Het drukkers jaarboek 1906 (The Printer's Yearbook, 1906)

M M

»1 53 ‘ ‘ •

ra?feK?

S W I

'-■? >•

i ; rts'».

' .

‘ «. . V iV -ï cS t'i .

« iW É fe w É R »i

t& w ; ■■&ü ’

» r2 1, t S •> 5 n t ï <i».«• J!L • >>5ÿt- :

8 W I ■ ■ N tt

8SBBK ■OM WOw

Ow^fess^s

■ 8

gi lS ilB B M

l d

om

i f e

o

wo ä wW tSw

■ky Z'ï- TrïÆ 'WX ', P Æ : >•;

. , , ............................ ......

■J

\

-

„

,

;■

§pSiSW>l^$3^Ws£JM iZ-^Æ^Sà:’ # S I O ^ W ^tó» Ä l O W E iÄ % IÄ W P ;W

S W W ^ te p ® ^ ® o fa s « Ä Ä • Ä tj ta x q r

''

* ■

■

. i.

/

’

.

.

■■

T hi sdi gi t a l v er s i onof He t dr uk k e r sj aar boe k1 9 0 6 wa spr epa r edby i Book Bi ndi ngi n2019

Ver s i on1.

0 Ha r dc ov er , 1906, 202pp. +a ppr ox .

30pp. a ds .

Mul t i pl e i l l us t r a t i ons . ween1906a nd1911f oury ea r book sa boutpr i nt i ngwer e Bet publ i s hed.

T heywer ei nt endedt os t i mul a t eabr oa dera nd mor el ogi c a l i nt er pr et a t i onoft hea r tofpr i nt i ng.

J .

W. E ns c hedĂŠ , amemberofapr i nt i ngf a mi l y , a ut hor edf ouroutof 9a r t i c l esf ort hi sr s tv ol ume , i nc l udi ngat e x ta boutt he Amer i c a npr i nt er T heodor eL owdeVi nne .

Ot hert opi c si nt hi s i s s uei nc l udedec or a t edi ni t i a l s , moder nbooka r ti nGer ma ny , ma t t er soft y pef a c es , a ndmor e .

I fy ou nda nyOCRer r or s , pl ea s er ea c husa t s @i book bi ndi ng. c om Mor ebook sa boutbookhi s t or y , booka r t s , a ndbook bi ndi ng onourwebs i t e: ht t ps : / / www. i book bi ndi ng. c om/ pdf book bi ndi ngc ol l ec t i on/ ht t ps : / / www. pa t r eon. c om/ i book bi ndi ng

t

HET DRUK KERS JAARBOEK VOOR 1906

HET DRUKKERS JAARBOEK VOOR 190 6 I e JAARGANG

O N D ER M E D E W E R K IN G VAN VER SCH ILL END E VAKKUNDIGEN

IMMER STRE VEN D

UITG EGE VEN TE AM STE RDA M BIJ IPE NBU UR& VAN SEL DAM

VOORWO ORD Terwijl de nederlandsche kunstnijverheid tot krachtigen bloei geraakte en de gevolge n van die ontwikkeling overal duidelijk merkbaar werden, is de boekdrukkunst, hoewel in zekere mate met modes medegaande, bijna geheel buiten die invloeden geble­ ven. Alleen daar, waar direct met de kunstnijverheid in verbinding staande personen zelf drukwerken ontwierpen of op de uitvoering daarvan toezicht hielden, zijn de boekdrukkers, dikwijls min of meer contre cœur er toe gekomen werkstukken van betere kwa­ liteit te vervaardige n. De oorzaken die geleid hebben tot dit achterblijven der boekdrukkunst zijn veelvuld ig, de grootste schuld treft evenwel de vakblad en, met name de duitsche. Deze toch verschaften en verschaffen nog steeds aan de nederlandsche boek­ drukkers een eindelooze serie ge makkelijk na te volgen modellen, die evenwel, omdat ze dikwijls lijden aan groote smakeloosheid, zoowel wat arrangement als wat kleurgeving betreft, zeer veel kwaad hebben gestich t, en dit te meer, omdat ze, zelfs waar ze volgens duitschen smaak goed mogen heeten, voor het neder­ landsche kunstgevoel allerminst deugen. Het publiek sedert jaren aan deze duitsche drukwerken gewoon weet niet beter dan dat het zoo behoort en neemt aan dat met het gewone zetmateriaal niets anders te bereiken valt Nu is het met de drukkunst eigenaardig gesteld. De boek-

drukkers zijn uit den aard der zaak geheel afhankelijk van de lettergieterijen, die de markt overstroomen met nieuwigheden, zoowel in letter als in siermateriaal. Dit materiaal moet ge kocht en gebruikt worden In plaats dus dat de boekdrukkers als zelf­ standige ontwerpers kunnen optreden, zijn zij gedwongen met reeds bestaande vignetten en randen zoo goed en zoo kwaad als het wil hun zetsel op te bouwen, en er behoort onder deze omstandig­ heden zeer veel voorzichtigheid en goeden smaak toe om bij het zetten alleen dat materieel gebruiken dat kans geeft op een ha r­ monisch samengaan van letter en orname nt niet alleen, maar ook van de gebruikte ornamenten onderling. Dat de vaklieden, in casu de zetters er niet gemakkelijk toe overgaan zelf te trachten goede ontwerpen te maken en liever datgene nazetten wat door de vakbladen als goed wordt aangeprezen, wie zal het verwo nderen?

Sedert lang reeds betreuren wij dezen to estand en het is daarom dat wij besloten dit Jaarboek uit te geven. Daar onze eigen vak­ bladen zich voornamelijk bewegen op het gebied der techniek en daarin zeer te waardeeren artikelen leveren, achtten wij het onnoodig hiervoor een groote plaats in te ruimen, temeer omdat wij het boekje niet alleen bestemden voor de drukkers, maar tevens voor allen die belangstellen in de boekdrukkunst.

In dit boek willen wij in hoofdzaak behandeld zien wat ons vak schoons kan leveren en wat het in vroeger dagen schoons geleverd heeft en wij willen daardoor trachten bij boekdrukkers zoowel als bij leeken te doen zien dat het boekdrukkersbedrijf tot veel, veel beter in staat is dan doorgaans blijkt.

In de laatste jaren werden eenige te ntoonstellingen van boek­ kunst georganiseerd nl. te Amsterdam (1894), Rotterdam (1902), Gent en Antwerpen (1904) die blijkens de belangstelling die zij ondervonden duidelijk bewezen hoe de onverschilligheid die jaren­ lang voor ons vak bestond is beginnen te wijken. Wil er verbe­ tering komen dan is het noodig die beginnende belangstelling te verlevendigen en pogingen in het werk te stellen met het doel een ruimere en logischer opvatting van de boekdrukkunst in de

hand te werken. Een eerste uiting daarvan mag dit boek zijn.

Het is een zeer moeilijke en allicht ondankb are taak die wij ons gesteld hebben, met een kleine uitgave als deze, slechts eens per jaar verschijnend, invloed te willen oefenen waar het kwaad zoovele jaren ongestoo rd heeft kunnen voortkan keren. Ook ont­ breekt ons zelve veel, doord at ook wij aan de schadelijke in­ vloeden natuurlijk niet geheel hebben kunnen ontkomen, maar toch, waar wij weten dat verbeter ing noodig, en gelooven dat verbeteri ng mogelijk is, leek het ons nuttig althans de poging te doen. Waarschijnlijk is de invloed, uitgaande van dit Jaarboek, voorloopig gering, doch wij weten dat wij met onze inzichten niet alleen staan en dat velen met ons verbetering in den bestaanden toestan d wensch en, en daarom hopen en verwachte n wij dat mettertijd meerdere stemmen voor deze zaak zullen opgaan die eene verande ring ten goede zullen voorbereiden.

De Uitgev ers

1PENBUUR & VAN SELDAM

INHOUD Voorwoord Bldz.

Drukwerk en Drukkunst, door J. W. Enschedé . . . .

1 Houtsnede als boekversiering, door P. Buschmann met 17 illu­ stratiën en lijst der platen..........................................................................

9 Theodore Low de Vinne, door J. W. Enschedé, met portret en 7 i l l u s t r a t i ë n ................................................................................................32 De nieuwe boekkunst in Duitschlan d, *) door Dr . Jean Loubier met 25 illustratiën . ...........................................................................49 Initialen, door R. W. P. de Vries Jr. met 31 illustratiën . .

101 Over schoonheid van platzetsel, door J. W. Enschedé . .

138 De algemeene schriftlijn, met 7 illustratiën . . . .

145 Literatuuroverzicht, door J. W. Enschedé met 5 illustratiën en beschrijvende titellijst...............................................................................................151 Adreslijst van drukkerijen in Nederland, Oost-Indi ë, West-Indië, België en Z u i d - A f r i k a ....................................................................................177 Ad ve rt en ti e- af de el in g..............................................................................................203

*) Teng evolg e van de vertraging die de uitgave van dit Jaarboek ondervond, ontbreken in dit opstel de allerlaatste publicaties.

DRUKKUNST EN DRUKWERK Heeft typographisch drukwerk een eigen karakter? Het is er mede gelegen als met de menschen. Allen hebben gemeen足 schappe lijke eigens chapp en, maar ook onderscheidene, die de wetenschap der ethnographie de verdee ling in rassen en soorten heeft doen aannemen. Maar evenals dit systematiseeren der individuen onaangetast moet laten ieders persoo nlijkheid, zoo ook zal het niet mogeli jk blijken te zijn drukwerken immer in gelijkso ortige groepen te vereenige n. Hieruit v olgt, dat ook wanneer met de ui teenloope nde verschil len, die ontstaan door het gebruik van versch illende lettersoorten geen rekening gehouden wordt, zelfs de meest oppervlakki ge beschouwin g van een gedrukten tekst zou moeten aantoonen, dat deze een eigen karakter heeft, of liever gezegd zou moeten hebben.

De gedrukte tekst is gemeenlijk een mechanische verveelvuld iging van het handschrift. Hoezeer het schrift van ver足 schillen de personen in karakter uiteenloopt, behoeft hier voorzeker niet in het licht gesteld te worden. Onbesproken latende de grapho logisch e waarde van het manuscript, d. w. z. de wijze, waarop uit zekere eigenaardighe den van het ges chre足 ven schrift besloten zou mogen en kunnen worden tot karakter誰

2 eige nsc hap pen van een auteu r, moge het niettemi n vold oen de zijn dit punt hier even aan te roeren, omdat theor etisch daaruit voo rtvlo eit dat die sch rift eig ena ard igh ede noo k ter ugg evo nde n moeten worden in den druk. Immers waar deze laatste wel nau wke urig vol gt de stijl bijzo nder hed en in zin sbo uw , inter­ pun ctie , ali ne a’s en wat dies meer zij, ligt het voor de hand dat het schr iftka rakte r even eens in den druk zou moeten terug keeren . Pra ctis ch is zulk s echter volk ome n onm oge lijk . T us sche n auteur en druk komen de ver sch ille nde tech niek en, die samen werk en om het gedru kte tot stand te bren gen. De druk kan niet verder gaan dan den lezer in onm idd elli jke ver bin din g te stelle n met den stijl van den schr ijver , maar dat eerst van het oog enb lik af, dat hij begi nt met lezen . Daa rto e moet het gedru kte hem als het ware vrie nde lijk uitn ood igen .

Het is dus noo dwe ndi g, dat het oog aang enaa m word e aan ­ geda an. Niets mag daarom aan het toev al zijn ove rge late n: de verh oud ing tussc hen blad zijd e, bla ds pi eg el, cor pus en even tueel e interl inie moet wel ove rwo gen zijn ; aan de wi tve rdee ling en opv ulli ng mag niets ontbr eken ; titel s en hoo fd­ reg els, kopl ijste n, sluits tukke n en ander sier mat eria al, alle s moet op hun behoo rlijke plaats staan en doo r de dru kte ch­ niek en papie rkeuz e in de best bere ikbar e vol kom enh eid zijn overg ezet. Aan den anderen kant moet verm eden wor den het­ geen storend kan werk en: gebr oken letters , gere zen wit , ver smeer de druk, slech t gedek t zetsel kunn en niet ged uld w ord en, daar de harmo nie van den dru k da ardoo r in meerd ere o f min dere mate opge heve n wordt.

Boe kdr uk, ook de meest een vou dig e is dus onde rwor pen aan zekere aesth etisc he wetten ; de boek druk kerij is bij gev olg een kun stam bach t, wat ons ned erla ndsc h taal eige n van ouds her onb ewu st wee rgee ft door het woor d boe kdru kku nst en jui st

3 dat artistieke van het drukkersvak is het, wat sedert jaren erkend is, niet zoozeer door de mannen van het vak, als wel door de boeken liefhebb ers, de bibl ioph ilen.

