Epidemija dijabetesa i njen uticaj na Evropu by Stela Prgomelja

epidemija dijabetesa i njen uticaj na Evropu

DANAS, MOŽEMO PROMENITI BUDUĆNOST EVROPSKI FORUM O DIJABETESU KOPENHAGEN 2012

Prevod: Miodrag Đorđević

JORG FREITAC Jorg ima tip 2 dijabetesa

EXECUTIVE SUMMARY Much progress has been made in recent years, and yet room from improvement remains for tackling the growing diabetes challenge in Europe. Successfully controlling type 2 diabetes will significantly contribute in the prevention of other chronic diseases, due to their shared risk factors, underlying determinants and opportunities for intervention.

Most healthcare systems today are organised to treat the acute symptoms of disease and manage conditions separately. We are less advanced when it comes to integrated prevention efforts, early detection, care and treatment for chronic non-communicable diseases. An integrated patient-centred approach will capitalise on common treatment needs and thus have a greater impact. This book sets out a number of key steps, which could help tackle the epidemic development of type 2 diabetes while having a potentially far-reaching impact on the overall development of chronic diseases.

Prevention • Type 2 diabetes shares several modifiable risk factors with other chronic diseases, and targeting these risk factors through general health promotion, awareness and direct intervention can prevent or delay the onset of diabetes*

Improved management • People with well-controlled diabetes achieve better outcomes. A patient-centred approach to care involving monitoring, and collecting of outcomes data can help keep people with chronic diseases healthier

5 6 7

Through all of the phases of prevention, early detection and improved management, a coordinated approach involving public and private partners is needed.

‘The diabetes epidemic and its impact on Europe’ begins with a discussion on chronic diseases and the value of prevention, and outlines the startling extent of diabetes in Europe. Following this, the benefits of early detection and the need for education and data collection are introduced. The book then stresses the importance of women and children’s health and showcases good practice examples. As the case for urgent action has been made, potential next steps are then defined. Finally, the complications and burden of diabetes are highlighted.

Early detection • Early detection and treatment can improve the outlook for people with type 2 diabetes and other chronic diseases, since timely control decreases the risk of complications

9 10 11 12 13

Andreas Eck Andreas has type 2 diabetes

14 15

The document predominantly focuses on type 2 diabetes, unless otherwise stated.

SAŽETAK Značajan napredak postignut je poslednjih godina ali ima prostora za unapređenje borbe protiv rastućeg izazova koji dijabetes predstavlja za Evropu. Uspešna kontrola dijabetesa tipa 2 značajno će doprineti prevenciji drugih nezaraznih oboljenja, koja dele faktore rizika sa ovim tipom dijabetesa, jer ovi faktori rizika predstavljaju mogućnost za intervenciju

Većina zdravstvenih sistema, danas, organizovani su da odvojeno leče akutne simptome bolesti a odvojeno vode brigu o samim oboljenjima. Sve više, međutim, sazreva ideja da je potrebno integrisati preventivna nastojanja, rano otkrivanje, lečenje i brigu o nezaraznim bolestima. Integrisani, prema pacijentu usmeren pristup, znatno adekvatnije zadovljava zdravstvne potrebe i ovde su opisani koraci kojim se moze obuzdati epidemija tipa 2 dijabetesa što će dovesti i do dugoročnog povoljnog efekta na obzdavanje i drugih nezaraznih oboljenja.

Prevencija •

Tip 2 dijabetesa deli više faktora rizika, koji se mogu menjati, sa drugim nezaraznim bolestima i ciljanje na ove faktore rizika kroz opštu promociju zdravlja, podizanje svesti i direktne intervencije može sprečiti ili odložiti nastanak dijabetesa. "

Poboljšano lečenje •

Osobe sa dobro regulisanim dijabetesom imaju dobre izglede povoljan ishod. Pristup lečenja usmeren ka pacijentu koji podrazumeva praćenje i sakupljanje ishoda lečenja doprinosi boljem zdravlju osoba sa nezaraznim bolestima.

Kroz sve faze pristupa: prevenciju, ranu detekciju, lečenje i poboljšanu brigu potrebna je koordinisani pristup javnog i privatnog sektora. ’’Epidemija dijabetesa i njen uticaj na Evropu’’ počinje diskusijom o hroničnim oboljenjima i značaju prevencije i kratkim crtama pozicije dijabetesa u Evropi. Tekst se nastavlja koristima ranog otkrivanja i potebom za edukacijom i sistematizacijom podataka koji o dijabetesu postoje. Naglašava se značaj za zdravlje žena i dece i daju primeri dobre prakse. Kako je hitna akcija već započela, definišu se naredni koraci. Na kraju, naglašava se značaj komplikacija dijabetesa kao opterećenja za zdravstveni sistem.

Rano otkrivanje • Rano otkivanje i lečenje poboljšava prognozu osoba sa tipom 2 dijabetesa ali i drugih nezaraznih bolesti jer se na taj način smanjuju rizici za njihov nastanak i nastanak komplikacija dijabetesa.

ument se odnosti na tip 2 dijabetesa osim ako drugačije nije navedeno

ANDREAS ECK Andreas has type 2 diabetes

Evropski forum o dijabetesu * U Evropi kao geografskoj celini ali i u Evropskoj Uniji, objavljene su brojne deklaracije kojima se upozorava na rastući problem koji nosi dijabetes i druge hronične nezarazne bolesti. Potreba da se utiče na tok ovih oboljenja, koja predstavljaju rastući problem, dovela je do podizanja ovih oboljenja na politički nivo. Na početku predsedavanja Danske EU, dansko Ministarstvo zdravlja, politički i zdravstveni lideri Evrope sakupili su se u Kopenhagenu od 25. do 26. aprila 2012. godine kako bi prodiskutovali šta još treba učiniti u kontroli hroničnih nezaraznih oboljenja. Domaćin evropskom Forumu lidera bili su OECD (Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj) i Danska dijabetesna asocijacija. Novonordisk dao je finasijsku podršku kako samom sastanku tako i objavljivanju ove monografije. Kako postoji efektivna intervencija kojom se mogu kontrolisati oboljenja kao što je to dijabetes, dokazi za to sumirani su u ovoj monografiji i ona bi trebalo da omogući zdravstvenim fondovima, onima koji donose političke odluke, organizacijama pacijenata, ekspertima i drugim uticajnim faktorima u Evropi i na nacionalnom nivou da shvate da za izazove do kojih dovodi dijabetes postoje rešenja. Ova monografija ne bi mogla biti objavljena bez doprinosa Uređivačnog odbora: Prof Bertrand Cariou, Dr David Eddy, Prof Janusz Gumprecht, Dr Richard Kahn, Dr Antonio Nicolucci, Prof Peter Schwarz, Dr Ulf Smith, Prof Nick Wareham i Dr Daniel Witte. Svi urednici donirali su svoje vreme i resurske bez nadoknade kako bi doprineli povećanoj svesti o dijabetesu. I ako su urednici učinili svaki napor da se postigne pouzdanost sadržaja monografije, nisu odgovorni za greške ili omaške. I na kraju, nijhovo lično učešće ne znači da monografija odražava mišljenja njihovih institucija. Očekuje se da ova monografija doprinese razvoju održivog poboljšanja u prevenciji i otkrivanju dijabetesa i omogući unapređenje dostupnog i efektivnog lečenja dijabetesa u Evropi. .

PATRICIA GUIMARAES Patricia ima tip 1 dijabetesa

"The data presented in this book are, in general, based on Europe, defined as: Albania, Austria, Belgium, Bosnia-Herzegovina, Bulgaria, Croatia, Cyprus, Czech Republic, Denmark, Estonia, Finland, the former Yugoslav Republic of Macedonia, France, Germany, Greece, Hungary, Iceland, the Republic of Ireland, ltaly, Kosovo, Latvia, Liechtenstein, Lithuania, Luxembourg, Malta, Montenegro, the Netherlands, Norway, Poland, Portugal, Romania, Serbia, Slovakia, Slovenia, Spain, Sweden, Switzerland, Turkey and the UK.

SADRŽAJ 1. Integrisani pristup u brizi za hronične bolesti 2. Prevencija je najefikasniji pristup za obuzdavanje epidemije 3. Dijabetes u Evropi 4. Kako se u budućnosti može promeniti slika dijabetesa u Evropi 5. Poboljšanje ishoda ranim otrkivanjem 6. Edukacija za samokontrolu i podrška samokontrole 7. Efikasno sakupljanje i objavljivanje podataka poboljšava ishod 8. Žene, dijabetes i nove generacije 9. Razmena iskustava 10. Od politike do akcije 11. Šta treba promeniti 12. O dijabetesu 13. Dijabetes utiče na Evropu... na svim nivoima 14. Uređivački odbor

an integrated approach to chronic diseases

RogĂŠrio SILVA RogĂŠrio has type 2 diabetes

Using an integrated approach to treating and managing diabetes, and other chronic diseases, allows for a greater impact. The burden of chronic diseases Chronic diseases are one of the greatest challenges for Europe. The most common of these diseases are cardiovascular disease (heart disease and stroke), cancer, respiratory disease and diabetes1, and together they account for a substantial proportion of total mortality

and disability in Europe. Indeed, the vast majority of deaths and disease burden* in Europe are due to noncommunicable diseases3.

1 2 3 4 5 6 7 8

Heart disease

Cancer

86% deaths Respiratory disease

9 10

Diabetes

11 12

An integrated approach to chronic disease management An integrated approach is necessary with chronic diseases because many people have more than one of these diseases. In Europe, 35% of men aged over 60 years have two or more chronic diseases4. People with multiple chronic conditions will require multiple ongoing interactions with the healthcare system. Healthcare systems have traditionally been organised around managing each condition separately. However, an integrated patient-centred approach will

capitalise on common treatment needs and thus have a greater impact.

In the case of type 2 diabetes treatment, research has shown the benefits of an integrated approach. Intensifying treatment to include tight control of multiple diabetes risk factors such as high blood glucose, blood pressure and cholesterol have been found to significantly reduce the risk of death from cardiovascular causes and the development of end-stage renal disease5.

The burden of disease measures the impact of a disease or health condition. The World Health Organization measures the burden of disease in a combined mortality and morbidity measure called disability-adjusted life years (DALYs). This measure combines years of life lost due to premature mortality and years of life lost due to disability2.

Integrisani pristup prema hroničnim bolestima Korišćenjem integrisanog pristupa u brzi za dijabetes i druge hronične bolesti postiže se veliki efekat. Opterećenje hroničnim oboljenjima* Hronična oboljenja jedan su od najvećih izazova za Evropu. Najučestalije su kardiovaskularne bolesti (bolesti srca, šlog), kancer, respiratorne bolesti i dijabetes1 i sve zajedno odgovorne su za veliki

Bolesti srca

procenat ukupnog mortaliteta i nesposobnosti u Evropi. I zaista, većinu smrti i radne nesposobnosti u Evropi uzrukuju hronična nezarazna oboljenja3. .

Kancer

smrti Respiratorna oboljenja

Dijabetes

Integrisani pristup lečenju hroničnih oboljenja Integrisani pristup hroničnim oboljenjima važan je zbog toga što jedna osoba, često, ima više od jedog oboljenja. U Evropi 35% muškaraca starijih od 60 godina ima dve ili više hroničnih oboljenja4. Osobe sa više hroničnih stanja imaju potrebe za višestrukim kontaktom sa zdravstvenom službom. Zdravstveni sistemi tradicionalno su organizovani tako da brinu o svakom poremećaju zdravlja pojedinačno. Međutim, integrisani, prema pacijentu

usmeren pristup iskoristio bi uobičajene zdravstvene potrebe i na taj način postigao bolje efekte. U slučaju lečenja tipa 2 dijabetesa naučno je dokazan povoljan efekat integrisanog pristupa. Intenziviranje terapije kojim se postiže bolja kontrola faktora rizika koje dijabetes uzrokuje (dobra glikoregulacija, kontrola krvnog pritiska i nivoa holesterola) smanjuje značajno rizik da se strada od kardiovaskularnog oboljenja ili razvije hronična bubrežna slabost5.

*"Opterećenje hroničnim oboljenjima meri se uticajem oboljenja ili stanja zdravlja. Svetska zdravstvena organizacija meri opterećenje oboljenjem kombomacijom mortaliteta i morbititeta koje se naziva ''izgubljene godine života'' (DALYs). Ovaj parametar kombinuje godine života koje se gube preranim umiranjem i godine izgubljene zbog nesposobnosti2.

DIOGO SANTOS Diogo ima tip 1 dijabetesa

Dijbetes kao model za druge nezarazne bolesti Sveobuhvatniji pristup koji se savetuje u prevenciji i lečenju dijabetesa jako se dobro može preneti na druge nezarazne bolesti i dijabetes može biti model opšteg pristupa ovim stanjima. Primer ove mogučnosti uočava se u dva skorašnja politička dokumenta 1.

Politička deklaracija Generalne skupštine UN sa sastanka na visokom nivou o prevenciji i kontroli nezaraznih oboljenja6 Rezolucija evropskog Parlamenta o epidemiji dijabetesa u EU

Ove rezolucije naglašavaju značaj prevencije, ranog otkrivanja i efektivnog lečenja jer je to kamen temeljac za formiranje akcionih planova i efektivne mreže za brigu o dijabetesu.

PREVENCIJA IMA NAJVEĆI POTENCIJAL SMANJIVANJU PORASTA NEZARAZNIH BOLESTI

Dijabetes i druge nezarazne bolesti, posebno kod osoba sa povećanim rizikom, mogu biti odloženi preventivnim programima.

