωματίων.

Ιωαννίδου Μαρία(Μαρίγκο).

325

Καταγράφονται αγοραπωλθςίεσ ποτιςτικϊν χωραφιϊν 10-12 λιρϊν το ςτρζμμα ςτθν περίοδο 1920-24. βλ Γ. Μαυροχαλυβίδθ ό.π. ςελ 72. Επίςθσ, και είναι κατανοθτό αυτό, διαφορετικζσ τιμζσ είχαν τα κτιματα τθσ εκκλθςίασ που βγαίνανε ςε πλειςτθριαςμό από τα λοιπά.

Ναηλι Αβραμίδου (αδελφι τθσ Μαρίγκοσ).

Νικόλαοσ Βαςιλειάδθσ

Μιχαιλ Ιςαακίδθσ-Ευκυμία Ιςαακίδου(πζκανε 22 ετϊν)και ο μικρόσ Ιςαάκ

Στον αζναο κφκλο του χρόνου Τα ιδιαίτερα Στο κεφάλαιο αυτό περιλαμβάνονται οι πλθροφορίεσ που αντλιςαμε για τα ιδιαίτερα τθσ κοινότθτασ, ςτον αζναο κφκλο του χρόνου: τθ λαϊκι λατρεία, τισ πρακτικζσ, τα ικθ και ζκιμα, τισ μικρζσ και μεγάλεσ γιορτζσ, τισ δοξαςίεσ, αλλά και τισ πολλζσ αντιλιψεισ για πολλά και διάφορα. Αυτόσ ο υπζροχοσ κθςαυρόσ που ζκανε τουσ κατοίκουσ των Λιμνϊν να νοιϊκουν και να λζνε με μεγάλθ υπερθφάνεια «είμαςτε Γκουτηουκλιδεσ, ρε!».

Τφχθ αγακι, οι πλθροφορθτζσ γεννικθκαν, ζηθςαν και ανδρϊκθκαν εκεί και τότε, άρα είναι αξιόπιςτοι, μιασ και ζηθςαν όλα τα δρϊμενα και ςυμμετείχαν ςε τοφτα τα παιχνίδια τθσ ηωισ. Άρα είναι αυκεντικοί καταγραφείσ των γεγονότων και των πρακτικϊν, που οριςμζνα είναι κοινά με άλλεσ κοινότθτεσ αλλά πρωτόγνωρα για όλουσ εμάσ, μιασ και εφαρμόηονταν ςχεδόν μόνο εκεί. Τα παρουςιάηουμε, λοιπόν, με τθ ςειρά που τα βρικαμε αλλά και με τον τρόπο που καταγράφθκαν εκεί και τότε. Το δωδεκαιμερο Kutsuk Ραςκελζ – μικρό Ράςχα 1-Βαςικι πεποίκθςθ, πίςτθ κα λζγαμε, υπιρξε θ άποψθ πωσ οι ψυχζσ των ανκρϊπων επανζρχονται ςτθν κακθμερινότθτα από τον Άδθ κατά τθ διάρκεια του δωδεκαθμζρου, δθλαδι «όνικι γκιουν τηανλάρ ςαλιγιά- δϊδεκα μζρεσ είναι ελεφκερεσ». Αντίλθψθ ιδιαίτερα διαδεδομζνθ και ςτα Λιμνά τθσ Καππαδοκίασ ςφμφωνα με τθν οποία θ επιςτροφι των ψυχϊν επετεφχκθ μετά από τισ ςχετικζσ παρακλιςεισ τθσ Ραναγιάσ προσ τον υιό τθσ, θ οποία βλζποντάσ τεσ ςτον κάτω κόςμο, τον παρακάλεςε, ειςακοφςκθκε και ζτςι άρχιςαν να εμφανίηονται μόνο κατά τθ διάρκεια του δωδεκαθμζρου και του Ράςχα. Κυκλοφοροφν ελεφκερα, επιςκζπτονται τουσ χϊρουσ που ζηθςαν, χαίρονται τουσ δικοφσ τουσ ανκρϊπουσ, τθν πρόοδο των απογόνων τουσ, τουσ προςτατεφουν και προςεφχονται για τθν μακροθμζρευςι τουσ. Βεβαίωσ υπιρχαν διάφορεσ παραλλαγζσ ωσ προσ τθν ςυμπεριφορά τουσ που ιταν ςε εξάρτθςθ με τον προθγοφμενο βίο τουσ. Ζτςι είχαμε τισ καλζσ και τισ κακζσ ψυχζσ που δροφςαν φυςικά ανάλογα με το ποιοι ιτανε και πϊσ ιτανε. -Κακ’ όλθ τθ διάρκεια του δωδεκαθμζρου θ νοικοκυρά φρόντιηε να μθν κακαρίηει εντελϊσ το τραπζηι και «τα αποφάγια να τα αφινει ζτςι, γιατί λζγανε πωσ αυτζσ τισ μζρεσ οι πεκαμζνοι είχαν τθν άδεια να ζρκουν και να φάνε από εκείνο το τραπζηι…». 2-Τα Χριςτοφγεννα ιταν μια ςθμαντικι εορτι, που ξζχωρα από τισ γνωςτζσ ετοιμαςίεσ του ςπιτιοφ, κακάριςμα, παραςκευι ιδιαίτερων φαγθτϊν με κρζατα, γαλατερά, βοφτυρα και καϊμάκια υπιρχαν και άλλεσ δράςεισ: -τθν παραμονι «ο κόςμοσ δεν κοιμόταν κακόλου. Ζμεναν άγρυπνοι κοιτάηοντασ τον ουρανό από τα παράκυρα, ι ζβγαιναν ζξω, για να δουν το πότε κα γεννθκεί ο Χριςτόσ, πότε κα ανοίξουν οι ουρανοί και κα ανεβοκατεβαίνουν οι άγγελοι. Αγρυπνία που κρατοφςε μζχρι που χτυποφςε το ςιμαντρο τθσ εκκλθςιάσ, το κάλεςμα για τθν ζναρξθ τθσ Κείασ Λειτουργίασ… Και οι γιαγιάδεσ λζγανε πωσ οι αγνοί ςτθν καρδιά και τα φςάχα τουσ βλζπανε». -«…μόλισ τελείωνε θ εκκλθςιά με λαχτάρα γφρναγαν ςτα ςπίτια να φαν αρτφςιμο φαγί, γιατί είχαν ξελιγωκεί από τθ νθςτεία. Το μεςθμζρι όλοι

μαηεφονταν ςτο πατρικό, οι παντρεμζνοι με τα φςάχα τουσ, οι ελεφκεροι, οι παπποφδεσ, όλοι ςε κοινό τραπζηι. Άνκρωποι μαλωμζνοι τοφτεσ τισ άγιεσ μζρεσ δεν ζπρεπε να υπάρχουν… τουσ μόνιαηαν. Το απόγευμα μαηεφονταν ςτο κζντρο του χωριοφ και ςτινανε χορό με τραγοφδια και όργανα, νταοφλια, ντζφια και κουτάλια και το γλζντι να κρατά ίςαμε το βράδυ». -οι ανφπανδρεσ μαηεφονταν ςε ζνα ςπίτι «και κάνανε όλθ τθ νφχτα προςευχζσ ζωσ ότου χτυπιςει θ καμπάνα, για να πάνε ςτθν εκκλθςιά. Φυςικά φςτερα από διιμερθ τουλάχιςτον νθςτεία, χωρίσ νερό και ψωμί, τίποτε, μόνο προςευχζσ, χωρίσ γζλια και πειράγματα. Μετά τθν εκκλθςία όταν όλοι τρϊγανε τα καλοφδια, αυτζσ παίρνανε μόνο γαϊγάνα». -ςτθν εκκλθςιά «πθγαίνανε κετζ, χαλβά, βραςμζνθ κότα, για τισ ψυχζσ των δικϊν τουσ ανκρϊπων και τα μοίραηαν ςτουσ απόρουσ». -ιδιαίτερο χριςτουγεννιάτικο φαγθτό ιταν το γαϊγάνα, κάτι ςαν το ςφουγγάτο, με τθ χριςθ μπόλικων γιαμουρτϊν (αυγϊν). Βεβαίωσ κεωρείται ωσ φαγθτό λοχείασ, κάτι που παραςκεφαηαν για τισ «γκαςτρωμζνεσ που λευτερωνότανε, αλλά όπωσ λευτερϊκθκε θ Ραναγιά το κάναμε για να τθν τιμιςουμε». Ραρατιρθςθ Ο καϊκανάσ ι γαϊγανάσ ςε οριςμζνεσ περιοχζσ μοιράηονταν ςτισ άτεκνεσ γυναίκεσ για να αποκτιςουν παιδιά. 3-Ρρωτοχρονιά, θ γιορτι των μικρϊν, μα και των μεγάλων. -τθν παραμονι από το μεςθμζρι και μετά, πολλζσ φορζσ μζχρι και τα μεςάνυκτα, ομάδεσ παιδιϊν λζγανε τα κάλαντα ςτα ςπίτια του χωριοφ. «…τραγουδοφςαν ςτθν τοφρκικθ γλϊςςα τον Αϊ Βαςίλθ, ζχοντασ μια νεροκολοκφκα μεγάλθ που τθν άδειαηαν το μζςα τθσ και άνοιγαν πολλζσ τρφπεσ. Μζςα άναβαν καντιλεσ με μπεηιρλόλαδο ι κανζνα κερί. Με αυτό φζγγανε ςτον δρόμο όταν ςκοτείνιαηε. Από μακριά φαίνονταν ςαν πολφφωτο. Θ κάκε παρζα είχε από ζνα ι δυο τζτοιεσ νεροκολοκφκεσ, τα καπίν φαναρί, όπωσ τα λζγανε,326 ψάλλοντασ τα κάλαντα. 326

Σθμ : ςτο Μιςτί κυρίωσ αλλά και ςε άλλεσ κοινότθτεσ υπιρχε ςχετικό δρϊμενο με τουσ πιτςιρικάδεσ να κατεβάηουν από τθν καπινί του τηακιοφ ι τον πετηζ- φεγγίτθ ζνα τζτοιο ςκεφαςμα, για να ειςπράξουν τα ςχετικά… με το ανεβοκατζβαςμα ζψελναν και το ςχετικό τροπάρι του Αγίου Βαςιλείου και προςζκεταν μετά τα κάλαντα τα: Αξαμλαρινίσ καλθςπζρα βερενίν μπιρ ογλοφ ολςοφν βερμεενίν μπιρ κιηί ολςοφν ότα ςαμπαά γκαντάρ ντομαλί γκαλςίν. Δθλαδι Καλθςπζρα ςτθν βραδιά ςασ, όποιοσ δϊςει, να κάμει αγόρι,

Αρχι το καλαντάρ κι αρχι του χρόνου Ζγειρεσ τον περπατά εισ τον κόςμον Άε Βαςίλθ μ’ άε Βαςίλθ μ’ Καλόν ηευγάρι λάμςει Και εγγφσ ιτο φωτία μου Μουργκουλιάν ταχφ καλαντάρ κεόν αμιν Νενζ νε βεριατςαγοφ ιςάν βερ πισ Γιολτςοφν γιουχ κιτιόρουσ κεία ό,τι κι αν δϊςεισ, δϊςε. Κα φφγουμε ς’ άλλουσ -τα προςφερόμενα δϊρα ιταν από: πενταροδεκάρεσ ζωσ και μζλι, ξθροφσ καρποφσ, κουλοφρια. -τα ξθμερϊματα τθσ πρωτοχρονιά οι κυράδεσ ζτρεχαν να βγάλουν νερό από τα πθγάδια τουσ, το Άι Βαςίλθ ςουγιοφ, βάηοντασ ςε ζνα ςθμείο μερικά μετηίτια πιςτεφοντασ πωσ, μόλισ τρζξει το νερό, όλα ετοφτα κα πολλαπλαςιαςτοφν, δθλαδι κα πάρουν το τςελίκι, τθ βζργα, το χρυςό ραβδί. -ανιμερα του αγίου «οι νζοι και οι νζεσ ςτινανε μεγάλο χορό ςτθν κεντρικι πλατεία του χωριοφ, δίπλα ςτθν εκκλθςιά του Αγίου Λωάννθ, παρουςία όλου του κόςμου». -υπιρχε και το ςχετικό ζκιμο, φερμζνο από τα χρόνια τα παλιά, που είχε να κάμει με τθν πεποίκθςθ πωσ «ό,τι κάμεισ εκείνθ τθ μζρα κα ςυνεχίςει να ςε ακολουκεί όλθ τθ χρονιά. Γι’ αυτό δεν δάνειηαν ποτζ, ιτανε κακαροί, για να ’ναι πάντοτε κακαροί, φρόντιηαν θ μζρα τουσ να περάςει ευχάριςτα, για να ’ναι ευχάριςτθ όλθ τθ χρονιά, δεν μάλωναν, για να μθν μαλϊνουν ποτζ». -το φαγθτό τθσ παραμονισ δεν το μάηευαν ποτζ. Τουναντίον ςε «κάκε γωνιά του ςπιτιοφ ο αφζντθσ και νοικοκφρθσ φρόντιηε και ζβαηε όλα τα καλοφδια για τα ξωτικά- καλικατηάρουσ, να φάνε, να χορτάςουν και να φφγουν ευχαριςτθμζνοι…». -ιταν θ μζρα των ξενιτεμζνων που «ερχόμενοι ςτουσ δικοφσ, για να γιορτάςουν όλοι μαηί τθν πρωτοχρονιά δεν ξεχνοφςαν ποτζ και τθν υποχρζωςθ που είχαν ςτον άγιό τουσ, τον Λωάννθ τον Ρρόδρομο. Το απόγευμα τθσ Ρρωτοχρονιάσ, λοιπόν, λίγο προτοφ αρχίςουν οι παραδοςιακοί χοροί, μαηευόταν όλο το χωριό ςτθν εκκλθςιά και εκεί λάβαινε μζροσ το ζκιμο των ξενιτεμζνων. Δθλαδι θ δθμόςια προςφορά των ταμάτων «και θ αναγγελία τουσ από τον παπά, που ςχεδόν πάντοτε περιελάμβανε εκκλθςιαςτικά ςκεφθ, τιμαλφι ι και χριματα ακόμα». όποιοσ δε δϊςει να κάμει ζνα κορίτςι, κι αυτό ωσ το πρωί καμπουριαςμζνο.

Μαρία Ιωαννίδου με τα παιδιά τθσ.Απο αριςτερά:Ανζςτθσ,Λευτεράκθσ,όρκια δεξιά Θεογνωςία κατω δεξιά θ Κυριακοφλα.

Στθν κθδεία του Λευτεράκθ Ιωαννίδθ.Απο αριςτερά:Ραπα-Λεόντιοσ,Κυριάκοσ Κοςμίδθσ,Δθμιτριοσ Ανκόπουλοσ,Μιςαιλ Ανκόπουλοσ,θ μθτζρα Μαρία Ιωαννίδου,Κοςμάσ Σεραφειμίδθσ,Λάηαροσ…, Ιορδανίδθσ Δθμιτριοσ.

4-Μικρά Φϊτα… παραμονι των Κεοφανείων. Τθν παραμονι λοιπόν των Φϊτων, «τρεισ παπάδεσ με τθ ςυνοδεία δϊδεκα (12) αγοριϊν, περνοφςαν από όλα τα ςπίτια του χωριοφ. Τα παιδιά κρατοφςαν ζνα φφαςμα τεντωμζνο, όλο κεντθμζνο ςαν τον Επιτάφιο και επάνω του είχανε ζνα ςταυρό. Οι παπάδεσ ψζλνανε το “εν Λορδάνθ βαπτιηομζνου ςου Κφριε”, οι πιςτοί φιλοφςαν τον ςταυρό, κάνανε τθν ευχι τουσ και ρίχνανε ό,τι ικελαν… ΢οφχα, φλουριά, μετηίτια, λίρεσ. Φςτερα όλα αυτά τα μαηεφανε ςτθν εκκλθςιά και οι επίτροποι τα πουλοφςαν πολφ φτθνά, τα δε χριματα που βγάηανε τα δίνανε ςτουσ φτωχοφσ». 5-Φϊτα… εορτι που γίνεται και για τθν ανάπαυςθ των ψυχϊν. -τθν παραμονι, μετά το τριςάγιο του ιερζα ςτα μνιματα, μοιράηονταν μεταξφ τουσ τα νθςτίςιμα φαγθτά, για τθν ανάπαυςθ των ψυχϊν των πεκαμζνων. -το βράδυ ετοιμάηανε «το τραπζηι για τουσ πεκαμζνουσ. Στθ μζςθ βάηανε τα εικονίςματα του Χριςτοφ και τθσ Ραναγιάσ και γφρω- γφρω λογιϊν, λογιϊν, φαγιά και λίγο κραςί, για να ’ρκουν οι ψυχζσ να χορτάςουν, να πιουν και να ευφρανκοφν… Το πρωί που βρίςκαμε τα φαγθτά ανζγγιχτα, άμα λζγαμε “πωσ οι ψυχζσ δεν ιρκανε”, μασ μαλϊνανε. “Οι ψυχζσ ζρχονται, ιρκαν, φάγανε μα δεν φαίνεται το φαί που λείπει”… και εμείσ το πιςτεφαμε. Οριςμζνοι μάλιςτα λζγανε πωσ τισ άκουςαν που τρϊγανε». -υπιρχε θ παράδοςθ πωσ «τοφτθ τθ βραδιά, προσ τα ξθμερϊματα, τα νερά γίνονται χρυςάφι. Ζτςι, λοιπόν, αγόρια και κορίτςια αλλά και μεγάλοι ακόμα, πιγαιναν παρζεσ παρζεσ ςτο ποτάμι ι τισ παγωμζνεσ λίμνεσ και ςπάγανε τον πάγο, για να βρουν από κάτω το χρυςωμζνο νερό. Και παρά το ότι δεν εφριςκαν ποτζ, κάκε χρόνο το επαναλάμβαναν με τθν ελπίδα πωσ κάποτε, ίςωσ, να το πετφχουν». -ανιμερα τθσ εορτισ μετά τθ κεία λειτουργία «μπροςτά οι παπάδεσ με τα εξαπτζρυγα και τισ άγιεσ εικόνεσ, πίςω οι δθμογζροντεσ, οι δάςκαλοι με τα παιδιά, και όλοσ ο κόςμοσ, πιγαιναν ςτθ λίμνθ όπου ανζμεναν ομάδεσ παιδιϊν ζτοιμεσ να βουτιξουν και πζφτανε ακόμα και με τα ροφχα τουσ, μόνο άνδρεσ αλλά και μουςουλμάνοι ακόμα, γιατί πιςτεφανε ςτθ δφναμθ τθσ θμζρασ… Εκείνοσ που τον εφριςκε γφρναγε όλο το χωριό από ςπίτι ςε ςπίτι με τθν παρζα του, προςκυνοφςαν τον ςταυρό και του ’διναν μπαξίςια πολλά και καλά, τςιγκοφνθδεσ γι’ αυτό δεν υπιρξαν, ιταν τιμι και ευλογία, ο κόςμοσ ιταν απλοχζρθσ. Αφοφ τελείωνε το γφριςμα ξεκίναγε ζνα τρικοφβερτο γλζντι ωσ αργά το βράδυ».