Evena ls elke artistieke uiting van ’s men schen vernuft in den loop der tijden onderworpen is gewees t aan destijds heerschende stijlopv attinge n, was en is dit het geval met boekdruk. De boekdrukke r behoort dus een meer dan opper­ vlakki ge kennis der stijlen te heb ben, zooals die zich voordoen in de beeldende kunsten. Hij moet daartoe niet alleen er eenig begrip van hebben, maar door met de toongevers in die kunsten, als het kan, al naar mate zijner sympathieën in gees te­ lijk verkeer te staan, zich zelf ontw ikkel en; gemakkelijker en beter dan welk handbo ek ook bij machte is, zal hij op die wijze een kijk krijgen op lijnen, verhoudinge n en kleuren.

Die sympathieën kunnen uit den aard der zaak ve rschillend van oorzaak wezen. We lke die zijn is o nver schil lig; de hoo fdzaak is de intelle ctueel e omga ng, omdat deze, maar deze ook alleen , hem een eigen opvat ting zal doen verkrijgen en hem zal leeren onders cheide n niet slechts wat mooi en wat niet mooi is, maar ook, en dat vooral, het waarom en het hoe.

Gest eld dat de boekdr ukkers patroo n, welke dit leest, zich met deze besch ouwi ngen kan vereen igen, dan zal hij, zich de vraag stellende welke practi sche waarde hij voor zich daaruit kan trekken, tot een ontkennend antwoord komen. T en onrechte.

Er vloeit voor hem inderdaad een wezenlijk nut uit voort.

Het is de ervaring, die de geschi edeni s leert, dat zij in den strijd om het bestaan vooral geslaa gd zijn, die van meet af aan een vast doel voor oogen hadden en steeds streefden naar de bereiking daarvan, onder welke omstandigh eden ook.

Behalve een vasten wil, hadden zij daarbij een geloo f aan de waarheid hunner eigen inzichten en dat ju ist, het goed oprecht

4 geloof aan zich zelf, het zelfvertrouwen deed hen slagen.

Daartegenover stonden ook nadeelen. Hen, die een tegenover­ gesteld gevoelen waren toegedaan, vervreemdden zij niet alleen van zich, maar kregen zij tot besliste vijanden, zoodra gemeen­ schappelijke belangen op het spel stonden. Geen mannen van het midden zijn het geweest, die aan den algemeenen maatschappelijken en intellectueelen vooruitgang medegeholpen hebben, wel mannen, die anderer of private belangen in een bepaalde richting gediend hebben.

Zou deze historische ervaring in verband met het hiervoor geschrevene niet van toepassing kunnen worden op onze boekdrukkerijen? De boekdrukkerspatroon moet, als beoefe­ naar van een kunstambacht, pogen zich een eigen richting te vormen en die richting onder welke omstandigheden ook, zooveel hij slechts kan, trachten tot uitdrukking te brengen in zijn drukvoortbrengselen. Niemand zij een stijlrichting thans voorgehouden als de beste, slechts het beginsel zelve zij hier op den voorgrond gesteld. Den boekdrukkerspatroon zullen door zijn ijveren voor eigen smaak ongetwijfeld echter orders ontgaan, niet slechts, omdat hij dan niet immer in staat zal zijn opdrachten uit te voeren, maar ook, omdat hij veelal in botsing zal komen met zijn lastgevers.

Waarom zal hij niet immer in staat zijn opdrachten uit te voeren ? Stel, dat hij een besliste tegenstander is b. v. van het kloosterschrift of van de preciosa van de amsterdamsche lettergieterij, deze letter daarom niet in voorraad heeft op zijn zetterij en niet genegen is deze aan te schaffen, dan zal hij aan eventueele bestelling geen gevolg kunnen geven, wanneer verlangd wordt dat het drukwerk uit die letter gezet moet worden; de order zal naar een concurrent gaan, die aan de gestelde eischen wel kan of wil voldoen. In dat wegvloeien

5 van orders om die reden, schijnbaar een nadeel, ligt inder­ daad een voordeel. Het gewicht der lettervoorraad wordt niet onnood ig uitgebreid en daarmede dus evenmin het bedrijfs­ kapitaal belast op een wijze, welke voor de rentabiliteit van de drukkerij niet zonder beden king zoude zijn. Bovendien wordt bedrijfskapitaal beschik baar gehouden voor aanschaffi ng van materiaal, dat wel voldo et aan den individueele n smaak van drukkeri j-eigenaa r. Daard oor kan de lettervoorraad uitgebreid worden in een streng afgebak ende richting en zal, om iets te noemen, gemakke lijker dan in andere omstandigheden over­ gegaan kunnen worden tot de aanscha ffing van de geheele serie van een letter, wat, zooals bekend is, van zulk een over­ wegend gewic ht is om aan smout- en advertentiewerk karakter te verleenen .

Zood oend e zal de eene drukkerij in staat zijn dat te geven, waaraan een andere niet kan vo ldoen . Het ontgaan van orders in den beginne zal moeten plaats maken voor het omgekeerde, tot het trekken van orders. Op den langen duur zal daarmede hand aan hand kunnen gaan het maken van betere prijzen, wat in den huidi gen tijd van sociale loonactie patroon noch typo onv ersc hilli g kan zijn. De drukkerij toch zal in zeker opzicht een eigen karakter vertoonen in haar drukwerk en dat eigen karakter zal des te gereeder met betere betaling beloond worden door hen, die daarop intellectueel gesteld zijn, in de eerste plaats, omdat de verbruiker van dat drukwerk daarmede op zijn beurt we er meer de aandacht hoopt te trekken van het koopend pub liek, waarvan ook hij economi sch afhan­ kelijk is. De uitgever zal zijn boeken beter verkoopbaar achten; de winke lier zal meenen dat voor zijn zaak een doeltreffen­ der reclame gemaakt wordt door strooikaartjes en biljetten, die zich van het alled aags che en ordinaire ondersche iden.

6 Het voor staa n van eigen rich ting zal zich dus doen ge voelen in het beh aald e wins tcijfe r van het druk keri j-be drijf en zulks ten goede .

Dat ideaal is gee nszi ns hers ensc him mig al ontb reek t er veel aan zijn vervu lling. Tw ee facto ren drin gen zich daarbi j op den voo rgro nd. De boe kdr ukk uns t-ke nni s van den patr oon en de liefheb berij voor en de kijk op mooi deug delij k d rukw erk doo r het groot e publ iek. Met den eers ten factor, de boe kdr uk­ kenn is van den patr oon, w ord t n iet zoo zeer bed oeld h et gem is aan tech nisc he ken nis; integ ende el, bin nen - en bui ten lan dsc he vakti jdsch riften geven zoo ong evee r niet s and ers als tech niek en bied en hem daaro m ruim scho ots gele gen heid zijn h oev eel­ heid weten in die rich ting uit te brei den . W el is de aan dac ht te vesti gen op zijn gemis aan een zelfs maar el eme ntai r beg rip van kunst. Daari n, in het kun stbe grip en het wins tcijfe r zal een wiss elw erki ng moeten besta an, m its de tw eed e fac tor m ede­ werk t. Het groote publ iek moet vrag en naa r kun std ruk en druk kuns t. Die vraa g besta at, al is zij niet dade lijk op te merken . Ieder toch die druk wer k best elt, zal, onv ers chi llig of hij een betrek kelijk hoo g of ge ring bed rag w ens cht te bes ted en, iets moois willen ontva ngen. Dat beg rip „mo oi” is imme r subje ctief , maar zal, hoe dan ook, uit voerb aar moe ten zijn.

Aan het same ngaa n dezer elem enten ontbr eek t van de zijde van het publ iek alle s; het stel t som tijds eisc hen , die niet te vervu llen zijn. Genoe md zij: holl and sch pa pie r en fijne aut o­ typi eën ; drie - of vier kleu rend ruk ken tege n min imu m-p rijs en lette rsoo rten die niet in stem pel bes taan . Boe ken liefh ebb ers, die ingen omen zijn met oude boek en uit den een of a nde ren tijd, wen sch en herh alin gen van incu nab ele n of van druk ken van Plan tijn, Elsev ier, Blaeu, Bask ervil le, Bodo ni, Crap elet, Ens che dé of van een and ere n groo ten hist oris che n naam. Ook

7 dat is onbereikbaar, geluk kig, omdat de techniek van het vak sedert zoo onnoemelijk veel vooruit is gegaa n, dat de onvol ­ komen oude drukken niet meer te imiteeren zijn. Beide cate­ gorieën van drukwer k-bestell ers, hoewel de beste bedoeling en hen bezielen, doen het drukkersvak toch niet vooruitga an.

Naast die onpractis che kunstzinnige n staat de groote schare van onver schill igen, voor welke goedkoo p het wachtwoord is.

Ook zij werken niet mede. Toc h is dat slechts schijnbaa r, omdat zij, wat drukricht ing betreft, een geheel willoo ze massa zijn, welke de drukkerij dat in handen kan stoppen, wat zij wil.

Juis t in dat drukwerk, waar nu feitelijk het minst aan ver­ diend wordt, maar waarin de patroon bijkans geheel de vrije hand in uit voering en or donnantie heeft, ligt het object, waarop hij zijn eigen drukrich ting zal kunnen beproeven, waardoor hij ze lf zijn smaak practisc h zal kunnen vormen en zoo gaand e­ weg een beteren prijs zal kunnen bedingen . Ook met drukwerk moet het worden als met andere takken van kunstambacht.

Naast de goed koop e meubelba zars en galanteriewinke ls zijn gekomen inricht ingen als Onde r den S int Maarten, D e Won ing, Het Binn enhu is, en meer andere kunstnijverhe ids-inrichtingen; naast het goed koop e fabr ieks - en prutswerk, het duurdere eigen ontwerp, waarin de individ ualitei t van den artistieken leider zich kond geeft. Dat individ ueele moet betaald worden en, blijkens het voortdurend bestaan dier inrichtingen, wordt zulks voldoe nde gehonor eerd. Waarom zou dat niet evenzeer kunnen geschi eden bij boe kdr uk? Than s loopen al onze drukkerijen, zonder uitzond ering, aan den leiband van de duitsche fabrieks nijverhei d tot schade van hun rentabiliteit.

Weet daarentegen de drukkerij-e igenaar wat hij wil en tracht hij dat immer te verwez enlijke n, dan zal hij, zijn bedrijf als kunstambacht verheffende ook financieel naar boven gaan.

8 Echter daartoe is nood ig, broodn oodig, aan den eenen kant dat hem binnen zekere grenzen door zijn lastgever s, zoo uit­ gevers als particulieren de vrije hand gelaten worde aan een kopy dien vorm te geven, die niet den committent, maar hem zelf het schoonst voorkomt, aan den anderen kant, dat hij zelf weet wat hij in boekkunst wil en niet als nu maar al te veel het geval is, zijn bedrijf beschou wt als uitsluitend een commercieele onderneming . Het commerc ieele moet hoofdzaak zijn en blijven, maar door, als het kan, het commerc ieele ter zijde te stellen, zal het doordrijven van eigen drukrich ting in plaats van de bedrijfskracht te verminderen die noodw endig verhoogen. Iedere drukkerij moet front maken in eigen decoratieve richting. Than s is het werk van den eenen ty pograa f zoo onge­ veer gelijk aan dat van den andere en doen onze boekdru k­ kerijen elkaar onderling scherpe concurrentie aan; dan, als eenmaal elke drukkerij een eigen richting heeft, staan zij naast elkaar, ieder met een eigen kring van afnemers. Niet meer de drukkerijen, maar de richtingen zullen met elkander wed­ ijveren. In plaats van een louter econom ischen wordt dan de bestaansstrijd in hoofdzaak een intellectu eel-art istieke , waarin die drukkerij-richti ng zal zegevieren , die voorge staan wordt door hen, die het beste inzicht blijken gehad te hebben in de behoeften van het publiek , diens smaak hebben weten te vormen en te ontwikkelen en bovendie n die eigena ardige aangeboren gaaf hebben, die hande lsgees t genoemd wordt.

AMSTE RDAM

J. W. ENS CHE DÉ

HOU TSN EDE ALS BOEKVERSIE RING Indien door het woord boekdrukk unst mag verstaan worden de kunst van te drukken bij middel eener plaat waarop het­ geen op het papier overgebr acht wordt in verhevenheid ge­ beeldho uwd is, in tegens tellin g van plaatdruk waarbij de teekeni ng in de metalen plaat gegraven werd en van steen­ druk (ook zinkdru k en fototypie) die bekomen wordt op een gladd e oppervl akte welke noch hoogte noch diepte aanbiedt, dan mag ook de houtsnede de bakermat der boekdrukkunst geheeten worde n. Inderdaad de eerste voortbrengselen dier kunst waren, voor zooveel geweten is, prentjes, verbeeldende heiligen waarond er soms een naam of een spreuk, eveneens op het hout gesne den, voorkwam en.