Glavni faktori rizika Porast nezaraznih oboljenja u Evropi uglavnom je posledica dejstva zajedničkih faktora rizika koji se mogu modifikovati prilagođenom ishranom, fizičkom aktivnošću, izbegavanjem pušenja duvana i uzimanja alkohola7. Program prevencije usmeren ka ovom

Povišen

Gojaznost

Mali unos

krvni

svežeg voća i

pritisak

povrća

čestim, zajedničkim faktorima rizika može biti vrlo plodonosan. Na primer, program prevencije koji ohabruje zdravu ishranu neće samo smanjiti riizik od nastanka dijabetesa već i rizik od nastanka drugih hroničnih oboljenja. I što je najvažnije, višestruki faktori rizika često su prisutni kod jedne iste osobe, posebno u marginalnim socijalnim grupama4.

Pušenje duvana

Alkoholizam

Povišen holesterol

Fizčka neaktivnost

Primarna prevencija hroničnih oboljenja Preventivni programi moraju biti prepoznati kao kamen temeljac globalne reakcije na hronične nezarazne bolesti8. Ohrabrivanjem i olakšavanjem zdravog stila života koji podrazumeva balansiranu ishranu, umerenu fizičku aktivnost i izbegavanje pušenja duvana i zloupotrebe alkohola smanjuje se rizik od pojave hroničnih bolesti kod građana. Dokazi velikih studija u Finskoj kao i praktični preventivni programi u mnogim zemljama EU, definisali su promenu stila života za instrument prevencije i odlaganja tipa 2 dijabetesa u rizičnim grupama

građana9. Konkretno, tip 2 dijabetesa može se odložiti za period od 3-5 godina kod osoba sa oštećenom tolerancijom za glukozu intenzivnom korekcijom stila života (58%)10,11 i farmakološkom intervencijom (31%)11.

Ključ efektivne prevencije je promena stila života (redukcija telesne težine, povećana fizička aktivnost, modifikacija ishrane u smislu povećanja unosa dijetnih vlakana a redukcije masne hrane, i to i ukupnih i zasićenih masti). Što se više ciljeva zdravog stila života postigne, manja je učestalost tipa 2 dijabetesa. Kako odlaganje nastanka dijabetesa odlaže i nastanak

neprijatnih i za lečenje skupih komplikacija, od ovakvog pristupa imaju koristi i osobe pojedinacno i društvo u celini.

Slika 1. Dostizanje svih pet ciljeva zdravog stila života prevenira nastanak dijabetesa za najmenje 7 godina u Finnish Diabetes Prevention Study12

Broj dostignutih ciljeva *

Specifični ciljevi uključuju: 1) ne više od 30% masti u dnevnom unosu energije, 2) Ne više od10% energije od zasićenih masti, 3) najmanje 15 g/1000 kcal dijetnih vlakana, 4) najmanje 30 min/dan umerene fizičke aktivnosti i 5) najmanje 5% redukcije telesne težine.

Složena priroda hronicnih nezaraznih oboljenja, uključujući i dijabetes, zahteva sveobuhvatan pristup prevenciji. U idealanom slučaju, preventivne programe treba kombinovati sa primarnom prevencijom umerenom na građane uz simultano ciljanje na ugrožene grupe građana i osobe u visokom riziku za nastanak hroničnih nezaraznih oboljenja4,13. Promocija zdravlja i prevencija hroničnih nezaraznih oboljenja često dobijaju mali deo zdravstvenog budžeta koji se uglavnom fokusira na brigu o građanima koji su već dobili oboljenje4,14. Međutim, neophodan je sveobuhvatni pristup koji će uključivati i promociju zdravlja i prevenciju nastanka oboljenja i samo lečenje oboljenja4. Promocija zdravlja može uključivati mnoge aktivnosti, zastupanje (kroz nacionalne Saveze za brigu o pojednim nezaraznim bolestima), podršku u komunalnoj sredini (kroz edukaciju i formiranje zdrave mikrosredine), fiskalnu i zakonsku politiku (regulativa životne sredine i 1

infrastrukture), ojačavanje privatnog sektora (kroz programe oplemenjivanja radnih mesta i odgovornu proizvodnju i politiku prodaje) kao i medijsku podršku13. Životna sredina koja promoviše fizčku aktivnost i zdravu ishranu, omogućiće prevenciju građanima koji su u riziku za nastanak dijabetesa tipa 2 ali, takođe, pomoći građanima da iz grupe visokog rizika pređu u grupu manjeg rizika za nastanak dijabetesa15. Kako je pristup ’’politika zdravlja na svim nivioma’’16 neophodan da bi se postigao uspeh, neophodno je da u promociji zdravlja i prevenciji nezaraznih bolesti napore udruže svi faktori koji imaju uticaj na zdravlje naroda (i zdravstveni profesionalci i fondovi zdravstevno osiguranja i drugi finansijeri zdravstva, i zdravstveni edukatori i mediji, i komunalni urbanisti i političari i nevladine organizacije)13,14.

Osim toga, za promociju zdrave ishrane i povećane fizičke aktivnosti, potrebno je prilagoditi nacionalnu politiku prema poljoprivredi, trgovni, industirji i transportu1.

Primarna prevencija često je vrlo isplativa Preventivni programi poboljšavaju zdravlje u dugoročnom smislu ali povećavaju troškove u kratkoročnom smislu. Uz to, u slučaju hroničnih nezaraznih bolesti, i pozitivan uticaj na zdravlje i uštede, realizuju se mnogo godina posle implementacije preventivnog programa. Zdravstveni budžet često je usmeren ka rešavanju kratkoročnih problema, čak i kad su efekti toga na društvo, u dugoročnom smislu, minimalni kad se uporedi sa ulaganjem u preventivne programe14. Međutim, i u prevenciji postoji ’’dobra kupovina’’. Ovakva intervencija ima značajan uticaj na zdravlje naroda, isplativa je, nije skupa i jednostavna je za primenu. Promocija zdravog stila života, intervencija je koja uključuje podizanje javne svesti o potrebi za zdravom ishranom i povećanom fizičkom aktivnošću preko masovnih medija redukciju soli u ishrani i smanivanje unosa trans masti7.

Zaključci • Dijabetes tip 2 i druge hronične nezarazne bolesti povezane su sa čestim i promenljiivim faktorima rizika koji predstavlaju mogućnost za intervenciju. • Primarna prevencija tipa 2 dijabetesa i drugih hroničnih nezaraznih bolesti, moguća je • ’’Najbolja kupovina’’ u prevenciji postoji i ona je isplativa, moguća i relativno jeftina za primenu, posebno kad se uporedi sa troškovima bolničkog lečenja komplikacija dijabetesa.

Preventivnim programima značajno mogu pomoći i finansijski podsticaji za smanjivanje upotrebe duvana, alkohola i nezdave ishrane i sve to zajedno može dovesti do efikasnog resavanja glavnih uzroka hroničnih nezaraznih oboljenja i njihovih faktora rizika14.

Zdrava ishrana

Povećana fizička aktivnist

Održavanje normalne telesne težine

Diabetes in Europe The International Diabetes Federation (IDF) estimated that, in Europe*: • 35 million adults had diabetes (both type 1 and type 2) in 2011. This is projected to increase by 23%, to 43 million in 203017, which is the lowest increase of any region in the world

The IDF estimates suggest trouble ahead for Europe. Delays in diagnosis and treatment deficiencies ultimately make diabetes-related complications more likely and will inevitably increase healthcare costs in the future. Chronic diseases like diabetes can reduce a household’s income, which can lead to poverty, poor educational performance and, in the wider economy, can have a negative effect on gross domestic product (GDP)18,19.

• 89 billion euros** were spent on treating and managing diabetes and its related complications in 201117. However, the true cost of diabetes also includes indirect costs, such as productivity losses, which can dramatically increase the costs associated with diabetes

DIABETES IN EUROPE

PETER ROT Peter has type 2 diabetes

1 2 3 4 5 6

35 million

43 million

2011

2030

9 10

Adults with diabetes 11 12

Diabetes in Europe: A diverse picture Although rates of premature death from cardiovascular disease have decreased in western Europe, they vary greatly within the region, and the highest rates are found in eastern Europe4. Furthermore, there is a 20-year difference in healthy life expectancy across Europe4, highlighting that European countries are at very different

stages in terms of responding to the challenge of chronic diseases4. Despite having the benefit of some of the most developed healthcare systems in the world, there are currently large variations in availability and measurement of data on diabetes prevalence and costs in many parts of Europe.

Europe defined as: Albania, Austria, Belgium, Bosnia-Herzegovina, Bulgaria, Croatia, Cyprus, Czech Republic, Denmark, Estonia, Finland, the former Yugoslav Republic of Macedonia, France, Germany, Greece, Hungary, Iceland, the Republic of Ireland, Italy, Kosovo, Latvia, Liechtenstein, Lithuania, Luxembourg, Malta, Montenegro, the Netherlands, Norway, Poland, Portugal, Romania, Serbia, Slovakia, Slovenia, Spain, Sweden, Switzerland,Turkey and the UK. ** Based on the exchange rate at 13:30 UTC on 5 April 2011. *

13 14 15

DIJABETES U EVROPI Internacionalna dijabetesna Federacija (IDF) procenjuje da u Evropi: • 35 milona odraslih osoba, u 2011. godini, ima dijabetes (i tip 1 i tip 2). Projekcija je da će 2030. godine dijabetes imati 43 milona odraslih osoba17 i to je region sa najmanjim porastom dijabetesa u svetu • 89 milijardi evra potrošeno je za lečenje dijabetesa i komplikacija u 201117. godini u Evropi. Međutim, prava cena dijabetesa, takođe, uključuje i indirektne troškove kao što je gubitak produktivnosti i to dramatično povećava troškove vezane za dijabetes

miliona

Procene IDF predviđaju probleme za Evropu. Odlaganje dijagnoze i različiti terapijski pristupi povećavaju rizik od kasnih komplikacija dijabetesa i povećavaju buduće troškove lečenja. Hronična oboljenja, kao što je dijabetes smanjuju porodična primanja, što može voditi u siromaštvo, loše obrazovanje i u širem smislu ima negativne efekte bruto nacionalni dohodak18,19.

milliona

Odrasle osobe sa dijabetesom

Dijabetes u Evropi: Različite slike I ako stopa prevremene smrti od kardiovaskularnih oboljenja opada o zapadnoj Evropi, postoje velike regionalne varijacije a najveća učestalost je u istočnoj Evropi4. Evropske zemlje su u vrlo različitim stadijumima kontrole hroničnih nezaraznih bolesti i kad se uporedi koliko se godina očekuje zdravog života postoji,

među pojedinim zemljama, razlika i do 20 godina. I pored toga što imaju jedan od najrazvijenijih zdravstvenih sistema u svetu, u mnogim delovima Evrope, postoje velike varijacije u dostupnosti zdravstvene zaštite, prikupljanju podataka o učestalosti dijabetesa i troškova lečenja.

"Evropa je definisana kao: Albania, Austria, Belgium, Bosnia-Herzegovina, Bulgaria, Croatia, Cyprus, Czech Republic, Denmark, Estonia, Finland, the former Yugoslav Republic of Macedonia, France, Germany, Greece, Hungary, Iceland, the Republic of Ireland, Italy, Kosovo, Latvia, Liechtenstein, Lithuania, Luxembourg, Malta, Montenegro, the Netherlands, Norway, Poland, Portugal, Romania, Serbia, Slovakia, Slovenia, Spain, Sweden, Switzerland,Turkey and the UK. **Based on the exchange rate at 13:30 UTC on 5 April 2011.

IDF pocenjuje da postoji velika varijacija u oboljevanju od dijabetesa kao i veliki raspon sredstava koja zdravstveni sistemi troše na brigu o dijabetesu među pojedinim zemljama Evrope. • Prevalencija dijabetesa je u rasponu od 2,8% u Albaniji do 9,8% u Portugaliji • Potrošnja zdravstvne zaštite dijabetesa u rasponu je od 312 evra u Makedoniji po osobi sa dijabetesom do 6896 evra u Norveškoj. Veliki raspon, kako u oboljevanju, tako i u troškovima lečenja dijabetesa, uslovljen je brojnim faktorima koji uključuju razlike u zdravstvenim sistemima pojedinih zemalja, cenama lečenja i brige o dijabetesu, tehnološkom napretku i stilu života.

Dijabetes u Danskoj Procenjeno je da je 2010. godine u Danskoj 5,2% populacije odralih osoba (286534 osoba) imalo dijagnostikovan dijabetes. Pretpostavlja se da će broj osoba sa dijabetesom do 2025. godine porasti na oko 600 000. IDF procenjuje da se u 2011. godini troškovi lečenja dijabetesa u Danskoj bili 5180 evra po osobi sa dijabetesom, što je dva puta više od regionalne potrošnje17.

KAKO SE MOŽE PROMENITI BUDUĆNOST DIJABETESA U EVROPI? Neki rizici za nastanak tipa 2 dijabetesa ne mogu se promeniti, kao što su to godine života i etnička pripadnost. Međutim, postoje faktori rizika koji se mogu promeniti, kao što su to telesna težina, nezdava ishrana i fizička neaktivnost. Demografija Tokom poslednjih 50 godina, ekonomski, tehnološki napredak i unapređenja u medicini doveli su, u Evropi, do povećavanja očekivane dužine života. Uz to, i ako

je stopa fertiliteta porasla od 2002. do 2007. godine, prirast stanovništva i dalje nije dovoljan da održi akutelnu populaciju (Figures 2b)22.

Period praćenja 2002-2008 Prosečna godišnja stopa rasta Žene: 1,0 % Muškarci: 1,3 %

Žene

Muškarci

b) Totalna stopa fertiliteta Period praćenja 2002-2008 Prosečna godišnja stopa 1,7 %

*EU obuhvata zemlje članice: Austria, Belgium, Bulgaria, Cyprus, the Czech Republic, Denmark, Estonia, Finland, France, Germany, Greece, Hungary, the Republic of Ireland, Italy, Latvia, Lithuania, Luxembourg, Malta, the Netherlands, Poland, Portugal, Romania, Slovakia, Slovenia, Spain, Sweden, and the United kingdom.