-το αγιαςμζνο νερό ιταν πολφτιμο, απαραίτθτο και χριςιμο για όλα και για όλουσ. «Ρρϊτα- πρϊτα ραντίηαμε το ςπίτι, όλα τα μζρθ του, ακόμα και το αχοφρι με τα ηωντανά, φςτερα τα χωράφια, για να ’ναι καλζσ οι ςοδειζσ… το φυλάγαμε για να δίνουμε ςτουσ αρρϊςτουσ, να γίνουν καλά». -υπιρχε το ζκιμο τθσ διανομισ των κεριϊν… φωτόσ. Μετά τον εςπερινό τθν θμζρα των Κεοφανείων ζνασ από κάκε οικογζνεια μοίραηε ςε επτά ςπίτια τθσ γειτονιάσ του ζνα κερί για τισ ψυχζσ των πεκαμζνων, κάποιοι άλλοι μοίραηαν από τρία κεριά που αντιςτοιχοφςαν για τισ ψυχζσ από το ςόι του ανδρόσ, τθσ γυναίκασ και των λοιπϊν.

Φίλιππασ Αποςτολίδθσ,Ιωάννθσ Καρολίδθσ,Λάηαροσ Αντωνιάδθσ(τον ςκοτϊςαν 21 ετων) 6-Των Τριαρχϊν, Uts Azizler, Τρεισ Ιεράρχεσ. Θ μεγάλθ εορτι των ςχολείων ι Μεκτζπ γιορτουςοφ, 327 θ χαρά των παιδιϊν. Συνταγμζνοι οι μακθτζσ παρακολουκοφςαν τθ λειτουργία και μετά τθ λιξθ τθσ όλοι μαηί με πομπι πιγαιναν ςτο ςχολείο. Μπροςτά οι παπάδεσ με τα εκκλθςιαςτικά λάβαρα, ακολουκοφςαν οι μακθτζσ με τουσ δαςκάλουσ, οι δθμογζροντεσ και οι γονείσ των μακθτϊν. Μετά τισ προςφωνιςεισ ακολουκοφςαν ομιλίεσ και απαγγελίεσ ποιθμάτων.

327

Mektep- ςχολείο

yortusu-γιορτι

Ιωάννθσ Καρολίδθσ,Απόςτολοσ Αποςτολίδθσ,Βαςίλθσ Αποςτολίδθσ,Καλλίνικοσ Τςουλίκοσ,Λάηαροσ Αντωνιάδθσ

7-Του αγίου Τρφφωνοσ, θ μζρα τθσ ςποράσ. Ο άγιοσ ιταν προςτάτθσ των γεωργϊν και γι’ αυτό εκείνθ θ μζρα ιτανε ςθμαντικι και ςυνάμα ςθμαδιακι: κατά τθ διάρκειά τθσ, ςφμφωνα με τθν παράδοςθ, κα ζπρεπε, για να πάει θ χρονιά καλά, κακζνασ νοικοκφρθσ να ςπείρει κάτι, ζςτω και το πιο μικρό φυτό. «Λζγαμε, “ςαράντα να φασ, ςαράντα να ςπείρεισ ”. Του αγίου τθ μζρα κάναμε φαγθτό με ςαράντα είδθ. Σε ζνα μεγάλο τζντηερθ βράηανε φαγθτό, βάηοντασ μζςα υλικά …φαςόλια, πατάτεσ, ςιτάρι, λαχανικά, κρεμμφδια… ςαράντα είδθ. Και το τρϊγαμε όλοι μαηί».

Κυριακι Αποςτολίδου,Βαςίλειοσ Αποςτολίδθσ,Χαράλαμποσ Αποςτολίδθσ 8- 9θ Μαρτίου…Martdokuz, εορτι των Αγίων Σαράντα. «Μεγάλθ μζρα θ μάρτκουλοφ. Φυτεφαμε δζντρα, ςπζρναμε… κάναμε μια ςοφπα που είχε μζςα ςαράντα ειδϊν τα πράγματα… όςπρια, ςταφφλια, καϊςια, ςταφφλια ξερά, ντομάτεσ, πατάτεσ, κρομμφδια, απ’ όλα. Σαράντα ειδϊν βάηαμε ςαράντα κα φυτρϊςουν ςτθ γθ λζγαμε. Τθ ςοφπα αυτι τθ λζγαμε αςι τςορμπά. Θ φφτευςθ των δζνδρων γινότανε τελετουργικά. Γινόταν Κεία Λειτουργία, θ μπαχτςζ αγιαςμοςοφ, ζδιδε τισ ευχζσ του ο παπάσ, ςκάβαμε και ςτα ανοίγματα ρίχναμε τον αγιαςμό που είχαμε φυλαγμζνο».

Από αριςτερά:???,Κοςμάσ Καρίνογλου,Ευκυμία Αποςτολίδου,Χαράλαμποσ Αποςτολίδθσ.

9-Καρναβάλια, μζρεσ και πρακτικζσ χαράσ. Σφμφωνα με τθν παράδοςθ οι χριςτιανοί αποφεφγουν να τρϊνε κρζασ και για ζνα ακόμα λόγο. Γιατί ο Χριςτόσ τθν εβδομάδα τθσ Τυρινισ ζτυχε να φιλοξενθκεί ςε ζνα εβραίικο ςπίτι οι οποίοι του ζβαλαν να φάει κρζασ από ςκφλο μαγειρεμζνο. Ο Κφριοσ το κατάλαβε και δεν ζφαγε. 328 «Μόνο τθν Κυριακι τθσ Τυροφάγου κάναμε καρναβάλια με τα ροφχα τα παλιά. Οι άντρεσ γίνονταν γυναίκεσ, και οι κυράδεσ φοροφςαν ανδρικά και κάναμε διάφορα αςτεία που προκαλοφςαν το γζλιο ςε αυτοφσ που ακολουκοφςαν. Κάναμε εικονικζσ κθδείεσ, τάχα κλαίγαμε τον πεκαμζνο ι τθν καβάλα ανκρϊπου ςε άνκρωπο που ςτο τζλοσ τουσ καταβρζχαμε, τον δάςκαλο με το μακθτι, πολλοί ντφνονταν παπάδεσ. Το πιο καλό παιχνίδι ιταν αυτό του Καντι-δικαςτι. Κάποιοσ παράςταινε τον δικαςτι, κάποιοσ άλλοσ τον κατθγοροφμενο, τουσ τςανταρμάδεσ, μερικοί βάηανε το τραπζηι, βρίςκανε μια αςτεία υπόκεςθ, κλζψιμο κότασ, γιαμουρτϊν (αυγϊν), τον δικάηανε, τον φυλάκιηαν, ζτρεχε θ γυναίκα του, τα παιδιά του, με παρακάλια να τον ελευκερϊςουν. Θ πλζον ςυνθκιςμζνθ ευχι τθσ θμζρασ ιταν το “Χαϊρλί παςκελζ, αλλάχ μιαςζρ ειλεςίν” δθλαδι ο κεόσ να μασ αξιϊςει να ζχουμε καλι Ραςχαλιά».

Ραπαδόπουλοσ Λάηαροσ

328

Καρολίδθσ Σπφροσ

Δθμ. Ρετρόπουλοσ- Ερμόλαοσ Ανδρεάδθσ, Η κρθςκευτικι ηωι ςτθν περιφζρεια Ακςεράϊ – Γκζλβερι, Ακινα, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, 1971 ς. 144.

10-Σαρακοςτι, θ μεγάλθ νθςτεία Θ πλζον αυςτθρι περίοδοσ από κάκε άποψθ. «Επτά εβδομάδεσ νθςτεφαμε αυςτθρά. Μόνο βράδυ τρϊγαμε. Τετάρτθ και Ραραςκευι λάδι δεν αγγίηαμε και όλθ τθ Μεγάλθ Εβδομάδα μόνο νερόβραςτα. Βαςικι υποχρζωςθ, απαραίτθτθ για κάκε καλό χριςτιανό ιταν να κάνει τουλάχιςτον τζςςερισ φορζσ τθν προςευχι του. Το πρωί, το μεςθμζρι, το απόγευμα και το βράδυ. Τθ λζγαμε ςτα ελλθνικά άςχετα αν καταλαβαίναμε ι όχι. 11-Μεγάλθ Εβδομάδα, μπουγιοφκ χαφτά Εβδομάδα πζνκουσ για όλουσ, ακόμα και για το μουςουλμανικό ςτοιχείο που παρακολουκοφςε τα δρϊμενα με περιςςό ςεβαςμό: οι άνδρεσ παρζμεναν αξφριςτοι ςε ζνδειξθ πζνκουσ, απζφευγαν τα παιχνίδια ςτουσ καφενζδεσ, τισ δυνατζσ φωνζσ και τα μαλϊματα.

Δθμιτριοσ Ιορδανίδθσ και θ ςφηυγοσ του Αναςταςία

Ραπαδόπουλοσ Ρρόδρομοσ και θ ςφηυγοσ του Σωτθρία .

-Μ. Ρζμπτθ. Υπιρχε το ζκιμο τθσ βαφισ των αυγϊν, αλλά και «τθσ τοποκζτθςθσ ςε ζνα τουρβά κουλουριϊν, τριϊν αυγϊν, αλατιοφ, ςιταριοφ, κρικαριοφ, φαςολιϊν και τθσ μεταφοράσ του για τρεισ μζρεσ ςτθν εκκλθςιά του Αγίου Λωάννθ. Το παίρνανε μετά το Χριςτόσ Ανζςτθ. Το ζνα αυγό το ζτρωγε θ οικογζνεια, το άλλο το τοποκετοφςανε ςτο εικονοςτάςιο και το τρίτο το κάβανε ςτα χωράφια για το μπερεκζτι. Τα υπόλοιπα είδθ, ωσ ευλογθμζνα, τα ανακάτευαν με τισ λοιπζσ ςπορζσ… Ραρατιρθςθ Στθ Μαλακοπι ετοίμαηαν ζνα ντορβά, βάηανε τόςα αυγά όςα και τα μζλθ τθσ οικογζνειασ, ςυν το άβαφο αβγό του γιουμουρταςί Ευαγγζλιον, και τα τοποκετοφςαν ςε καρφιά που ιταν ςτο δεξιό κλίτοσ του ναοφ των Αγίων Κεοδϊρων όπου ζμενε μζχρι τθν Ανάςταςθ. Το άβαφο αβγό το κάβανε ςτα χωράφια. -το ζκιμο των διαβαςμζνων προϊόντων… Κάκε νοικοκφρθσ τθ Μ. Ρζμπτθ ετοίμαηε μια ςακοφλα με διάφορα προϊόντα… πατάτεσ, φακζσ, φαςόλια, αλάτι, νερό, κραςί, ςτάρι, αλεφρι, ζνα μεγάλο ψωμί και τθ μετζφερε ςτθν εκκλθςιά, για να διαβαςτοφνε ςτα δϊδεκα (12) Ευαγγζλια.

Με το πζρασ τθσ λειτουργίασ ανακάτωναν τα προϊόντα με αυτά που είχαν ςτο ςπίτι τουσ, ωσ ευλογθμζνα πια, ρίχνανε αλάτι ςε διάφορα ςθμεία του ςπιτιοφ, ςτον ςτάβλο με τα ηϊα, και το ψωμί το κόβανε μόνο το Ράςχα.

Ιωαννίδου Μαρία,???,Ιωαννίδθσ Μιχαιλ

-Μ. Ραραςκευι, Ρανάγιανιν αγιτλαρί- κρινοσ τθσ Ραναγιάσ. -οι κυράδεσ του χωριοφ, κυρίωσ οι μεγάλθσ θλικίασ, μζνανε ξάγρυπνεσ όλο το βράδυ για τον νεκρό Χριςτό… -το πρωί τθσ Μ. Ραραςκευισ «όλα τα λεφτερα κορίτςια και μόνο οι γυναίκεσ των οποίων οι άνδρεσ λείπανε και δεν κοιμότανε μαηί… ςτολίηανε τον Επιτάφιο με κατιφζδεσ, βαςιλικοφσ, πολλοφσ βαςιλικοφσ, ρόδα». -«όλθ τθ μζρα όλοσ ο κόςμοσ και κυρίωσ οι άρρωςτοι περνοφςανε τρεισ φορζσ από κάτω. Π,τι κακό είχεσ το γιάτρευε. Τρεισ φορζσ, γιατί ο Χριςτόσ τρεισ μζρεσ ζμεινε ςτον τάφο… και από κάτω τρεισ φορζσ, γιατί ο Χριςτόσ κατζβθκε ςτον Άδθ». Ραρατιρθςθ -Ρολλζσ φορζσ και ςε αδυναμία του αςκενοφσ να παρευρεκεί ςτθ λειτουργία, φζρνανε κάποιο ροφχο του, για να διαβαςτεί ι να το περάςει κάποιοσ οικείοσ κάτω από τον Επιτάφιο. -τα εγκϊμια, τα οποία τουσ τα είχε μάκει ο δάςκαλοσ, τα ζλεγαν οι μακθτζσ του ςχολείου ςτα ελλθνικά αλλά και ςτα τουρκικά. -ςφμφωνα με τθν παράδοςθ τον Επιτάφιο του Αγίου Λωάννθ επτά κορίτςια, επτά χρόνια τον κεντοφςαν αςταμάτθτα… και είναι πραγματικά ζργο τζχνθσ».

-«για ςαράντα μζρεσ ο κόςμοσ προςκυνοφςε τον Επιτάφιο πιςτεφοντασ ςτισ καυματουργζσ του δυνάμεισ». -«εκείνθ τθ μζρα καμιά δουλειά δεν ζπρεπε να κάμεισ. Βελόνα να μθν περάςει από το χζρι ςου... Φαϊ να μθν βάλεισ ςτθ φωτιά… Ρολφ να μθν μιλιςεισ… Κακόλου να μθν γελάςεισ… Γλυκό ςτο ςτόμα ςου να μθν βάλεισ… Να μθν μαγαρίςεισ το ςϊμα ςου, οφτε να βάλεισ ςκζψεισ πονθρζσ. Γιατί; Μα γιατί θ Ραναϊτςα κλαίει, κλαίει πολφ, πρζπει να ζχουμε τθ λφπθ για το παιδί τθσ που πζκανε».

Εικόνα του 1850 από τα Λιμνά Καππαδοκίασ

Ανκόπουλοσ Μιχαιλ(γεννθμζνοσ ςτα Λιμνά Καππαδοκίασ), Ανκοποφλου Δζςποινα(καταγωγι Σεμζντρε Καππαδοκίασ).

-Μ. Σάββατο, μζρα χαράσ, μζρα που οι ςεϊτανλάρ αλτ ολουντοφ, οι ςατανάδεσ νικικθκαν. -τθ λζγανε και μπουγιοφκ Ραςχελζ, δθλαδι μεγάλθ Ραςχαλιά. -θ πρϊτθ τροφι αμζςωσ μετά τθ απόλυςθ ιταν το αυγό, γιατί «με αυγό ανοίξαμε τθ Σαρακοςτι, με αυγό κα κλείςουμε». -τα τςόφλια από τα κόκκινα αυγά ιταν αμαρτία να τα πετάξεισ κάτω. Τα μαηεφανε και τα ρίχνανε ςτο χωράφι ι τα παραχϊνανε ςτισ χαραμάδεσ του ςπιτιοφ ι τα κρατοφςαν, για να τα κάψουν ςτο κυμιατό. -ςθμαντικι ιταν θ λειτουργία τθσ Δεφτερθσ Ανάςταςθσ, θ Οϊγλζν Αναςτας’, με τθν πανθγυρικι πομπι τθσ λιτανείασ και τθ ςυμμετοχι όλθσ τθσ κοινότθτασ. Ρροπορευόταν τα παιδιά με τα λάβαρα, τα εξαπτζρυγα, οι παπάδεσ με το Ευαγγζλιο και τθν εικόνα τθσ Ανάςταςθσ, οι Αρχζσ, ακόμα και

αρκετοί μουςουλμάνοι. Θ πομπι γφριηε τουσ δρόμουσ και τα ςοκάκια και μετά τθν επιςτροφι τθσ ακολουκοφςαν χοροί και τραγοφδια. 12-Θ εβδομάδα τθσ Διακαινθςίμου θ Τουμά χαφταςί. -Τθν εβδομάδα αυτι δεν κάμανε μετάνοιεσ, επειδι δεν ζπρεπε να γονατίηουν, γιατί «οι διάβολοι είναι μπροφμυτα πεςμζνοι ςτθ γθ και δεν πρζπει να γονατίςεισ από πάνω τουσ». -Το αναςτάςιμο κερί μετά τθ μεταφορά του Αγίου Φωτόσ ςτο ςπίτι το επζςτρεφαν ςτθν εκκλθςιά. -Στθν αυλι του Αγίου Λωάννθ μετά τθ λειτουργία τθσ Κυριακισ του Κωμά υπιρχε ζνα παράξενο ζκιμο. Μπαίνανε ςτθ ςειρά οι ςθμαδεμζνεσαρραβωνιαςμζνεσ, ζρχονταν οι πεκερζσ και εναπόκεταν ςτο δεξί τουσ ϊμο ζνα βυςςινί τςεμπζρι ωσ δϊρο ι οτιδιποτε άλλο επικυμοφςαν. 13-Ανάλθψθ ι Σαράντα του Ράςχα ι Αϊνάνθψε ι Μπαϊράμ κιρχί. Τθν παραμονι παραςκεφαηαν τςουρζκια και κόλλυβα, βάφανε κόκκινα αυγά και «τα γιορτάηανε με τθν ίδια μεγαλοπρζπεια ςαν τρίτο Ράςχα». 14-Αγίου Ρνεφματοσ ι Ρενιντα του Ράςχα, Μπαϊράμ ελλιςί -Θ παραμονι ιταν ψυχοςάββατο και γι’ αυτό το ςφνολο ςχεδόν του γυναικείου πλθκυςμοφ πορευότανε ςτα μνιματα για τον κακαριςμό τουσ, τθ διανομι κολλφβων αλλά και κεριϊν για τισ ψυχζσ τουσ. -«Ρίςτευαν πωσ ιταν θ τελευταία μζρα τθσ παραμονισ των ψυχϊν πάνω ςτθ γθ και δίπλα ςτουσ δικοφσ τουσ ανκρϊπουσ, πωσ ζλθγε θ άδεια που πιραν από τον Χριςτό. Το βράδυ οι κακαροί ςτθν ψυχι και τα φςάχα μποροφςαν να δουν τοφτεσ τισ ψυχζσ που αςπροντυμζνεσ ανζβαιναν ςτα ουράνια».