Het is zeer n atuurlijk dat die onderschriften zich van liever­ lede uitbreidden en zich langzam erhand vervor mdent otgans che bladzijden tekst, zijnde een geb ed tot den voorgestelden heilige gericht, ofwel eene verkla ring van de plaat.

Even natuurlijk is het dat die tekst weldra meer en meer uitbreid ing kreeg zoodat de verzame ling van verscheidene dergelijke platen een gansch boek vormden, hetgeen de zoo­ gezegde blokboeke n (incunab elen) waren.

&turee e p i f t o ï c ^ o b a t m

tó ^ ic t M ira nd ul e viri omnium mortalium doótiflïmi doqucntiflïmicp«

Pcritiflimi vi n Iohanis Pici Mir and ule opus epi ftola rü accuratiflim e nuper recognitu fedulaqj operaim preflum aq uoo ma me nda que ipr im a ïmpreffione cóperïc bantu rorun oabft erfa fun u Titelpa gina met houtsned e, 1502

11 En dat letters, die gediend hadden om dergelijk boek te drukken, naderhand van elkander gesneden of gezaagd werden, ten einde nogmaals dienst te doen om andere woorden samen te stellen, is niet te v erwonderen ; zulks gebeurt nog wel eens in onze hedendaag sche drukkerijen, bij voorbeeld voor een paar woorden opzettelijk gegraveerd voor eene plakkaat of den titel van een tijdschrif t, waarvan de deelen opnieuw kunnen gebruikt worden, mits bijsnijden van enkele blokj es, om er een ander woord mede te zetten. Zou alzoo de werk­ wijze niet geweest zijn van Laurens Coster vóór dat Guten­ berg het middel gevonden had om naar een op hout of metaal gesneden model talrijke gelijkv ormige afgietsels in een metaal­ mengsel te bekom en? Wat er van zij, zulks is niet onmogelijk en, hoezeer het middel om een stempel te bekomen zich in den loop der tijden ook gewijz igd heeft, de bewerking van eene prent in houtsnede zoowel als die van een stempel voor drukletter is in den grond volkomen dezelfde. Ziedaar ook waarom er zooveel eenheid van uitzicht bestaat tusschen ge­ wone drukletters en houtsneden en waarom versierselen, opluist eringen en beeldletters in houtsnede door hunnen aard zelf (de teeken ing ervan nog terzijde gelaten) zoo harmonisch samen kunnen werken met drukletters, en dit veel meer zelfs dan koperplaten hoewel de teekening dezer laatsten even­ eens door scherpe onafgebro ken lijnen wordt aangegeven en de gescha duwd e deelen niet, zooals in steendruk of licht­ druk, het gevo lg zijn van eene schakee ring van vlakke tonen.

Zieda ar nog waarom de houtsnede niet alleen het geschikste maar ook het meest passend stelsel is om eene bladzijde druks te versieren, en het is dat vooral welk eigenaardigh eid en zooveel harmonie verleent aan de boeken der XV e en der XV Ie eeuw.

12 In later tijden werd die volkomen overeenstemming ver­ stoord ten gevolge der wijzigingen welke de houtgravuur

vortenïKnt fijn ütfwfè mtt nfra n/ oennocral lebte werte <£n ate 06 aifoe naecr öötaifo na mm fp Dac onnofelelä cft «jonöcti al vaft aen een ralomz neDtealfoe Dtrfte was Darntê tóe (jan Denntetcoeröcnnaumeltjc ce fame« tue nde n mo eie n. €nöe Daee fijn tmee mannenqltctomen mer frarpe roeöen/ en 0ebben Dathc^aem ï&efit ötjna touôeçcome aifo gttequetft uan öenttoetenrotten tjoofoeDarter Qbe? ne^efontyeit intjêgyeblcu encn ts Boek pagin a, Amsterda m 1506

onderging, en waarover later een woord zal gezegd worden.

In den beginne waren het de eenvoudigste middelen die aangewend werden om boekdrukplaten voort te brengen: eene plank van taai en niet te sprok hout, meestal perelaar

Tj pe r na ate fin t e Wtftt ïa m d ^a tet t ßefelfca^ £aet uo et ß bt noemöe beöeuaert nolb tac fit fiaöfce / öc m int meöereomen quam O met allen fiaet ßfiefel fra$ te £o lcn öacc ft alle öoet öte min ne £ fifiO t ßfieöoet w o to én ia in &p ele ße nö en an &e W tm ftn tm ae cy betun o be fte ne n flae t

J5c e&abbcöu0öfeeütt(ne fe finie föunera on bet fine ma ntel na m en uoetöefe met hc te tienen*

Naar een houtsnede, Rhenen circa 1515

Karel V Naar een houtsnede (verkleind), Antwer pen 1531

15 zoo gelijk mogelijk geplane erd, waarop gebeeldh ouwd werd met behulp van een snijmesje in punt gesle pen; ziedaar het volle dig oorspronkelijk graveursmateria al. Wat deze kunste­ naars voortbrachten, bepaalde zich bij een prentje enkel in omtrek of waarvan de schaduw kant door hoogstens eenige gelijkloo pende lijnen aangedu id werd, juist voldoende om uitsprong en diepte van de teekening te laten voorkomen, maar niets meer.

Van aard en bewerkin g dus geli jk aan druk letteren bijgev olg, ook in volkomen overeenstemm ing en harmonie met den tekst.

Langzam erhand, in het begin der XVII Ie eeuw vervormde zich de houtsn ede dank welli cht aan de h oedanighe id van eene nieuwe soort van hout die op dit oogen blik meer in zwang kwam, namelijk het palmenhou t. Deze houtsoort is niet alleen harder en taaier dan perelaar, maar ook veel fijner van vezel, zoodat het toelaat elk lijntje van meer bewerkte teekeningen te houden staan.

Het is hier de plaats niet om te onderzoeken welke de oorzaak is van die stoffelijke verandering in de houtsnede doch het schijnt niet te gewaag d vooruit te zetten dat de ontwik keling der sc heepvaa rt, of beter gezegd van het handels­ verkeer, in die tijden daaraan niet vreemd was. Hoe paradoxaal die verond erstell ing ook voorkomen moge lijkt zij toch zeer natuurlijk bij nader overw egen. Inderdaad, in onze gewesten is een pa lmboom een zel dzaamhe id ; de palm blijft er doorgaans een struik waarvan de dikste stam na jaren en jaren, zeer knoestig en vol weeren, nauwelijk s eenige centimeters dikte bekomt, zoodat, wanneer de schors en het zoo gezegd spek er van verwijderd zijn, het rechte deel tusschen de kronke­ lingen van den stam slechts kleine plankjes van een paar duim breedte kan oplevere n.

Naar een houtsnede van Christoffel van Sichem, den jonge, overleden te Am sterdam 1658 Effect van wit op zwart

17 Uit de zuidelijke landen, waar de palm tot boomen groeit met stammen van twee meters lengte en 30 centimeters doorsnede, bekomt men van die h outsoort planken die toelaten groote teekeningen op een stuk, uit den heele te ontvangen.

En, is het niet belang wekke nd, aan te stippen dat de beroemde Fransche houtsnijder Jean Mich el Pap illon die leefde tusschen 1698 en 1776, en eene gansc he omwent eling bracht in de houtsnede, te gelijker tijd als de E ngelsc hman Thom as Bewic k (1753-1828), en dat beiden op palmhout graveerden, juist op het ooge nblik dat, hier te land e, de beeldhouw er Walter Pompe , die in 1777 overleed, faam verwierf door het vervaardigen van zijne palmenhouten krusifixe n. Beeld jes van zulke afmeting werden vóór hem nooit uit palmenhout gesneden. Doc h, het gebruik van die houtsoort, waarvan de schoonste stammen uit Kle in-A zië komen, bracht nog eene andere aanzienlijke wijz iging te weeg . Jui st omdat die stammen zulken grooten omtrek hebben kon dit hout ook op den kop gebruikt worden, en daar de vezels van den palm zoo fijn en zoo dicht zijn, terwijl de poriën onzich tbaar blijven , leverde die behandelin g veel gemak op, want op die wijze gebruikt kan in hout, evengoed als in metaal, bij middel van een driehoekig en scherp puntig stift gestoke n worden zonder dat naast de groef boorden ontstaan, en wordt het on noodi g den omtrek der lijnen te sn ijd en zooals op liggen d hout steeds moet gedaan worden.

B A Pap illon en Bewic k volgden waar­ schijn lijk dit stelsel,en stell igde eng elsche graveur Thom pson (1791-1843) die rond 1830 te Parijs eene grav uurschool ging stichten en talrijke Liggend hout leerlingen vormde die medewerkten A. Alet het stift gestoken aan de Mag asin Pittores que, V IlluB. Met het mes gesneden 2

Tot F R A N E K E R ,

By A d r i a an H e i n , s j Boekv erkope r, 1699.

Houtsnede als titelom lijstin g door G. Brakei, Franek er 1699

19 stratio n, Le Musée des Fam illes en talrijke geïllustree rde romans die tusschen 1830 en 1840 verschenen .

Bij het gebruik van palmenhou t op den kop zijn twee steken van het stift voldoen de om een rechtho ekig vierkant uit te holen en daar de witte ruimte tusschen de kruislijnen eener teeken ing steeds een vierkant vormen wordt door die schik king het werk aanzie nlijk v lugger en zuiverder van lijn. Voord eelen, wat de technie k betreft voorwaar , maar die onder kunstop zicht ook nadeelen kunnen worden, Palm op den ko pm et en feitelijk geworden zijn.

Inderdaad men verviel daardoor al te gemak­ net st at gest oken kelijk in het nabootsen der koperplaten en het najagen der zelfde effekten welke de metaalplaa t eigen is. Hierin muntten hoofdz akelijk de Eng elsc he graveurs van het begin der X lX e eeuw uit en dit was de aanleide nde oorzaak van hunnen bijval te Parijs .

Onte genz egge lijk zijn hunne voortbrengselen merkwaardig onder meer dan een opzich t, maar, evenmin als het de eigen­ aardighe id van een glasraam of van een tapijt huldigen is met hun het voorko men te geven van eene olieverfschilderij op paneel of op doek, evenmin is het de karakteristieke eigens chapp en der houtsned e eerbiedigen als men deze het uitzicht van eene koperp laat geeft. Een glasraam, een tapijt of eene mozaïk hebben er niets bij te winnen de illusie van eene schilderij te geven en eene houtsnede wint er veel bij dat al hare eigen aardig heden bewaard blijven, en zulks nog meer wanneer zij bestemd is om door drukletter ingelijst te worden of er mede saam te gaan. Teg en deze opmerkin g zal welli cht aangevoe rd worden dat zij wat al te puristisch schijnt. Dit verwijt verdient zij echter niet, even min in aan-

Iaar mtJ

liï uf lr es ta nt um

cw

£ r tx J t c t t .

tu n d it a t ifle vtro s .

Chris toffel Planti jn Naar een kopergravu re van Joann es Wie ricx , Antw erpen 1588

21 zien van het boek waarin zij voorkomt en het bepaald onder­ werp dat hier behandeld wordt, als in algemeenen zin. De Eifeltoren van Parijs in eikenhout willen nabootsen of zw eedsche houten huizen in ijzer bouwen zou een ieder bespottelijk vinden. Die verge lijking is nochtans zoo verre niet van die welke tusschen eene houtsnede en eene ets, of eene koper­ plaat bijvoorb eeld, kan gemaakt worden.

Elke grondstof heeft haren aard en hare eige nschap pen welke moeten geëerb iedigd worden, en waaruit al het voordeel moet getrokken worden dat zij oplevert op gevaar af van geenen eigenaa rdigen uitsla g te bekome n. Zoo als de plooien en kreuken van een zijden mantel zich anders voordoen dan die van een wollen of katoenen kleeds el, zoo ook verschillen de kruisstrepen van eene hout- of van eene kopersnede, en nog grooter is het onders cheid in de drukproeven, van de eene of van de andere plaat afgetrokken.

Er bestaat evenveel versch il tusschen de plaatjes der X VIe eeuw en de sierlijk gestoke n hedendaa gsche houtgravuur als er ondersc heid te maken valt tusschen oud D elftsch porcelein in zijne versie ring zoo speels ch van lijn, en zoo bevall ig ongekun steld in zijn grootsch decoratie f effect, en het zo oge­ zegd verbeterd heden daags ch porselei n, waarop elke lijn nauwke urig, regel matig , zuiver en net voor komt, maar mekanisch, koud en hard. En zulks is niet alleen het geval voor boeken versier ing ook voor de tekst letter is het zoo. Al de lettergieters wedijveren om hunne letter zoo r egelmatig, meetkundigs tijf mogelijk te maken, terwijl het oogstreelende van eene bladzijde ouden druk juist aan het onregelmatig ver­ rassende van elk letterteeken te danken is.