Kako je životna dob značajan faktor rizika za nastanak dijabetesa tipa 2, društva sa starijom populacijom mogu imati povećan broj građana sa tipom 2 dijabetesa. To može predstavljati veliki izazov za takvo društvo i potencijalno usporavati ekonomski razvoj16. Pridružena oboljenja povećavaju se, takođe, porastom godina života i kako je u zapadnoj Evropi broj osoba starijih od 64 godine dupliran a broj osoba starijih od 80 godina učetvorostručen, tokom poslednjih 60 godina14, sve veći je broj građana sa više hroničnih nezaraznih oboljenja. Na primer, u Danskoj, procenjuje se da 40% populacije živi sa nekom od hroničnih nezaraznih bolesti4. Bez promena u imigracionoj politici i podizanjem godina za penzionisanje, zaposleni će biti sve manji deo populacije. Procenjuje se da će proporcija ekonomski neaktivnih građana (starijih od 65 godina) u EU u periodu od 2005. do 20504. godina biti udvorstučen. Kvalitet zdravstvene zaštite može se stoga smanjivati jer će sve manja grupa građana pokrivati sve veće troškove zdravstvene zaštite. Države moraju intervenisati pre nego što se pojave problemi zbog starenja populacije i biti propremljene na ove demografske promene22. Uloga porekla je takođe važna jer se prevalenca dijabetesa razlikuje među pojedinim etničkim grupama. Na primer, tip 2 dijabetesa šest puta je učestaliji kod imigranata južnoazijskog porekla i do tri puta učestaliji kod imigranata afričkog i afrokaribijskog porekla. Postoje etničke razlike u prirodi dijabetesa uključujući faktore rizika i ishode23.

Fizička aktivnost i ishrana Stil života, što uključuje ishranu i fizičko vežbanje, nije samo individualni izbor. Uticaj imaju i faktori životne sredine uključujući društvenu strukturu, kulturološke i političke uslove i fizičku i ekonomsku sredinu14. Globalizacija i urbanizacija dva su faktora životne sredine koji imaju najveći uticaj na način života svake osobe pojedinačno4 i dovode do takozvane obesitogene životne sredine. Globalizacija povećava ponudu i konzumaciju jeftine brze hrane bogate masnoćama, solju i kalorijama i negativno utiče na lokalna tržišta hrane. Globalizacija, takođe, povećava korišćenje motorizovanog transporta, brzinu življenja i smanjuje mogućnost za svakodnevnu fizičku aktivnost u kući, na poslu i u školi4. Ovi faktori stimulišu sedateran način života i mogu otežavati osobama sa dijabetesom da se pridržavaju saveta o zdravom stilu života24. Među evropskim zemljama postoje razlike i u mediteranskim zemljama je sedateran način života izrazitiji (u Portugaliji – 88%) nego u globalu ili u skandinavskim zemljama (u Švedskoj – 43%)25. Fizčka aktivnost varira i među zemljama i individualno i zavisi od pola, kulturalnih navika i životne dobi26 i vodiči koji se prave treba ove razlike da uzmu u obzir14. U Evropi, prosečan unos masti u ishrani odraslih osoba veći je od preporučenog u skoro svim zemljama27. Visok unos zasićenih masti sreće se u Austriji i Belgiji (16-18% energije unosi se kao zasićene masti) dok je u Portugaliji i Italiji, koje se hrane mediteranskim načinom ishrane manje od 10% ukupnog energetskog unosa zasićena masnoća27. Manjak fizičke aktivnosti, neadekvatna ishrana i gojaznost povećavaju rizik za nastanak tipa 2 dijabetesa16. Iako način ishrane često vrlo varira zbog kulturoloških razlika, dostupnost hrane i ličnog ukusa, povećan unos povrća i voća a ograničen unos visoko obrađene hrane (na primer, konzervisanog mesa, zaslađeni napici, slatkiši) opšti je princip pravilne ishrane28.

Gojaznost

Zdravstvene nejednakosti

Gojaznost je faktor rizika za hronične bolesti, uključujući i dijabetes29. Gojaznost, definisana kao indekst telesne mase (BMI) veći od 30 kg/m2, i preterana telesna težina, definisana kao BMI veći od 25 kg/m2, značajno povećavaju rizik za nastanak dijabetesa. Gojaznost vodi ka sedam puta većem riziku od nastanka dijabetesa tipa 2 dok imati preteranu telesnu težinu povećava rizik tri puta30. Uz to, osobe koje su jako gojazne (BMI veći od 35 kg/m2) imaju rizik 60 puta veći od normalno uhranjenih osoba31.

objašnjen samo demografskim promenama i

Stopa gojaznosti u Evropi u rasponu je 10-27% kod muškaraca a do 38% kod žena32. U najmanje sedam evropskih zemalja više nego svaka peta osoba je gojazna. Porast gojaznosti i preterane telesne težine skorašnji je trend i prosečan BMI porastao je za 1,5 u Engleskoj a za 1 u Francuskoj tokom poslenjih 15 godina. (od ranih devedesetih do sredine dvehiljaditih)14.

Rastući broj osoba sa dijabetesom ne može biti promenom stila života. U mnogim zemljama Evrope, tip 2 dijabetesa i druga hronična oboljenja imaju veću

prevalencu u manje edukovanim grupama i povezani su sa socijalnom deprivacijom i siromaštvom.

Socijalne determinante zdravlja obuhvataju ekonomske i socijalne uslove u kojima neko živi a koji utiču na

zdravlje. Čak i u razvijenim ekonomijama, kao što su to mnoge evropske zemlje, postoji razlika u

očekivanom životu povezana sa bogatstvom tako da oni siromašniji oboljevaju više36. U Velikoj Britaniji, na primer, morbiditet od dijabetesnih komplikacija 3,5

puta veći je kod siromašnijih u poređenju sa bogatijim

građanima4. I dalje, svako poboljšanje javnog zdravlja,

daje veći povoljan uticaj na bogatije slojeve stanovništva4.

Zdravstvena politika trebalo bi da inkorporira šire

zdravstvene determinante kao što su to ekonomski rast, razlike u primanjima i bogatstvu, nivo edukacijie, radnu sredinu, nezaposlenost i dostupnost

zdravstvene zaštite da bi dovela do poboljšanja javnog zdravlja. Da bi bilo smanjeno opterećenje društva do

koga dovodi dijabetes tip 2 i druge nezarazne bolesti, potrebna je integrisana akcija za smanjivanje faktora rizika i uslova za njihov nastanak4.

Zaključci

• povećava se očekivana dužina života, sve više će biti građana sa dijabetesom i kako populacija Evrope stari i drugim hroničnim nezaraznim oboljenjima

• Savremena životna sredina predisponira gojaznost

kombinacijom nezdrave ishrane i smanjivanjem fizičke aktivnosti i ima značajan uticaj na porast oboljevanja od tipa 2 dijabetesa i drugih nezaraznih oboljenja • Postoji neravnomerna distribucija hroničnih

oboljenja sa povećanim oboljevanjem u siromašnijim i socijalno depriviranim grupama kao i u određenim etničkim grupama. Obim struka predstavlja meru centralne gojaznosti. U

principu, visok rizik za nastak hroničnih oboljenja (u odnosu na uobičajen kod normlanog obima struka) javlja se kod

obima struka većeg od 102 cm kod muškaraca a 88 cm kod

žena33. Međutim, različite granične vrednosti savetuju se kod

različitih etničkih grupa. Obim struka povezan je sa BMI ali se

pokazalo da je obim stuka često bolji pokazatelj rizika od

nastanka hroničnih oboljenja u kliničkoj praksi34 i koristi se u proceni rizika od dijabetesa i kardiovaskularnih oboljenja.

Improving outcomes by early detection

IMPROVING OUTCOMES BY EARLY DETECTION

WALTER HILBERATH Walter has type 2 diabetes

Early detection and appropriate intervention presents an opportunity to improve outcomes for people with type 2 diabetes and other chronic diseases. Is early detection of diabetes warranted? In 2011, the IDF estimated that 39 million people in Europe had impaired glucose tolerance*, representing

9.8% of the total European population. This number is projected to increase by 12% to 44 million by 2030.

1 2 3 4 5 6 7

39 million

44 million

8 9

2011

2030

Impaired glucose tolerance*

11 12

The purpose of early detection is to detect a disease with no apparent symptoms and improve the patientâ&#x20AC;&#x2122;s outlook by initiating timely treatment. Health checks can identify people who are undiagnosed or at high risk of developing a disease, and allow for early detection, treatment and prevention. Criteria for identifying when health checks are effective measures to improve public health have been developed and require that:

1. The disease should constitute a public health issue of sufficient severity 2. The disease should be well understood and have early detectable phases during which symptoms are not apparent 3. Interventions in the early phase should be effective in preventing or delaying onset of the disease and its complications 4. A safe, reliable and accepted testing procedure exists

A state of increased risk of developing type 2 diabetes.

13 14 15

POBOLJŠANJE ISHODA RANOM DETEKCIJOM Rana detekcija i odgovarajuća intervencija mogućnost je da se poboljša ishod osoba sa tipom 2 dijabetesa i drugih hroničnih bolesti

2011. godine, IDF je procenila da 42 miliona građana

9,5% ukupne populacije. Projekcija je da će ova proporcija

Evrope ima oštećenu toleranciju na glukozu, što predstavlja

porasti na 15%, odnosno 49 miliona 2030. godine.

miliona

milIona

Oštećena tolerancija glukoze*

1. Oboljenje mora predstavljati problem za javno Cilj rane detekcije je da se otkrije oboljenje kada ne postoje

zdravlje

terapije. Zdravstvene kontrole mogu otkriti osobe koje su

2. Oboljenje mora biti dobro razjašnjeno i imati

jasni simptomi i poboljša ishod bolesti ranim uvođenjem

još uvek nedijagnostikovane ili su u riziku i omogućiti ranu dijagnozu, lečenje i prevenciju. Kriterijumi za efektivnu kontrolu zdravlja koja će dovesti do poboljšanja javnog zdravlja su sledeći:

ranu, detektabilnu fazu tokom koje simptomi oboljenja još uvek nisu jasni 3. Intervencija u ranoj fazi oboljenja mora biti efektivna u prevenciji ili odlaganju oboljenja i komplikacija 4. Bezbedna i pouzdana procedura testiranja mora postojati.

*Stanje povišenog rizika za nastanak tipa 2 dijabetesa.

Ciljani ili oportunistički skrining jednostavnim upitnikom koji se bazira nacionalnim faktorima rizika za tip 2 dijabetesa ili srčana oboljenja može zadovoljiti ove kriterijume 16,37,38.

Zaključci •

dijabetesa i drugih hroničnih oboljenja •

Zašto rana detekcija? Kasne komplikacije dijabetesa mogu se odložiti ranim otkrivanjem dijabetesa, podrazumevajući da će se

Preventivni pregledi omogućavaju ranu detekcije

Rana detekcija i intervencija kod osoba sa dijabetesom i drugim hroničnim oboljenjima mogu odložiti pojavu oboljenja i komplikacija

•

Skorašnji modeli projekcije ukazuju na to da su

primeniti adekvatna terapija i adekvatne preventivne

kod tipa 2 dijabetesa programi ranog otkrivanja

mere. Dalje, pokazalo sa da osobe koje su u povišenom

isplativi u datim uslovima

kardiovaskularnom riziku treba lečiti lekovima iz više grupa jer to smanjuje rizik od kardiovaskularnih događaja kao što su srčani udar, šlog ili bubrežna slabost. Rana

•

intervencija može biti efektivna i čak i ako se intervencija posle nekoliko godina zaustavi jer će osoba imati manje komplikacija duroročno gledajući.

Rana promena stila života i rana intenzivna terapija ima dugoročan povoljan efekat39.

Isplativost rane detekcije U idealnom slučaju, zdravstvena politika trebalo bi da bude zasnovana na snažnim dokazima dugotrajne kliničke prakse. Međutim, kad su rana detakcija i programi ranog otkrivanja u pitanju, malo je verovatno da će se to dogoditi iz raznih razloga, nedostatka vremena, visoke cene, etičkih razmatranja. U nedostatku ovakvih informacija, modeli budućih ishoda postaju značajni. Nedavni modeli ishoda tipa 2 dijabetesa u programima rane detekcije pokazuju isplativost ovog pristupa. Druge rane intervencija, kao što je davanje aspirina osobama koje su imale srčani udar ili kontrola glikemije kod osoba sa dijabetesom, takođe su se pokazale isplative a često su jeftine i jednostavne za primenu7.

HOWARD FANCOURT

Howard has type 2 diabetes

SAMOKONTROLA, EDUKACIJA I PORDŠKA Mutidisciplina strategija kojom će se osobe sa dijabetesom motivisati,

edukovati i podržati da brinu o svom stanju važan je deo brige o dijabetesu.

Veliki broj osoba sa dijabetesom i drugim hroničnim

organizacija predlaže da se politika brige o hroničnim

savetovane terapije i kao rezultat toga ne postižu

efektivna uloga porodice i okruženja na zdravstveni

dijabetesom nema zadovoljavajuću glikoregulaciju,

pacijenata o zdravstvenom sistemu fokusiranom na

uticaja na samokontrolu hroničnih bolesti i

u sve faze promene zdravstvenog sistema.

oboljenjima imaju problem da se pridržavaju optimalne terapijske

rezultate24,42.