15-Ρζτρου και Ραφλου… Θ πουρτηάχ ορουτηοφ,329 δθλαδι θ εορτι του ροβιοφ, όπωσ τθ λζγανε, γιατί τότε κζριηαν το ρόβι αλλά και θ ζναρξθ του Καππαδοκικοφ Κλιδονα, ο οποίοσ όμωσ δεν λάβαινε χϊρα ςτθν κοινότθτα των Λιμνϊν. 16-Τθσ Αγίασ Κυριακισ, άε Κερκι… 7 του Ιοφλθ. Θ ςφαγι των αμνϊν! Επρόκειτο για μια ιδιαίτερθ γιορτι τθσ κοινότθτασ, μιασ και υπιρχε το ομϊνυμο βουνό με τισ λαξευτζσ ςπθλιζσ μεταξφ των οποίων και θ λαξευτι εκκλθςιά τθσ αγίασ.

329

Ορουτηοφ- νθςτεία, πουρτηάχ - ρόβθ

«Ανζβαινε ο παπάσ και λειτουργοφςε. Άμα τζλειωνε θ λειτουργία, βγαίναμε ζξω και όςοι είχανε να κάνουνε κουρμπάνι μαηεφανε τα αρνιά ζξω από τθν πόρτα τθσ εκκλθςιάσ, τα βάηανε ζνα- ζνα επάνω ςε πζτρεσ και τα ςφάηανε, ο κακζνασ το δικό του και το αίμα ζφτανε ωσ τθν πόρτα τθσ εκκλθςιάσ. Δεν ιτανε κακό αυτό, γιατί το κάνανε, για να τιμιςουν τθν άε Κερκι, ιτανε για τ’ όνομά τθσ, για τθ χάρθ τθσ να ευχαριςτθκεί. Κι ο παπάσ εκείνθ τθν ϊρα που κόβανε τ’ αρνιά, το ιξερε και διάβαηε μζςα ςτθν εκκλθςία ευχζσ. Φςτερα παίρνανε τ’ αρνιά πιο μακριά λίγο και βάηανε ςοφβλεσ και τα ψινανε. Ο τόποσ γζμιηε από τθ μυρουδιά κι αρχίηανε τα τραγοφδια και οι χαρζσ και το γλζντι».

Ο δρόμοσ για τθν άε Κερκι(αρχείο Arthur Mitter Sen).

Ο δρόμοσ για τθν άε Κερκι (αρχείο Arthur Mitter Sen).

Θ είςοδοσ τθσ άε Κερκισ (αρχείο Arthur Mitter Sen

16-1θ του Αυγοφςτου. -Ζναρξθ ςωματικισ και ψυχικισ προετοιμαςίασ για τθν εορτι του δεκαπενταφγουςτου με τθν Αυγοςτόσ όνμπεσ ορουτηοφ, δθλαδι τθ δεκαπενκιμερθ αυςτθρι νθςτεία. -«Τθν 1θ Αυγοφςτου κάναμε φωτιζσ, ο κακζνασ ςτο ςπίτι του μπροςτά. Ρθδοφςαμε από πάνω μικροί και μεγάλοι, γιατί πιςτεφαμε πωσ ζτςι αποχτοφμε ανοςία, ιταν γιατρικό και κυρίωσ να μθν μασ πιάςει θ κζρμθ (ελονοςία). Πταν ζςβθνε θ φωτιά, κάναμε το ςθμείο του ςταυροφ πάνω ςτθ ςτάχτθ». -«Θ μεγάλθ φωτιά γινότανε ςτθν αυλι τθσ εκκλθςιάσ του Αγίου Λωάννθ του Ρροδρόμου. Τθν ανάβανε οι επίτροποι. Από τθ φωτιά επάνω πθδοφςανε τρεισ φορζσ λζγοντασ “Αφγουςτοσ γιακατςάικ” δθλαδι κα κάψουμε τον Αφγουςτο ι Αλγοςτοςοφ γιακαλίμ, να ανάψουμε τον Αφγουςτο». -«Ζτςι μασ είπε ο Χριςτόσ: ν’ ανάβετε φωτιζσ να μάκει όλοσ ο κόςμοσ τθν καλι κρθςκεία, τον ςταυρό. Κι ανάβαμε το βράδυ που τελειϊνει ο ιλιοσ και ξθμερϊνει ο Αφγουςτοσ… Ζςτθναν ορκά δεμάτια από δεμζνεσ κλθματόβεργεσ ι κοίλθ βελανιδιά που ζφερναν από το βουνό». -«Νζοι και νζεσ υπό τισ επευφθμίεσ και τα πειράγματα των λοιπϊν παριςταμζνων πθδοφςαν τρεισ φορζσ επάνω λζγοντασ: Αφγοςτόσ μαςαλλάχ Αυγοςτόσ μπενί τςάρπμα Δθλαδι Αφγουςτε να με φυλάξεισ Αφγουςτε μθ με πειράξεισ.

Ραρατιρθςθ Το ζκιμο του ανάμματοσ τθσ φωτιάσ ζρχεται από τα χρόνια τα παλαιά. Λζγανε πωσ, όταν θ Αγία Ελζνθ βρικε τον Τίμιο Σταυρό, παράγγειλε να ανάψουν φωτιζσ παντοφ, για να μεταφζρουν το χαρμόςυνο άγγελμα ςτθν πρωτεφουςα. 17-Του Αγίου Ιωάννθ του Ρροδρόμου… Θ μεγάλθ γιορτι τθσ κοινότθτασ, με ζνα από τα πλουςιότερα πανθγφρια τθσ περιοχισ. Οι λόγοι γνωςτοί. Θ όμορφθ εκκλθςιά ςτο κζντρο τθσ πλατείασ ζφερε το όνομά του. Ραρόλα αυτά επρόκειτο μάλλον για μια πζνκιμθ μζρα κατά τθν οποία ιταν απαραίτθτθ θ ογροφν οροφτσ, δθλαδι θ κρυφι νθςτεία. Ζτρωγαν νθςτιςιμα, φακζσ, κουκιά, ςταφφλια άςπρα όχι μαφρα, γιατί τα μαφρα κφμιηαν το αίμα του αγίου που χφκθκε. «Εκείνθ τθ μζρα ζπρεπε οπωςδιποτε να μθν πιάςεισ ςτο χζρι ςου μαχαίρι, δεν ζκανε να κόψεισ τίποτε, ιτανε αμαρτία, γιατί με μαχαίρι είχανε αποκεφαλίςει τον Αϊ Γιάννθ τον Ρρόδρομο. Αν είχεσ καρποφηι και ικελεσ να φασ, το κτυποφςεσ κάτω δυνατά και ζςπαγε. Με το χζρι επίςθσ τεμάχιηαν το ψωμί». 18-Γάμοσ330 Εξζχουςα κζςθ ανάμεςα ςτα πολυάρικμα ζκιμα του χϊρου κατζχουν αυτά που αφοροφν τον γάμο, μιασ και αναγνωρίηεται θ ηωτικι του ςθμαςία όχι μονάχα ωσ κεμελίου τθσ οικογζνειασ, τθσ διαιϊνιςθσ του ανκρϊπινου είδουσ αλλά και αυτισ τθσ κοινωνικισ διάρκρωςθσ. Ζκιμα που αναδεικνφονται ςτο διάβα του χρόνου και που με αξιοςθμείωτθ ςυνοχι μεταφζρουν το γεγονόσ, ςυμβάλλουν ςτθν περαιτζρω ςφςφιξθ των ςχζςεων και τθν ενίςχυςθ τθσ ομάδασ. Με αξιοκαφμαςτθ μοναδικότθτα, αυτιν τθσ ράτςασ, θ αρχζγονθ παράδοςθ που ξεκινά από το τότε και που δεν ζχει προςδιοριςκεί ακριβϊσ και οφτε ζχει καταγραφεί βιβλιογραφικϊσ τθρείται ωςτόςο με κρθςκευτικι ευλάβεια, με αρχζσ, κανόνεσ και τφπουσ αναλλοίωτουσ ςτο διάβα του χρόνου από όλουσ, ςυςτθματικά και αδιάλειπτα ακόμα και ςιμερα ςτισ νζεσ πατρίδεσ. Βαςικόσ ςκοπόσ και επιδίωξθ του κεςμοφ ιταν: Θ διατιρθςθ των πολφτιμων, θ ενεργι ςυμμετοχι τθσ κλθροδοτοφμενθσ παράδοςθσ ςτο εκάςτοτε ςιμερα, θ αποφυγι τθσ αλλοτρίωςθσ τθσ εκνικισ ταυτότθτασ και θ αφομοίωςθ γνϊςεων και αξιϊν πολλϊν γενεϊν. Το ςθμαντικότερο, όμωσ, ιταν ότι κεωροφςαν τον γάμο ωσ ζνα από τα κορυφαία γεγονότα τθσ ηωισ τουσ, ςθμαντικότατο ςτακμό από τον οποίο εκπορεφονταν θ χαρά, θ ευτυχία, θ δθμιουργικότθτα, θ ηωντάνια τθσ ηωισ και γι’ αυτό τον ονόμαηαν και χαρά, ζννοια που ιταν φορτιςμζνθ πζρα από το γενικότερο επικοινωνιακό χαρακτιρα και με θκικζσ- κοινωνικζσ αξίεσ όπωσ: θ ευγονία, θ αρρενογονία, θ

330

Βλ. Κωνςταντίνου Νίγδελθ, Καππαδοκία, δρϊμενα γάμου, Κζντρο ιςτορίασ Διμου Συκεϊν, 2007

ευηωία, θ κοινωνικοποίθςθ- εςωτερίκευςθ νζων ρόλων, θ τελετουργικι ενςωμάτωςθ νφφθσ- γαμπροφ ςτθν οικογζνεια. Αρχίηουμε λοιπόν τθν περιιγθςι μασ ςε τοφτα τα πολφτιμα τθσ κοινότθτασ του Γκολτηοφκ μζςα από τισ μαρτυρίεσ των δικϊν μασ ανκρϊπων.331 -«Ηιτθμα αν κα άρεςε το παλικάρι ςτο κορίτςι δεν υπιρχε... Το ίδιο φυςικά και για το αγόρι. Αν άρεςε ςτουσ γονείσ, θ υπόκεςθ ιταν τελειωμζνθ. Ξζρανε ςτο χωριό για το αγόρι, γνωρίηανε το κορίτςι τι πράμα είναι και ςτζλνανε τα χαμπζρια: “αυτό το κορίτςι κα ςου δϊςουμε” ι “αυτό το αγόρι ςου πρζπει”… και αντίρρθςθ καμία. Ριγαιναν οι γονείσ του παιδιοφ και χαρίηανε το ςθμάδι, αν προθγοφμενα υπιρχε κετικι ανταπόκριςθ, που ’ταν ζνα δυο φλουριά… Μια πράξθ μπροςτά μόνο ςτουσ ςυγγενείσ τθσ οικογζνειασ. Ζςκυβε θ νφφθ, ζπαιρνε το ςθμάδι, αςπαηόντανε τα χζρια.332 Εννοείται χωρίσ τθν παρουςία του αρςενικοφ, που περίμενε με αγωνία με τουσ φίλουσ του ςτο ςπίτι για τα νζα. Τθν άλλθ μζρα με τουσ φίλουσ του πορευότανε για το ςπίτι τθσ “δικιάσ” του, που οφτε καν ιξερε, με δϊρα, ζτςι για το κιμπαρλίκι. Κανζνα φλουρί, κάποιο τςεμπζρι, καμιά παντόφλα. Ο αρραβϊνασ μποροφςε να κρατιςει το πολφ ζνα χρόνο, ανάλογα φυςικά με το ποφ ιτανε ο γαμπρόσ. Θ νφφθ κατά τθ διάρκεια του αρραβϊνα κρατοφςε ςες’ ςακλάρ, δθλαδι ζκρυβε φωνι, που απλά ςιμαινε πωσ θ κοπζλα δεν μιλοφςε ςε κανζνα... Στον πεκερό- πεκερά μόνο, αν τθσ ζδιδαν τον λόγο ι μετά από κάποια κρυφι οπτικι ςυναίνεςθ των δικϊν τθσ ανκρϊπων, που πάντοτε ιταν παρόντεσ. Στον γαμπρό οφτε ςυηιτθςθ, αν είναι δυνατόν; Κρφβεται. Αν τον δει ι ςυναντθκοφν ζπρεπε να πάει ςε άλλθ κάμαρθ ι να αλλάξει δρόμο. 333 Ο γάμοσ ιταν υπόκεςθ όλου του ςογιοφ και ετοιμαςίεσ θμερϊν. Βαςικό ζκιμο ιταν αυτό με το διςάκι που γινότανε τθν Ρζμπτθ με τθ μεταφορά τθσ προίκασ. Βάηανε μζςα λίγο ςτάρι, λίγο ψωμί, φροφτα, ςταφίδεσ, ςυμβολικά πράγματα και πθγαίνανε ςτθ νφφθ, μαηί με το τςιβλί- κουροφπι, που ’χε λάδι… Μόλισ φτάνανε εκεί, αφινανε τα δϊρα, ενϊ θ νφφθ με κλάματα αγκάλιαηε αδελφζσ και μάνα, φόρτωναν τθσ νφφθσ τθν προίκα, ζνα ςεντοφκ, πάπλωμα, χαλιά, τισ φορεςιζσ τθσ και τα πθγαίνανε ςτο ςπίτι του γαμπροφ… Στο τραπζηι του Σαββάτου ζπαιρνε μζροσ όλο το χωριό, ακόμα και οι μουςουλμάνοι μασ. Τρϊγανε, πίνανε και κάπου ςε κάποια ςτιγμι φζρνανε τον γαμπρό ςτθ μζςθ

331

Σθμ: υπάρχουν ζκιμα γενικά, αυτά δθλαδι που εφαρμοηότανε ςε όλο το χϊρο τθσ Καππαδοκίασ, αλλά και ιδιαίτερθσ μορφισ με εφαρμογι μόνο ςτα Λιμνά και ςε κάποιεσ άλλεσ κοινότθτεσ. 332 Σθμ: πρόκειται για τθν τελετι του ελ οπτουρμεςί, δθλαδι θ τελετι του χειροφιλιματοσ των ςεβαςμίων ανδρϊν. Ωσ δείγμα ςεβαςμοφ και ευπρεπείασ θ κόρθ αςπαηότανε τθν δεξιά των παριςταμζνων. 333 Σθμ: βεβαίωσ για να κατανοιςουμε τζτοιεσ ςυμπεριφορζσ, κα πρζπει να λάβουμε υπόψθ μασ το ποφ και το πότε. Τθν περιρρζουςα κατάςταςθ θ οποία δορυφοροποιείτο γφρω από περίεργεσ απόψεισ περί θκικισ, μπολιαςμζνεσ από ζναν κρθςκευτικό πουριτανιςμό, κράμα μεταξφ του μουςουλμανικοφ και χριςτιανικοφ κόςμου που ικελε τθ γυναίκα περίπου ωσ res, αντικείμενο.

του δωματίου και παρουςία του ιερζα μνθμόνευαν τα προςφερόμενα δϊρα τελετουργικά. Ζπαιρνε το δϊρο ο παπάσ και φϊναηε: “Ο Κεόσ να ευλογιςει. Ο Γιορνάν ζκανε αυτό το δϊρο”… και το άφθνε ςτθ γωνιά. Ερχόταν κάποιοσ άλλοσ, το ’δινε ςτον παπά και αυτόσ επαναλάμβανε τθν ίδια διαδικαςία. Το ίδιο βράδυ είχαμε το ζκιμο των γυναικϊν. Τρεισ γυναίκεσ από το ςόι τθσ νφφθσ ερχότανε προσ το τζλοσ του γλεντιοφ κρατϊντασ κάκε μια από ζνα πιάτο. Στο πιάτο τθσ πρϊτθσ υπιρχε πετμζηι, για να ’ναι θ ηωι τουσ πάντοτε δυναμικι. Στθσ δεφτερθσ το πιάτο υπιρχε μζλι, για να ’ναι ο γάμοσ τουσ πάντοτε μελωμζνοσ. Στθσ τρίτθσ το πιάτο γλυκά ςιροπιαςτά, για να ’χουν πάντοτε τθ γλυκάδα τθσ χαράσ. Στζκονται ςτθ μζςθ, απζναντι ςτον γαμπρό, τον πλθςιάηουν και εκείνοσ παίρνει ζνα κουτάλι και τρϊει από όλα τα πιάτα, δίδοντασ μάλιςτα από ζνα ςυμβολικό δϊρο ςε κάκε μια από αυτζσ. Λδιαίτερθ ςυνικεια ιταν το τάξιμο τθσ πεκεράσ, όταν θ ςυνοδεία του κουμπάρου πιγαινε να πάρει τθ νφφθ από το ςπίτι τθσ. Κλείνανε τισ πόρτεσ και οι από μζςα κοπελιζσ ηθτοφςαν ανά παραςοφν, δθλαδι τθσ μάνασ τα λεφτά. Και εκεί γινότανε διάφορα ευτράπελα παηάρια… 10 γρόςια, 20 γρόςια, 30 γρόςια, ανάλογα φυςικά με τθν οικονομικι δυνατότθτα του κουμπάρου. 334 Μετά τθ ςτζψθ, τα ςυχαρίκια και τα φιλιματα, θ γαμιλια πομπι γφριηε ςτο ςπίτι πια του γαμπροφ, για να τουσ υποδεχτοφν πρϊτα πρϊτα οι φίλοι του γαμπροφ με παλιζσ ςτάμνεσ. Ανζβαιναν ςε ζνα ντουβάρι και τισ ζςπαηαν ςτα πόδια του ηευγαριοφ δυνατά… Στθν είςοδο περίμεναν οι γονείσ του γαμπροφ που τουσ καλωςόριηαν με το “ορίςτε, μπαίτε μζςα.” Στο μεγάλο δωμάτιο του ςπιτιοφ, ςτο ντουβάρι, ζχουν βάλει ζνα χαλί… και θ νφφθ ςτζκεται με τισ πλάτεσ τθσ να ακουμποφν το χαλί. Ράνω ακριβϊσ από το κεφάλι καρφϊνουν ζνα ψωμί. Ακολουκεί, κάτω από το καρφωμζνο ι κρεμαςμζνο ψωμί, θ διαδικαςία τθσ διανομισ των δϊρων από τουσ μποξάδεσ που είχε φζρει από το ςπίτι τθσ.335 Μετά τθ διανομι των δϊρων ο γαμπρόσ με τουσ φίλουσ και τον κουμπάρο πάνε ςτο ςπίτι των πεκερικϊν του που γλεντάνε και ςυμμετζχει εκεί τρϊγοντασ και πίνοντασ μζχρι το βράδυ, οπότε επιςτρζφει ςτθν κυρά του πια μετά παρζλευςθ αρκετισ ϊρασ. 334

Σθμ: το ζκιμο λζγεται και ιπ τουκμάκ, δθλαδι κϊλυμα του ςχοινιοφ και το ςχετικό χρφςωμα των κοριτςιϊν. Δζνανε τθ νφφθ και προςπακοφςαν οι του γαμπροφ να τθν παραλάβουν, αλλά από τθν πλευρά τθσ νφφθσ πάντοτε υπιρχε θ ςχετικι αντίςταςθ που μειωνότανε ανάλογα με τα φλουριά που πζφτανε. Θ όλθ τελετι, που πάντοτε λάβαινε χϊρα υπό τουσ ιχουσ γαμικϊν αμανζδων λεγότανε γκελίν αλμάν, δθλαδι παραλαβι τθσ νφφθσ. 335 Σθμ: υπάρχουν πολλζσ παραλλαγζσ. Σε κάποια από αυτζσ κακόταν γαμπρόσ και νφφθ αντικριςτά… τραγουδοφςαν οι ςυγγενείσ ζνα τραγοφδι και προςκυνοφςαν τρεισ φορζσ ο γαμπρόσ και θ νφφθ… Μπιηεντζ μπαχτςίσ βεριλζρ, δθλαδι Ρροςκφνα γκελίν (νφφθ) προςκφνα.