Wel is waar komt de heden daagsc he houtsnede meer overeen met de regelmat ige gepaste en gemeten drukletter

Salomon doSty ùf, ScftllS&r cnSlca-nuoffor, tcSSlâSotiv. $hair.-f& Naar een houtsnede (verkleind) vàn Dirk de Bray, naar Jan de Bray, Haarlem, 1664

23 ons door uiterst subtiele gietmachie nen geleverd , volgen s stempels en matrijzen met even mathematische juistheid be­ komen; maar niettegenstaande dit treft men in het algemeen minder samenhang aan tusschen letter en ornament in onze moderne boeken dat dit het geval was in vroegere jaren. En al die stroeve nauwkeu righeid neemt van het boek alle sporen van mensche lijk denken, overwegen en bedrijvighe id

De maand Juli Naar een houtsnede van Dirk de Bray, Haarlem 1654

weg. Het gezegd e van Victo r Hug o: „C ec i tuera cela” is hier ook van toep assin g, de mekaniek doodt de kunst. Maar, dat is de geest van den tijd en daaraan is weinig te ver­ helpen. Het zelfde is te bestätigen op elk ander gebied. De sloten en hengse ls onzer deuren en vensters die eens tot sieraad en als middel van verfra aiing aangewend werden, zijn nu zorg vuld ig in de dikte van het hout weggestopt . De zol­ dering onzer kamers, waarvan de ba lken en ribben het vertrek weleer opluiste rden, worden met eene afzichteli jke laag pleister bestreken, even als de gevels onzer huizen wier grondstof nu niet meer te ondersch eiden is.

Gel ukk igli jk kwam in de laatste jaren een ommekeer in dien staat van zaken, laat ons hopen dat de boekdrukkun st er haar

24 aandeel zal in hebben. Onder dit opzicht zal het aanzienlijk werk van William Morris misschien wel invloed op de boek足 drukkunst uitoefenen. Hij is stellig voorgelicht geworden door het gevoel van eenheid tusschen tekst en versiering, die al de bladzijden van een boek tot een harmonisch geheel moet maken. Hij heeft de stijve eentonigheid der drukletter tegen足 gewerkt en er meer zwier en lenigheid aan gegeven om haar

De offerhande van Maria Naar een houtsnede van Papil lon, overleden te Parijs 1776

niet te doen afsteken tegen de kronkelingen der omlijstingen en beeldletters, en die verdiensten vergoeden in ruime mate het al te ouderwetsche en niet gelijksoortige zijner samen足 stellingen.

W. Morris deed de vroegere kunst herleven maar niet kan gezegd worden dat hij iets schiep; en in hoever zijne opvat足 ting van onmiddelijke toepassing zijn zal op de moderne praktijk, zal in de toekomst door de lettergieters uitgemaakt

Titel en eers te bladzijde van â&#x20AC;&#x17E;the History of Reynard the Foxeâ&#x20AC;? , volgens de engelsche vertaling uit het Vlaamsch van William Caxton. Gedrukt met de Troy type op de Kelmscott Press door William Morris.

Voltooid 15 Dec. 1892; klein folio.

tb ys by sto rye ben wre ton tbe para ble s,g oo de lerynge, an d dyu erse po yn tes to be merky d, by wbicbe po yn tes men maye leme to come to tbe su bty lle knowelecbe o f sucb e tby ng es a s da yly ben vse d an d ba d in tbe cou nseyl lys o f lor des an d pre late s, go ste ly and worl dly, an d al so cmo ngc m arc ha nte s & other comone peple, Hn d th is booke is ma ad for nede an d p rou ffy te of alle go d folke , as fer as th ey in red yng e or bee ryng of it s ha ll mowe u nde r­ st an d a nd f ele tbe f or sa id su bt il deceytes tha t day ly ben vse d in tb e wo rlde, n ot to tben ten te th at men sb ol d vs e t hem , bu t th at euery man sbo lde escbewe an d kepe by m f ro m tbe s ub ty l fa ls e sb re w y s, tb at t he y be n o t dec eyu ydj! ? ßb en nc who th at will baue tbe very vnde rst an dy ng of tb ys ma tte r, be m us te oft e a nd many tym es rede in tb ys bo oke ,an d e me stl y an d d i­ lige ntly mar ke well tha t be rede tb, fo r it is se tte sub tyl ly, lyke as y e sb als ee in re dy ng of it ; and no t o nes t o rede it ; fo r a man sn ai l n ot wyt b ones ouer re dy ng fyn de tbe rig h t v nd er sta nd yng , ne com pri se i t wel, bu t o rty m es t o rede i t sb al cause I t wel t o be v nd er sta nd e: an d fo r them th at v nd er sta nd et b it, i t sh al l be ry gb t joy ous , pl ay sa nt , an d prouff i table .

-

25 worden. Het is echter te vreezen dat de meeste zijner ge­ wrochten zullen voortbest aan als zuivere kunst, maar geen ingang zullen vinden in de kunstnijverheid , hetgeen de boek­ drukkerij geworden is.

De toekomst der houtsnede als boekvers iering ligt d us in de ontwikkeling, volgens den hedenda agschen geest, van de oorspronkelijk e techniek, en dit wel met in achtneming der

Houtsn ede van de eers te helft der XlXe eeuw

Houtsnede van de eerste helft der XlXe eeuw

princ iepen waaro p het letterste mpel-ste ken berust. Ziedaar het eenige middel om tussche n tekst en versiering eenheid en harmonie te bekomen.

Maar dat wil niet zeggen dat het boek der XXe eeuw eene slaafsche herhali ng zijn moet van hetgeen de drukkunst leverde in de XVIe. In het geheel niet, zulks ware even onmogelijk als nutteloos, men gebruike voor het graveeren al de middelen die de hedend aagsch e wetensc hap aan de

V/WC'Wb

Houtsne de van H. Brown , professor aan de Aced emie van Antwe rpen (Enge lsche School)

27 hand doet, al de nieuw gevonden grondstoffen en daarbij teekeningen van den meest modernen stijl, zoo men hem verkiest, om een gansch nieuw boek van de XX e eeuw te vormen, maar men vergeete niet dat het boek dient opnieuw wat meer een kunstvoortbrengsel te worden, en wat minder een louter nijverheidsprodukt.

Het boek is toch de voortplanter van den menschelijken geest, het voorwerp dat het dichtste staat bij het verstand en het gemoed, en mekanisch, meetkundig zoo als het in al zijne deelen geworden is, stuit het tegen alle kunstgevoel. Gevoe l is hier het ware woord, want het is onmogelijk door wetten of regels te bepalen hoe een boek fraai kan gemaakt worden, dit hangt af van den goeden smaak des drukkers, die uit het materiaal waarover hij beschikt uitkiezen zal wat het best samenpast; de afstand en de lengte der regels, zoowel als de lengte der bladzijden in juiste overeenstemming brengt met de afmeting van het papier, en vooral de keuze van beeldletters en versierselen niet aan het toeval over late.

Hij zorge ook dat teekening en gravuur der houtsneden in verband zij met de lettersoort van den tekst.

Het is praktisch wel onmogelij k voor elk boek dat gedrukt wordt bijzondere letter of versierselen te doen vervaardigen; dit ware de looche ning van Gute nberg â&#x20AC;&#x2122;s uitvinding en haast terug keeren tot het Benediktijner werk der handschriften, het ware een der groote voordeelen van het moderne boek vernietigen: de lage prijs. Alle boeken kunnen toch niet in prachtuitgave verschijnen en tegen den stroom der tijden even als tegen dien der zee kan toch niet opgezwommen worden.

Overdreven eischen stellen zooals Willia m Morris deed is onder zuiver kunstopzicht verdedigbaar, maar het is niet praktisch in algemeenen regel.

__

Houtsn ede van H. Brown (1844) profes sor aan de Acad emie van Antwe rpen (Eng elsch e Schoo l)

29 Als boekversiering staat er voor de houtsnede nog eene schoone toekomst open. De toekomst der houtsnede, ziedaar een woord waarover weleens hier iets meer mag gezegd worden. Sedert de buitengewone ontwikkel ing welke de fotografie bekomen heeft en de verrassende toepassingen van die wonderbare ontdekking, waardoor de stralen der zon, als het ware, het graveerstift vervangen, werd door sommige kortzichtige plaatsnijders de vrees uitgedrukt dat hun ambacht zou te niet gaan. In eenige oogenbli kken, zoo meenden zij, levert de lichtdruk en de fotogravuur eene drukplaat tot de vervaar diging der welke wij dagen aan dagen zouden werkzaam zijn, en dan nog met eene stiptheid eene juistheid , eene fijnheid die wij niet kunnen evenaren.

In schijn ligt er wel eenige waarheid in die klaagrede; edoch, een fotografisch apparaat, hoe volmaakt ook, blijft steeds een werktuig dat niet dan eene bestaande teekening nabootsen zal, maar die teekening nooit scheppen; het zal, bij het graveeren van dit model zeer stipt het minste lijntje eerbiedigen, maar nooit de sporen dragen van het aanhoudend zoeken, veran­ deren, verbeteren van den graveur, het zal mekanisch zijn en, bijgev olg, met wezentlijke kunst niets gemeens hebben.

De vergel ijking van eene houtsnede met eene fotogravuur en hunnen min of meer samenhang met drukletter zal het best doen uitschijnen welk van beiden het meest geschikt is voor boekversie ring, en of niet eens, indien zij wil, de houtsneekunst in de boekenwereld, de heerschappij zal heroveren die de werktuiglijke gravuur haar tijdelijk betwist.

ANTWERPEN

P- BUSCHMANN

N. B. Bij de plaatjes die als voorbeeld aangehaald worden is het niet te doen om hunne kunstwaarde, maar wel om den aard hunner bewerking.

30

LIJST DER PLATEN Blad zijde 10 Tit elp agi na met houts nede, 1502 Auree epistole Johan nis Pici Miran dule. z. pl. 1502 kl. 4° (Titel)

Blad zijd e 12 Boe kpa gin a, Amste rdam 1506 Een wandel inghe der kersten mensche mit Jhes u den brudegom der siele inden hof der bloemen. Ghep rent tot Amstel redam . . . . (1506) kl. 8° fol. 42 recto

Blad zijde 13 Hout sned e, Rhenen circa 1515 Dat leuen ende die passie, ende verheffi nghe van der h eylige r maget Sinte Kunera. z. pl. en j. c. 1515. kl. 4° fol. 5 recto

Blad zijde 14 Karel V, houtsne de (verkle ind), Antw erpe n 1531 Dits die excel lente cronike van Vla enderen enz. Ghe pren t Tant werp en, by my Willem Vorster man. . . . 1531. fol. [fol. 1 recto]

Blad zijde 16 Houts nede van Chri stoff el van Sichern, den jon ge , over leden te jA m sterdam 1658 Bruno. H. Het boeck lobs, den Prediker , Spr eucken en H oog he-li edt Salo mon s......... in Neder-d uytsche rijm. Hoorn, gedruckt voor Isaac vander Beec k, en Gerbr ant Marte nsz. boeck-ver koopers. In compagnie. 1658. 8° blz. 208.

Tot Hoorn, ghedruckt by Abraham Isaa cxsz . vander Bee ck, boec k-dru cker op 't Noordt in ’t Sch rijf-b oeck , Anno 1658.

Blad zijde 18 Houtsne de als titelo mlijst ing door Q. Brake l, Fran eker 1699 Douwe s, C l. Grond ig ondersoek van de toonen der musi jk. To t Fran eker, by Adriaan Heins, boekverkooper 1699. kl. 8’ (Titel)

Bladz ijde 20 Chri stof fel Plant ijn, naar een kope rgrav ure van Joa nne s Wi eri cx, Antw erpen 1588.

Het museum Plantin- Moretus te Antwerp en en zijne kuns tuitg aven . Antwer pen, 50, St.-J acob sma rkt. c. 1904, sin. 83 tegenov er den titel Gedru kt door J. -E . Buschma nn te Antwerp en Het portret slechts in de editie op Hollan dsch papier

31 Blad zijde 22 Salom on de Bray, hou tsn ede ( ver kle ind ) v an Dirk de Bray, naa r Jan de Bray, Haarle m 1664 Bray, S. de — Bede nckingen, over liet uytlegg en en verg roote n der sta dt Haarle m, enz. Gedru ckt tot Haarlem, by Abraham Casteley n, Stads druck er op de Marckt, in de Druckery. Anno 1661 kl. fol. tege nove r den titel

Blad zijde 23 De maan d Juli, hou tsn ede van Dirk de Bray (?), Haarlem 1654 Schryf -alman ach, . . . nae den nieuwen ende oude stijl. Door D David Origanus.