Oko 50% osoba sa

nivo holesterola i krvnog pritiska4. Mnogi faktori imaju

multidisciplinarni pristup važan je i na nacionalnom i na lokalnom nivou24.

oboljenjima46 fokusira na pacijenta i omogući

sistem. Deklaracija međunarodne alijanse Udruženja pacijenta47 naglašava potrebu da se pacijenti uključe Bolje pridržavanje terapijskim savetima povezano je sa boljim lečenjem i manjom zdravstvenom

Kad neko ima dijabetes ili neku drugu hroničnu bolest,

potrošnjom48 i dokaz je efektivnosti

odgovornost za svakodnevnu brigu o lečenju ima

samokontrole49,50. Zbog toga se naglašava da je

uglavnom sama osoba ili njegova porodica a ne

posebno važno i na jakim dokazima zasnovano da se

zdravstveni tim koji o njemu brine. Nedostatak

omogućiti bolji pristup kvalitetnoj i na dokazima

poverenja u mogućnost lečenja oboljenja i efikasnost

zasnovanoj edukaciji o samokontroli.

terapije ključni su problemi samokontrole43. Drugi faktori uključuju složenost i nerazumevanje

terapijskog pristupa i doziranja, posebno kod

pacijenata koji uzimaju više lekova za različite

zdravstvene probleme24. Kod tipa 2 dijabetesa postoje

često psihičke barijere za započinjanje i intenziviranje

terapije i to kako kod pacijenata tako i kod

zdravstvenih profesionalaca, što dovodi do odlaganja potrebnog lečenja44.

Vodiči za lečenje dijabetesa takođe naglašavaju

centralnu ulogu edukacije i samokontrole u lečenju dijabetesa45. Nacionalna zdravstvena politika i

programi prevencije i lečenja hroničnih oboljenja, kao

što je dijabetes, zavise od suštinskog razumevanja

socijalnih, psiholoških i kulturoloških aspekata ovih stanja i njihovog lečenja. Svetska zdravstvena 21

Slika 3 sumira ključne oblasti za koje su velike studije pokazale da utiču na sposobnost osobe sa dijabetesom za samokontrolu i dostizanje dobrog kvaliteta života. Buduća zdravstvena mreža treba da ohrabruje dobru praksu i na dokazima zasnovane

strategije koje će sagledati sve ove aspekte na isplativ i na dokazima zasnovan način. Postoji potreba da se jača zdravstveni sistem na različitim nivoima da bi se obezbedila ka pacijentu usmerena nega1.

Slika 3: Model pacijentovih potreba

Ja: Sposoban da u skladu sa svojim stanjem vodim pun, zdrav i produktivan život.

D R U Š TV O E M

S C IN DI

KA NEGA I LE ČE

DIC A RO O P

Porodica i prijatelji: NJ E

I PRIJA TE LJ I

Sredina: Lečenje i medicinska nega:

IC A

R IJ A TELJI

P ORODICA

JA TE L

D RO

Zaključci •

Većina osoba sa dijabetesom ne dostigne zacrtane terapijske ciljeve koji se savetuju u vodičima

•

Zdravstvena politika treba da odražava činjenicu da osobe sa dijabetesom i drugim hroničnim oboljenjima oslanjaju na podršku, ne samo zdravstvenog sistema, već i porodice i okruženja

•

Daju mi praktičnu i emotivnu podršku u svakom pogledu.

Edukacija pacijenata može odigrati važnu ulogu poboljšanju brige o dijabetesu.

Dostupno postavljanje dijagnoze, lečenje, nega i informacije

Posao/škola: Obezbeđena podrška i razumevanje mog stanja, mogućnost da uživam u životu kao i svaka druga osoba Društvo: Zdravstveni sistem, državna uprava i javnost žele da saslušaju, i promene se kako bi doprineli poboljšanju mog stanja

EFEKTIVNO SAKUPLJENI I OBJAVLJIVANI PODACI POBOLJŠAVAJU ISHODE Sakupljanjem i objavljivanjem podataka, korišćenjem mogućnosti zdravstvene

infomatike, lečenje osoba sa dijabetesom i drugim hroničnim oboljenjima može biti poboljšano

Briga o hroničnim bolestima, uključujući dijabetes, ne može biti poboljšana ako se ne razume aktuleno stanje brige o tim stanjima. Samo kad su ishodi sistematično i stalno mereni može se procenjivati kako strategije, metode lečenja i zdravstveni sistem u celini mogu biti unapređivani. Sakupljanje i indikatora zdravstvenog sistema i ishoda i analiza prema socijalnom i ekonomskom statusu, polu, životnoj dobi i etničkoj pripadnosti omogućavaju kreiranje zdravstvene politike i dobre procene efekata pojednih intervencija preraspodela zdravstvenog budžeta radi

obezbeđivanja napretka i jednakosti4,16. Merenje i objavljivanje podataka o kvalitetu zdravstvene zaštite povećava znanja koja mogu voditi ka poboljšanju lečenja osoba sa hroničnim oboljenjima i dijabetesom. Takođe, doprinosi povećanju svesti o oboljenjima i boljem razumevanju oboljenja i postojećih terapijskih pristupa. Postoji mnogo načina da se izmeri kvalitet zdravstvene zaštite građana sa nezaraznim oboljenjima, na primer, merenje potencijalno preventabilnih prijema u bolnicu može biti dobar indikator kvaliteta brige o dijabetesu na primarnom nivou zdravstvene zaštite51.

Slika 4: Krug pozitivnih događaja kod sakupljanja, objavljivanja i i poboljšanja ishoda lečenja52

TI A Š

M ITI ER

POBOL J

praske poboljšava kvalitet lečenja

Sakupljanje podataka za procenu kvaliteta lečenja na regionalnom nivou

DELITI PO

Implementacija dobre kliničke

Upoređivanje rezultata i naglašavanja dobre kliničke prakse

Više evropskih zemalja prikuplja podatke o

Trenutno ne postoji opšta saglasnost o indikatorima

dijabetesu preko Nacionalnih registara za

zdravstvene zaštite među evropskim zemljama i to

kvalitetu lečenja i predstavljaju dobru mogućnost za

uporedivost indikatora kvaliteta lečenja dijabetesa u

dijabetes53,54. Ovi registri sistematizuju informacije o

otežava upoređivanje. Da bi se poboljšala dostupnost i

kontinuirano praćenje i poboljšanje zdravstvne

Evropskim zemljama, potrebno je identifikovati i uvesti

zaštite. Međutim, sakupljanje podataka o faktorima

zajedničke ciljeve i razviti transparentan sistem obrade

ishrana, nedovoljna fizička aktivnost i upotreba

projecta EUBIROD (European Best Information through

Mogućnost da se uporedi kvalitet zdravstvene zaštite

da se podaci o dijabetesu dostupni u EU sakupe ali su

rizika, kao što su to pušenje duvana, nezdava alkohola, takođe su

važni4.

među evropskim zemljama ograničena je jer se

registri za dijabetes u pojedinim zemljama razlikuju po podacima koje sakupljaju a razlikuje se i

mogućnost pristupa elektronskim zapisima i

formiranje pune slike kvaliteta zdravstvene zaštite.

i objavljivanja podataka1. To je bio jedan od ciljeva

Regional Outcomes in Diabetes)56 koji je radio na tome u ovoj oblasti potrebni dodatni napori.

Potreba za sakupljanjem i objavljivanjem podataka o dijabetesu naglašena je i skorašnjom Rezolucijom

evropskog Parlamenta koja se odnosi na epidemiju dijabetesa u EU u kojoj se: ''poziva Komisija da

Indikatori su imali za cilj kako da informišu o

izgradi jednostavne, standardizovane kriterijume i metode za sakupljanje podataka o dijabetesu i u saradnji sa zemljama članicama, koordiniše, sakuplja, registruje, prati i analizira sveobuhvatne epidemiološke podatke o dijabetesu kao i ekonomske podatke o direktnim ili indirektnim troškovima prevencije i lečenja dijabetesa.''

napretku na nacionalnom nivou tako i da

razumevanje pravog opterećenja koje dijabetes izaziva

Nacionalni zdravstveni registar Danske55

U Danskoj je projekat nacionalnih indikatora započet je 1999. godine i imao je za cilj da

formira i prikupi indikatore kvaliteta za određene

hronične nezarazne bolesti, uključujući dijabetes. kvalitetu zdravstvene zaštite i da tako vuku ka omoguće osnovu za regionalizaciju i formiraju prioritete na regionalnom nivou ili čak na nivou

pojedinačne bolnice. Dalje poboljšanje indikatora kvaliteta bila su 2011. godine kada je usaglašeno

da lekari opšte medicine koriste digitalnu

platformu DATAFANGST i izveštavaju o čitavom

spektru indikatora kvaliteta kod osoba sa hroničnim nezaraznim oboljenjima.

Nedostatak kompletnih podataka ometa kompletno pojedinačno na svaku osobu, zdravstvene sisteme i

ekonomiju Evrope. Takođe, ometa državne organe da

procene uticaj i efekat nacionalnih politika i programa o dijabetesu57.

Sakupljanjem i objavljivanjem podataka, lečenje osoba sa hroničnim oboljenjima i dijabetesom može biti unapređeno.

Women, diabetes and the next generation Gender influences the development of risk factors and diseases. Throughout a person’s life course, gender affects health risks, access to and utilisation of healthcare. The medical problem In women with diabetes, the risk of death from coronary heart disease is about 50% greater than in men58. One potential reason for this is that pre-menopausal women with diabetes lose the natural protection against heart disease that non-diabetic women have59. In addition, women with diabetes are almost twice as likely to have depression compared with men with diabetes60. Women diagnosed with gestational diabetes (GDM) are at least seven times more likely to develop type 2 diabetes compared with women without GDM61. Furthermore, children of mothers with diabetes – either pre-existing, or gestational – are more likely to develop diabetes themselves in later life62,63.

The foundations of health are laid in early life In addition to the genes they pass on to their offspring and the direct biological influence imparted during pregnancy (through the uterine environment), women can also influence the next generation by feeding and caring for their children, and encouraging them to adopt a healthy lifestyle64. Healthy habits, such as eating a balanced diet, exercising and not smoking, are learnt early in life, and are associated with parental examples4. The value of healthy pregnancy cannot be underestimated. Interventions that account for a lifecourse approach to chronic diseases highlight that chronic disease risks increase with age. (Figure 5).

WOMEN, DIABETES AND THE NEXT GENERATION

Maria Luísa de Araúja Maria has type 2 diabetes

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Figure 5: Risk of non-communicable disease65

11 12 13 14 15

ŽENE, DIJABETES I NAREDNE GENERACIJE

Pol utiče na faktore rizika i oboljenja. Tokom života neke osobe polna pripadnost određuje zdravstvene rizike, pristup i korišćenje zdravstvene zaštite.

Medicinski problemi

Kod žena sa dijabetesom, rizik da stradaju od koronarne bolesti 50% je veći nego kod muškaraca58. Jedan od mogućih razloga za to je da premenopazalne žene gube prirodnu zaštitu od srčanih 59 oboljenja koju imaju žene bez dijabetesa . Uz to, žene sa dijabetesom imaju dva puta veći rizik da dobiju depresiju od 60 muškaraca sa dijabetesom . Žena kojoj se dijagnostikuje gestacioni dijabetes (GDM) ima nekoliko puta veći rizik da kasnije ispolji tip 2 dijabetesa od žena koje ga nisu imale. Dalje, deca majki sa dijabetesom, bilo onog koji je postojao pre trudnoće ili gestacionog, imaju veći rizik i sama da dobiju dijabetes u kasnijem životu62,63.

Osnove dobrog zdravlja leže u detinjstvu

Uz genetski materijal koji se prenosi potomstvu i direktnog biološkog uticaja tokom trudnoće (u intrauterinoj sredini), žene, takođe, utiču na naredne generacije ishranom i negom svojih 64 potomaka i ohrabrivanjem da usvoje zdrav stil života . Zdrave navike, kao što je to ishrana balansiranom ishranom, fizičko vežbanje i ne započinjanje pušenja duvana, stiču se vrlo rano i povezane su sa primerima koje roditelji daju. Značaj zdrave trudnoće ne može biti prenaglašen. Procene životnog rizika za nastanak hroničnih bolesti pokazuju da rizik raste starenjem (slika 5).

Slika 5: Rizik za hronične nezarazne bolesti65

Budućnost

Različite političke inicijative naglašavaju zdravstvene i socijalne probleme povezane sa ženskim polom, posbno žena sa dijabetesom ali njihovi efekti nisu preteranog dometa pa je potrebno povećati i uskladiti napore u tom smislu. Polno strukturirani podaci, osnov su da se istraži prava razmera neadekvatnosti pristupa zdravstvenom sistemu i kvaliteta brige o 66 ženama . Edukacija i informacia od vitalnog su značaja da se smanje problemi i individualno i u celini.

Deca sa tipom 2 dijabetesa: Budući izazov za Evropu Osim rizika za gojaznost kad odrastu, preterana telesna težina dece može dovesti do rane pojave hroničnih oboljenja, kao sto je

to hipertenzija, povišeni rizici za kardiovaskularne bolesti, povišeni rizici za nastanak tipa 2 dijabetesa, rana faza masne jetre. Procene govore da je jedno od petoro dece u Evropi povišene telesne težine i da svake godine 400 000 dece postane 57 gojazno . Dečija gojaznost identifikovana je kao prethodnica tipa 2 dijabetesa i studija iz Velike Britanije pokazuje da je 2,5 puta povećan broj dece sa dijagnostikovanim tipom 2 dijabetesa u 2005. godini u poređenju sa 2003. godinom67. Promena stila života, uključujući nezdavu ishranu, manjak fizičke aktivnosti, i kod dece i kod roditelja jedno je od objašnjenja porasta dečije gojaznosti14. Međutim, nedavna istraživanja pokazuju da gojaznost i preterana telesna težina kod dece više ne raste u nekim zemljam, kao što je to Francuska a u nekim i opada, kao što je to Engleska14. .