Τθν άλλθ μζρα το πρωί θ πεκερά με δυο τρεισ γυναίκεσ τθσ γειτονιάσ κάνουν επιτόπια ζρευνα, για να διαπιςτϊςουν τθν παρκενιά τθσ νφφθσ… Τθν άλλθ Κυριακι υπιρχε θ τελετι του μπιρουκμζ, δθλαδι τα αντίχαρα. Θ νφφθ δυο τρία χρόνια δε μιλάει είναι ςαν φάνταςμα ςτο ςπίτι. Κρατάει το ςες’ ςακλάρ, ϊςπου τα πεκερικά τθσ να τθσ ποφνε “φτάνει… μίλα”».336 Ραρατιρθςθ Επρόκειτο για μια τερατϊδθ νοοτροπία για το γυναικείο φφλο, κοινό ςτθν ευρφτερθ περιοχι, πρακτικι με πολλζσ παραλλαγζσ υπό τθ γενικι ονομαςία νιφχωτ, νιφιϊτ. Σφμφωνα με αυτό θ κοπζλα από τουσ αρραβϊνεσ τθσ και μετά «εξακολουκεί επί δζκα και πλζον ζτθ μετά τον γάμον τθσ να ομιλι παρά ςιγθλι τθ φωνι και δια διερμθνζωσ μετά προςϊπων ςθμαινόντων και προβεβθκυίασ θλικίασ ςυγγενϊν… Άλλοτε δε επί μινασ και ζτθ διετζλει οφςα άφωνοσ και κεκαλυμμζνθ προ των πρεςβυτζρων τθσ, ςυνενοουμζνθ μετά τοφτων δια νευμάτων ι εμμζςωσ δι άλλων προςϊπων τθ αδεία δε μόνον ι τθ απαιτιςει των ςυγγενϊν απεκαλφπτετο και ωμίλει μετά πολλά ζτθ».337 -«Ρολφ καλό ζκιμο ιταν αυτό του ντυςίματοσ του γαμπροφ. Ραιδεμόσ αλλά και χαρά μαηί. Στο γλζντι φζρνανε τα ροφχα και παρουςία του παπά γινότανε το ςκθνικό που είχε δυο παραλλαγζσ. Στθν πρϊτθ γδφνανε τον γαμπρό και του τα φοροφςαν με τθν προτροπι παπά και ψάλτθ. Για παράδειγμα. “Σϊβρακο” φϊναηε ο παπάσ, για να ακολουκιςει ο ψάλτθσ “καλόν παιδί, χρυςόν παιδί Ασ είναι ευλογθμζνο”. Με αυτι τθ διαδικαςία ακολουκοφςαν ζνα- ζνα, τα ροφχα του γαμπροφ υπό τα πειράγματα και τα γζλια των λοιπϊν παριςταμζνων, για να κλείςει, μόλισ τελείωναν, με το “Καλόν γαμπρόσ, χρυςόν γαμπρόσ, ασ εν ευλογθμζνο”. Στθ δεφτερθ παραλλαγι τοποκετοφςαν γυμνό τον γαμπρό ςτο κζντρο του δωματίου πάνω ςε ζνα ταψί και εκεί ακολουκοφςαν τα βάςανά του. Από το ξφριςμα που ζκανε ϊρα πολλι μζχρι και τον ρουχιςμό που του το φοροφςαν ανάποδα». 338 Ραρατιρθςθ Βεβαίωσ ο ζλεγχοσ των «πεπραγμζνων» γινόταν άμεςα, αποτελεςματικά και μάλιςτα με δυο τρόπουσ. Ο πρϊτοσ είχε να κάμει με αυτό που λζνε «επίδειξθ» του ςεντονιοφ, το οποίο περιχαρείσ οι ςυγγενείσ τθσ νφφθσ παρουςίαηαν αρχικά ςτα πεκερικά και ςτθ ςυνζχεια βάηανε ςε δθμόςια κζα. Ζνασ τριςάκλιοσ τυραννικόσ κεςμόσ ενόσ απάνκρωπου ςυςτιματοσ, που φευ, διατθρικθκε ςχεδόν μζχρι και τα μζςα του 20ου αιϊνα, ωσ ζνασ αποτελεςματικόσ παμπάλαιοσ κοινωνικόσ

336

Μαρτυρία Νεόφυτου Αποςτολίδθ, ό.π. ς. 2 Κωνςταντίνοσ Νίγδελθσ- Γιάννθσ Σταματιάδθσ, ΢φλλατα τθσ Καππαδοκίασ, ό.π. ς. 115 338 Μαρτυρία Σάββα Σαββίδθ, ό.π., ς. 4 337

καταναγκαςμόσ που ικελε τθ γυναίκα339 και μόνο αυτι αντικείμενο αχρθςιμοποίθτο340 Ο δεφτεροσ είχε να κάμει με τθν «αποτελεςματικότθτα» των νζων κατά τθν πρϊτθ νφκτα του γάμου, αλλά και τθν επζμβαςθ τθσ οικογζνειασ ςτθ ηωι του ηευγαριοφ ι καλφτερα τθν πρϊτθ επίδειξθ ιςχφοσ τθσ οικογζνειασ ςτο ηευγάρι. Ζτςι είχαμε τον ωτακουςτι τθσ νυφικισ παςτάδοσ. Στο ερϊτθμα το πϊσ ςυνδυάηεται το ςτιςιμο του αυτιοφ και ιδιαίτερα τθν πρϊτθ νφκτα του γάμου, με το πρζπον ι απαραίτθτο, αδυνατοφμε ειλικρινά να απαντιςουμε. Απλά δυο- τρεισ υποκζςεισ κα μποροφςαμε να κάνουμε και τοφτεσ με πάςα επιφφλαξθ. Επίςθσ, προσ αποφυγι οποιουδιποτε λάκουσ, παρακζτουμε αυτοφςιο το απόςπαςμα, όπωσ το βρικαμε καταγεγραμμζνο ςε ςχετικό πόνθμα. «…Επιςτεφετο ακραδάντωσ υπό των προχωρθμζνθσ θλικίασ γυναικϊν, ουχί μόνον του χωρίου μου, αλλά και πολλϊν πόλεων, ότι ζπρεπε κάποια ωτακοφςτρια να παρακολουκιςθ τασ ομιλίασ των νεόνυμφων κατά τθν πρϊτθν νφκταν τθσ ςυηυγικισ ηωισ των, όταν το ηεφγοσ απεςφρετο εισ τθ ςυηυγικιν παςτάδα. Και τοφτο διότι εν αντικζτω περιπτϊςει, εάν ςυνελάμβανεν θ ςφηυγοσ κατά τθν πρϊτθν νφκτα, κα ιτο δυνατόν να ζλκθ εισ τον κόςμον τζκνον κωφόν “sagir”. Κατά ςυνζπειαν, ουχί δια ν’ ακοφςουν τασ ομιλίασ των ςυηφγων, αλλά δια ν’ αποτρζψουν τθν γζννθςιν αναπιρου τζκνου ωρίηετο θ ωτακοφςτρια. Αι εισ τθν δειςιδαιμονίαν αυτιν πιςτεφουςαι γυναίκεσ ενόμιηον, ότι ο ςκοπόσ των δεν ιτο να ειςδφςουν εισ τα άδυτα τθσ νυφικισ παςτάδοσ, οφτε να παρακολουκιςουν τασ λίαν φυςικάσ ερωτικάσ εκδθλϊςεισ των νεονφμφων. Ιτο αναγκαία, όπωσ εφρόνουν, 339

Θ κζςθ τθσ ιταν απελπιςτικι ςε κάκε αντίκετθ περίπτωςθ… αν δθλαδι είχε κάμει το λάκοσ και είχε αποκτιςει τθν «εμπειρία» προ του γάμου. Βεβαίωσ ςπάνια περίπτωςθ αλλά υπιρχε. Οι πλθροφορθτζσ μιλοφν πωσ θ νφφθ «ξζβθν όφκαιρθ», «βγικε άδεια», «κενι», «διακορευμζνθ»… κάποιοι άλλοι πωσ «τα κανδιλια δεν άναβαν καλά όταν θ νφφθ δεν ιταν παρκζνοσ», πωσ το «κρίμα τθσ μεταφερόταν ςε όλα τα παιδιά τθσ…». Βεβαίωσ αποτελοφςε, ςφμφωνα με τθ μαρτυρία τθσ γιαγιά Μαγδαλθνισ Χατηθμπαλι, ό.π., «… ζναν καλό λόγο ςτθν περίπτωςθ αυτι να ςτείλει ο γαμπρόσ τθ νφφθ ςτθ μάνα τθσ με τα νυφικά τθσ μάλιςτα». Σφμφωνα με τον Θανάςθ Κωςτάκθ, επίςθσ, πβλ Σο Μιςτί τθσ Καππαδοκίασ, Ακινα 1977 τόμοσ Α ςελ. 229 «…θ κεραπεία του κακοφ γινόταν από τθ ςυντζξα που μάηευε αίμα περιςτεριοφ ς’ ζνα μικρό μπουκάλι και τθν ϊρα που με το δάκτυλό τθσ ζκαμε πωσ διακόρευε τθ νφφθ, άδειαηε ςτο ροφχο το μπουκαλάκι…». 340 Σε κάκε κοινότθτα ι καλφτερα κάκε κοινότθτα είχε τα δικά τθσ. Ζτςι τοφτο το ευγενζσ κακικον μποροφςε να ανατεκεί ςτον πατζρα τθσ νφφθσ, για παράδειγμα, ςτα πεκερικά επίςθσ, ςτουσ κουμπάρουσ κλπ. Χαρακτθριςτικόσ είναι ο Θανάςθσ Κωςτάκθσ ερευνθτισ από το Μιςκί. Γράφει λοιπόν ςτο εξαιρετικό πόνθμά του το «Μιςκί τθσ Καππαδοκίασ» ό.π. ςελ. 229 «Τθν Τρίτθ το πρωί θ ςυντζξα ζπαιρνε το ροφχο με το λίγο αίμα από το κρεβάτι του ηευγαριοφ, το τφλιγε και πιγαινε να το δείξει ςτον πεκερό τθσ νφφθσ με τθ ςυνθκιςμζνθ ευχι-φωσ ςα μάτια ς’. Ο πεκερόσ τθσ ζδιδε ζνα μικρό δϊρο κι αυτι πιγαινε ςτα πεκερικά του γαμπροφ για να κάμει το ίδιο». Στο Σεμζνδερε, πάλι, ςφμφωνα με τθ μαρτυρία τθσ Τελλόγλου Δζςποινασ, Κ.Λ.Δ. Συκεϊν Φ.12, α.α. 33, το ιερό κακικον πραγματοποιοφςε ο παραςτεκάμενοσ «…που μετζφερε ςε δθμόςια κζα το ματωμζνο πουκάμιςο μζχρι τα πεκερικά… και αφοφ θ πεκερά πιςτοποιοφςε το γεγονόσ ζπαιρνε το ςχετικό δωράκι του. Για να επαναλάβει το ευχάριςτο κακικον και με τθ μθτζρα τθσ νφφθσ, εννοείται φυςικά με τα αντίςτοιχα τυχερά» .

θ αδιακριςία αυτι δια το καλόν του ηεφγουσ. Αν τυχόν, ζλεγον, εγεννάτο κωφι κυγάτθρ, μεγάλθ ςυμφορά κα ζπλθττε το ανδρόγυνον. Κατά τον παρελκόντα αιϊνα μία ι περιςςότεραι γυναίκεσ εκ των οικείων του γαμβροφ εξετζλουν το επιβεβλθμζνον κεωροφμενον αυτό κακικον όλωσ ακορφβωσ. Αι ωτακοφςτριαι εφρόντιηον να είναι εχζμυκοι δι’ όςα ικουον ι ενδεχομζνωσ ζβλεπον. Φρονϊ δε ότι δεν ικουον τίποτε ςοβαρόν, διότι όλοι οι νεόνυμφοι, γνωρίηοντεσ ότι κα είχον τθν ωτακοφςτριάν των, αςφαλϊσ ελάμβανον τα ενδεδειγμζνα προφυλακτικά μζτρα, ίνα μθ ακοφωνται αι ςυηθτιςεισ των. Άλλωςτε παρζμενον προ τθσ κφρασ τθσ νυφικισ παςτάδοσ δια να ακοφουν μόνον και ουχί και να βλζπουν τα πραττόμενα».341 Ραρατιρθςθ Ραρακζτουμε το ιδιαίτερο τραγοφδι- μοιρολόϊ τθσ παραλαβισ τθσ νφφθσ το οποίο ςυνδυαηότανε με μια εκιμικι –κεατρικι απροκυμία τθσ κοπζλασ να αποχωριςτεί τουσ δικοφσ τθσ ανκρϊπουσ. Κιη αναςί, κιη, αναςί γκουβεγινίν καϊναναςί ελιντζ μουμλάρ γιαναςί Κιντίγιορουμ εβινιηντζν κουρτουλαγίμ ντιλινιηντζμ γεςίλ, μπαςλί ορντζκ ολςάμ ςου ιτςμζμ γκολουνουηντζν. Ατλαντίμ γκετςτίμ εςιγί ςουφραντά κοντοφμ ςαςιγί μπουγοφκ εβλζρ γιακιςιγί. Κιη αναςί κιηςίη καλντί τουη καπί τουηςοφη καλντί μπουγοφκ εβλζρ ιςίη καλντί. Ανά, ανά τηανίμ ανά ςουντουνοφ εμντίμ κανά κανά χελάλ εϊλζ ονοφ μπανά Νακαράτ (επωδόσ) Ανά κιηίν τςοκμοφ ιτί; Ρεντζν γαϊρί γιοκ μου ιτί; Λςτζ κατοφμ γκιτίγιορουμ 341

Τςαλίκογλου Εμμανουιλ, «Λαογραφικά των Φλαβιανϊν Καιςαρείασ τθσ Καππαδοκίασ», Μικραςιατικά Χρονικά, τόμοσ ΛΕ (1972) ςελ. 145

ςιλαγί τερκ ετίγιοροφμ. Δθλαδι: Τθσ κόρθσ μάνα, τθσ κόρθσ μάνα και του γαμπροφ θ πενκερά ασ αναφκοφν ςτο χζρι ςου κεριά. Φεφγω από το ςπίτι ςασ δια να γλυτϊςω από τθ γλϊςςα ςασ ακόμα κι αν γινόμουν πραςινοκζφαλθ πάπια πάλι δεν κα ’πινα νερό από τθ λίμνθ ςασ. Ρθδϊντασ πζραςα το κατϊφλι άφθςα επάνω ςτο τραπζηι το κουτάλι Εγϊ, του αρχοντικοφ ςπιτιοφ μασ το κόςμθμα. Θ μάνα τθσ κόρθσ ζμεινε χωρίσ κορίτςι θ αλατιζρα χωρίσ αλάτι ςκοτεινό ζμεινε το αρχοντικό ςπίτι. Μάνα μου, μάνα μου, μανοφλα μου χορταςτικά εκιλαςα το γάλα ςου χαλάλι να μου κάνεισ το κθλαςμό ςου Επωδόσ Μάνα, πολλά κορίτςια είχεσ; Άλλθν από μζνα δεν είχεσ; Λδοφ,ς’ αφινω και φεφγω εγκαταλείπω τθν πατρικι εςτία. 19- Τα του κανάτου Τα ιδιαίτερα… -Στισ δφςκολεσ ϊρεσ του ψυχορραγιματοσ, για τθν απαλλαγι του κινδφνου των επικανάτιων βαςάνων, μοίραηαν οι ςυγγενείσ μικρά χρθματικά ποςά ςτουσ πτωχοφσ για τθ ςωτθρία τθσ ψυχισ του και τθν άφεςθ των αμαρτιϊν του, αλλά και μικροποςότθτεσ ςιταριοφ, λαδιοφ και ενδυμάτων. -Στθν κοινότθτα μζχρι και τισ αρχζσ του 20ου αιϊνα θ ταφι των νεκρϊν γινότανε επί του ςάλισ, δθλαδι ενόσ ξφλινου φορείου τθσ εκκλθςίασ. Θ κάςα, ωσ ςτοιχείο τθσ ταφισ, ειςιχκθ κυρίωσ από τουσ ξενιτεμζνουσ ι τθν ανάγκθ προςαρμογισ τθσ τοπικισ κοινωνίασ προσ κοινζσ ςυνικειεσ με τισ λοιπζσ του χϊρου.