Gedru ckt tot Haeriem, by Vincen t Casteley n. Anno 1654. 32° (blz. 29)

Blad zijde 24 De of ferh ande van Mari a, hou tsn ede va n Pa pillo n, ov erle den te Pari js 1776 Historis che kinder -bybel , of schr iftuu rlyke lustho f enz. 4e dr. Te Amsterda m, by de Wed. Loveringh en Allart, boek verko pers op den Nieuwendyk, het twede huis van den Dam 1777. 8’’ blz. 179

Blad zijde 26 en 28 Hou tsne den van Henry Brow n, geb ore n te Yorc k 1816, h out gra veu r te Par ijs (1835), Br uss el (1837), ’s-G rav en ha ge (1840) en Antw erpe n (1842) Afdrukke n der originee le gra vur es

THEODORE LOW DE VINNE

•J

THEOD ORE LOW DE VINNE Aan het stellen eener biografie zijn eigenaardige m oe ili jk ­ heden verbonden . Het verzamelen der uitwendige bijzonder­ heden is slechts een werk van gedul d, veronderstellende, dat die bijzonder heden in een archief of in een druk te vinden zijn.

Zoodra het er echter om gaat dieper in iemands leven door te dringen, een p ogin g te wagen naast het wat ook te schrijven het hoe en het waarom, en aan te toonen de beteekenis van dien persoon voor zijn vak, dan zijn de moeielijkheden grooter.

Des te grooter w orden zij, naarmate door anderen over dien persoon minder studie, minder vo orarbeid gepleeg d, naarmate diens leven dichter bij het onze, naarmate de plaats van zijn werkzaamheid verder van de onze verwijderd is, naarmate de vruchten en resultaten van zijn arbeid minder gemakkelijk bereikbaar zijn.

Aldus is het gelegen met den drukkerij -chef Theodore Low de Vinne te New -Yo rk. Reeds voor 25 jaar in 1880 erkend als one o f the few acknowle dged authorities in America on all matters relating to the literature and practice o f the art o f printi ng, is hij dat gebleven tot op den huidigen dag en zulks niet slechts, als destijds, naar ik meen, alleen in Amerika ook 3

34 bij een deel van de Eur ope esc he dru kke rs is hij het gew orde n.

De Vinne is een vakm an van gezag aan wie ns kalme, bez a­ digd e en bij uits tek pra ctis che wen ken over het dru kke rsva k een gew illig oor gele end wor dt.

Zijn leve nslo op is spo edi g gebo ekt. Geb oren te Stamfo rd (Co nne ctic ut) in 1828, be gon hij in 1843 de typo grafi e te leere n te New burg h (New -York ). Vier jaa r later was hij als leerl ing in New- York, wa ar hij in 1849 smo utze tter w erd in de dru k­ kerij van Fran cis Hart alda ar. In die drukk erij geko men, bleef hij daa r en is daa r nog, tha ns als chef. Wa nt reed s na één jaa r werd hij „fo rem an” en we er nege n jaa r late r asso cié.

De drukke rij Fran cis Hart & Co, eers t gev estig d te New -York 63 & 65, Murray Street , corn er of C olleg e Plac e, werd in 1883 omg edo opt in The odo re L. de Vinne & Co. en in 1886 ver­ pla ats t naa r 12 Lafayette Place. De De Vinne Pre ss, naar verl uid wor dt een inric htin g met circa 25 per sen , is in ons land het be stb ek en d g ewo rden als de druk kerij van The century illustrat ed month ly m agazin e. Die per iod iek gaf aan leid ing , dat The century company het adre s werd , wa aro nd er uitg aven van De Vinne in de were ld geb rach t wor den .

Maar meer nog als dru kke rij- eige naa r en -le ide r heeft De Vinne als perso on invloed geoef end doo r zijn sch rijv ers arb eid .

Versp reid als die is vooral in Ame rika ansc he d ruk kers -tijd sch riften, zal het ieder, die beke nd is met het ond oen lijk e, serië n van die organ en hier in Ne derl and te vi nde n, duid elij k zijn, dat mijn med edee linge n mees t gep ut zijn uit de twe ede en derd e hand. Voor de w eten scha p van zijn p erso onl ijkh eid is di t zeker niet bevord erlijk, maar gegis t kan wor den , dat bij slot van reke ning da araa n weinig , betre kkel ijk alth ans , v erlo ren is, o m­ dat die tijdsc hrift -arti kele n voo r hem zelf ge wor den zijn vo or­ studi es, die hem brac hten tot zijn stan daa rdw erk en.

35 Voor dat hij er echter toe kwam die te stellen, had hij reeds een paar losse boekjes in het licht gegeven. In 1869 gaf hij een handb oek uit voor het prijsb ereken en van smout werk ; The printer's price list: a manua l fo r the use of clerks and bookkeepers in job prin ting offi ces, waarvan in 1871 een tweede druk versche en, is een boek, dat door de geheele Vereenigde Staten groot gezag geniet. De loonstrijd leidde in 1872 tot een public atie over The state of trade: observa­ tions on eight hours and higher prices, suggeste d by recent conferences between the New York typographical union and the employing book an d job p rinters of that city. De plech tig­ heden bij de opric hting van een standb eeld voor Benjamin Franklin te New-York in 1872, een geschen k van een ver­ mogend New-Yo rks burg er Albert de Groot, werd door hem, op verzoek, besch reven. Het geschi lstuk van de uitvindin g der boek druk kuns t b ehan deld e hij uitvoe rig in een geïllustreerd octavo geschrift, met inbegr ip van voorw erk en registe r groot 70 halv e velle n ; The invention of printing. A collection of facis and opinions in 1876 uitgegev en, in het volgend jaar opnieuw versp reid en in 1882 gebr uikt als tekst voor een letterproe f der gieterij van Bruce te New-York, is een merkwaard ig plei­ dooi ten gunst e van Guten berg, vooral daarom, omdat door hem in het derde hoofd stuk (The key to the invention of typography ) destijd s reed s omsta ndig is aangetoon d, dat hij, die geacht moet word en den boekd ruk ontdekt te hebben, be­ ginnen moest met de letterg ietku nst te vinden en dat daarin dus de eigenlijke kern schuilt. In 1896 bezorgde hij voor de New-Yo rksche Typ othe tae een diplo matis chen herdru k met critisch e noten van Jose ph Moxon ’s Mechaniek exercises or the doctrine o f handy- works applied to the art of printing, het eerst in 1683 te Londen ver schene n; met het toegan kelijk maken

36 van deze oudste publicatie, die de techniek der drukkerij­ bedrijven in al haar onde rded en uitvoerig en nauwkeurig beschrijft, en die in originali zeer zeldzaam is, deed hij een wetensch appelijk werk, waarvan de waarde niet licht over­ schat kan w orden voor de geschiedeni s der drukkuns t en de practijk der bibliografie.

Deze studies zouden hem, geloof ik, geen internationale plaats gegeven hebben. Vóór alles was en bleef hij de man van de practijk.

In 1884 werd te New-York opge richt de Grolier-club. Deze Vereeniging, aldus genoemd naar Jean Grober, een bekend kunst-b oekbind er te Lyon, heeft ten doel de studie van het uitwendige van het boek. Zij stelt belang in het boek, niet om wat het behelst, maar om de wijze, waarop het uitgevoerd is; de leden der Grolier-club zijn bibliofilen, geen bibliomanen.

Bibliofilie is éen van de vele vormen, waarond er ’s menschen genegenheid zich uit. Genegenheid steunt voor een deel op kennis. De bibliofilie eischt dus kennis van het boek, d. w. z. van papier, van zetten, van drukken, van re produc tie-mi ddelen , van binden en van wat al niet meer. De bibliofiel behoeft de de wetenschap der typografie, en, zoo hem die ontbreekt, nauwe gestadige aanraking, zoo het kan zelfs intiem verkeer met den vakman. Maar die aanraking zal, is zij deugdelijk en goed gemeend, niet nalaten wisselw erking te oefenen. De vakman, die aan zuiver register, gelijkmatige dekking, zet­ machines en andere technische vraagstukken zijn uitsluitende aandacht wijdt, zal gewaar worden, dat marge-verdeel ing, wijze van pagineering, kleurenharmonie en wat dies meer zij, van groot gewicht zijn voor liet boek als kunst werk; de boeken­ liefhebber zal te weten komen, d at autotypiën op Hollandsch papier, volkomen gelijke witverdeeling, gelijkgekleu rde initialen

37 in evenr edig toonas pect, het gloedrijke bladgou d der enluinimineurs tot typografische, voors hand s onber eikba re idealen behooren.

De Vinne, lid van de Groli er-clu b, ontwik kelde de Ver­ eeniging, de Vereenigin g ontwik kelde hem; maar zij maakte niet van hem een decora tief boekdr ukker, gelijk of gelijk­ waard ig aan Morris of Cobd en-S ande rson. Alles behalve.

De Vinne was en is gebleve n de drukk er van den ouden, zelfs oude rwets chen stempel , die in de gewone ordinair e boekd rukke rij-gew oonte n, wat betreft titel-in deelin g, zetwijze en illu stratie is blijven volhar den. Zou die weinige invloed der club ook te verk laren zijn, dat met De Vinne’s medestic hters der Vereenigi ng beho orden een uitgever (Samuel Wesley Marvin van de firma Scribn er), een redac teur (A. W. Drake van The century}, een druk ker (Arthur B. Turn ure) en een druk­ pers enfa brik ant (Robe rt Hoe Jr .)? In de Grolie r-club is, meen ik, van den beginn e af aan d e tec hniek een te invloedrijke stem toegek end dan dat zij gehou den mag w orden voor een zuiver artistie ke vereen iging, die de boekk unst om ha ar zelfs wille zou trac hten te be vorde ren. De Vinne zelf heeft, voor zoo ver ik kan nagaan , als med ebes tuur der dier Vereeniging geen ander e lijn gevolgd dan te voren. Wees eenvoudig leert hij in zijn jongs te geschri ft over het letterzette n, in October 1904 gepub liceer d, wees eenv oudi g; het is beter zich te scharen aan de kant van Bodoni en Didot, van Pickerin g en Whit­ tingham, dan te doen zooals zoovele der jongste hervormers der typografie. Wees in dacht ig aan den architec tonische n regel: versier de constru ctie, maar const rueer nooit ofte nimmer ve r­ sierin g; vergee t niet dat de letters, die woord en en gedachten voorstell en, punt één zijn en dat de versieri ng, welke ook, daaraan onder gesch ikt moet blijven.

38 Te verwon deren is het daarom dus niet, dat hij zich stelt tegenover de Engelsch decoratieve school van Morris en zijn volgelingen. Hoewel erkennende de uitnemende hoedanigheid van den druk der Kelmscott-Press boeken, zijn deze modernmiddeleeuw sche uitingen hem ten gruwel. Tro uwens reeds in 1866 had hij een voordracht gehouden voor The New-York typographical society waarin hij gelijksoortige denkbeelden ontwikkeld had: er zijn verscheidene vroege voorbeelden van uitnemend drukwerk, maar hun uitvoering staat aanzienlijk lager dan die der moderne.

Als typografisch leider en tevens als drukker van der Golierclub heeft hij daarom werk geleverd, dat niet vo ldoet aan hoog gespannen verwachtingen. De uitgaven dier club zijn slechts gedrukt voor de leden in een oplaag van circa 300 exemplaren; slechts weinige dier boeken zijn naar Europa gekomen en het is dus te verklaren, dat ik geen daarvan uit eigen aansc hou­ wing ken. Washington Irving’s A history of New York fro m the beginning of the world to the end of the dutch dynasty. By Diedrich Knickerbocker (1886), g edrukt met letters, gefacsimileerd naar die, welke in 1659 in gebruik waren bij Jan Elsev ierte Leiden 1, heeft den naam de kunstvolste uitgaaf der club te zijn, evenals, en dat vooral de Philobiblon van Richard de Bury (1889). Dit boek, door De Vinne uitgevoerd, is gedrukt op white antique van de Brown company, dat hij witter, h elder­ der en b eter acht dan Engelsche, Hollandsche of Italiaansche drukpapieren.

Of deze drukken inderdaad de typografische vermaardheid ' Deze let ter is opn ieuw in stem pel ge bra cht voor de gieterij van G ustav e Mayeu r te Parijs (1878) naar een dr uk v an de Else vier te Leiden uit 1634, Farm er Little <S Co. te New- York bezi tten afsl age n; de snee echte r is niet Hollandsc h.

39 waard zijn, die ze genieten, kan ik bevestige n noch on tkennen.

Wat ik er over gelezen en in facsimile er van gezien heb, doet mij terugh ouden d zijn en bij uitbre iding niet gelooven, dat de Gr olier- club uitgaven in werkelijk heid zulke merkw aar­ dige uitingen van moderne boekk unst zijn als waarvo or zij doorgaa n. Integendeel de ge facsimil eerde titel pagi na’s van Two note books of Thomas Carlyle (1898) en The life of Charles Henry Count Hoym (1899), door hem voor de club gedrukt, acht ik zelfs vrij middelmat ig. Beter zijn zijn titels der boek- en hand schri ften- tento onste lling catalog us door de club in 1892 en 1895 georg anise erd en van Some account of the Orange training school fo r nurses (1899).