1 od 5 dece je gojazno

Zaključci

•

Kardiovaskularni mortalitet veći je kod žena sa dijabetesom u poređenju sa muškarcima sa dijabetesom

•

Dijabetes u trudnoći povećava rizk od odboljevanja i smrtnosti i majke i ploda

•

Raste opasnost od gojaznosti i tipa 2 dijabetes kod dece

RAZMENA ISKUSTAVA

Već postoji mnogo uspešnih programa u Evropi kojima se dijbetes obuzdava na inovativne i efektivne načine. Razmena iskustava i ideja o tome ''sta uraditi'' jedna je od opcija koja u budućnosti najviše obećava Rano otkrivanje dijabetesa u Irskoj68 Sakupljanje i objavljivanje podataka o kvalitetu lečenja u Italiji69 Vhi Healthcare, najveća kompanija za zdravstveno osiguranje u Irskoj, procenila je da u Irskoj postoji potencijalno 30 000 osoba sa nedijagnostikovanim dijabetesom i oko 146 000 osoba sa nedijagnostikovanim predijabetesom, što zajedno čini uznemirujućih 11% populacije. Projekat ranog otkrivanja pokazao je da je 63% učesnika ili gojazno ili preterane telesne težine, 64% učesnika ima povišen holestereol, a 25% povišen krvni pritisak. Ovi su nalazi značajno veći od pretpostavljenih.

Irska

Italijanska asocijacija dijabetologa (AMD) uočila je značaj merenja i objavljivanja podataka o kvalitetu lečenja u smanjivanju problema koje dijabetes donosi. Iz tog razloga, od 2004. godine sakupljaju se indikatori kvaliteta lečenja dijabetesa iz svih ambulanti za lečenje dijabetesa u Italiji. Inicijativa sada obuhvata oko 250 Ambulanti i pokriva populaciju od preko 400 000 osoba sa tipom 1 i tipom 2 dijabetesa. Podaci o kvalitetu brige o dijabetesu sakupljeni su i upoređeni sa zlatnim standardom koji se formira prema rezultatima najboljih centara koji rade u istom sistemu i pod istim uslovima. Pristup predstavlja ključni faktor kontinuiranog poboljšanja kvaliteta u Italiji.

11%

Italija

nedijadnostikovanih

250

klinika za dijabetes

Ove procene načinjene su na bazi skrining projekta koji je ispitao 11 500 osoba bez prethodne dijagnoze,

životne dobi 45-75 godina koje su metodom slučajnog izbora odabrane i pistale na kliničko ispitivanje i

određivanje jutarnje glikemije. Studija je pokazala da

Rezultati se publikuju u specijalnoj monografiji (AMD

jednostavni Finski upitnik i jutarnja glikemija mogu

Annals) kao i na web site AMD i diskutuju se na

i 74% onih koji imaju nedijagnostikovan predijabetes.

dodatnih troškova i resursa već kroz dodatni napor

otkriti 91% onih koji imaju nedijagnostikovan dijabetes Vhi Healthcare skining projekat odabran je da bude uključen u prestižni naučni projekt EU koji ispitije kako je najbolje detektovati, intervenisati i lečiti tip 2 dijabetesa i predijabetes.

godišnjem sastanku Asocijacije. Projekat se izvodi bez kliničara koji vode brigu o dijabetesu. Već samo učešće kliničara u inicijativi AMD Annala,

dokazuje efektivnost u procesu poboljšanja srednjoročnih indikatora ishoda.

Kontinuirano poboljšanje modela brige o nerazaznim bolestima u Izraelu70 Od 1997. godine, jedna od najvećih kompanija zdravastvenog osiguranja u Izraelu, Clalit Health Service, sprovodi program brige o dijabetesu. Ovaj program obuhvata prilagođavanje kliničkih vodiča, kontinuiranu medicinsku edukaciju, unapređenje elektronskih zapisa i softvera o nacionalnom parametrima zdravlja kako bi se unapredilo kliničko rasuđivanje. Šema omogućava da se podaci o pacijentima inkorporiraju u elektronski karton svake osobe uz minimalnu edukaciju za njihovu upotrebu. Sistem olakšava preventivan rad i olakšava i osigurava ranu detekciju oboljenja. Takođe, povećava vreme koje zdravstveni profesionalci mogu da provedu sa pacijentom i smanjuju troškove redukcijom nepotrebnih i ponovljenih procedura. Trenutno svi osigruanici Clalit osiguranja pokriveni su ovim programom a sva ostala zdravstvena osiguranja trude se da usvoje slične procedure u borbi protiv dijabetesa i rade pod nadzorom Izraelskog diajbetesnog barometra

Unapređenje glikoregulacije u Poljskoj U Poljskoj 2,5 miliona osoba ima dijabetes (6,5%). Veliki broj osoba sa dijabetesom ne postiže dobru glikoregulaciju i ispoljava skupe a preventabilne dijabetesne komplikacije.

Poljska

2,5 miliona suffer from diabetes

Izrael

Jedan od indikatora glikoregulacije je HbA1c (ključni

CHS

internacionalnim standardima, HbA1c kod osoba sa

diabetes programme

Nacionalni program za indikatore kvaliteta

parametar za praćenje regulacije dijabetesa). Prema

dijabetesom ne bi trebalo da prelazi 7% ali u Poljskoj 80% osoba sa dijabetesom ne dostiže te terapijske

ciljeve prvenstveno zbog insuficijentne sposobnosti lekara primarne zdravstvene zaštite da intenziviraju terapiju dijabetesa ali i zbog ograničenog pristupa

određivanju ovog parametra.

Kao odgovor na ove zdravstvene potrebe, iniciran je 2007. godine edukativni program fokusiran na

edukacije i treninge u cilju poboljšanja glikoregulacije. Program uključuje saradnju lekara primarne zaštite i

zdravlja, uspostavljen je 2004. godine, zasnovan je

specijalita koji se bave lečenjem osoba sa dijabetesom

programa. Do danas, program ima pozitivne rezultate

dijabetesom. Cilj ovog programa je da poboljša kvalitet

imaju nepohodna testiranja četri puta. Takođe,

ovom jednostavnom sistemu, i učešću grupe doktora,

nivo holesterola i hipertenziju porasla je sa 23% u

parametri važni za brigu o dijabetesu. Rezultati se

bazično na indikatorima kvaliteta prethodnog

uz povećanje proporcije osoba sa dijabetesom koje

proporcija osoba sa dijabetesom koje dobro kontrolišu 1999. godine na 53% u 2007.

Clalit osiguranje najveće je zdravstveno osiguranje u

Izraelu. Uz podrđšku države iniciralo je 1996. godine

a uključuje i stalnu analizu rezultata osoba sa

života i ishode osoba sa dijabetesom. Zahvaljujući program je pomogao da se prati HbA1c i ostali mogu pogledati na web sajtu (

www.poprawakontroliglikemii.pl ). Do kraja 2011. godine 700 specijalista za dijabetes i 3

registar koji sada ima veliku kolekciju podataka o

300 lekara opšte medicine uključeni su u Program

Registar je praćen velikim brojem radionica i aktivnosti

uključio i osobe sa dijabetesom iz 419 bolnica tako da

dijabetesu i indikatora kvaliteta brige o dijabetesu. u cilju poboljšanja brige o dijabetesu. *HbA1c (gikolizirani haemoglobin) mera za prosečnu tromesečnu glikemiju.

glikoregulacije u Poljskoj. U 2010. godini program je je 67 000 testova urađeno.

Strukturirana edukacija o dijabetesu u Velikoj Britanije71 Nedavno objavljena studija koja uključuje 824 odrasle osoe iz 207 ambulatnti opšte medicine u Velikoj Britaniji, pokazala je da osobe koje se uključe u grupnu, ka pacijentu orijentisanu edukaciju o samokontroli dijabetesa, imaju veći gubitak telesne težine i procenat prestanka pušenja u poređenju sa osobama sa dijabetesom koje ovu edukaciju nisu pohađale. Edukacioni program DEZMOND (Diabetes Education and Self‐Menagement for Ongoing and Newly Diagnosed) program je koji vodi Nacionalni zdravstveni servis Velike Britanije.

UK DESMOND edukacioni program DEZMOND je program strukturirane edukacije i brige namenjen novodijagnostikovanim osobama sa tipom 2 dijabetesa. On omogućava osobama sa dijabetesom da odrede sopstvene faktore rizika i formiraju lične ciljeve a takođe im daje emocionalnu i socijalnu podršku. Ispitavanje isplativosti DEZMOND studije pokazuje da je isplativija od uobičajenog pristupa lečenju osoba sa dijabetesom. Program zadovoljava NICE (National Institute for Health and Clinical Excelence) kriterijume za edukaciju i nacionalnog vodiča i na nacionanom nivo podleže kontroli kvaliteta. Edukacioni model preuzela Holandija a nedavno i Australija i inspiracija je za potencijalnu upotrebu širom Evrope.

Francuski program brige o dijabetesu Briga o hroničnim nezaraznim bolestima, posebno dijabetesu glavni je prioritet Nacionalnog zdravstvenog osiguranja Francuske (CNAMTS). Cilj prograna SOPHIA je da unapredi zdravlje i kvalitet života osoba sa dijabetesom i smanji troškove lečenja komplikacija dijabetesa i učestalost komorbidnih stanja. Da bi se ovo postiglo, SOPHIA nudi širok program podrške usmeren i ka osobama sa tipom 1 i sa tipom 2 dijabetesa a zasniva se na centralnoj ulozi lekara opšte medicine u zdravstvenom sistemu i pomaže im da koordinišu brigu o svojim pacijentima. Program SOPHIA ima cilj da omogući idividualizovane zdravstvene savete koji se zasnivaju na postojanju rizka svakog pacijenta pojedinačno. Program podrazumeva davanje pisanih saveta, telefonske konsultacije i web podršku brige o dijabetesu, uključujući pravilnu ishranu, fizčku aktivnost, dijabetesne komplikacije, samokontrolu i drugo. Detaljnije informacije na web sajtu www.sohia‐infoservice.fr .

France SOPHIA

Prvi pilot program započeo je 2008. godine na 10 odeljenja sa populacijom od 140 000 osoba sa dijabetesom i 6 000 lekara opšte medicine. U 2010. godini dodatne zdravstvene ustanove prikljčile su se ovom programu tako da je populacija porasla na 440 000 osoba sa dijabetesom a broj doktora opšte medicine porastao je na 15 300. Posle 3 godine pilot program je evaluiran u smislu porasta implementacije, efikasnosti i cene. Marta 2011. godine 103 000 osoba sa dijabetesom pretplatilo se na ovaj program a sestre i zdravstveni edukatori koji su u programu obavili su 172 000 telefonskih konslutacija. U poređenju sa osobama sa dijabetesom koje nisu u programu, oni koji su u programu SOPHIA mlađi su i imaju manje poodmakao tok dijabetesa. Prve, preliminarne analize pokazuju ohrabrujuće rezultate sa boljom detekcijom komplikacija i blagim poboljšanjem glikoregulacije i u svetlu ovih rezultata vlast u Francuskoj, odlučila je da se program proširi na celu Francusku

From policy to action

FROM POLICY TO ACTION

LENA LALLUKKA Lena has type 2 diabetes

Since 1989, when the St. Vincent Declaration was adopted, and with mounting priority in subsequent years, diabetes has received growing attention as a policy priority. Even so, most nations have not taken dramatic or effective actions to curb the diabetes epidemic.

1 2 3 4 5

Figure 6: Timeline of European policy initiatives 1989

St. Vincent declaration

.....

2004

2005

2006

2007

European Commission project: European Core Indicators in Diabetes mellitus (EUCID)

European Parliament written declaration on diabetes

European Commission project: European Best Information through Regional Outcomes in Diabetes (EUBIROD)

European Commission project: Development & implementation of a European guideline and training standards for diabetes prevention (IMAGE) Council conclusions on promotion of healthy lifestyles and prevention of type 2 diabetes

European Commission project: Better control in paediatric and adolescent diabetes in the EU: working to create centres of reference (SWEET)

.....

2010

2011

2012

Council conclusions on innovative approaches for chronic diseases in public health and healthcare systems

European Parliament resolution on the European Union position and commitment in advance of the UN high-level meeting on the prevention and control of noncommunicable diseases

Chronic diseases, with diabetes as model disease, included as a health priority for the Danish Presidency of the Council of the European Union

Political Declaration of the UN Highlevel Meeting of the General Assembly on the Prevention and Control of Noncommunicable Diseases Council conclusions on closing health gaps within the EU through concerted action to promote healthy lifestyle behaviours

6 7 8

The European Diabetes Leadership Forum

The European Commission Consultation on chronic diseases

European Parliament adopted a Resolution on Addressing the EU Diabetes Epidemic

11 12 13 14

The international will to address the threat of diabetes has been expressed in a number of major declarations and plans. Among the earliest is the 1989 St Vincent Declaration72, which was supported by the WHOâ&#x20AC;&#x2122;s regional office for Europe (WHO/Europe) and committed to multiple initiatives to combat diabetes. The St. 32

Vincent Declaration was the first initiative to recognise the importance of national diabetes programmes (NDPs). Unfortunately however, many countries have not succeeded in introducing NDPs, which was a key element of the declaration.

OD POLITIKE DO AKCIJE

Od 1989. godine, kada je usvojena St. Vincet Deklaracija, pažnja na dijabetes je jako porasla i dijabetes je postao politički prioritet. Ipak, mnoge zemlje nisu započele ni dramatične ni efikasne akcije u cilju kontrole epidemije dijabetesa.

. Međunarnodnu volju da se dijabetes stavi pod kontrolu

inicijative za borbu protiv dijabetesa. St. Vincet Deklaracija

odražavaju brojne deklaracije i planovi. Jedan od najstarijih

prva je inicijativa koja je prepoznala značaj Nacionalnih

je St. Vincet Deklaracija iz 198972. godine koja je podržana

programa za dijabetes ali na žalost, mnoge zemlje nisu

od strane regionalne kanceralije Svetske zdravstvene

istrajale u nastojanju da se u njima formiraju Nacionalni

Organizacije za Evropu (WHO/Europe) inicirala je brojne

programi za dijabetes kao ključni element ove Deklaracije.