-Τοποκετοφςαν τον νεκρό επί του δαπζδου πάνω ςε χαλιά και κιλίμια του μεγαλφτερου δωματίου του ςπιτιοφ και γφρω του κάκονταν οι ςυγγενείσ κατά τάξθ: μάνα, γυναίκα, κόρεσ, αδελφζσ με τουσ άνδρεσ πάντοτε όρκιουσ. -Ράνω ςτον νεκρό τοποκετοφςαν τον οβολό… τα τελωνιακά του Χάρωνοσ, αλλά κυρίωσ μικρό ςταυρό επί του ςτόματόσ του, για να αποτραποφν οι δαίμονεσ να ειςζλκουν ςτο ςϊμα και ζτςι να μθν μαγαριςτεί. -Στο μοιρολόγθμα υπιρχε μια τάξθ πραγμάτων με πρϊτθ αυτιν που γνϊριηε τθν οικογζνεια του νεκροφ, τον βίο και τθν πολιτεία του. Αρχίηοντασ τα κλάματα, που ςυνοδεφονταν από αρμονικζσ κινιςεισ των χεριϊν και του ςϊματοσ, εξυμνοφςαν τα προτεριματά του, τισ μελλοντικζσ του επιδιϊξεισ που άφθνε ανεκπλιρωτεσ, τα μζλθ τθσ οικογζνειασ που τόςο αγαποφςε και αγαποφςαν, γυναίκα, παιδιά, αδελφζσ… ζωσ και τθ μελλοντικι ςυνάντθςθ ςτον άλλο κόςμο. Και πάντοτε όλεσ χτυποφςαν με τα χζρια το ςτικοσ, τα γόνατα, τραβοφςαν τα μαλλιά τουσ, κουνοφςαν το κορμί κακιςμζνεσ δεξιά- αριςτερά. Κάποιεσ άλλεσ πάλι κρατοφςαν άςπρο μαντιλι με μαφρο πλαίςιο και τθν ϊρα τθσ διαδικαςίασ τα κουνοφςαν λεσ «και αποχαιρετοφςαν τθν ψυχι του πεκαμζνου». -Για το άνοιγμα του χϊρου- τάφου υπιρχε θ ςχετικι τελετουργικι διαδικαςία ςτθν οποία πρωταρχικό ρόλο ζπαιηαν οι άμεςοι ςυγγενείσ παρουςία του ιερζα, που διάβαηε τισ ευχζσ του, ζριχνε ςτο χϊμα λίγο κραςί και μετά άρχιηε θ διαδικαςία καταςκευισ του τάφου από τα προαναφερόμενα άτομα. Το άνοιγμα και το κτίςιμο τθσ βάςθσ και τοιχωμάτων με πζτρεσ. -Ο μεγαλφτεροσ από τουσ επιηϊντεσ τθσ οικογενείασ τθν ϊρα τθσ ταφισ ζπαιρνε «λίγο χϊμα από τον τάφο και το ζβαηε ςτον κόρφο του πρωτότοκου ι ςτισ άλλεσ περιπτϊςεισ ςτον πιο ςτενό ςυγγενι. Ιταν μια πράξθ δθλωτικι ςτον χάρο πωσ τοφτθ θ οικογζνεια ζδωςε ό,τι είχε να δϊςει και να τουσ αφιςει πια». -Το φαγθτό τθσ μακάρασ- μακαριάσ ιταν απλό, αλλά ςυνάμα παράξενο. Αποτελείτο από πιλάφι με… γλυκό. Ράνω ςε μια φζτα ψωμί βάηανε το πιλάφι και λίγο γλυκό, τισ περιςςότερεσ φορζσ πετμζηι και ςυλλυποφνταν τα μζλθ τθσ οικογζνειασ με το «Κιο’σ ςχωρζσ του». -τα μεηζρ οκουτατςάκ, είναι τα γνωςτά μνθμόςυνα που τθροφνταν ςε όλθ τθν περιοχι. -Μζχρι τα ςαράντα (40) οι ςτενοί ςυγγενείσ του νεκροφ: Δεν πλζνονταν … «Άλλαηαν τα ροφχα τουσ ξερά, χωρίσ να λοφηονται».

Δεν ζτρωγαν κρζασ. Δεν ερχότανε ςε ςεξουαλικι επαφι. -Ραράξενο, αλλά κατά τουσ πλθροφορθτζσ υπιρχε θ διαδικαςία τθσ ανακομιδισ των οςτϊν και μάλιςτα ςε περίπτωςθ πλουςίου και το ζκιμο του εκμεκλίκ. Μετά το πλφςιμο των οςτϊν με κραςόνερο, τθν τοποκζτθςι τουσ ςε άςπρο ντορβά που ζφερε κεντθμζνο ςταυρό με τα αρχιγράμματα του νεκροφ, ςφάηανε κάποιο ηϊο και παραςκεφαηαν κουρμπάνι ςτο οποίο παρακάκονταν μουςουλμάνοι, φίλοι του νεκροφ και τθσ οικογζνειασ. Θ διαδικαςία είχε και τθν ονομαςία γεμζκ γιαπτίκ, δθλαδι κάναμε φαϊ, κοπιάςτε. -Επί τριιμερο μετά τθν ταφι θ οικογζνεια παραςκεφαηε ψωμί και το πιγαινε ςτθν εκκλθςιά. -Στισ 6 Αυγοφςτου, τθσ Μεταμορφϊςεωσ δθλαδι γεμίηανε ζνα ταψί με βραςμζνα κρζατα και όλων των ειδϊν τα γλυκά και τα μοίραηαν για τισ ψυχζσ των νεκρϊν. -Τθν Κυριακι κάποιοσ εκ των ςυγγενϊν του νεκροφ κρατϊντασ ζνα ιμπρίκι γεμάτο κραςί ζδιδε ς’ αυτοφσ που κοινωνοφςαν λίγο, ζτςι για τθν ανάπαυςθ των νεκρϊν τουσ.

Στθν μζςθ:Δζςποινα Κορόςογλου ςυη, Αβραάν.Αδελφθ του Διμου…

Ραραςκευάσ Καρολίδθσ,γιόσ του Ρατζρα Δθμιτρθ ιερζα ςτα Λιμνά

Αριςτερά:Κυριακι Κορόςογλου ςυη Ραραςκευά. Κόρθ του Ρατζρα Κωνςταντίνου ιερζα ςτα Λιμνά

Σχζςεισ των δυο κρθςκευτικϊν κοινοτιτων Για να μιλιςει κανείσ για τισ ςχζςεισ των δυο κρθςκευτικϊν κοινοτιτων, κα πρζπει να ζχει ςίγουρα υπόψθ του οριςμζνεσ παραμζτρουσ ι να γίνει τοφτο με βάςθ αυτζσ τισ παραμζτρουσ μεταξφ των οποίων το «ποφ», για παράδειγμα ι και το «πότε» επίςθσ. Αν μιλάμε δθλαδι για κάποια μεικτι κοινότθτα ι κοινότθτα ςτθν οποία υπερείχε το χριςτιανικό ςτοιχείο, αν θ ςυηιτθςθ γίνεται ςε γενικά πλαίςια ι αν πρόκειται για μια ςυγκεκριμζνθ περιοχι, για το πότε κλπ. Διότι διαφορετικζσ ιταν οι ςχζςεισ μεταξφ των δυο κρθςκευτικϊν ομάδων ςτισ αςτικζσ περιοχζσ, με ςυμπαγείσ μάηεσ ομόδοξων και διαφορετικζσ ςτθν κοινότθτα των Λιμνϊν που ναι μεν υπερείχε το χριςτιανικό ςτοιχείο αλλά ιταν ςταγόνα ςε ζνα ατελείωτο πζλαγοσ μουςουλμανικϊν κοινοτιτων. Το ίδιο φυςικά και για τον χρόνο ςυηιτθςθσ του κζματοσ. Το ’12 για παράδειγμα που οι ελλθνικζσ δυνάμεισ νικθφόρα προζλαυναν ςτον χϊρο τθσ Μακεδονίασ και τθσ Κράκθσ, ςτον πόλεμο του ’14 που και πάλι θ Ελλάδα ιταν ςυντεταγμζνθ με τισ νικιτριεσ δυνάμεισ, με τθν απόβαςθ των ςτρατιωτικϊν δυνάμεων ςτθ Σμφρνθ, τα πράγματα ιταν διαφορετικά, ακόμα ακόμα και ςτισ ςτιγμζσ ζνταςθσ μεταξφ του Τουρκικοφ κράτουσ και τθσ χριςτιανικισ ΢ωςίασ που ςτα μάτια των ντόπιων ομόδοξων φάνταηε ωσ θ προςτάτιδα δφναμθ. Υπιρχε ζνα ατελείωτο ςυγκεκαλυμμζνο μίςοσ, το οποίο μποροφςε να εκδθλωκεί με τθν πρϊτθ ευκαιρία κυρίωσ από τουσ υπερπατριϊτεσ και των δυο πλευρϊν, αρχίηοντασ με ό,τι μποροφςε να ςθμαίνει αυτό, από απλζσ απειλζσ ζωσ και κάποιο κανατικό, από ξυλοδαρμοφσ μζχρι και εξορίεσ. Στθν κοινότθτα του Γκολτςοφκ τα πράγματα ιταν ακριβϊσ όπωσ και ςτισ άλλεσ μεικτζσ κοινότθτεσ, με τισ δφο κρθςκευτικζσ ομάδεσ να ςυνοικοφν ςτο διάβα του χρόνου ειρθνικά ζωσ και πολφ καλά, εκτόσ από απειροελάχιςτεσ περιπτϊςεισ. Τα κοινά προβλιματα, θ ανζχεια, ο ίδιοσ αγϊνασ επιβίωςθσ, θ ίδια εκμετάλλευςθ από τουσ ζχοντεσ, θ ίδια ςκαιϊδθσ ςυμπεριφορά από τθν εξουςία είχαν ωσ αποτζλεςμα τοφτοσ ο ςυγχρωτιςμόσ να τα ιςοπεδϊςει όλα, εκτόσ τθν πίςτθ που παρζμενε ακεραία και δυνατι. Ζτςι κα πιουν και κα πλυκοφν από το ίδιο αγιονζρι, για να βρουν γιατρειά από το κακό, κ’ αφιςουν ςτα τςαλοφδια κομμάτι από τα ροφχα τουσ για τθν ίαςθ των αςκενειϊν, κα εγκοιμθκοφν ςτον ίδιο ναό, με περιςςό ςεβαςμό κα ειςζλκουν ςτο τζμενοσ του «άλλου», κα παρακαλζςουν τον ζνα και μοναδικό πλάςτθ του κόςμου για τθ ηωογόνο βροχι, κα γιορτάςουν μαηί τθν Μπουγιοφκ παςκελζ, δεν κα προκαλζςουν ςτο ραμαηάνι…

Από τισ υπάρχουςεσ επίςθσ αναφορζσ – μαρτυρίεσ επιβεβαιϊνονται οι προθγοφμενεσ τοποκετιςεισ μασ πωσ τα πράγματα ιταν από ειρθνικά ζωσ και πολφ καλά ςε όλουσ τουσ τομείσ τθσ κακθμερινότθτασ, από το εμπόριο ςτο οποίο, ειριςκω εν παρόδω, κυρίαρχο ςτοιχείο ιταν το χριςτιανικό, ζωσ και τισ λοιπζσ ςυναλλαγζσ, τθν κοινωνικι ηωι και τθ κρθςκεία. Βεβαίωσ θ οποιαδιποτε ςχθματιηόμενθ άποψθ και είναι λογικότατο αυτό, είναι απότοκοσ των διαφόρων εμπειριϊν που είχε ι ζχει ο λζγων, οι παραςτάςεισ ι τα ςτερεότυπα που ςχθματίςτθκαν ςτο διάβα του χρόνου από τοφτθ τθ ςυνφπαρξθ. Συνεπϊσ θ μαρτυρία ι θ κάκε μαρτυρία εμπεριζχει πάντοτε το προςωπικό ςτοιχείο όπου και ελλοχεφει φυςικά ο κίνδυνοσ τθσ όποιασ υπερβολισ. Αυτι λοιπόν θ ομοκυμία- ομόνοια μαρτυρείται και από τισ παρακάτω εκφράςεισ των μαρτυριϊν: - ςτον τομζα του εμπορίου, για παράδειγμα, «οι Τοφρκοι είναι καλοί, είχαμε πολλοφσ φίλουσ, ηϊα ςυνεταιρικά αγοράηαμε».342 -ςτον τομζα τθσ κακθμερινότθτασ… «μαηί είχαμε πολλζσ ςχζςεισ. Ιταν καλοί άνκρωποι οι δικοί μασ οι Τοφρκοι και δεν χϊνευαν τουσ άλλουσ από τα άλλα χωριά»,343 … «με τουσ Τοφρκουσ καλά τα πθγαίναμε, οι γυναίκεσ μάλιςτα είχανε φιλίεσ με τισ Τουρκάλεσ»,344... «ερχότανε και οι Τοφρκοι ςτα πανθγφρια μασ. Τουσ δεχόμαςταν με χαρά και τρϊγανε από το ίδιο πιάτο, το κουρμπάνι». 345 -των προςωπικϊν ςχζςεων… «Στθ Νίγδθ πθγαίναμε πολφ ταχτικά. Ρολιτεία μασ ιτανε. Είχαμε φιλίεσ πολλζσ και καλζσ με τουσ Τοφρκουσ αλλά με τον Τονςοφη μπζθ ιδιαίτερεσ. ‘Πλοι οι Τονςοφη ιταν φίλοι μασ. Αυτοί οι Τοφρκοι ιταν άγιοι. Τουσ χριςτιανοφσ τουσ αγαποφςανε πολφ»346 … «είχε πολφ καλζσ ςχζςεισ με τουσ Τοφρκουσ που τον ςζβονταν. Άμα κζλανε να ζρκουν ςτο χωριό δεν πιγαιναν ςε κανενόσ Τοφρκου. Ριγαιναν ςτον μουςαφίρ οντά του κείου». 347 -του ςεβαςμοφ ςτθ κρθςκευτικι ιδιαιτερότθτα του άλλου… «οι Τοφρκοι άρρωςτοι όταν αρρϊςταιναν, πιγαιναν ςτο παπά για κάποια ευχι, πολλι ςθμαςία ζδιδαν ςτθ κρθςκεία μασ. Ρίςτευαν ςε Χριςτό και Ραναγιά, αλλά και πολλοφσ αγίουσ» 348… «τθ Μεγάλθ Ραραςκευι είδαμε μζςα ςτθν εκκλθςία του Αγίου Λωάννθ του Ρροδρόμου μια Τουρκάλα δίπλα ςτισ άλλεσ γυναίκεσ. Κρατοφςε και εκείνθ όπωσ όλεσ μασ τθ ςακοφλα με τα τρόφιμα από το ςπίτι τθσ, μόνο κόκκινα αυγά δεν είχε. Στεκότανε ιςυχα και πρόςεχε κι όταν κάναμε τον ςταυρό μασ, εκείνθ ζκανε το ςθμάδι που κάνανε οι Τοφρκοι. Τίποτε δεν τθσ είπαμε. Εκείνθ όμωσ ζλεγε αργότερα ςτισ

342

Μαρτυρία Κοςμά Σεραφειμίδθ, ό.π. ς 154 Μαρτυρία Νεόφυτου Αποςτολίδθ, ό.π. ς 163 344 Μαρτυρία Κυριάκου Αποςτολίδθσ, ό,π. ς. 54 345 Μαρτυρία Μιτςου Ρροδρόμου, ό.π. ς. 57 346 Μαρτυρία Θεογνωςίασ Σωφρονιάδου, ς. 200 347 Μαρτυρία Σαςιλείου Αλεξιάδθ ό.π. ς 74 348 Μαρτυρία Σάββα Σαββίδθ, ο.π. ς 54 343

γνωςτζσ πωσ κάκε χρόνο κα ερχόταν τζτοια μζρα, γιατί από τότε που τθσ διάβαςε τα φαγϊςιμα ο παπάσ είχε μεγάλο μπερεκζτι». 349 -ςτον τομζα τθσ κοινοτικισ ςυνοχισ- αλλθλεγγφθσ... «Στα χρόνια του παπποφ μου από τα μζρθ τθσ Καιςάρειασ ερχόταν ο Κοηάνογλου με καμιά εικοςαριά ανκρϊπουσ πάνω ςτα αλόγατα και κλζβανε τα χωριά. Ιρκανε να πατιςουν το Γκολτςοφκ αλλά μαηεφτθκαν τα παλλθκάρια του χωριοφ, μαηί χριςτιανοί και μουςουλμάνοι και δεν τουσ άφθςαν να μπουν ςτο χωριό». 350 Αλλά και αρνθτικά ςχόλια του τφπου: «ςτο χωριό μασ ζκλεβαν μόνο οι Τοφρκοι, γιατί ιταν οπλιςμζνοι και δεν φοβότανε κανζνα». 351 «είχαμε ςτο χωριό τον ΢ουςτζμ, που ιτανε πονθρόσ, εκμεταλλευτισ και βίαιοσ. Και ο γιοσ του το ίδιο. Ζκαμνε λθςτείεσ, εκβιαςμοφσ ςε γυναίκεσ, δεν χαριηότανε ςε χριςτιανζσ και μουςουλμάνεσ». 352 «όταν ιμουν επτά χρονϊν ο Ταλίπ, με κάποιον άλλο βίαςαν ζνα ελλθνοκόριτςο, αλλά και του Μιτςίμ ογλοφ το κορίτςι και τθ γυναίκα του».353 Βεβαίωσ τίποτε απ’ όλα αυτά δεν κα μποροφςε να περιγράψει επακριβϊσ τθν υπάρχουςα πραγματικότθτα εκεί και τότε και κυρίωσ τισ ιδιαίτερεσ ςτιγμζσ κάποιων ςθμαντικϊν γεγονότων, που με τον ζνα ι άλλο τρόπο επθρζαηαν αποφαςιςτικά όλεσ τισ εξελίξεισ. Τισ ςτιγμζσ εκείνεσ που ο άνκρωποσ ςυνεπαρμζνοσ από τισ πράξεισ δρα και κινείται εκτόσ των επιτρεπτϊν ορίων, ςπάει τισ ιςορροπθτικζσ γραμμζσ. «Φοβικθκαν, φοβικθκαν πολφ», ιςχυρίηεται θ πλθροφοριτρια, «κυρίωσ οι μουςουλμάνεσ μακαίνοντασ πωσ ο Ελλθνικόσ Στρατόσ πλθςιάηει τθν Άγκυρα νικθφόρα. Φοβικθκαν για τθν τφχθ των παιδιϊν τουσ, τθ ηωι των ανδρϊν, τθν τυχόν εκδίκθςθ από οριςμζνουσ που ’χαν τα μυαλά τουσ πάνω από το κεφάλι τουσ. Αλλά εμείσ δίπλα τουσ, ιμαςταν καλζσ φίλεσ… δεν αφιναμε κανζνα και για τίποτε να χαλάςει αυτι τθ ςχζςθ». Τζλοσ αξίηει θ αναφορά ςε ζνα γεγονόσ που ςυνζβθ εκεί και τότε από κάποιον που ζηθςε και ςυμμετείχε ενεργά ςτο γεγονόσ, χαρακτθριςτικό των ανωτζρω απόψεων.. «Πταν προχωροφςε ο ελλθνικόσ ςτρατόσ ιρκε το χαμπζρι ςτο χωριό πωσ φτάνανε ςτθν Άγκυρα και προχωροφςαν προσ τα μζρθ μασ. Εμείσ πιραμε κάρροσ. Βρικαμε ζνα γάιδαρο και προςπακιςαμε να τον ανεβάςουμε ςτο τοφρκικο τηαμί για να τον βάλουμε να γκαρίξει και να κοροϊδζψουμε τον χότηα. Εμείσ τα παιδιά τρζχαμε ςε όλθ τθ φαςαρία. 349