Als het al hier van Ams terdam uit, met onvolledige b ronnen en refe rentie -mate riaal, mogelijk zij na ar waarheid een oordeel te vellen over tijdge noot in New-York, dan zou het mij toe ­ schijnen, dat de invloed , welke de bibliofilie op De Vinne geoefend heeft, zeer geri ng is geweest. De craftsmen van Europa trachte n hetgeen zij als boekk unst erkennen door typografie doen uitv oere n; De Vinne daare ntege n handelt omgekeerd en wil de typogra fische techni eken tot één geheel brengen in het boek. Daar voor heeft hij histor ische vakstudiën gedaan, die wel v erre van hem te hel pen ter bereikin g van een artist iek doel, intege ndeel mij toesch ijnen belemmeren d gewerkt te heb­ ben op zijn ontw ikke lings gang als artist-d rukker .

Die histor ische stud iën en zijn mededeel ingen over opge­ dane pract ische ervari ng zijn het ten slotte, welke hem de beteek enisvo lle plaat s gegeven hebbe n in de boekdrukkerij.

Reeds noemde ik zijn The invention of printing. Zijn vol­ gende is een lezing door hem in Januari 1885 gehoude n in de Groli er-clu b over Historie prin ting typ es’, goed geïllu­ streerd met 62 letterpr oeven geeft het een handig, beknop t

40 overz icht der boe klet terv orm en en hun betre kkelij ke waa rde voor het drukv lak. Ook hier wee r de oude ged ach te: hoe men ook moge denk en over de waa rde van oude en mode rne snee, er is geen twijfel mogelijk of d e hed end aag sch e letter staa t tech nisc h hoog er dan de vroe gere, in zuive rheid van teek enin g, in stem pels nijk uns t en in druk type . Een twe ede ­ ran gsg iete r van than s lever t one ind ig veel bete r werk dan Jen son of Van Dijck. De rome in heeft geb reke n, wat ieder een zal toest emm en. Er zijn letter s, die wijzi ging zoud en kunn en ond erga an; er zijn ook klank en, die nieu we bee lden beho even, maa r elke pogi ng de lette rvor men gro ndi g te herzie n is mis­ lukt. De drukke rij schijn t wel de lette rvor men ver star d te hebb en, zood at reco nstr ucti e onmo gelijk is gew ord en.

Die uits praa k is ind erda ad zeer de aan dac ht waa rd, omd at een vakman haar deed in een lezing, die in het volg end jaar 1886 ged rukt en uitgeg even werd doo r de De Vinne Pre ss te New-Yo rk. Wan t in datze lfde jaa r 1886 had den Gen zsch & Heyse te Hamb urg in proef vert oon d de kap ital en hun ner Römisc he Antiqua (eers t twee jaar late r was dit schr ift van Heinz König te Lüne burg geheel gere ed). Een aan tal jare n duu rde het, eer de waa rde deze r boe kle tter erke nd we rd ; than s he eft elke gieterij haar roma ansc h. Di t kar akte r in Ameri ka beke nd als Bra dfo rd fa ce en in ietw at afwi jken den vorm als MacF arland face , is, ik mag het als bek end v ero nde rste llen ,

THE MACFARLAND FACE werk elijk een herzi ening van de rome in, zooa ls deze tot dusv er gesn eden was gewe est. Aan De V inne zelf is het geen szin s onwe lgeva llig. As the Mac Farl and and the Bra dfor d, schrijft

41 hij in 1902, have no eccentricities o f shape in any character, they may be r egarded as classic types to be used with property in any standa rd book.

Anders oordee lt hij over een letter, die wel is waar ver­ schilt van de romaan sch, maar daarm ede voldoe nde overee n­ komst heeft om gelijktijdig genoemd te worden . De De Vinne heeft zijn instemmi ng niet. In 1899 schrijft hij over de De Vinne: The eccentric letters of the latter style prevent its em­ ployment as a text-let ter in all books intended to be severely

SM Ca md y De Vinne face

simple as to style en een paar jaar later: The De Vinne fac e designed fo r job- work only, is another unacceptable type fo r the title-page of an ordinary book, for it is overbold, and has some eccentricities o f for m that are not graces. All the boldness needed fo r a title can be fou nd in the MacFarland or the Bra dfor d face , the letters o f which meet which more approval.

Die beslis te afkeur ing door De Vinne van de letter, welke zijn eigen naam draagt , doet mij zeer twijfelen of er inder­ daad verba nd bestaa t. Het is bij het onderzo ek van dit vraag ­ stuk vooral, dat ik het gemis van referenti e-materi aal gevoeld heb. Met besli sthei d mag ik mij dus niet uitlaten, maar waa r­ schijnlijk lijkt het, d at deze boekl etter geheel buiten hem om, in navolg ing(?) van de Römische Antiqua ge sneden is door de Central type foundry te St. L ouis, welke die snee uit reclame ­ doeleind en genoemd heeft naa r den persoo n van De Vinne en

42 dat later het eigendomsre cht van de De Vinne is overgegaan aan de American type founders company, toen in 1892 de Central type fou ndry in die combinatie opgenomen werd; nog onlangs heeft de Company haar in een proef vertoond in ver­ lengde, verbreedde en witte gedaante.

Eenigszins anders daarentegen is de ve rhouding tegenover de Century face van de American type founders company.

In 1870 werd door Roswell Smith, Dr. J. G. Holland en de uitgeversfirma Ch. Scribner and Co. gesticht de Scribner’s monthly. In den loop van 1881 werd deze periodie k alleen eigendom van Smith, die bij koopcontract met Scribner bepaald had, dat het tijdschrift verdoopt zou mogen word en. Zoo begon

Het is met dit artikel ons doel geen szin s den boek druk ker te zeggen» „he t is uw zedelijke plicht binn enlan dsch fabrik aat te koo pen ” , ma ar we moeten ten stelligste w aa rsc hu we n tege n de on zinJenson face (Klooste rschrift)

in November 1881 de welbekende The century illustrated monthly magazine, dat een 12 jaar g eleden reeds een maandelijksche oplaag had had van 200000 ex. gemiddeld, iedere aflevering groot circa 160 bladzijden in octavo. Zoowel de oude Scribner’s monthly als The century magazine worden geprint op de drukkerij van De Vinne. Om de gemakkelijke leesbaarheid van het tijdschrift te bevorderen werd door den stempelsnijder Benton een nieuwe letter gesneden ; die letter ondersche idt zich, zegt De Vinne, door kortere schraveeringen , en smallere dikke en dikkere dunne halen dan gewoonlijk.

43 Gemeend kan worden , dat hij zelf op de teekeni ng van die letter niet zonder invloed gewees t is. Ik zie er ech ter ni et zoo ­ veel wijziging in ten o pzichte der type n van vóór 30 jaar, dat ik ze an und für sich belangrijk acht. De Vinne zelf noemt deze letter tegelijk met de Riverside face van Houghton (gieterij : Phelps , Dalton & Co), de Cashing style (American type foun­ ders company), de Golden type van Morris en ào, Jenson fac e van Phinne y (kloo stersch rift van de American type founde rs com­ pany) als prote sten van ervaren drukke rs tegen de vroegere verwi jfde letters. Mijner­ zijds acht ik de samen voegin g van deze van de De V inne P re ss ' karakter s in dit verb and wel bevreem dend, te meer daar ook hij zelf, erkent dat slechts de Morris- en de Jens on-k arak ters proefne minge n zijn in een richting, die zal standhouden« De derde boekle tter, waar aan De Vinne’s naam verbonde n is, heet de Renne r type-, zij is op zijn in itiatief en onder zijn leiding getee kend, niet geïmite erd in 1899 door C. M. Jenckes naar de rome in, die Franz Renner, een d rukker te Venetië, daar in 1472 gebr uikte, en wel bijzond er ten beho eve van de G rolierclub edities, met de bedo eling te laten zien, dat gemakkelijke leesb aarhe id niet zoozee r afhank elijk is van zwartheid en dik­ heid der halen, als wel van het volledige en dade lijk in-hetoogvallen van iedere lijn in de letter. Hoewel niet schoon, naar mijn p ersoon lijk inzicht, moet erkend worden, dat zij goed en duidelijk is. In eenige type n (g, y) gewijzigd, werd het karakter als De Vinne Ren ner in 8, 10, 14 en 18 punt in Januari 1904 in dt in de v ertal ing ‘ De griek sche tek st is een cita at uit Ae schyl us’ Prom etheu s. Hij lui , is mijne vindi ng, van Dr. Burg ersdi jk: De kroon der w eten scha ppen , de ge tallen kunst ’t leven sch enk t. en daarbij der let t’ren spra ak die, heug niswe kkend , allen kunst en

44 den hand el geb rach t door de Bruce type foun dry te New-Yo rk, wa ar de stem pels gesn eden zijn doo r Brehm er.

De bijbe hoorend e cu rsie ven en vette n — de l aatst e z eer zeker d oor De Vinne

our En glis h n ow use d. And cer tainl y it w as wr i t­ ten in suc h w ise t ha t it wa s more like Dut ch th an En glis h. I cou ld not reduc e me to bring it to be unde rstan don.

And cer tainl y our language now used varie th far from th at w hich wa s u sed and spo ken whe n I w as Renner boldface geteekend door Theodor e Low de Vinne

pers oon lijk getee kend — zijn, wat van zelf spre ekt, geen nabo otsin gen maar geheel nieuw.

Ik mag het niet verhe elen slec hts matig in gen o men te zijn met hetgeen De Vinne, hetzij dan dire ct of ind ire ct aan nieu we boekl etter vorm en geïn spir eerd heeft. Tr ou we ns zijn A treatise on the processes o f ty pe-m akin g, the po int system , the names, sizes, styles and prices o f plain p rin tin g types, in twe ede uitgaa f in 1902 vers chen en, kan mij over het alg e­ meen niet al te best bekor en. In dit uitvo erig , overr ijk met lette rpro even geïll ustre erd werk, een vru cht van bijka ns 40 jaa r verzam elen en vergel ijken, is een sch at van kenn is over letters, hun ontw erpe rs, hun ver dien sten en hun tijdel ijk en duur zaam gebr uik bijeen gega ard, waa rva n de wa ard e als stud iew erk niet licht ove rsch at kan w ord en ; het is h et jo ngst e en daarb ij mees t volle dige gesc hrift over de rom e in en c ursie f als boek lette r. De arti stie ke wa ard e is gerin g, zoowel ten opzic hte van de app rec iati es in het boek als ten opzic hte van de typog rafische inkl eedi ng van het boek zelf.

ACT I

SCEN E

IV

1 4 -2 7

E N T E R M A CB ET H BA NQ UO R O SS E AN D A N GU S

O w or th ye st co us in , T h e sin ne of my in gr at it ud e ev en no w W as h ea vi e on me . T h o u a rt s o fa rr e be for e, T h a t sw ift es t w in ^ of re co m pe nc e is slo w T o ov er ta ke th ee . W ou ld th ou h ad st le ss e d es er v ’d, T h a t th e pr op or ti on bo th of th an k s an d pa y­ m en t M i^ h t ha ve be en e m in e! one ly I ha ve left to sa

y> M or e is th y du e th en m or e th en all ca n pay .

MACB ETH

T h e se rv ic e an d th e lo ya lti e I owe , In doin çi it, pa ye s it sei fe. Y ou r hi ^h ne ss e p ar t Is to re ce iv e ou r d u ti e s: an d ou r du tie s Ar e to yo ur th ro n e an d st at e ch ild re n an d se rv an ts ; W hi ch do e bu t w h at th ey sh ou ld , by doinç* ev er y thinçf Sa fe to w ar d yo ur lov e an d ho no r.

Renner type

46 Toch deed De Vinne met het uitgeven van dit eerste deel zijner The practice of typography goed werk, omdat elke evolutie, wil zij deugdelijk zijn, haar st eunpun t moet vinden in exact weten van het vroegere en van het hede ndaagsche. In dit uitnemende vakboek zijn voor den practischen typograaf allerlei gegevens bij elkaar gebracht om verder op voort te werken.

Datzelfde moet gezegd worden van het tweede deel: A treatise on title-pages with numerous illustrations in facsimile and some observations on the early ancl recent printin g of books (1902); goede moderne voorbeelden van t itel- pagi na’s zijn er echter schaarsch in te vinden.

Het derde deel dezer serie, eveneens in 1902 v erschenen heet Correct composition; a treatise on spelling, abbreviations, the compounding and division of words etc., en het vierde, verleden jaar van de pers gekomen, bespre ekt de zetterijtechniek. Met deze Modern methods of book composition; a treatise on type-setting by hand and by machine and on the proper arrangement and imposition of pages heeft De Vinne de behandeling der kopy van de gieterij af aan tot de machine­ kamer der drukkerij behandeld in vier handbo eken samen 1441 bladzijden tellende.