Slika 6. Evropske inicijative politike zdravlja

Od 1989. godine raste politička svest o značaju dijabetesa i rezultat toga su: •

Pisana Deklaracija Evropskog Paralamenta o dijabetesu (januar 2006. godina)73

•

Zaključak Saveta Evrope o promociji zdravih stilova života i prevenciji tipa 2 dijabetesa (jun 2006. godine)74

•

Rezolucija UN o dijabetesu 61/225 (avgust 2009)75

U decembru 2010. godine Savet Evrope usvojio je zaključke kojoma je naloženo Evropskoj Komisiji da inicira proces, koji ce uključiti i zemlje članice EU i civilni sektor, kojim će se

definisati mogućnosti rešenja izazova koji predstavljaju

hronične masovne nezarazne bolesti76. Rezultati tog procesa treba da budu sapšteni krajem 2012. ili početkom 2013. godine. Uz to, septembra 2011. godine Evropski Parlament usvojio je Rezoluciju koja naglašava značaj prevencije i kontrole hroničnih nezaraznih bolesti77. Septembra 2011. godine predsednici država i predstavnici Vlada članica Un prisustvovali su Sastanku na viskom nivou UN o honičnim masovnim nezaraznim bolestima u Njujorku a delegati su usvojili Političku Deklaraciju6 koja poziva na

zajedničku akciju predstavnika vlasti, privatnog i civilnog sektora kako bi se poboljšala bezbednost, efektivnost i kvalitet lečenja i medicinske tehnologije. Na kraju, u martu 2012. godine, Evropski Parlament usvojio je Rezoluciju o epidemiji dijabetesa u EU, kojom se poziva na široku inicijativu za poboljšanje prevencije, detekcije i lečenja dijabetesa, uključujući i nacionalne programe za dijabetes i inicijative kojima se poboljšava koordinacija istraživanja o dijbetesu.

Početkom 2012. godine, Danska je preuzela predsedavanje Savetom EU. Tokom danskog predsedavanja, jedan od prioriteta biće hronične nezarazne bolesti i dijabetes kao model za njihovo rešavanje. Ovo predstavlja jedinstvenu priliku za dalju saradnju, politike, predstavnika vlasti i organizacija pacijenata u poboljšanju, prevencije, ranog otkrivanja i kvalitetnog lečenja u Evropi.

NINA OLDENBURG Nina ima dijabetes tip 1

Moguće je u svim evropskim zemljama efektivno se boriti protiv dijabetesa...

...postoje dokazi i načini za prevenciju, ranu detekciju i bolju brigu o dijabetesu

• obezbetiti dostupnost zdrave ishrane i promovisati svakodnevnu fizičku aktivnost tokom života • potrebno je rano otkrivati dijabetes i komplikacije dijabetesa • obezbediti dostupnost edukacije o samokontroli svim osobama sa dijabetesom • pratiti, evaluirati i diskutovati ishode, ne samo nacinalno nego i na regionalnom nivou.

...prevencija, rano otkrivanje i kvalitetno lečenje dijabetesa takođe poboljšava ishod drugih nezaraznih hroničnih oboljenaja

About Diabetes Diabetes is defined by a failure of the pancreas to produce insulin or to produce and utilise sufficient insulin to keep blood glucose under control.

ABOUT DIABETES

ALEXANDRA GRABER-ROSIN Alexandra has type 1 diabetes

1 2

Insulin allows cells and tissues of the body to take up glucose and store it, thus reducing the levels of glucose in the bloodstream after a meal. A lack of insulin causes glucose in the blood to remain high and these high blood glucose levels are responsible for the damaging complications of diabetes.

Types of diabetes

Type 1 diabetes is an autoimmune disease that destroys the insulin-producing cells of the pancreas and accounts for 3–5% of all diabetes cases globally. It commonly develops in children and the young, although it is possible to develop type 1 diabetes in adulthood. People with type 1 diabetes are dependent on insulin injections for survival. Type 2 diabetes is due to a combination of insulin resistance and insulin deficiency. It is the most common type of diabetes, accounting for 95% or more of all diabetes cases globally. It most commonly occurs in middle-aged and older people but is increasingly affecting overweight children, adolescents and young adults.

Diabetes complications Diabetes can lead to many serious complications, usually after a number of years, and particularly if diabetes is not detected early or well treated17. • Cardiovascular disease (angina, heart attack, stroke, peripheral artery disease, and congestive heart failure) is the most common cause of death for people with diabetes17 • Kidney disease (nephropathy) in people with diabetes is among the leading causes of end stage renal disease requiring transplantation or dialysis17 • Eye disease (retinopathy) can cause impairment to sight or even blindness17

4 5 6 7 8

• Nerve damage (neuropathy) can lead to numbness, ulcers, infections and even amputations17

Due to these complications, people with diabetes have nearly a two-fold higher risk of premature death than people without diabetes78.

10 11

GDM is glucose intolerance with onset or first recognition during pregnancy and affects at least one in 25 pregnancies globally. Undiagnosed or inadequately treated GDM can lead to larger than normal babies, higher rates of infant deaths, and foetal abnormalities. Women with GDM and the offspring of GDM pregnancies are also at increased risk of developing type 2 diabetes later in life.

12 13 14

Other types of diabetes exist, including latent autoimmune diabetes in adults (LADA). This is sometimes referred to as type 1.5 diabetes, as people present signs of both type 1 and type 2 diabetes.

O DIJABETESU Dijabetes se definiše kao nemogućnost pankreasa da produkuje insulin ili produkuje nedovoljno insulina da se nivo glikemije održi u normalnom opesgu.

Insulin omogućava ćelijama i tkivima da preuzimaju i troše glukozu iz cirkulacije i zbog toga nema porasta nivoa glukoze u cirkulaciji posle obroka. Nedostak insulina dovodi do porasta nivoa glukoze u cirkulaciji i ona je odgovorna za komplikacije dijabetesa.

Komplikacije dijabetesa Dijabetes može voditi u ozbiljne komplikacije, obično posle više godina lečenja i posebno kod onih osoba koje nisu na vreme dijagnostikovane17. •

Kardiovaskularna oboljenja (angina pectoris, infarkt, šlog, periferna vaskularna oboljenja, zastojna srčana

Tipovi dijabetesa16 Tip 1 dijabetesa je autoimuno oboljenje u kome se oštećuju ćelije pankreasa koje proizvode insulin i ovaj tip dijabetesa

slabost) najčešći uzroci smriti osoba sa dijabetesom •

je među glavnim uzrocima terminalne bubrežne slabosti

odgovoran je za 3-5% svih slučajeva dijabetesa u svetu.

koja zahteve dijalizu ili tansplantaciju bubrega

Obično se javlja kod dece i mladih ali moguće je da se pojavi i u odrasloj životnoj dobi. Osobe sa tipom 1 dijabetesa moraju uzimati insulin da bi preživele.

•

i u svetu oko 95% osoba sa dijabetesom ima ovaj tip. Najčešće se javlja kod osoba srednje životne dobi ali raste oboljevanje gojazne dece, adolescenata i mladih odraslih osoba. Gestacioni dijabetes je glukozna intolerancija koja se prvi put uočava u trudnoći i u principu javlja se u jednoj od 25 trudnoća, globalno posmatrano. Neprepoznat i neadekvatno

Oboljenja oka (retinopatija) mogu uzrokovati oštećenje vida ili čak slepilo

Tip 2 dijabetesa posledica je udruženog dejstva insulinske rezistencije i nedostatka insulina. To je najčešći tip dijabetesa

Bolesti bubrega (nefropatija) kod osoba sa dijabetesom

•

Oštećenja zivaca (neuropatija) moze dovesti do utrnulosti, ulceracija stopala, infekcija pa čak i amputacija

Zbog svih ovih komplikacija, osobe sa dijabetesom imaju skoro dva puta veći rizik od prerane smrti od osoba koje nemaju dijabetes.

lečen gestacioni dijabetes vodi ka rađanju velike bebe, veće perinatalne smrtnosti i češćim fetalnim abnormalnostima. Žene koje imaju gestacioni dijabetes i njihove bebe imaju povećan rizik od nastanka tipa 2 dijabetes u kasnijem životu. Drugi tipovi dijabetesa takođe postoje i obuhvataju latentni autoimuni dijabetes kod odraslih osoba (LADA). Ponekad se ovaj tip naziva dijabetes 1,5 jer ima karakteristike i tipa 1 i tipa 2 dijabetesa.

Dobar deo opterećenja zravstvenog sistema koje izaziva tip 2 dijabetesa potiče od komplikacija, posebno kardiovaskularnih. Međutim, intenzivna dugoročna intervencija koja ima za cilj da utiče na multiple faktore rizika kod osoba sa dijabetesom tip 2 i mikroalbuminurijom (kao markerom ranog oštećenja bubrega) može smanjiti rizik od kardiovaskularnih i mikrovaskularnih rizika za oko 50%5. Dalje, 1% smanivanja HbA1c povezano je sa smanjivanjem od 21% rizika od razvoja komplikacija79. Intenzivna intervencija zajedno sa kombinacijom više lekova i promenom stila života može voditi ka značajnom poboljšanjima i kad su u pitanju vaskularne komplikacije i mortalitet bilo kog uzroka, uključujući i kardiovaskularni80. UKPDS (Britanska prospektivna studija dijabetesa) dokazala je da striktna regulacija krvnog pritiska kod osoba sa dijabetesom i hipertenzijom, smanjuje rizik od smrti i dijabetesnih komplikacija81. Dalje, UKPDS naglašava značaj snižavanja HbA1c na smanjivanje rizika od komplikacija79. Međutim, rezultati UKPDS u suprotnosti su sa rezultatima skorašnjih studija. ACCORD studija (akcija na kontroli kardiovaskularnih rizika kod dijabetesa)82, nalazi da je intenzivna kontrola, ispod onih u internacionalnim vodičima, povezana sa povećanom smrtnošću bilo kog uzroka kao i povišenim kardiovaskularnim mortalitetom. Naredne dve studije, ADVANCE (akcija u dijabetesu i kardiovaskularnim bolestima: Preterax i Diamicron MR kontrolisana evaluacija)83 i VADT (ispitiavnje dijabetesa kod veterana)84 nisu našle porast mortaliteta ali jesu blagotvoran efekat dobre glikoregulacije na mikrovaskularne komplikacije. Nedavna meta analiza nalazi da, sve u svemu, intenzivno lečenje dijabetesa u poređenju sa konvencionalnim, značajno smanjuje koronarne događaje bez porasta mortaliteta. Međutim, optimalan pristup brzine glikoregulacije i nivoa glikoregulacije, razlikuje se i mora biti individualizovan86. Dugoročna korist od intenzivnog lečenja i intenzivne glikoregulacije, notira se i kad su u pitanju kardiovaskularna oboljenja87. Na kraju, postoje jasni dokazi da, kod osoba sa dijabetesom, lečenje dilipidemije statinima i hipertenzije ACE inhibitorima ima dodatno povoljan efekat88,89.

RONNI BIRCH Ronni has type 2 diabetes

DIJABETES UGROŽAVA EVROPU ... NA SVAKOM NIVOU ...osobe sa dijabetesom...

Dijagnoza dijabetesa nameće životno opterećenje, ne samo za osobu već i za porodicu u celini zbog stalne praktične i

Kad neko ima dijabetes ima i povišen rizik da dobije

emotivne potrebe da se brine o ovom problemu. Socijalni i

depresiju ili neki drugi psihički problem u odnosu na ostalu

emotivni uticaj na porodicu osobe sa dijabetesom često je

populaciju. Depresija nije samo uzrok individualne patnje

veći od direktnih troškova lečenja i smanjenja prihoda.

već dodatno negativno utiče na uzimanje druge terapije i

Pokazalo se da dijabetes ima značajan negativan uticaj na

povezana je sa nepovoljnim ishodima i povećanom cenom

porodične odnose i socijalni život što umanjuje kvalitet

zdravstvenih troškova90-92.

života94. Dostupnost socijalne podrške ima krucijalnu ulogu u

Direktna cena medicinskog lečenja dijabetesa varira u

sposobnosti osobe sa dijabetesom da brine o svom stanju

Evropi i ako gotovo sve države imaju organizovan sistem

uspešno24.

zdravstvenog osiguranja i državni nadzor zdravstvene

...poslodavci i nacionalne ekonomije

službe17. Dijabetes, takođe, može negativno uticati na prihode osobe koja ga ima i, na primer u Republici Irskoj, muškarci sa dijabetesom imaju 66% a žene sa dijabetesom 42% manju verovatnoću da se zaposle nego osobe koje nemaju dijabetes93. .

•^т

Prerano umiranje ili život sa teškom dugotrajnom

bolešću uz nesposobnost za rad, ima negativan ekonomski uticaj na porodice i društvo4 u celini a predstvalja trošak za poslodavce i nacionalne ekonomije16. Loše zdravlje zaposlenih smanjuje produktivnost zbog apstentizma, nekvalitetnog rada zbog psihičkih i fizioloških problema, ranog penzionisanja i rane smrtnosti95.