Μαρτυρία Ελευκερίασ Αλεξιάδθ ό.π. ς 55 Μαρτυρία Μιχάλθ Τεκζ-Σάββα, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά ς. 76 351 Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό.π. ς 17 352 Μαρτυρία Χριςτου Τοργοφτθ , ό.π. ς. 57 350

353

Μαρτυρία Ευκυμίασ Λουκίδου ό.π ς. 68

Πςοι είχαμε ελλθνικζσ ςθμαίεσ τισ βγάλαμε και ηθτωκραυγάηοντασ κυκλοφοροφςαμε ςτο χωριό… Φςτερα κάλεςαν τον παπποφ μου που ιταν μουχτάρθσ του χωριοφ ςτθ Νίγδθ. Τον εκτιμοφςαν και τον ςζβονταν πολφ. Ραρουςιάςτθκε ςτισ Αρχζσ για εξθγιςεισ… Στο χωριό κανζναν δεν πείραξαν οι Τοφρκοι». 354

354

Μαρτυρία Χριςτου Αλεξιάδθ, ό.π. ς 81

Θρθςκευτικόσ προςθλυτιςμόσ Ρροσ το τζλοσ του 19ου με αρχζσ του 20ου αιϊνα άρχιςε να παρατθρείται ςτον ευρφτερο χϊρο τθσ Καππαδοκίασ μια μικρι, αλλά ςθμαντικι για τότε μεταςτροφι του κρθςκευτικοφ φρονιματοσ οριςμζνων, κυρίωσ γυναικϊν που αποδζχονταν το μουςουλμανικό δόγμα και ταυτόχρονα πραγματοποιοφςαν γάμουσ με τουσ «άλλουσ». Τα γεγονότα αυτά κορφβθςαν τουσ κρατοφντεσ των ορκοδόξων κοινοτιτων αλλά και το Ρατριαρχείο, που ζβλεπαν τοφτεσ τισ διαρροζσ ωσ μθ φυςιολογικζσ και εν πολλοίσ και μθ εξθγιςιμεσ: το πϊσ δθλαδι ςτο διάβα του χρόνου άντεξαν ςτισ οποιεςδιποτε πιζςεισ και παρζμειναν ςτο κρθςκευτικό τουσ φρόνθμα, ενϊ ςε περιόδουσ μάλλον καλφτερεσ από κάκε άποψθ ενζδωςαν. Βεβαίωσ επρόκειτο για ζνα κοινωνικό φαινόμενο που είχε τισ αιτίεσ του, οι οποίεσ ιταν πολλζσ και ςθμαντικζσ. Αναφζρουμε μερικζσ από αυτζσ: -θ περιρρζουςα ατμόςφαιρα. Ο άνεμοσ ελευκερίασ, θ φιλελευκεροποίθςθ του κακεςτϊτοσ, θ ειςαγωγι νζων θκϊν και εκίμων, κυρίωσ από τουσ οικονομικοφσ μετανάςτεσ, ο νζοσ τρόποσ ηωισ ανδρϊν και γυναικϊν υπιρξε μια από τισ βαςικζσ αιτίεσ. Ζτςι, για παράδειγμα ο νζοσ από το Γκιουλτςοφκ που μετζβαινε ωσ μετανάςτθσ ςτθ Σμφρνθ ζβλεπε τον ςυνομιλικο του να παίρνει προίκατράχωμα αρκετά φακοφδια από τουσ γονείσ τθσ κόρθσ και μετζφερε τοφτθ τθν αςτικι ςυνικεια και ςτο δικό του χωριό, ςτο οποίο μζχρι και τότε θ προίκα εκεωρείτο απαράδεκτθ. Ι το ότι κα μποροφςε πια θ μνθςτι του, θ γυναίκα του, θ αδελφι του, να κυκλοφορεί χωρίσ τθν παραδοςιακι μαντιλα, να μπορεί να δρα ανεξάρτθτα, να μθν τθρεί επακριβϊσ τα ειωκότα παρεκκλίνοντασ ςε άλλεσ ατραποφσ, να ζχει λόγο κλπ. -θ υπάρχουςα λειψανδρία. Ολάκερα χωριά τθσ περιοχισ τθσ Καππαδοκίασ είχαν αποδεκατιςτεί από τθ «διαβολεμζνθ ςειρινα τθσ εποχισ, τθ ξενιτειά, που ζπαιρνε ό,τι καλφτερο είχαν τα χωριά», τα οποία μάλιςτα παρζμεναν ςτουσ τόπουσ δουλειάσ τουσ δθμιουργϊντασ τισ δικζσ τουσ οικογζνειεσ. Συνεπϊσ χρόνια δφςκολα για τθν αποκατάςταςθ των κοριτςιϊν με τθν προςβλθτικι ονομαςία- προςωνφμιο καλμοφσ, να επικρζμαται ςτθ ηωι τουσ και ςυνεπϊσ, παςίδθλθ θ ανάγκθ τθσ όποιασ αποκατάςταςθσ, απζναντι ςτισ προςβολζσ και τουσ ςτιγματιςμοφσ. -θ ανζχεια, με τα όποια προβλιματα ςτθν κακθμερινότθτα απζναντι ςε μια «αποκατάςταςθ», ζςτω και αυτοφ του τφπου… -ο ζρωτασ. Αυτόσ ο μικρόσ φτερωτόσ κεόσ που με τα πφρινα βζλθ του μάτωνε τισ καρδιζσ των νζων ανκρϊπων, χωρίσ προκαταλιψεισ, προχποκζςεισ κρθςκείασ, χρϊματοσ ι φυλισ.

Μςωσ, κατά τθν άποψι μασ, αυτόσ ιταν και ο ςθμαντικότεροσ λόγοσ τοφτθσ τθσ μεταςτροφισ. Είναι μάλιςτα χαρακτθριςτικότατεσ οριςμζνεσ μαρτυρίεσ των πλθροφορθτϊν που επιβεβαιϊνουν του λόγου το αλθκζσ. «… Ρολλζσ φτωχζσ γυναίκεσ που είχαν λίγα χωράφια ι και κακόλου και κανζνα άνδρα προςτάτθ, αναγκάηονταν ςτο κζροσ να πάνε ςε κοντινά χωριά ι και εδϊ, όπου τζλοσ πάντων εφριςκαν δουλειά, χωρίσ να κάνουν διάκριςθ ςε Τοφρκουσ ι Ζλλθνεσ. Με τθν επαφι αυτι δεν άργθςαν να δθμιουργοφνται αιςκιματα ανάμεςα ςε Τοφρκουσ και Ελλθνίδεσ. Γι’ αυτό διάφορεσ χιρεσ ι και κορίτςια ακόμα από αίςκθμα αλλά και από ανζχεια αναγκάςτθκαν να παντρευτοφν αλλόκρθςκουσ».355 «Στο χωριό μασ οι γυναίκεσ πάντα ζμειναν ςτο ςπίτι, χωρίσ να ξενιτεφονται. Αυτζσ ζκαναν όλεσ τισ γεωργικζσ εργαςίεσ και άμα δεν είχαν αρκετά χωράφια ξενοδοφλευαν εργάτριεσ και ςε Τοφρκουσ ακόμα από τθν ανζχεια που είχαν. Θ αναγκαία ςυναναςτροφι των γυναικϊν που ζρχονταν ςυχνά ςε επαφι με τουσ Τοφρκουσ δθμιοφργθςε ςε άλλεσ αίςκθμα και ςε άλλεσ ηιτθμα αποκατάςταςθσ. Γι’ αυτό και αναγκάςτθκαν να παντρευτοφν μουςουλμάνουσ και να μείνουν για πάντα εκεί».356 Φυςικά εκείνεσ που κάνανε το λάκοσ, μεταςτρζφονταν κρθςκευτικά αςπαηόμενεσ το Λςλάμ και παντρεφονταν τουσ «άλλουσ», ζμπαιναν αυτόματα ςε ζναν κοινωνικό αποκλειςμό αντιμετωπιηόμενεσ από όλουσ ωσ μίαςμα με πρωτοπόρουσ τουσ ςυγγενείσ, οι οποίοι αντιμετϊπιηαν τθν καινοφργια κατάςταςθ ωσ κατάρα. Θ αδελφι απζφευγε τθν αδελφι, θ μάνα τθν κόρθ, ο πατζρασ και τα αδζλφια κλεινόταν ςτο ςπίτι για μεγάλο χρονικό διάςτθμα από ντροπι και το γεγονόσ αποτελοφςε αντικείμενο ςυηιτθςθσ κοινωνικισ ενθμζρωςθσ για χρόνια ολάκερα. 357 «Θ αδελφι μου ζκανε νικιάχ, ςτεφανϊκθκε και μετά γφριςε πίςω ςτο χωριό… Από τότε δεν μιλοφςαμε μαηί τθσ. Ρζραςε ζνασ χρόνοσ. Το φζρναμε μεγάλθ ντροπι και θ μάνα μου κι εγϊ και τ’ αδζλφια μου. Ιμαςταν τζςςερα (4) παιδιά, δυο αδελφζσ, δυο αδζλφια. Ρζραςαν χρόνια πολλά. Μια μζρα πιγα ςτο χωράφι να βγάλω πατάτεσ. Φςτερα από λίγο ιρκε εκεί και θ αδελφι μου να ποτίςει τα ηϊα τθσ. Μόλισ άκουςα τθ φωνι τθσ (που μίλθςε ςτα ηϊα) ζπεςα μπροφμυτα κι άρχιςα να κλαίω, να κλαίω πολφ.

355

Μαρτυρία Θεογνωςίασ Σωφρονιάδου, ό.π. ς 62 Μαρτυρία Χριςτου Σταμπολτηόγλου, ό.π. ς 64 357 Μαρτυρία Μιχάλθ Σαββίδθ, ό.π. ς 63 «…οι χιρεσ που είχαν παιδιά και τ’ άφθναν γιατί ο Τοφρκοσ άνδρασ τθσ δεν τα δζχονταν, τα παιδιά τθσ φανατίηονταν ενάντια ςτθ μάνα τουσ και δεν ικελαν να τθ δουν». 356

Σ’ αυτά τα χρόνια δεν είχα δει κακόλου τθν αδελφι μου, από τότε που τοφρκεψε. Μόλισ με είδε και κείνθ ιρκε κοντά μου μ’ αγκάλιαςε κι άρχιςε να κλαίει και κείνθ μαηί μου. Κλαίγαμε και καμιά δεν ζβγαλε λζξθ». 358 Από τθν κοινότθτα των Λιμνϊν λοιπόν αλλαξοπίςτθςαν και παντρεφτθκαν μουςουλμάνουσ οι παρακάτω γυναίκεσ, οι οποίεσ και μείνανε εκεί ςτθν Ανταλλαγι του ’24:359 θ Τριανταφυλλιά με τισ δυο κόρεσ τθσ Γεςκθμανι και Οςία παντρεφτθκαν ςτο χωριό Αλάϊ. θ κόρθ του Αντιρά Ανδρζα, θ όμορφθ Μαρία, πιρε τον Αφςάρ και ζκανε μαηί του πζντε παιδιά. θ Μαρία, κόρθ του Τοπάλαηαρου (κουτςολαηάρου), παντρεφτθκε τον Οςμάν. θ Κλθματιανι, του Καραφουχάν Κιηί, παντρεφτθκε ςτο χωριό τον Κουρτουλζσ. θ Κεογνωςία, θ Αραπιν κιαλινι, θ νφφθ του Αράπθ, χιρα του Τοχτουςοφ Κιηί, παντρεφτθκε Τοφρκο ςτο χωριό Κιλζντερε. Τα παιδιά τθσ από τον χριςτιανό άνδρα τθσ ιρκαν με τθν ανταλλαγι ςτθν Ελλάδα. θ Μακρινίτςα, του Κεοδόςθ θ κόρθ, παντρεφτθκε ςτο χωριό τον Λςμαιλ. θ Μακρινίτςα, παπαηί τοροφνι, του παπά εγγόνι, παντρεφτθκε Τοφρκο ςτο χωριό. Το τζλοσ τθσ υπιρξε αποτρόπαιο. Τθν δολοφόνθςε ο άνδρασ, διότι επζμενε να ζρκει ςτθν Ελλάδα. θ Αναςταςία Τςαραπλίν Κιηί, 45 χρόνων, χιρα. Ραντρεφτθκε από ζρωτα. Τα δυο κορίτςια τθσ από τον χριςτιανό ςφηυγό τθσ ιρκαν με τθν Ανταλλαγι ςτθν Καβάλα. θ Κοφλα Ηαμποφρ Βαςιλι Κιηί, χιρα. Ριρε από φτϊχεια τον μουςουλμάνο ςυντοπίτθ Ραϊρντμ. θ Ρελαγία Λεοντινίν κιηί, χιρα, πιρε τον Οςμάν, μουςουλμάνο ςυντοπίτθ. Θ κόρθ τθσ από τον ςυχωρεμζνο άντρα τθσ με τθν Ανταλλαγι ιρκε ςτθν Κεςςαλονίκθ. θ Ευκυμία, γυναίκα του χότηα. θ Μαρίκα Λαμπρινίν κιηί, χιρα. Πμορφθ γυναίκα πιρε τοφρκο ςυντοπίτθ. θ Μαρία του Χαςάν. Νυμφεφκθκε μουςουλμάνο, κζλθςε να ζρκει ςτθν Ανταλλαγι, αίτθμα που απζρριψε θ επιτροπι. Τα κατάφερε τελικά, ιρκε ςτθν Καβάλα και ςυγχωρζκθκε το 1950. θ Κλθματιανι του Γιοβάν θ κόρθ. Ραντρεφτθκε μουςουλμάνο ςτο Εντιγί.

358

Μαρτυρία Ευκυμίασ Λουκίδου, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά, ς. 102 359 Σθμ : τα ονόματα αντλιςαμε από το αρχείο του Κ.Μ.Σ. (φάκελοσ Λιμνά) μεταφζρονται δε όπωσ ακριβϊσ τα βρικαμε.

Επωδόσ… « Στθν περίοδο τθσ Ανταλλαγισ ο πατριϊτθσ μασ ο Μιχαλάκθσ γφριηε καβαλάρθσ ςτα γφρω χωριά και ενκάρρυνε τουσ χριςτιανοφσ να μθν αφιςουνε τίποτε, οφτε να δϊςουνε ςε εξευτελιςτικζσ τιμζσ τα πράγματά τουσ. Κυρίωσ όμωσ παρότρυνε όλεσ τισ χριςτιανζσ Ελλθνίδεσ να γυρίςουν πίςω και να φφγουν ςτθν Ελλάδα μαηί με τουσ άλλουσ. Αυτζσ τισ χριςτιανζσ που τοφρκεψαν τισ ξζρω και πολλζσ τισ είχα φιλενάδεσ. Από τότε που ιρκαμε εδϊ, δεν μάκαμε τίποτε γι’ αυτζσ, οφτε και μασ ζγραψαν καμία φορά. Και τα παιδιά τουσ από εδϊ δεν καταδζχτθκαν ποτζ να τισ γράψουνε και ζτςι χάκθκε κάκε επαφι μαηί τουσ. ΜΟΝΟ ΣΤΘΝ ΑΝΑΜΝΘΣΘ ΜΑΣ ΜΕΝΟΥΝ». 360

360

Μαρτυρία Αναςταςίασ Ρροδρόμου, ό. π. ς 68

Μουμπαντελζ… Ανταλλαγι. Θ μεγάλθ πορεία… ζνα πρωτόγνωρο πείραμα. Στισ 30 Λανουαρίου 1923 υπογράφθκε ανάμεςα ςτθν Ελλάδα και τθν Τουρκία θ ςυνκικθ τθσ Λωηάννθσ, με τθν οποία αφενόσ μεν τερματίςτθκε ουςιαςτικά ο πόλεμοσ αφετζρου δε κακορίςτθκαν νζα ςφνορα και μεταβλικθκε ριηικά θ ηωι εκατομμυρίων ανκρϊπων με τθν πρόςκετθ ςυμφωνία «περί ανταλλαγισ των πλθκυςμϊν». Μια τραγικι λφςθ με τθν οποία επιβλικθκε θ μετοικεςία των ορκοδόξων χριςτιανϊν τθσ Μικράσ Αςίασ, του ελλθνιςμοφ δθλαδι τθσ Ανατολισ, ςτθ μθτροπολιτικι Ελλάδα και των μουςουλμάνων ςτθν Τουρκία. Μια υποχρεωτικι ανταλλαγι ςτθ βάςθ του κρθςκεφματοσ, ωσ ζνα μζτρο που για πρϊτθ φορά ςυνζβαινε ςτθν ιςτορία τθσ ανκρωπότθτασ.361 Ακολοφκθςε θ μεγάλθ πορεία με τα γνωςτά προβλιματα. Απελπιςία περιςςι, κρινοσ διαρκισ, καταρράκωςθ τθσ ανκρϊπινθσ αξιοπρζπειασ, πείνα, ταλαιπωρία, κακουχίεσ, εκμετάλλευςθ από τθν αρχι ζωσ το τζλοσ για όλουσ, χριςτιανοφσ μα και μουςουλμάνουσ. Και όλα ςτθ βάςθ ενόσ υποτυπϊδουσ ςχεδίου τθσ Ε.Α.Ρ. Ζτςι οι κάτοικοι του Γκολτςοφκ, τον Σεπτζμβρθ του ’24, ακολουκϊντασ τθν προςχεδιαςμζνθ πορεία με τα όμορα χωριά Μαλακοπισ και Ανταβάλ, κατζλθξαν ςτο λιμάνι τθσ Μερςίνασ και από εκεί άφθςαν οριςτικά πια τα πάτρια εδάφθ ς’ ζνα ατελείωτο ταξίδι για τθ μθτζρα Ελλάδα. Και από εκεί… Καχρ ολςοφν ςεμπζπ ολανλάρ,362 μπεσ παρά οκαςί θ ανκρϊπινθ φπαρξθ.363 Μνιμθσ γεγονότων χάριν λοιπόν λίγεσ αράδεσ για τουσ τόπουσ εγκατάςταςθσ των δικϊν μασ ανκρϊπων, εκεί και τότε, με μια βαςικι υποςθμείωςθ. Το ςφνολο ςχεδόν των κατοίκων τθσ κοινότθτασ εγκαταςτάκθκε ςτισ περιοχζσ τθσ Καβάλασ και τθσ Δράμασ: 364