Ik zal uit dit zetterij-handboek niet veel mededeelen, omdat het een en al techniek is. Slechts op één voorstel zij de aandacht gevestigd : op de wijze van vellen signeeren. Een vergaard boek te collationeeren is eentoonig en geeft licht aanleiding tot abuizen. De nieuwe methode bestaa t hierin, dat in den weerdruk-vorm, ter p laatse waar de rugvouw moet komen, een vette koperen lijn gesteld wordt, ongeveer één augustijn lang, welken lijn voor elke vorm één augustijn ver­ springt. Is de oplaag gevouwen en ligt het boek ongenaaid

ter tafel dan vert oon d de rug het volg ende figuur. Is da t niet

het geval dan volgt daa ruit , dat hetzij bij het verg aren , hetzij bij het vouw en een fout gem aak t is, die op deze wijze dade lijk in het oog valt.

Deze meth ode, d ie hij zelf in zijn dru kke rs- han dboek en, nog wel op eigen drukk erij gedr ukt, niet toe pas t, ver die nt aa n­ bevel ing. Sign afur en, zoo stor end voo r het asp ect eene r bla d­ zijde zijn onn ood ig als het boek eenm aal geree d is; deze sign atu urli jntj es verd wijn en vanz elf bij het bro che eren en naaie n.

Tec hnie k, mis sch ien wel een klei ngee stige techn iek, is het waa r De Vinne als pra ctic us bela ng in stelt. Bekend is het bela ngri jk aan dee l, dat hij geh ad heeft voor de A merik aansc he druk keri jen in het dru kke n van gal van o’s van hout grav ures.

In het Mei num mer 1880 van de Scribne r's monthly geeft hij uitv oeri g ver slag , hoe of hij, toen deze p erio diek op zijn drukkerij ter per se gele gd zou wo rde n, besl oot te drukk en op onge nat gek ala nde rd pa pie r met har den legger , op ee n cyl ind erp ers van Hoe. Zo u het in Ame rika onm ogel ijk blijken h etzelfd e resu ltaa t te beha len als Marne te To urs in 1865 op een cyli nder pers bere ikte met La Sain te Bible avec des dessins de Gust ave Doré?

Aan het toe stel len van de Scribn er's month ly en de Century mag azin e wer d dan ook imme r bijz onde re zorg best eed, bij­ wijlen 50 uur doo r een dru kke r met een jong maa tje aan het klaa rmak en van een illu stra tiev orm van 16 bladz ijden. Tr ou ­ wens , als illu stra tied ruk ker ij is het voo ral, dat de De Vinne Pre ss in een bijz ond ere goed e bek end hei d staat . Ind erda ad

48 zijn de kleurd rukken in de onla ngs versch enen Quee n Z ix i o f Ix uitnemen d van tech niek en goed van toon.

Daa raa n, aan het welv erzo rgd uiterlij k zijner drukken heeft De Vin ne immer zeer de aand acht gewij d met behulp der tech nisc he verbete rde hulp midd elen zonder af te wijken van de van oudsh er over gelev erde vorme n. Hij is in zijn typo gra­ fische loop baa n gebl eken te zijn aller mins t een revo lutiem an, maar een deu gde lijk onde rlegd typo graa f, die de eige naar dige verdie nste bezit zijn weten onder woor den te kunnen breng en.

Het is in veler oogen we llic ht een daad van we inig piëteit, als ik neersc hrijf, dat De Vinn e mij voor kom t ten onrech te de aanzi enlijk e plaats als vakma n in te nemen , maar daarent egen is het van heeler harte, dat ik hem ran gsc hik in de intern a­ tional e rij der v aksch rijver s. In die rij is hij thans fa ci le pri nce ps.

Niet door genia liteit , niet door nieuw e vin din gen , maar door gron dig weten en gem akke lijk mede deele n heeft hij zich die plaats veroverd .

Amst erdam

J. W. Enschedé

DE

NIEUWE

BOEKKU NST IN DUITSCHLAN D

Zoowel in den boekd ruk als in de boekve rsiering overheerschte in Duitsc hland gedure nde langen tijd de techniek die na het jaar 1870 tot een buiteng ewoon hoogen graad van ontwik keling was gekomen. Deze alleenhe erschapp ij van de technie k in de duitsch e boekdrukke rij is gelukkig aan het einde der vorige eeuw vernietigd . Toen sedert het begin der jaren na 1890 de kunsta mbac hten na een lang tijdperk van onrus tige en onvr uchtb are stijlherha lingen door den in­ vloed van jonge, krachtig e, kunstm innende personen tot nieuw frisch leven waren gewekt, werd ten laatste na eene periode van stilst and ook de boekd rukkun st door de nieuwe artistieke stroom ing meeges leept. Wij wet en het, de beweging in de kunst amba chten kwam tot ons uit het buitenland, uit Engeland, waar sterke artistiek e krachten hun invloed op de versta rde decora tieve en ambach tskuns ten uitoefenden.

Wij moeten het toegeven dat ook het opleven van de kunst in boekdr uk — wij hebben daarvoo r het woord „boek kunst ” gemaakt — door het voorbe eld van engelsche boekku nste­ naars, en vóór alles door het werk van William Morris, den even genialen als doorz ettend en man, werd veroorza akt en in 4

50 gang gezet. En verder is het te danken aan de duitsche kunstenaars, die hunne krachten den boekdruk wijdden, dat wij met onze boekkunst niet zijn blijven steken in een na­ bootsing der engelschen, maar dat wij ons zelfstandig v erder wisten te ontwikkelen. Ontwikkelden in den aanvang niet volgens één lijn, maar in het probeeren van verschillende manieren en verschillende stijlen in verschei dene richtingen.

De nieuwe duitsche boekkunst heeft niet, nog niet, eene ont­ wikkeling naar een nationalen stijl, maar, wijl enkele per­ sonen, die elk hun eigen weg volgden, op den voorgrond treden, geeft het een bont en daarom wellicht te interes­ santer beeld van zoeken, trachten, kampen om iets nieuws.

Hoe belangrijk de werken van enkele kunstenaa rs in deze beweging ook zijn, toch hebben wij tot heden in Du itschland geen hoogtepunt van ontwikkeling bereikt, gelijk wij dat in de 15e, 16e en in sommige opzicht en ook in de 18e eeuw be­ reikten, vooral omdat de ontwikkeling zich nog veel, veel meer verbreeden en verdiepen moet. Allereerst moet nog in hoogeren graad als tot nu toe de b elangstelli ng en het begrip voor mooi gedrukte en door kunsten aarshan d versierde boe­ ken worden opgewekt, zoowel bij hen die de boeken maken, als bij hen die ze gebruiken. Maar bij al de beschei denheid waartoe het zoo even gezegde ons noopt, hebben wij toch reden ons te verheugen over hetgeen reeds werd bereikt, en mogen wij met grond hoopvol uitzien naar datgene wat de verdere ontwikkeling ons zal breng en aan werken van duitsche boekkunst, want flinke krachten zijn aan den arbeid en de algemeene belangstelling wordt grooter.

Wij danken aan onze roman tische kunsten aars: Neureuther, Sonderland, Pocci, Schwind, Rethel, Speckter en voor alles aan den zeer populairen Ludwig Richter een overvloed van

51 liefelijke en vriendelijke boek illustr aties geheel in duitsche n geest. Adolf Menzel heeft in zijne houtsn eden voor de werken over Friedrich den Grooten en voor het Fried richs Buch van Kugler onvergankel ijke werken gescha pen, waarme de zich wat fantaisie en knaph eid van teekenin g betreft slechts weinig werken laten vergelijken uit het groote gebied der boekillu stratie van alle tijden. Maar, als wij deze boeken beschou wen in hun geheel, dan zien wij dat de typog ra­ fische uitvoerin g ver achte rstaa t bij de illustratie ve zorg, dat deze kunste naars geen waard e hechtten aan de schoon heid der bedrukte pagina, aan het harmoni sch samengaa n van illustratie en letter, en daarom achten wij de boeken van den incunabe ltijd en der rena issan ce als werken van decoratieve kunst veel hooger. Het begrip van de waarde van het boek als kunst uiting kregen wij eerst toen de zin voor de deco­ ratieve kunst zich opni euw ontwikke lde, door de liefdevolle toewijdi ng en den ernstig en ar beid die spr eekt uit de voorbe el­ dige drukw erken der oude meesters.

In de rena issa nceb ewe ging na de jaren 1870 en 1880 was de aand acht reeds op onze oude drukwerke n gevallen en hadden wij ons die tot voorbe eld gekozen. In samenwerk ing met de Münch ener kuns tena ars: Rudolf Seitz, Otto Hupp, Peter Halm en den Berlijner Emil Doepler, hadden toentertijd de drukkerij en van Dr. M. Huttler en Knorr & Hirth in Mün­ chen, Karl Wallau in Mainz, W. Drugulin in Leipzig en Otto von Holten in Berlijn merkw aardige boeken en smoutwerken in renais sances tijl tot stand gebracht. En wij herin­ neren ons nog de aardig e bibliofielu itgaven in „altde utsch en” stijl, zooals men toen zeide, die de uitgevers Georg Hirth, Liebeskind, Velhagen & Klasing en Grote in het licht gaven. Maar gelijk de geheele renai ssanc ebew eging in de

52 kunstambachte n in eene nabootsing der oude renaissan cevormen bestond en den nieuweren tijd niet met nieuwe gedachten en nieuwe vormen vermocht te bevruchten, zoo was ook de boekversiering dier dagen blijven stilstaan bij het copieeren van oude voorbeelden zonder evenwel dieper in te dringen in den geest die de oude meesters uit de 16e eeuw bij hun werk had geleid.

Nog tien jaren moesten voorbijgaan voor iemand opstond die met helderen blik de werken der oude duitsche meesters aanzag, bestudeerd e, hun geheele schoonheid begreep, hun geest verstond en volgens deze voorbeelden zelf wist te scheppen. Die man was William Morris. Hij, de Engelschman, opende de oogen van ons, Duitschers, voor de kunst onzer oude boekdrukkers uit de late middeleeuwen, niet door theorie, maar door de werken zijner geniaal in ouden geest weervormende hand, die hij op zijn Kelmscott Press in de oude techniek der incunabeldrukker s schiep. In deze Kelmscottdrukken wortelt de geheele nieuwe engelsche boekkunst, en door haar werd ook de nieuwe boekkun st in Duitschland opgewekt.

Maar welke zijn de lessen, die de nieuwe boekkun st trok uit de fraaie drukken der 15e en 16e eeuw ? Vóór alles leerden wij van hen het boek op te vatten als één geheel.

Een schoon geheel ontstaat zoodra alle deelen, elk voor zich, schoon zijn en in volkomen harmonie tot elkaar staan. Dat is het geheim dat ons werd geopenba ard door ons vorschen naar de schoonheid der oude drukwerken. In de eerste pla ats moet de lettertype mooi zijn, duidelijk van vorm, krachtig van lijn. De kapitalen moeten met de kleine letter overeen­ stemmen in vorm en snede. De grootte van den spiegel moet bep aald worden in verba nd met de grootte van de letter.

53 Als de hoogte en de breedte van den spiegel worden gemaakt in juiste verhoudin g tot de margebreedte dan verkrijgt men een aesthetisch bevredigend formaat van de bladzijd e. Het zetsel moet gelijkmati g zijn en zóó behandel d, dat groote witte gaten, voor zoover dit mogelijk is, niet voorkomen en een volle, tonige spiegel ontstaat. Opschr iften van bladzijden en hoofdstukken, paginaci jfers, noten en kantteekeningen moe­ ten met smaak worden toegevo egd aan het geheel. De ver­ siering die uit initialen, en-têtes, culs de lampe, randen, regelvulstu kjes en tekstillustraties bestaat, moet in de eerste plaats in dikte van fijn en dan in hare verhoudin g van wit en zwart harmonieeren met het algemeen aspect der letter, en behoort buitendien met fijne berekening van het geheele uiterlijk der pagina aan den tekst te worden aangepast. Ver­ der behooren de bladzij den, zooals die in een opengeslagen boek tegenover elkaar ligge n, in hare samenstelling van tekst en prent harmonisch samen te gaan. En eindelijk moeten papier, drukinkt, schutb lad en band gekozen worden met in­ achtnem ing van de overige deelen van het boek, en daar­ mede overeenstemm en.

Deze lessen, verkregen door opmerkzaam beschouwen der oude meesters, werden ons door Morris gelukki g gegeven in een tijd dat de duitsche kunstenaars reeds eigen wegen hadden gevonden voor vruchtbare ontwikkelin g eener nieuwe decoratieve kunst.