...porodice i staratelji Lečenje hroničnog oboljenja, kao što je to na primer dijabetes, ne mora biti na raspolaganju, pristupačno i

I ako je istraživanje uticaja dijabetesa i drugih hroničnih nezaraznih oboljenja na nacionalne ekonomije još u povoju, morbiditet i rani mortalitet povezan sa ovim oboljenjima naglašava potrebu za efektivnom intervecijom koja može doneti veliku zdravstvenu i ekonomsku blagodet4.

dostupno i cena lečenja i brige o dijabetesu može porodice osoba sa dijabetesom ugurati u siromaštvo4. Osim toga, starije osobe i pripadnici marginalizovanih grupa često imaju kombinaciju hroničnih oboljenja i faktora rizika i efektivno lečenje zahteva korišćenje brojnih medikamenata4,24 pa su starije osobe najveći potrošači prepisivanih lekova24. Iz tog razloga, dugoročno prdižavanje propisanoj terapiji izazov je za sebe24. Stigma i diskriminacija, takođe, imaju značajnu ulogu i određene hronične bolesti, kao što je to dijabetes, mogu umanjiti šanse za zaposlenje16 pa to povezuje loše zdravlje sa siromaštvom4. 39

Prof Bertrand Cariou Prof. Bertrand Cariou is professor in endocrinology at Nantes University Hospital in France. His basic research focus includes the role of nuclear receptors (PPARs, FXR) in metabolic diseases including type 2 diabetes and nonalcoholic fatty liver disease/non-alcoholic steatohepatitis. He is the principal investigator of the clinical trial ITDIAB, which aims to identify new biomarkers of type 2 diabetes risk in prediabetic patients. Furthermore, he received the Prix Apollinaire Bouchardat in 2009 for his research within diabetes.

Dr David Eddy Dr David Eddy is the medical director and founder of Archimedes Inc. in San Francisco, CA, USA.. His research interests range from technical mathematical theories to broad health policy topics. Previously, he has been elected and appointed to the board of Consumers Union, the National Board of Mathematics, the WHO Panel of Experts, the Blue Cross/Blue Shield Medical Advisory Panel and the National Committee for Quality Assurance. Furthermore, he is a member of the Institute of Medicine/National Academy of Sciences.

Prof Janusz Gumprecht Prof Janusz Gumprecht is a professor of medical sciences at the Medical University of Silesia in Poland. His main field of research activity includes pathogenesis and genetics of late diabetes-related complications, in particular diabetic nephropathy and pathogenesis of end-stage renal failure. He is also a member of the Polish Diabetes Association, European Renal Association European Dialysis and Transplant Association (EDTA-ERA) and the European Association for the Study of Diabetes (EASD).

Dr Richard Kahn Dr Richard Kahn is a professor of medicine at the University of North Carolina, USA and was previously chief scientific and medical officer of the American Diabetes Association (ADA). Prior to joining the ADA, Dr Kahn was chief of scientific affairs for the American Red Cross in St. Louis, Missouri and an associate professor of pathology at Washington University.

Dr Antonio Nicolucci Dr Antonio Nicolucci is the chair of the Department of Clinical Pharmacology and Epidemiology at Consorzio Mario Negri Sud Centre for Biomedical and Pharmacological Research in Italy. His research interests 40

include epidemiologic methods and outcomes research in diabetes, the psychosocial impact of diabetes, and cardiovascular disease and its treatment. In his career, he has also held various roles in the Italian Diabetes Society and the Italian Association of Diabetologists.

Prof Peter Schwarz Prof Peter Schwarz is head of the Division of Prevention and Care of Diabetes at the Department of Internal Medicine at the University of Dresden, Germany. His research focus includes care and prevention of diabetes, and the genetical and pathophysiological causes for diabetes. He is also a member of the scientific advisory board of the International Diabetes Association in the EU (IDF-EUROPE).

Prof Ulf Smith Prof Ulf Smith was the former president of the EASD and is currently professor of medicine at the University of Gothenburg and director of the Lundberg Laboratory in Sweden. His research focuses on the role of the adipose tissue in eliciting insulin resistance, as well as the associated increase in cardiovascular morbidity and mortality. He has developed a broad methodological platform involving state-of-the-art technologies for phenotyping humans and experimental models involving transgenic animals or appropriate cell lines.

Prof Nick Wareham Prof Nick Wareham is director of the MRC Epidemiology Unit and co-director of the Institute of Metabolic Science in Cambridge, UK. He is also a professor and an honorary consultant at Addenbrooke’s Hospital in Cambridge, and is the clinical lead for the Eastern England Diabetes Local Research Network. His principal research interests are the aetiology and prevention of obesity and diabetes.

Dr Daniel Witte Dr Daniel Witte is the research manager of the Epidemiology Research Group at Steno Diabetes Centre in Gentofte, Denmark. Furthermore, he established and manages the ADDITION-PRO study. In 2006 he was awarded the New Investigator Award by the Medical Research Council (UK). Furthermore, he is part of the steering committee of the European Diabetes Epidemiology Group (EDEG) and a key referee for Diabetologia. He also acts as a reviewer for Diabetes Care, Diabetic Medicine, BMC Medicine and Unity Health.

The OECD is an inter-governmental international organisation promoting policies to improve the economic and social well-being of people around the world. The OECD provides a forum in which governments can work together to share experiences and seek solutions to common challenges. The OECD brings together 34 member countries, including the world’s most advanced economies from North and South America, Europe and the Asia-Pacific region, as well as emerging countries like Mexico, Chile and Turkey. The OECD works closely with emerging giants like China, India and Brazil and developing economies in Africa, Asia, Latin America and the Caribbean. The common thread of OECD work is a shared commitment to market economies backed by democratic institutions and focused on the wellbeing of all citizens. Health is a major contributor to the productive capacity of OECD economies, so improving health system performance is a key concern for OECD countries. It is a major industry, too, accounting for 9.6% of GDP and considerably more in some countries. People are living longer and healthier lives, which raises expectations for more and better services. The ageing of populations and the cost of new technology also pose challenges for health systems. With health expenditure continuing to rise at a faster rate than GDP growth in most OECD countries, policy makers are interested to know how they can get the greatest health benefits from each dollar invested in health systems. The OECD helps policy makers make these difficult choices by providing evidence-based analysis and data that are essential for monitoring the performance of health systems in OECD countries. The OECD works with other organisations such as the WHO and the EU to addresses the growing global pandemic of non-communicable diseases. Rising concerns about the expected growth in the burden of chronic diseases in OECD countries, particularly in relation to changing lifestyles, have raised questions as to what extent efforts should be made to prevent non-communicable diseases rather than to accept the consequences of treating and managing them.

About The Danish Diabetes Association The Danish Diabetes Association has supported people with diabetes in Denmark since established in 1940. Currently, there are over 76,000 members and it constitutes one of the largest patient associations in Denmark. The Danish Diabetes Association is headed by Truels Schuelz, Chairman of the Board and Henrik Nedergaard, CEO. Since 1992, His Royal Highness, Prince Joachim has been protector of this organization.

EDITORIAL BOARD

Editorial board

About the Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD)

1 2 3

The mission of the Danish Diabetes Association is to improve the quality of life for people with diabetes in Denmark. It aims to stand up for people with diabetes and provide expert advice and counselling on physical, social and psychological problems, encountered by people with diabetes and their family members.

4 5

Collecting and sharing information about diabetes has always been a major task of the Danish Diabetes Association and today they produce two magazines, one for people with diabetes and their family and another for healthcare professionals. The Danish Diabetes Association also produce booklets, patient care guidance, cookbooks and other publications that inform people about diabetes and contain well-grounded advice on healthy lifestyle, nutrition and exercise.

About Novo Nordisk

6 7 8 9

Novo Nordisk is a healthcare company and a world leader in diabetes care, focussed on changing diabetes. Changing Diabetes® is a commitment to answer the needs of people with diabetes in every decision and action. This means delivering targeted treatments based on a deep understanding of individual needs, and doing so with financial, social and environmental responsibility. By leading through collaboration with individuals, organisations and governments to drive prevention and provide holistic support, we will break the curve of the diabetes pandemic and empower people to live fuller, healthier lives until a cure is found. At Novo Nordisk, we are changing diabetes by delivering individualised treatments that secure better health outcomes. Our treatment solutions are the result of our listening to and learning from people with diabetes and those who support them. A firm belief in changing lives by addressing individual needs has led us to develop the broadest range of diabetes treatment options available for supporting individualised care and empowering active self-management. 41

10 11 12 13 14 15

EDITORIAL BOARD

Editorial board

About the Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD)

1 2 3

4 5

About Novo Nordisk

6 7 8 9

10 11 12 13 14 15

1. Beaglehole R, Bonita R, Horton R et al.; for The Lancet NCD Action Group and the NCD Alliance. Priority actions for the non-communicable disease crisis. Lancet 2011; 377:1438–1447. 2. World Health Organization. Global burden of disease. 2012. Available from: http://www.who.int/topics/global_burden_of_disease/en/ (accessed 6 March 2012) 3. World Health Organization. Global burden of disease. Preventing chronic diseases: a vital investment. 2005. Available from: http://www.who.int/chp/ chronic_disease_report/full_report.pdf (accessed 6 March 2005 4. World Health Organization. Gaining Health: The European Strategy for the Prevention and Control of Noncommunicable Diseases. 2006. Available from: http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0008/76526/E89306.pdf (accessed 6 March 2012). 5. Gaede P, Vedel P, Larsen N et al. Multifactorial intervention and cardiovascular disease in patients with type 2 diabetes. New England Journal of Medicine 2003; 348:383–393. 6. United Nations. General Assembly. Political declaration of the High-level Meeting of the General Assembly on the Prevention and Control of Noncommunicable Diseases. 2011. Available from: http://www.un.org/en/ga/ ncdmeeting2011/ (accessed 6 March 2012). 7. World Health Organization. First Global Ministerial Conference on Healthy Lifestyles and Noncommunicable Disease Control. Discussion paper: Prevention and control of NCDs: priorities for investment. 2011. Available from: http://www.who.int/nmh/publications/who_bestbuys_to_prevent_ncds. pdf (accessed 6 March 2012). 8. United Nations. High-level Meeting on Non-communicable Diseases. 2011. Available from: http://www.un.org/en/ga/president/65/issues/ncdiseases.shtml (accessed 6 March 2012). 9. Lindström J, Neumann A, Sheppard KE et al.; on behalf of the IMAGE Study Group. Take action to prevent diabetes - the IMAGE toolkit for the prevention of type 2 diabetes in Europe. Hormone and Metabolic Research 2010; 42:S37–S57. 10. Tuomilehto J, Lindström J, Eriksson JG et al. Prevention of type 2 diabetes mellitus by changes in lifestyle among subjects with impaired glucose tolerance. New England Journal of Medicine 2001; 344:1343–1350. 11. Knowler W, Barrett-Connor E, Fowler S et al.; Reduction in the incidence of type 2 diabetes with lifestyle intervention or metformin. N Eng J Med 2002; 346[6]:393-403. 12. Lindström J, Ilanne-Parikka P, Peltonen M et al.; on behalf of the Finnish Diabetes Prevention Study Group. Sustained reduction in the incidence of type 2 diabetes by lifestyle intervention: the follow-up results of the Finnish Diabetes Prevention Study. Lancet 2006; 368:1673–1679. 13. Paulweber B, Valensi P, LindströmJ et al.; for the Writing Group on behalf of the IMAGE Study Group. A European evidence-based guideline for the prevention of type 2 diabetes. Hormone and Metabolic Research 2010; 42:S3–S37. 14. Organisation for Economic Co-operation and Development. OECD Health Ministerial Meeting. Session 2: Healthy Choices. 2010. Available from: http:// www.oecd.org/dataoecd/14/13/46098333.pdf (accessed 6 March 2012). 15. Alberti KGMM, Zimmet P & Shaw J. International Diabetes Federation: a consensus on type 2 diabetes prevention. Diabetic Medicine 2007; 24:451–463. 16. Internatinal Diabetes Federation. Global Diabetes Plan 2011-2021. 2011. Available from: http://www.idf.org/global-diabetes-plan-2011-2021 (accessed 6 March 2012). 17. International Diabetes Federation. IDF Diabetes Atlas, 5th ed. Brussels, Belgium: International Diabetes Federation, 2011. 18. Busse R, Blümel M & Scheller-Kreinsen D. Tackling chronic disease in Europe: strategies, interventions and challenges. 2010. Available from: http://www. euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0008/96632/E93736.pdf (accessed 6 March 2012). 19. International Diabetes Federation. A Call to Action on Diabetes. 2010. Available from: http://www.idf.org/webdata/Call-to-Action-on-Diabetes.pdf (accessed 6 March 2012). 20. Tal på diabetes 1996-2010, Sundhedsstyrelsen 2011. 21. Green, A.: Diabetes Mellitus i Danmark 1997-2006. Epidemiologiske Analyser 22. European Commission. Sustainable development in the European Union. 2011. Available from: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/ product_details/publication?p_product_code=KS-31-11-224 (accessed 6 March 2012). 23. Davis TM. Ethnic diversity in type 2 diabetes. Diabet Med 2008; 25[(Suppl. 2)]: 52-56. 24. World Health Organization. Adherence to long-term therapies: Evidence for action. 2003 Available from: http://whqlibdoc.who.int/ publications/2003/9241545992.pdf (accessed 6 March 2012). 25. Varo JJ, Martinez-Gonález MA, Irala-Estévez J et al. Distribution and determinants of sedentary lifestyles in the European Union. International Journal of Epidemiology 2003; 32:138–146. 26. World Health Assembly. WHO global strategy on diet, physical activity and health. 2004. Available from: http://www.who.int/dietphysicalactivity/ strategy/eb11344/strategy_english_web.pdf(accessed 6 March 2012).