361

θσ

Σθμ: ςφμφωνα με το πρϊτο άρκρο τθσ ςυμφωνίασ, «Από τθσ 1 Μαΐου του 1923 κζλει διενεργθκι θ υποχρεωτικι ανταλλαγι των Τοφρκων υπθκόων, ελλθνικοφ ορκοδόξου κρθςκεφματοσ, των εγκατεςτθμζνων επί τουρκικϊν εδαφϊν και Ελλινων υπθκόων, μουςουλμανικοφ κρθςκεφματοσ των εγκατεςτθμζνων επί των ελλθνικϊν εδαφϊν. Τα πρόςωπα αυτά δεν κα δφνανται να ζλκωςιν ίνα εγκαταςτακϊςιν εκ νζου εν Τουρκία ι αντιςτοίχωσ εν Ελλάδι, άνευ αδείασ τθσ τουρκικισ κυβερνιςεωσ ι αντιςτοίχωσ τθσ Ελλθνικισ κυβερνιςεωσ». 362 Ανάκεμα τουσ αίτιουσ 363 Κρζασ μια δεκάρα θ οκά. 364 Μαρτυρία Μιχάλθ Σαββίδθ, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά, ς. 98 -100 βλ. Μαρτυρία Σάββα Σαββίδθ, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά, ς 101-102, Μαρτυρία Κυριάκου Αποςτολίδθ, Αρχείο Ρροφορικισ Ραράδοςθσ Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, φάκελοσ Λιμνά, ς. 104

- Καβάλα, εκατό πενιντα (150) οικογζνειεσ. Στθν αρχι εντόσ τθσ πόλεωσ αλλά ςτθ ςυνζχεια διεςπάρθςαν οι περιςςότερεσ ςτα γφρω χωριά. -χωριό Ακροπόταμοσ (Μπόμπλιανθ) κοντά ςτο Ροδοχϊρι του Ραγγαίου, εβδομιντα (70) περίπου οικογζνειεσ. -Καλαμπάκι Δράμασ, εγκαταςτάκθκαν περίπου εβδομιντα πζντε (75) οικογζνειεσ. Στθν εκκλθςία του χωριοφ βρίςκεται ζνα από τα πολυτιμότερα αντικείμενα που ζχουν μεταφερκεί, ο Επιτάφιοσ του Αγίου Λωάννθ του Ρροδρόμου. -Λιμνιά, Σοοφτ-τςοφκ, περίπου πενιντα (50) οικογζνειεσ. -Βουνοχϊρι (Μιχάλκιοϊ), γφρω ςτισ είκοςι (20) οικογζνειεσ. -Ρολφ Νερό (Ναϊπλί), είκοςι πζντε χιλιόμετρα από τθν Καβάλα γφρω ςτισ είκοςι (20) οικογζνειεσ. -Κρανοχϊρι (Κιηιλί), δζκα (10) οικογζνειεσ. -Υδρόμυλοι (Ματηάρ), κοντά ςτουσ αρχαίουσ Φιλίππουσ, είκοςι ζξι (26) οικογζνειεσ. Το χωριό δθμιουργικθκε το 1925-26 από τουσ Λιμνιϊτεσ που εγκαταςτάκθκαν για πρϊτθ φορά εκεί. -Ρτελζα, περιοχι Δράμασ, πζντε (5) οικογζνειεσ μαηί με εκατό πενιντα από τθν Σαμψοφντα. -Καλαμϊν (Ρότςανοσ), ζξι (6) οικογζνειεσ. -Δράμα, περί τισ τριάντα (30) οικογζνειεσ. -Θεςςαλονίκθ, περί τισ δεκαπζντε (15) οικογζνειεσ. -Ρειραιάσ, γφρω ςτισ δζκα (10) οικογζνειεσ. -Ταμποφρια, γφρω ςτισ δζκα (10) οικογζνειεσ. -Λιπάςματα, τρεισ (3)οικογζνειεσ. -Μοςχάτο, εννζα (9) οικογζνειεσ.

Μνιμθσ γεγονότων χάριν… Μαρτυρία Ευκυμίασ Λουκίδου Ακινα 25 Μαρτίου 1957. Λόγια καρδιάσ μιασ πονεμζνθσ μικραςιάτιςςασ που γεννικθκε ςε κείνα τα ευλογθμζνα μζρθ, ζηθςε και μεγάλωςε εκεί, είδε τον κόςμο να χάνεται, τθν αδελφι τθσ να τουρκεφει, τον βιό τθσ αζρα, τθ ράτςα τθσ ςτουσ πζντε ανζμουσ να ςκορπά. Τφχθ αγακι, φςτερα από χρόνουσ πολλοφσ, επζςτρεψε ςτα μζρθ εκείνα, που ζτρεξε ςαν μικρι παιδοφλα, που ζμακε τα πρϊτα γράμματα, που γνϊριςε τα πρϊτα ςκιρτιματα τθσ καρδιάσ, είδε φίλουσ παιδικοφσ, τθσ πρϊτθσ νιότθσ, μεγάλοι πια, μπόγια ολάκερα, κυράδεσ με τα οφλα τουσ, το πατρικό τθσ όπωσ ςτα τότε, τθ χαλαςμζνθ εκκλθςιά, τα ςοκάκια, τουσ μαχαλάδεσ…. Είδε και ςυναπαντικθκε με τθν «πεκαμζνθ» τθσ αδελφι, μια πελϊρια αγκαλιά, με ζνα κλάμα βουβό, ζνα «δόξα τω Κεϊ». «Κάκε μζρα ζλεγε ο κουνιάδοσ μου. Εφθμία, να γράψεισ ζνα γράμμα να δοφμε αν ηει θ αδελφι ςου. Επζμενε αυτόσ και τότε γράψαμε μαηί ζνα γράμμα. Ρερίμενα, περίμενα, απάντθςθ δεν ιρκε. Είπα πζκανε θ αδελφι μου. Ρζρςι το χειμϊνα παίρνω ζνα γράμμα από τον αδελφό μου, Χριςτο Λουκίδθ που είναι ςτθν Καβάλα και μου λζει πωσ πιραν γράμμα από τουσ Τοφρκουσ τθσ πατρίδασ, ςε απάντθςθ εκείνου που τουσ ζςτειλαν και μζςα ζςτελνε χαιρετίςματα ο Τοφρκοσ γαμπρόσ μασ ςτον αδελφό μου… και πωσ ετοιμαηόταν να πάει να δει τθν αδελφι μασ ςτα Λιμνά. Πταν πιρα το γράμμα, μόνθ ιμουν ςτο ςπίτι και διάβαςα ότι ηει θ αδελφι μου… άρχιςα να κλαίω , να κλαίω, από χαρά και ςυγκίνθςθ. Ζκανα μζρεσ ζωσ ότου μπορζςω να διαβάςω μζχρι το τζλοσ αυτό το γράμμα. Τθν άλλθ μζρα μόλισ πιγα ςτθ δουλειά μου, ενθμζρωςα το αφεντικό μου: -Ριρα γράμμα, ηει θ αδελφι μου και τοφτο το καλοκαίρι κα πάω να τθν δω. -Να πασ, μου λζει. Μάηεψα λίγα λίγα τα χριματα και ςτισ 12 Λουλίου του 1953, Κυριακι απόγευμα, ζφυγα από τθν Ακινα με το τραίνο και τθν Τρίτθ το πρωί ιμουν ςτθν Ρόλθ. Εκεί βρικα ζναν Τοφρκο, δεν τον γνϊριηα, με ρωτά: -Ροφ κζλεισ να πάσ; -Στθ Νίγδθ, του λζω Μου είπε ποιο αυτοκίνθτο κα πάρω κι από ποφ κα το πάρω και τθν Τετάρτθ το πρωί ζφυγα για τθν Άγκυρα. Τθν Ρζμπτθ ζφυγα για τθ Νίγδθ. Ρεράςαμε πολιτείεσ, χωριά, μα τίποτε δεν κυμάμαι από τα ονόματά τουσ. Στθ Νίγδθ δεν ζμεινα κακόλου, αλλάξαμε αυτοκίνθτο μόνο. Δυςτυχϊσ το αυτοκίνθτο που πιγαινε ςτα Λιμνά, Κολτηιοφκ ςιμερα, είχε ςυμπλθρωκεί και δεν είχε άλλθ κζςθ. Τουσ υπόλοιπουσ κα τουσ ζπαιρνε ζνα φορτθγό αυτοκίνθτο, αλλά και αυτό γζμιςε με τουσ άνδρεσ, που ιταν μαηί μασ εκεί. Τότε τουσ παρακαλϊ και τουσ λζω να πάρουν και μζνα μαηί τουσ, που ιμουν μια γυναίκα μόνθ.

Μου λζνε: δεν ζχει κζςθ. Τουσ είπα πωσ πρζπει να πάω ςιμερα ςτο Κολτηοφκ. Τότε πετάγεται κάποιοσ και μου λζει: -Από ποφ ζρχεςαι; -Από τθν Ακινα, του απαντϊ, Είμαι αδελφι τθσ Ρελαγίασ. ΑΥΤΟ ΘΤΑΝ. Σθκϊνονται αμζςωσ, με αγκαλιάηουν, με χαιρετοφν, με φιλοφν, τουσ φιλϊ! Πλα ιταν παιδιά γνωςτά, όλοι ξζρανε τθν αδελφι μου και τον γαμπρό μου. Τουσ κυμικθκα και εγϊ τότε, τουσ γνϊριςα και τότε οφτε λεφτά μου πιραν κι όλο το αυτοκίνθτο ιταν για μζνα, πεσ. Ρθγαίναμε και κουβεντιάηαμε ς’ όλο τον δρόμο. Ρριν φτάςουμε ςτο χωριό, κατζβθκε ζνα παιδί και πιγε να δϊςει μυντηζ-μινυμα ςτθν αδελφι μου. Τθσ είχα γράψει ότι κα πιγαινα, αλλά δεν ιξερε πότε ακριβϊσ κα ζφτανα. Μόλισ κατζβθκα από το αυτοκίνθτο και πιρα το δρόμο για το ςπίτι τθσ… ςυναντθκικαμε, αγκαλιαςτικαμε, φιλθκικαμε και από τα κλάματα και τθ χαρά δεν χωρίηαμε κι ζτςι αγκαλιαςμζνεσ και γφρω μασ όλεσ οι γειτόνιςςεσ… Το ςπίτι τθσ γζμιςε κόςμο. Πλο το χωριό ζμακε κι όλοι ιρκαν να με χαιρετιςουν… κι όλοι με ρωτοφςανε πϊσ περνάμε ςτθν Ελλάδα. Μόνο ο γαμπρόσ μου δε με ρϊταγε τίποτε, οφτε ικελε να λζω, για παράδειγμα, “εςείσ εδϊ περνάτε καλφτερα”. Δεν ικελε να λζω τίποτε κακό για τθν Ελλάδα και τουσ Ζλλθνεσ. Εγϊ ζλεγα καμιά φορά για τα χρόνια του πολζμου κι εκείνοσ που τ’ άκουγε μου ζλεγε: -Να λεσ περνάμε καλά, γιατί να δϊςεισ λόγο ς’ όλουσ πϊσ περνάτε. Πταν πρωτοείδα τον γαμπρό μου, του φίλθςα το χζρι και τ’ ανίψια μου μοφ φίλθςαν εμζ το χζρι. Είχα τριάντα χρόνια να δω τθν αδελφι μου. Τθν άφθςα παντρεμζνθ με τον Τοφρκο γαμπρό μου, όταν ζφυγα. Είχε το πρϊτο τθσ παιδί. Τϊρα τθ βρικα με 5 παιδιά, τα δυο παντρεμζνα και με 8 εγγόνια. Πλα μαηί, 15 άτομα μζνουν ς’ ζνα ςπίτι. Κάκιςα δυο μινεσ μαηί τουσ, πιγα ςτα χωράφια, κζριςα. Κάκε μζρα κζριηαν από 30 ςτρζμματα με τρακτζρ, ζνα μινα ςυνζχεια. Ζχουν πολλά κτιματα κι όλοι τουσ δουλεφουν, πατζρασ, γιοι, νφφεσ. Στθ Λίμνα οι Τοφρκοι ιταν γφρω ςτα 50 ςπίτια, πριν φφγουμε. Ιρκαν φςτερα κι άλλεσ 150 οικογζνειεσ κι όλοι μαηί μοιράςτθκαν τα δικά μασ χωράφια κι ζτςι τϊρα είναι όλοι τουσ πλοφςιοι. Το χωριό το βρικα πιο άςχθμο απ’ ό,τι το άφθςα. Ρολλά ςπίτια χριςτιανικά χάλαςαν και πιραν τισ πζτρεσ. Ριο βρϊμικο, πιο απεριποίθτο μου φάνθκε. Τθν εκκλθςιά μασ του Μιχαιλ Αρχαγγζλου 365 που είχε γκρεμιςτεί ζνα χρόνο προτοφ φφγουμε, τϊρα τθν ζκαναν ςχολείο, ωραίο ςχολείο και με δζντρα πολλά ςτθν αυλι. Οι άλλε σ εκκλθςίεσ είναι χαλαςμζνεσ κι άλλεσ μζνουν κλειςτζσ. Στο χωριό είχαμε ζνα μικρό βουνό, το λζγαμε Ραναι. “Ράμε ςο Ραναι ν’ ανάψουμε ζνα κερί”, λζγαμε. Εκεί πάνω ςτθν κορυφι του βουνοφ ιταν ζνα μικρό εκκλθςάκι, τϊρα δεν υπάρχει, πθγαίναμε και ανάβαμε καντιλια και κεριά. Τϊρα ς’ αυτό το 365

Σθμ: εννοεί του Λωάννου του Ρροδρόμου

βουνό, όπωσ μου ζλεγαν οι Τουρκάλεσ, πριν από 5-6 χρόνια πιγε ζνασ δικόσ τουσ, πιγε και πιρε τισ πζτρεσ που ιταν εκεί, ςτο βουνό επάνω, για να κτίςει. Στον φπνο του είδε κάποιον και που τον φοβζριςε και τότε ξαναπιγε τισ πζτρεσ ςτθ κζςθ τουσ. Πταν διθγικθκε το περιςτατικό και ςτουσ άλλουσ, τότε μαηεφτθκαν πολλοί μαηί και πιγαν και ζςκαψαν ς’ αυτό το βουνό και βρικαν μζςα ζνα μεγάλο κτίριο. Ο τοίχοσ του ιταν πολφ φαρδφσ και γυαλιςτερόσ και μάλιςτα με καλι πζτρα. ‘Πταν το είπαν ςτθν Αςτυνομία, ιρκαν και το ζκλειςαν χωρίσ να ςκάψουν άλλο. Ριγα κι εγϊ εκεί που ζςκαψαν, αλλά ιταν κλειςμζνο και δεν είδα τίποτε. Με τθν αδελφι μου πιγαμε δυο ϊρεσ με το αυτοκίνθτο, ζξω από το χωριό, ς’ ζνα μζροσ που το λζνε Λςμζ και βγαίνει νερό που είναι ςα λεμονάδα ξινό. Το πίνουν για το ςτομάχι, είναι κακαρτικό. Εκεί κακίςαμε τρεισ μζρεσ, ιπια από αυτό το νερό και ωφελικθκα, γιατί υποφζρω από το ςτομάχι. Τϊρα κα ςου πω πϊσ ζγινε τουρκάλα θ αδελφι μου. Ιταν είκοςι πζντε (25) χρονϊν, τότε, παντρεμζνθ μ’ ζνα χριςτιανό πρϊτα… ιτανε ςτρατιϊτθσ ςτον Κεμαλικό ςτρατό και λιποτάχτθςε… πιγε ςτα βουνά. Μια μζρα, εκεί ςτα βουνά που γφριηε με άλλουσ ζπιαςαν τον τοφρκο γαμπρό μου, ςυγχωριανό από τα Λιμνά και ικελαν να τον ςκοτϊςουν, (ιτανε κι αυτόσ παντρεμζνοσ με μια τουρκάλα), αλλά τον άφθςαν βρίηοντασ τθ γυναίκα του. Αυτόσ το ζβαλε πείςμα να τον εκδικθκεί, γι’ αυτό άρχιςε να κοιτάηει τθν αδελφι μου, που ζμεινε ςτο ςπίτι μόνθ τθσ, μιασ και ο άντρασ τθσ ιταν λιποτάχτθσ. Κάκε μζρα λοιπόν τθν ζπαιρνε από πίςω, ϊςπου μια μζρα τθν ςυνάντθςε ςτο ςπίτι μιασ χριςτιανισ γειτόνιςςασ που τθν φϊναξε, ςτα ψζματα, να τθ βοθκιςει ςτθ δουλειά τθσ. Αυτι ιταν ςυνεννοθμζνθ με τον τοφρκο για να κάνουν αυτό ςτθν αδελφι μου. Από κείνθ τθ μζρα πιραμε τθν αδελφι μου ςτο ςπίτι μασ κι ζμεινε μαηί μασ. Ζκλειςε το ςπίτι τθσ και ιρκε κι ζμεινε μαηί μασ. Π άνδρασ τθσ ιταν ακόμα ςτο βουνό. Φςτερα από λίγο καιρό τον πιαςαν μαηί με τουσ άλλουσ και όλουσ μαηί τουσ βάλανε ςτθ φυλακι. Πταν ο Τοφρκοσ γαμπρόσ μου ζμακε ότι τον πιάςανε και ιταν ςτθ φυλακι, τότε κι αυτόσ βρικε τθν ευκαιρία. Στο ςπίτι μασ τθν κρατιςαμε κοντά δυο μινεσ. Ζπρεπε όμωσ να πάει κάποτε, φςτερα από τόςο καιρό να δει το δικό τθσ ςπίτι, τα ηϊα που είχε κλειςμζνα. Ο Τοφρκοσ περνοφςε κάκε μζρα απ’ ζξω. Πταν λοιπόν τθν είδε ςτο ςπίτι, πιγε και τθν πιρε κι ζφυγαν κρυφά ςτθ Νίγδθ. Εκεί ζκαναν νικιάχ- ςτεφάνωμα και μετά γφριςαν ςτο χωριό. 366 Από τότε ΔΕΝ ΜΛΛΟΥΣΑΜΕ ΜΕ ΤΘΝ ΑΔΕΛΦΘ ΜΟΥ. Ρζραςε ζνασ χρόνοσ. Το φζρναμε μεγάλθ ΝΤ΢ΟΡΘ και θ μάνα μου κι εγϊ και τ’ αδζλφια μου.

366

Σθμείωςθ καταγραφζα: μεγάλθ ςυγκίνθςθ αιςκάνεται κανζνασ όταν ακοφει τα λόγια αυτισ τθσ γυναίκασ να τα διθγείται με τόςο μεγάλο πόνο ψυχισ και να κλαίει με καθμό κακϊσ τα φζρνει ςτο νου τθσ…

Ρζραςαν χρόνια. Μια μζρα πιγα ςτο χωράφι να βγάλω πατάτεσ. Φςτερα από λίγο ιρκε εκεί και θ αδελφι μου να ποτίςει τα ηϊα τθσ. Μόλισ άκουςα τθ φωνι τθσ (που μίλθςε ςτα ηϊα) ζπεςα μπροφμυτα κι άρχιςα να κλαίω, να κλαίω πολφ. Σ’ αυτά τα χρόνια δεν είχα δει κακόλου τθν αδελφι μου, από τότε που τοφρκεψε. Μόλισ με είδε και κείνθ ιρκε κοντά μου μ’ αγκάλιαςε κι άρχιςε να κλαίει και κείνθ μαηί μου. Κλαίγαμε και καμιά δεν ζβγαλε λζξθ. Φςτερα από αυτό αρχίςαμε να μιλοφμε και να πθγαίνουμε ςτο ςπίτι τθσ και να ζρχεται εκείνθ ςτο δικό μασ, μα κάπωσ κρφα. Φςτερα γζννθςε το πρϊτο τθσ παιδί. Ο πρϊτοσ άνδρασ τθσ, ο χριςτιανόσ, δεν ξαναγφριςε ςτο χωριό. Πταν βγικε από τισ φυλακζσ, ζφυγε και πιγε ςτθ ΢ωςία. Φςτερα από 5-6 χρόνια γζνθκε θ Ανταλλαγι και φφγαμε. Τθσ είπαμε να ζρκει αλλά δεν το κζλθςε. -Εγϊ πϊσ να ζρκω τϊρα εκεί ςτθν Ελλάδα, όλο κα με κοιτάνε κάκε μζρα… αυτι ζγινε τουρκάλα, παντρεφτθκε Τοφρκο κα λζνε, ντρζπομαι. Μαηί με τον άνδρα, τθν πεκερά και τισ ςυννυφάδεσ τθσ μασ φζρανε με ςοφςτα ωσ τθ Νίγδθ. Εκεί χωρίςαμε κλαίγοντασ. Στθ Νίγδθ μείναμε τρεισ μζρεσ. Το ζμακε θ αδελφι μου κι ιρκε μόνθ τθσ και μασ ζφερε τρόφιμα. Εκεί μιλιςαμε πάλι, για να ζρκει και κείνθ μαηί μασ και να μθν γυρίςει πίςω, αλλά δεν το κζλθςε κι ζτςι χωρίςαμε οριςτικά. Στο χωριό τα ςπίτια είναι όπωσ ιταν. Οι άνκρωποι ηοφνε όλοι καλφτερα απ’ ό,τι ηοφςαν τότε, είναι καλφτεροι ςτουσ τρόπουσ. Τα παιδιά πάνε ςχολείο, όποιοσ μπορεί να ςτείλει το παιδί του για περιςςότερα γράμματα το κάνει ςτθ Νίγδθ και μετά ςτθν Άγκυρα. Οι γυναίκεσ ηοφνε όπωσ παλιά, δεν ζχουν αλλάξει κακόλου. Στθν Άγκυρα που πιγα να πάρω το αυτοκίνθτο για το Γκολτηοφκ ζνασ Τοφρκοσ που με είδε μου είπε: -Ρϊσ ςε λζνε; Είπα το όνομά μου και μόλισ το άκουςε μου ξανρϊτθςε. -Από ποφ ζρχεςαι; Του λζω από τθν Ακινα και πάω ςτο Κολτηοφκ. Τότε μου λζει. -Ζλα να κάτςουμε εδϊ και να ςε πω κάτι. Ξζρεισ αυτι τθν Κερεκίτςα; Εγϊ δεν κατάλαβα και του λζω, όχι. Φςτερα όμωσ κατάλαβα και του λζω ότι δεν ξζρω αν ηει ι πζκανε, αλλά ξζρω μόνο ότι ιταν ςτθν Καβάλα. Τϊρα που κα γυρίςω κα ρωτιςω να μάκω και κα ςου γράψω. Τότε ο Τοφρκοσ κατευχαριςτθμζνοσ μου λζει. -Ριρε το παιδάκι μου κι ζφυγε ςτθν Ελλάδα κρυφά, αυτόσ ιταν γιοσ μου… και μου δίδει τθ ςφςταςι του, για να τθν δϊςω ςτο γιο του. Ζμακα πωσ ο γιοσ του , ςιμερα τριάντα χρόνων, είναι παντρεμζνοσ... Ζγραψε ςτον πατζρα του… Κα ξαναπάω… για να τα κυμθκϊ καλφτερα…».

Επωδόσ «Με τθν απϊλεια τθσ Μικράσ Αςίασ και των άλλων ελλθνικϊν εδαφϊν, θ χϊρα μασ δεν ζχαςε απλά μόνον ανκρϊπινεσ ψυχζσ, πόλεισ και τοπία. Ζχαςε τον ηωτικό τθσ χϊρο, εκεί όπου κινικθκε, ζηθςε, μεγαλοφργθςε, που χωρίσ αυτόν είναι μιςι και κουτςουρεμζνθ...ςυρρικνϊκθκε απελπιςτικά με ςυνζπειεσ τραγικζσ. Με τραγωδίεσ ατομικζσ μα και ςυλλογικζσ, κυςία άςκοπθ, εγκατάλειψθ βωμϊν και εςτιϊν του Λωνικοφ πολιτιςμοφ, του Ροντιακοφ, του Καππαδοκικοφ... Το τραφμα βακφ, ακεράπευτο, διαχρονικό, αξεπζραςτο... Αιμορραγία του ζμψυχου δυναμικοφ τθσ φυλισ που αποδεκατιςμζνο κατζκλυςε τα πάτρια εδάφθ με ηωντανοφσ τουσ εφιάλτεσ τθσ αγριότθτασ, κφματα μιασ παράλογθσ ανκρωποκυςίασ...Οι απόγονοι των κραταιϊν Ραλαιολόγων, των Κομνθνϊν, των μυκικϊν ακριτϊν τθσ Ανατολίασ ρθμαγμζνοι περνοφςαν πίςω ςτθ μικρι Ελλάδα, οι νικθτζσ γφριηαν νικθμζνοι. Θ αδιατάρακτθ ιςτορία χιλιάδων ετϊν ςταμάτθςε ςε μζρθ που είχε δθμιουργθκεί και αναπτυχκεί και ο μεγάλοσ πολιτιςμόσ περνοφςε πια ςτθν περιοχι τθσ ιςτορικισ μελζτθσ».367 16θ Σεπτεμβρίου 1924, αποφράσ θμζρα.

367

Κ. Νίγδελθσ- Σ. Κοιμίςογλου, ό.π. ς. 95

Βιβλιογραφία Σία Αναγνωςτοποφλου, Μικρά Αςία, 19οσ αιϊνασ- 1919, οι ελλθνορκόδοξεσ κοινότθτεσ, Ακινα Ελλθνικά Γράμματα 1997 Σοφία Αναςταςιάδθ- Μανουςάκθ, Μνιμεσ Καππαδοκίασ, Ακινα Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, 2002 Μαρία Αςβζςτθ, Επαγγελματικζσ αςχολίεσ των Ελλινων τθσ Καππαδοκίασ, Επικαιρότθτα, Ακινα 1980 Λάηαροσ Ευπραξιάδθσ, Σο Προκόπι τθσ Καππαδοκίασ, Κεςςαλονίκθ, εκδ . Αδελφότθτοσ Ρροκοπιζων Μακεδονίασ Κράκθσ 1988 Κωνςταντίνοσ Καραλίδθσ, Σςαρικλί Νίγδθσ Καππαδοκίασ, ζκδ. ςυλλόγου Καππαδοκϊν Μαυρολόφου ο Άγιοσ Γεϊργιοσ –Τςαρικλί, Ακινα 2005 Ακανάςιοσ Καρακανάςθσ, Καππαδοκία, Κεςςαλονίκθ, εκδ. Μαίανδροσ, 2001 Ελζνθ Καρατηά, Καππαδοκία, ο τελευταίοσ ελλθνιςμόσ τθσ περιφερείασ Ακςεράι Γκζλβερι (Καρβάλθσ) Ακινα, εκδ. Γνϊςθ 1985 Δθμιτριοσ Κατςίκασ Καππαδόκθσ, Παραδοςιακά Σραγοφδια των Ρωμθϊν από τισ Χαμζνεσ Πατρίδεσ, Λάριςα, Εταιρεία Καππαδοκικϊν Σπουδϊν, 2002 Δζςποινα Κελεκτςόγλου Κοςκερίδου, Η Ψυχισ τθσ Μικράσ Αςίασ, Δράμα, Νομαρχία Δράμασ Ν.Ε.ΡΟ.Τ.Α. 2009 Συμεϊν Κοιμίςογλου, Καππαδοκία, μνθμείο παγκόςμιασ πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ, Ελλινων ιςτορία, πίςτθ πολιτιςμόσ, Κεςςαλονίκθ, 2005 Θανάςθ Κωςτάκθ, Σο Μιςτί τθσ Καππαδοκίασ, Ακινα, 1977 Θανάςθ Κωςτάκθ, Η Ανακοφ τθσ Καππαδοκίασ, Ακινα, Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, 1963 Κυρίλλου Οικουμενικοφ Ρατριάρχου, Ιςτορικι περιγραφι του εν Βιζννθ προεκδοκζντοσ χωρογραφικοφ πίνακοσ τθσ Μεγάλθσ Αρχιςατραπείασ Ικονίου, 1815 Αναςτάςιοσ Λεβίδθσ, Εν μονολίκοισ μοναί τθσ Καππαδοκίασ και Λυκαονίασ, Κωνςταντινοφπολθ 1899, Κωνςταντίνου Νίγδελθ, Καππαδοκία, δρϊμενα γάμου, Κζντρο ιςτορίασ Διμου Συκεϊν, 2008 Κωνςταντίνοσ Νίγδελθσ, Καππαδοκία ιάματα και κάματα, Κεςςαλονίκθ, Εκπαιδευτικό και Ρολιτιςτικό ίδρυμα τθσ Λεράσ Μθτροπόλεωσ Νεαπόλεωσ και Σταυρουπόλεωσ Κων/νου Νίγδελη Καππαδοκία περί δικαίου το ανάγνωςμα, Κεςςαλονίκθ Λερά Μθτρόπολθ Νεαπόλεωσ και Σταυρουπόλεωσ, Μουςείο Ρροςφυγικοφ Ρολιτιςμοφ, 2010. Κ. Νίγδελθσ- Σ. Κοιμίςογλου, Ανταβάλ τθσ Καππαδοκίασ, Διμοσ Συκεϊν, 2000 Νίγδελθσ Κ- Σταματιάδθσ Ι, Σα ΢φλλατα τθσ Καππαδοκίασ, Ρολφγυροσ, ζκδ. Ρολιτιςτικοφ Συλλόγου Ν. Συλλάτων Χαλκιδικισ, 2007 Θανάςθσ Β. Ραπανικολάου, Απόθχοι τθσ Καππαδοκίασ, Καραμανλιδικα Σραγοφδια από το Σςαρικλί, Ακινα 2005

Ν. Σ. ΢ίηοσ, Καππαδοκικά, ιτοι δοκίμιον ιςτορικισ περιγραφισ τθσ αρχαίασ Καππαδοκίασ και ιδία τθσ επαρχίασ Καιςαρείασ Ικονίου, Κωνςταντινοφπολθ 1856 Αρχζλαοσ Σαραντίδθσ, Η ΢ιναςςόσ, ιτοι κζςισ ιςτορία, και διανοθτικι κατάςταςισ, ικθ, ζκιμα και γλϊςςα τθσ εν Καππαδοκία κωμοπόλεωσ ΢ιναςοφ, και ςφντομοσ περιγραφι των εν ταισ επαρχίαισ Καιςαρείασ και Ικονίου Ελλθνικϊν κοινοτιτων, εν Ακιναισ 1899 Ηωι Σζμπθ, Σο βιλαζτι Θεςςαλονίκθσ κατά τθν περίοδο των Οκωμανικϊν Μεταρρυκμίςεων, Κεςςαλονίκθ 1998 Εμμανουιλ Τςαλίκογλου, «Λαογραφικά των Φλαβιανϊν Καιςαρείασ τθσ Καππαδοκίασ», Μικραςιατικά Χρονικά, τόμοσ ΛΕ (1972) Συμεϊν Φαραςόπουλοσ, τα ΢φλλατα, μελζτθ του νομοφ Ικονίου υπό Γεωγραφικιν Φιλολογικιν και Εκνολογικιν ζποψιν. Εν Ακιναισ 1895 Μθνάσ Χριςτόπουλοσ «πατριδογραφία» Μικραςιατικά Χρονικά τ. γ Ακινα 1940

Μνιμθσ χάριν Μια απλι αναφορά ςτουσ ανκρϊπουσ εκείνουσ που γεννικθκαν, ηιςανε, μεγάλωςαν ςτα Λιμνά και με το πλιρωμα του χρόνου, όταν τουσ το ηθτικθκε, δϊςανε τισ μαρτυρίεσ τουσ για τα δρϊμενα του χωριοφ. Εςαεί παρόντεσ οι: Βαςίλειοσ Αποςτολίδθσ Βαςίλειοσ Ερικτηισ Ρρόδρομοσ Ερικτηισ Αναςταςία Ρροδρόμου Νεόφυτοσ Αποςτολίδθσ Κυριάκοσ Αποςτολίδθσ Κοςμάσ Σεραφειμίδθσ Μιτςοσ Ρροδρόμου Κάρολοσ Καρολίδθσ Ραραςκευάσ Καρολίδθσ Νικόλαοσ Ραναγιϊτογλου Χριςτοσ Τοργοφτθσ Δθμιτριοσ Αλεξιάδθσ Ελευκερία Αλεξιάδθ Χριςτοσ Σταμπολτηόγλου Σάββασ Σαββίδθσ Μιχάλθσ Σαββίδθσ Ευκυμία Λουκίδου Κεογνωςία Σωφρονιάδου Λορδάνθσ Λορδανίδθσ Μιχάλθσ Τεκζ-Σάββασ, Δθμιτριοσ Λαδόπουλοσ Δζςποινα Τςογγαρίδου

Ζςτω εισ ενκφμθςιν και μόνο Για όλουσ τουσ ςυνεργάτεσ του Κζντρου Μικραςιατικϊν Σπουδϊν, που με επιμονι περιςςι, κζλθςθ, μα προπαντόσ πίςτθ ςτο τιτάνειο ζργο του Κζντρου ανζλαβαν και διεκπεραίωςαν τα οφειλόμενα ςτισ επόμενεσ γενεζσ. Κατζγραψαν τισ μνιμεσ, διζςωςαν τισ παραδόςεισ ενόσ ολάκερου λαοφ, ζτςι απλά… Εςαεί παρόντεσ οι: Ακανάςιοσ Κωςτάκθσ Αλζξθσ Λωακειμίδθσ Χριςτοσ Σαμουθλίδθσ Ελζνθ Γαηι Σοφία Αναςταςιάδου Σοφία Δονδολίνου Τη. Σοφλθ

Οι Μνιμεσ, Αλθςμόνθτεσ Ρατρίδεσ παρακζτουν εξολοκλιρου όλο το φωτογραφικό υλικό που ςυλλζχτθκε μιασ θ θλεκτρονικι ζκδοςθ λόγο χωρθτικότθτασ μασ το επιτρζπει ςε ςχζςθ με τθν κλαςικι ζκδοςθ. Από καρδιάσ κα κζλαμε να ευχαριςτιςουμε πρϊτα από όλα τον Κ. Κωνςταντίνο Νίγδελθ για τθν απίςτευτθ ζρευνα και ςυλλογι ςτοιχείων αλλά και για τθν ςυγγραφι των κειμζνων. Λδιαίτερα ευχαριςτοφμε τουσ ανκρϊπουσ που με τθν ηεςταςιά τουσ και τθν μνιμθ για τθν πατρίδα κράτθςαν και βοικθςαν τθν προςπάκεια αυτι. Πςουσ μασ εμπιςτευτικαν και μασ ζδωςαν υλικό φωτογραφικό αλλά και οικογενειακά κειμιλια. Τουσ φίλουσ μασ από τα Λιμνά Καππαδοκίασ. Ηθτοφμε ταπεινά ςυγνϊμθ ςε όςουσ βοικθςαν και δεν αναφζρκθκαν παραπάνω… Μνιμεσ, Αλθςμόνθτεσ Ρατρίδεσ http://diasporic.org/mnimes/ Ιάκωβοσ Γαριβάλδθσ- Ανκόπουλοσ Σταφροσ

Τα Λιμνά Καππαδοκίασ ςιμερα Αρχείο: Cumhur Ünlüler

Χάρτεσ Λιμνά Καππαδοκίασ

Αρχείο Arthur Mitter Sen-Κυριακισ Κορόςογλου

Αρχείο ιδιωτϊν από το Καλαμπάκι Δράμασ

Ηθτοφμε ταπεινά ςυγνϊμθ ςε όςουσ βοικθςαν και δεν αναφζρκθκαν παραπάνω… Μνιμεσ, Αλθςμόνθτεσ Ρατρίδεσ http://diasporic.org/mnimes/ Ιάκωβοσ Γαριβάλδθσ- Ανκόπουλοσ Σταφροσ