27. Elmadfa I & Freisling H. Nutritional status in Europe: methods and results. Nutrition Reviews 2009; 67(Suppl. 1):S130–S134. 28. Schwarz PE, Greaves CJ, Lindström J et al. Nonpharmacological interventions for the prevention of type 2 diabetes mellitus. Nature Reviews Endocrinology 2012; doi:10.1038/nrendo.2011.232. 29. Malnick S, Knobler H. The Medical Complications of Obesity. QJM 2006; 99[9]:565-579. 30. Abdullah A, Peeters A, de Courten M et al. The magnitude of association between overweight and obesity and the risk of diabetes: a meta-analysis of prospective cohort studies. Diabetes Research and Clinical Practice 2010; 89:309–319. 31. Organisation for Economic Co-operation and Development. Obesity and the Economics of Prevention. Available from: http://dx.doi. org/10.1787/9789264084865-en/content/book/9789264084865-en (accessed 6 March 2012). 32. International Obesity Task Force. EU Platform Briefing Paper. 2005. Available from: http://ec.europa.eu/health/ph_determinants/life_style/nutrition/ documents/iotf_en.pdf (accessed 6 March 2012). 33. World Health Organization. Waist Circumference and Waist-Hip Ratio: Report of a WHO Expert Consultation. 2008. Available from: http://whqlibdoc.who. int/publications/2011/9789241501491_eng.pdf (accessed 6 March 2012). 34. Vazquez G, Duval S, Jacobs DR et al. Comparison of body mass index, waist circumference, and waist/hip ratio in predicting incident diabetes: a metaanalysis. Epidemiologic Reviews 2007; 29:115–128. 35. Mackenbach JP. Health inequalities: Europe in profile. 2006. Available from: http://ec.europa.eu/health/ph_determinants/socio_economics/documents/ ev_060302_rd06_en.pdf (accessed 6 March 2012). 36. Wilkinson R, Marmot M (eds). Social Determinants of Health: the Solid Facts. 2nd ed. Available from: http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_ file/0005/98438/e81384.pdf (accessed 6 March 2012). 37. Sheehy AM, Coursin DB, Gabbay RA et al. Back to Wilson and Jungner: 10 good reasons to screen for type 2 diabetes mellitus. Mayo Clinic Proceedings 2009; 841:38–42. 38. American Diabetes Association. Standards of Medical Care in Diabetes. Diabetes Care 2005; 28(Suppl.):S4–S36.. 39. Holman R, Paul S, Bethel M et al. 10-year follow-up of intensive glucose control in type 2 diabetes. N Engl J Med 2008; 359:1577-1589 40. Glumer C, Yuyun M, Griffin S et al. What determines the cost-effectiveness of diabetes screening? Diabetologia 2006; 49:1536–1544. 41. Kahn R, Alperin P, Eddy D et al. Age at initiation and frequency of screening to detect type 2 diabetes: a cost-effectiveness analysis. Lancet 2010; 375:1365–1374. 42. Bailey CJ & Kodack M. Patient adherence to medication requirements for therapy of type 2 diabetes. International Journal of Clinical Practice 2011; 653:314–322. 43. Gherman A, Schnur J, Sassu R et al. How are adherent people more likely to think?: A meta-analysis of health beliefs and diabetes self-care. Diabetes Educator 2011; 373:392–408. 44. Peyrot M & Rubin RR. Resistance to insulin therapy among patients and providers: results of the cross-national Diabetes Attitudes, Wishes, and Needs (DAWN) study - response to Phillipov and Phillips. Diabetes Care 2006; 29:953. 45. International Diabetes Federation Clinical Guidelines Task Force. Global guideline for type 2 diabetes. 2005. Available from: http://www.idf.org/ webdata/docs/IDF%20GGT2D.pdf (accessed 6 March 2012). 46. World Health Organization. Innovative Care for Chronic Conditions: Building Blocks for Action. 2002. Available from: http://www.who.int/chp/knowledge/ publications/icccreport/en/ (accessed 6 March 2012). 47. International Alliance of Patients’ Organizations. Declaration on Patient-Centered Healthcare. 2006. Available from: http://www. patientsorganizations.org/attach.pl/547/269/IAPO%20Declaration%20 on%20Patient-Centred%20Healthcare%20-%20Colour.pdf (accessed 6 March 2012). 48. Asche C, LaFleur J & Conner C. Review of diabetes treatment adherence and the association with clinical and economic outcomes. Clinical Therapeutics 2011; 331:74–109. 49. Williams GC & Zeldman A. Patient-centered diabetes self-management education. Current Diabetes Reports 2002; 22:145–152. 50. Norris SL, Chowdhury FM, Van Le K et al. Effectiveness of community health workers in the care of persons with diabetes. Diabetic Medicine 2006; 235:544–556. 51. Organisation for Economic Co-operation and Development. OECD Health Policy Studies - Improving Value in Health Care: Measuring Quality. 2010. Available from: http://www.oecd.org/health/measuringquality (accessed 6 March 2012). 52. Novo Nordisk A/S. Changing Diabetes® Barometer. 2012. Available from: http://www.changingdiabetesbarometer.com (accessed 6 March 2012). 53. Gudbjörnsdottir S, Cederholm J, Nilsson PM et al. The National Diabetes Register in Sweden: an implementation of the St. Vincent Declaration for Quality Improvement in Diabetes Care. Diabetes Care 2003; 26:1270–1276.

82. Action to Control Cardiovascular Risk in Diabetes Study Group, Gerstein HC, Miller ME, Byington RP et al. Effects of intensive glucose lowering in type 2 diabetes. New England Journal of Medicine 2008; 358:2545–2559. 83. ADVANCE Collaborative Group, Patel A, MacMahon S, Chalmers J et al. Intensive blood glucose control and vascular outcomes in patients with type 2 diabetes. New England Journal of Medicine 2008; 358:2560–2572. 84. Duckworth W, Abraira C, Moritz T et al. VADT Investigators. Glucose control and vascular complications in veterans with type 2 diabetes. New England Journal of Medicine 2009; 360:129–139. 85. Ray KK, Seshasai SR, Wijesuriya S et al. Effect of intensive control of glucose on cardiovascular outcomes and death in patients with diabetes mellitus: a meta-analysis of randomised controlled trials. Lancet 2009; 373:1765–1772. 86. Turnbull FM, Abraira C, Anderson RJ, et al. Intensive glucose control and macrovascular outcomes in type 2 diabetes. Diabetologia 2009; 52:2288-98. 87. Holman N, Forouhi NG, Goyder E et al. The Association of Public Health Observatories (APHO) Diabetes Prevalence Model: estimates of total diabetes prevalence for England, 2010-2030. Diabetic Medicine 2011; 28;575–582. 88. Pyorala K, Pedersen TR, Kjekshus J et al. Cholesterol lowering with simvastatin improves prognosis of diabetic patients with coronary heart disease. A subgroup analysis of the Scandinavian Simvastatin Survival Study (4S). Diabetes Care 1997; 20:614–620. 89. Heart Outcomes Prevention Evaluation Study Investigators. Effects of ramipril on cardiovascular and microvascular outcomes in people with diabetes mellitus: results of the HOPE study and MICRO-HOPE substudy. Lancet 2000; 355:253–259. 90. Egede LE, Zheng D & Simpson K. Comorbid depression is associated with increased health care use and expenditures in individuals with diabetes. Diabetes Care 2002; 25:464–470. 91. de Groot M, Anderson R, Freedland KE et al. Association of depression and diabetes complications: a meta-analysis. Psychosomatic Medicine 2001; 63:619–630. 92. Lin EH, Katon W, Von Korff M et al. Relationship of depression and diabetes self-care, medication adherence, and preventive care. Diabetes Care 2004; 27:2154–2160. 93. Gannon B & Nolan B. Disability and labor force participation in Ireland. The Economic and Social Review 2004; 35:135–155. 94. Koopmanschap M. Coping with type II diabetes: the patient’s perspective. Diabetologia 2002; 45:S18–S22. 95. Kanavos P, van den Aardweg S & Schurer W. Diabetes expenditure, burden of disease and management in 5 EU countries. 2012. Available from: http://www2.lse.ac.uk/LSEHealthAndSocialCare/research/LSEHealth/MTRG/ LSEDiabetesReport26Jan2012.pdf (accessed 6 March 2012).

REFERENCES

References

54. Carstensen B, Christensen JK, Marcussen MM et al. The National Diabetes Register. Scandinavian Journal of Public Health 2011; 39 (Suppl.):58–61. 55. Det Nationale Indikatorprojekt. Det Nationale Indikatorprojekt: Hvad er det? Hvad får man? Hvad skal der ydes på afdelings-/sygehus- og regionalt niveau? 2007. Available from: http://www.nip.dk/files/Subsites/NIP/Om%20 NIP/20071214_NIP_Pixi.pdf (accessed 6 March 2012). 56. European Best Information through Regional Outcomes in Diabetes. Objectives. 2012. Available from: http://www.eubirod.eu/objectives.htm (accessed 6 March 2012). 57. Federation of European Nurses in Diabetes, International Diabetes Federation Europe. Diabetes. The Policy Puzzle: Is Europe Making Progress? 3rd ed. 2011. Available from: http://www.idf.org/sites/default/files/idf-europe/ ThePolicyPuzzleBook.pdf (accessed 6 March 2012). 58. Huxley R. Excess risk of fatal coronary heart disease associated with diabetes in men and women: meta-analysis of 37 prospective cohort studies. BMJ 2006; 332:73–78. 59. Ren J & Ceylan-Isik AF. Diabetic cardiomyopathy: do women differ from men? Endocrine 2004; 25:73–83. 60. Shea L & Owens-Gary M. Diabetes and depression in older women - double the risk, double the burden. Diabetes Voice 2009; 54:8–11. 61. Bellamy L, Casas J-P, Hingorani AD et al. Type 2 diabetes mellitus after gestational diabetes: a systematic review and meta-analysis. Lancet 2009; 373:1773–1779. 62. Clausen TD, Mathiesen ER, Hansen T et al. High prevalence of type 2 diabetes and pre-diabetes in adult offspring of women with gestational diabetes mellitus or type 1 diabetes: the role of intrauterine hyperglycemia. Diabetes Care 2008; 312:340–346. 63. Fetita LS, Sobngwi E, Serradas P et al. Consequences of fetal exposure to maternal diabetes in offspring. Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism 2006; 91:618–624. 64. World Diabetes Foundation, Global Alliance for Women’s Health. Diabetes, women, and development. Meeting, expert recommendations for policy action, conclusions, and follow-up actions. International Journal of Gynecology & Obstetrics 2009; 104:S46–S50. 65. Hanson MA & Gluckman PD. Developmental origins of noncommunicable disease: population and public health implications. American Journal of Clinical Nutrition 2011; 94(6 Suppl.):1754S–1758S. 66. Keeling A & Dain K. IDF: putting women and diabetes on the global agenda. Diabetes Research and Clinical Practice 2010; 89:196–199. 67. Haines L, Wan KC, Lynn R et al. Rising incidence of type 2 diabetes in children in the U.K. Diabetes Care 2007; 30:1097–1101 68. Sinnott M, Carr BM, Walsh C et al. Combination of FINDRISC and fasting plasma glucose (FPG) in screening for type 2 diabetes in an Irish population: the type 2 diabetes mellitus and vascular health initiative (DMVHI). Diabetologia 2011; 54(Suppl. 1):S102. 69. The AMD Annals 2010 Working Group & Cimino A, Fava D, Giorda CB et al. AMD Annals 2010: Quality Indicators in Diabetes Care in Italy. 2010. Available from: http://infodiabetes.it/files/Annali_2010_inglese_II.pdf (accessed 6 March 2012). 70. Goldfracht M, Levin D, Peled O et al. Twelve-year follow-up of a populationbased primary care diabetes program in Israel. International Journal for Quality in Health Care 2011; 236:674–681. 71. Gillett M, Dallosso HM, Dixon S et al. Delivering the diabetes education and self management for ongoing and newly diagnosed (DESMOND) programme for people with newly diagnosed type 2 diabetes: cost effectiveness analysis. BMJ 2010; 341:c4093 72. World Health Organization. Diabetes Care and Research in Europe: The St Vincent Declaration 1989. Available from: http://www.idf.org/webdata/docs/ SVD%20and%20Istanbul%20Commitment.pdf (accessed 6 March 2012). 73. European Parliament. Declaration of the European Parliament on diabetes. 2006. Available from: http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc. do?reference=P6_TA(2006)0185&language=EN (accessed 6 March 2012). 74. Council of the European Union. Council Conclusions on promotion of healthy lifestyles and prevention of type 2 diabetes. 2006. Available from: http:// www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_Data/docs/pressdata/en/lsa/89847.pdf (accessed 6 March 2012). 75. United Nations. United Nations Resolution 61/225: World Diabetes Day. 2007. Available from http://www.worlddiabetesfoundation.org/media(3892,1033)/ UNR_media_kit_0407.pdf (accessed 6 March 2012). 76. Council of the European Union. Council conclusions “Innovative approaches for chronic diseases in public health and healthcare systems”. 2010. Available from: http://whatsnew.eucomed.org/wp-content/uploads/2010/12/101215_ council_conclusions_chronic_diseases__071210.pdf (accessed 6 March 2012). 77. European Parliament. EU position and commitment in advance of the UN high-level meeting on the prevention and control of non-communicable diseases. 2011. Available from: http://www.europarl.europa.eu/sides/ getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P7-TA-2011-0390+0+DOC+XML+V0// EN&language=EN (accessed 6 March 2012). 78. The Emerging Risk Factors Collaboration. Diabetes Mellitus, Fasting Glucose, and Risk of Cause-Specific Death. N Engl J Med 2011; 364:829-841. 79. Stratton IM, Adler AI, Neil AW et al. Association of glycemia with macrovascular and microvascular complications of type 2 diabetes (UKPDS 35): prospective observational study. BMJ 2000; 321:405–412. 80. Gæde P, Lund-Andersen H, Parving HH et al. Effect of a multifactorial intervention on mortality in type 2 diabetes. New England Journal of Medicine 2008; 358:580–591. 81. UK Prospective Diabetes Study Group. Tight blood pressure control and risk of macrovascular and microvascular complications in type 2 diabetes: UKPDS 38. BMJ 1998; 317:703–713.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

REFERENCES

References

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Dijabetoloski Savez Srbije 2012 Obrada i prevod: Prevod: Miodrag Đorđević Priprema: Svetomir Đorđević