Nu stonden er onder de jonge duitsche kunstenaars flinke mannen op die zich het lot van het v ervallen boekdrukkersbedrijf aantrokken en buitendien bleken enkele vérziende, artistiek denkende duitsche uitgevers, lettergieters en boek­ drukkers bereid te zijn de nieuwe kunstrichting aan te grij­ pen en te bevorderen. Daardoo r vervielen wij niet weer in

54 de fout van laffe uiterlijke nabo otsin g, hoeveel wij dan ook mogen overg enom en hebben van Morri s en de enge lsche boek kuns tenaa rs.

Maar van één voo rloo per wil ik nog sprek en, van een kunste naar die zelf stan dig, zonder voor beel den, een werk van hooge boek kuns t heeft gewr ocht . Reeds in 1880 was er bij Stroefer in Mün che n een nieuwe uitgav e versch enen van het ged ich t: Am or und Psy ché waarv oor M ax K li n g er de boek vers ierin g smaak vol en gees tig had geteek end (Afb . 1).

Hier stemde reeds als nergen s anders de romein van den tekst samen met de in klas siek en stijl ontwo rpen hout sneeranden tot een harmo nisch gehe el. De kunst enaar , die de geheele typog rafisch e verz orgin g op zich had geno men , heeft de houtsne den die de randen vorme n, zoo sam eng evo egd dat ze steeds weer een ander effect geven , maar teven s had hij reeds de tegen elkaar over staande pa gin a’s als één gehee l beh an­ deld. Klein e etsen zijn nu boven dan onder in de omr andi ngen of in den tekst gepla atst, zood at daard oor de grootste versc heide nheid bereikt werd, waarbij de moe ilijk heid om prenten en tekst die vers chill end van tech niek zijn, toch tot een aangen aam geheel te vere enig en, verra ssen d goed is overwo nnen. De eenheid wordt slech ts daard oor versto ord, dat de prach tige groote etsen, overal als buite nteks tplate n door het werk versp reid, met hare witte keerz ijden den tekst voortdurend onderbr eken. Later, in 1895, gaf Klin ger nog een ander typo graf isch -gra fisch kunst werk uit : zijn genia le Br ah ms Pha nta sie. In dit muz iekw erk gaf hij met etsen in voll e pagin agroo tte en in de en-têt es en randt eeken ingen op de muzi ekbla den in beeld uiti ng aan de emoties die de muzie k van Brahm s in hem hadden opg ewe kt.

Afge zien van dezen voo rloo per, bedo elde n de eerste uitin -

55 gen van de nieuwe kunst in het duitsch e boek, moderne ontwer pen, geteekend door kunste naars, te geven voor om­ slagen en titelbla den, en hiermede maakten zich bijzonder verdienst elijk de uitgevers Albert Langen, Schuster & Loeffler en S. Fischer. Dit was evenwel slechts een uitspru itsel van de juist herleefde biljet kunst en liet het innerlijke van het boek nog volkomen onaan geroer d.

Een di eping rijpend en invloed daaren tegen had het tijdschrift Pan en van zijn verschij nen af in het jaar 1895 kunnen wij de herlevin g der boekk unst in Duitsch land dateeren. De kunstk enners en kunstv riende n die Pan tot den drager der nieuwe kuituur maakten, gaven hem ook een uiterlijk dat zoo artisti ek voornaa m was, als vroeger en ook sedert dien nog nimmer een tijdschr ift deelach tig werd (Afb. 7 en 8).

De druk met mooie letter op prachti g papier werd door W. Drugul in in Leipzig techni sch volmaakt en met fijnen smaak bezorgd . Voor de versie ring door initialen, sierstukken en rande n treden voor het eerst in de boekkuns t de namen van de jonge kun ste naa rs: Fidus, Pankok, Eckmann, Th. Th. Heine en E. R. Weiss op den voorgrond naast die van Klinger, Greine r, Thoma , Ludwig von Hofmann, Sattler en Halm. Evenals Pan brac ht de een jaar later door Hirth in München gestich te Jug end menig jong kunsten aarstal ent met den boekd ruk in aanrak ing. Ook mogen hier de voortreffelijke kunst enaar s van den Simplicis simus als illustratoren niet v er­ geten worden .

Onder de duitsc he uitgeve rs die zich moeite gaven artistieke eenheid in hunne uitgaven te verkrijgen was de eerste, de baanbr eker, Eugen D iederi chs . In het jaar 1896 stichtte hij in Florence zijn uitgeve rszaak, verhui sde kort daarna naar Leipzig en eenigen tijd geleden naar Jena. Diederic hs is tot

56 heden onverpoosd bezig de boeken die hij uitgeeft in verband met hun inhoud een artistiek voorkomen te geven.

Met de grootste zorgvuldigheid koos hij, voor elk boek op zich zelf, het papier, de type, het sieraad, inkt, sch utblad en band uit. Zoowel voor den titel als voor de plaatsing der paginacijfers, de ondertitels, de margenoten, het drukkers­ adres, voor alles tot in de kleinste bijzonderheden die invloed hebben op het uiterlijk, zocht hij altijd naar een nieuwe en origineele oplossing. Maar zijn goede smaak, zijn aesthetische zin, bewaa rden hem er altijd voor in absurditeite n te vervallen.

En wat bij hem niet hoog genoeg gewaardeerd kan worden, is, dat hij van den beginne af kunstena ars tot zich trok en aan hen niet alleen de versiering maar ook de geheele zorg voor den druk opdroeg. Natuurlijk is het dat Diederichs voor het drukken zijner boeken in de eerste plaats zich in verbinding stelde met de drukkers die bekend waren om hun smaakvol werk, als bijv. Otto von Holten, Drugulin, Breitkopf & Härtel, maar daarmede vergenoegde hij zich niet, ook onder de minder bekende drukkers vond hij weldra diegenen uit die bereid waren nieuwe wegen te bewandel en, als bijv.

Poeschel & Trepte en de Steglitzer Werkstat t en nog meer anderen wist hij door zijne opdrachte n tot artistieke drukwijzen op te wekken.

Naast Diederichs, wien de verdiens te toekomt in de onver­ schilligheid der duitsche uitgevers jegens het boek als kunstuiting de eerste bres geschoten te hebben, verrees eenige jaren later de Insel-Verlaq. Toen Pan was verdwene n richtten in 1899 de jongduitsche dicht ers: Bierbaum, Heymel en Schroeder een nieuw litterair kunsttijdschrift op : die Insel.

Het werd zoo voornaam mogelijk bij Drugulin gedrukt en versierd door Lemmen, Vogeler, Th. Th . Heine, E. R. Weiss

57 en anderen. Het litterai r al te eenzijdig tijdschrift ging te gronde, maar de uitgever szaak ontwikk elde zich onder de leiding van den kunstlie venden, seder t kort jong gestorve nen Rudolf von Poellnitz zoo gunstig mogelijk. De boeken van de Insel-Verlag (eerst in commissie bij Schust er & Loeffler, maar daarna onder eigen naam in Leipzig versch enen) zijn allen, ook waar het eenvoudi ge kleine broc hures betreft, zoo­ wel innerlijk als uiterl ijk met de groo tste zorg en met verfijnden smaak uitgegeven. Zij zijn in typografis che uitvoerin g en in waarde der artistie ke versie ring op één lijn te stellen met de boeken van Dieder ichs, maar hebben een geheel apart karakter. Zooals zij vanaf het papie r tot den band harmonisch zijn u itgevoe rd kan men ze als modellen van eenvo udige, voor­ name boek kunst noemen.

Verder is de uitgevers firma Fischer & Franke in Berlijn (thans in Dusse ldorf) reeds in de laatste tien jaren der voor­ gaande eeuw op den voorgr ond getreden in ’t bijzonder door de Jungbr unnen , eene verzame ling van v olkssagen en spro okjes in aardige deeltjes, met illustr aties van verschille nde teekenaars. Het is eene verdien stelijke publicatie , ofschoon de medew erkend e kuns tena ars in hunne illustratie s den juisten hoekstijl nog niet altijd te treffen wisten.

Iets dergelijks als de uitnem ende private presses kennen wij in de zeer o riginee le priva atdruk ken der Blätte r fü r die Kunst.

Daarop zal bij de be spre king der werken van Melchior Lechter nader worden ingegaan.

Als wij thans alle voortb rengse len der nieuwe duitsche boekk unst overzien, nemen wij twee tij perken waar, een eerste dat in 1895 begint is gekar akteri seerd door de kunste naars die aan uitgevers en boedr ukke rs nieuwe paden toonden, en een tweede dat aanva ngt met 1900, waarin de nieuwe druk-

58 schriften verschenen. Aldus kan men het eerste tijdperk hoofd­ zakelijk noemen een illustratief-decoratief, terwijl het tweede meer als typografisch moet beschouwd worden, want het gaf nieuw artistiek typenmaterieel en ornamenten aan de drukkers die leerden daarmede zelfstandig te werken.

In een k araterschets over de jonge duitsche kunstenaars, die hun kunst aan boekversiering wijdden, moet in de eerste plaats J osehf Sattler genoemd worden. Hij heeft zich door een innig indenken in de duitsche middeleeuwen weten te ontwikkelen tot den geestrijken verbeelder van het duitsche verleden. Met voorliefde ontleent hij zijn stof aan de 15e en 16e eeuw, hij houdt ervan zijne figuren te kleeden in de dracht dier tijden en teekent graag in de breede krachtige manier der oude duitsche houtsnijmeesters. En toch, zijn pren­ ten zijn die van een zelfstandigen en modernen kunstenaar en hij ontvouwt voor ons in eigen vormenspra ak zijn rijke fantaisie en zijn diepen zin.

Van de geestige prentenserieën, die hem het eerst bekend maakten, behoeft hier niet gesproken te worden, want die zijn verschenen in losse bladen zonder tekst. Het eerst e groote werk met boekversiering van zijn hand was de, door de mild­ heid van den Freiherr Heyl zu Hernsheim uitvoerbaar ge­ maakte uitgave Geschichte der rheinischen Städtek ultur van Heinrich Boos (4 din, Berlijn 1897-1901). Hoe levendig heeft hij ons hier den ouden tijd, waarvan de geschiedschrijver spreekt, voor oogen gevoerd! De groote, kernachtige prenten, die voor de hoofdstukken staan, karakteriseeren den inhoud van het geheele hoofdstuk. In de kleinere kop- en sluitstukken en vooral in de initialen, weet hij, de meester van het kleine, een overvloeiende veelvuldigheid van gedachten, een bijna onuitputtelijken vormenrijkdom te openbaren. Ook staan

59 zetsel en afbeelding tot elkander in goede harmonie. De flinke breede Schwa bacher waa rmede Holten het boek heeft gedrukt, past voortreffelijk bij de zwart -wit werkin g der teekeninge n.

Een nog omvatte nder werk kreeg de kunste naar toen hem de Reichsdruc kerei de artistie ke verzorging opdroe g van het Nibelungenlied (Afb. 2 en 3). De Reic hsdrucker ei ondernam dit werk om op de Were ldtent oonst elling van 1900 te Parijs hare geschik theid te toonen in boek - en illustrat iedruk. De kunst e­ naar kon evenwel het groot foliowerk eerst vier jaren later geheel voltooien. De Nibelunge n, dat was voor Sattler een prachtig e opdrac ht, juist geschik t voor zijn kunst. En het kon een kunstw erk worden dat één geheel was, want niet alleen de illustr aties en ornamen ten, alles, van de druktype en het waterm erk af tot den band toe, moest de kunstenaa r ontwe rpen evenals het geheele tekstar rangem ent tot in de kleinste bijzo nderh eden. De nieuwe Nibelungenty pe heeft Sattler specia al voor dit werk ontworp en, zij werd gesneden en gegoten in de Reichsd ruckere i en alleen voor dit eene werk gebruik t. Hij steun t met deze letter, die in grootte en vetheid verb and houd t met het groot folioformaat der blad­ zijde, op de vormen van het breede unciaalschri ft uit de handsc hriften der vroege middele euwen. En toch is deze type zoo modern, dat geen enkele letter den lezer vreemd of on­ duidelijk schijnt. Helder en scherp staan de letters op den achte rgron d van het prach tige gele, geschepte papier, en zij vormen samen den mooist denkbar en letterspiegel. Alle versier ing is in kleuren uitgevoerd . Zeshon derd initialen zijn in de strofen ingelasc ht. In vorm en kleur voegen zij zich in de enkele gezangen tot groepen van eenzelfde soort bijeen.

Ook ditmaal zijn zij ontwo rpen met groote versche idenheid en frischhe id van teekening , dikwijls met ornamentale, maar

60 ook vaak met figurale of landschap smotieven. Sedert Holbein is er niet zulk een meester der initiaalkunst geweest. De kleurige buitentekstp laten zijn als boekillustraties naar mijn smaak alt e groot. Aan de figuren vermist men de studie naar de natuur en zij zijn hier en daar wat stijf en zonder uitdrukki ng; zijn hand had zich al te zeer gewend op den maatstaf der kleine sierstukken te teekenen. Daarbij komt nog dat in de volle prenten de teere tinten en overgange n van de origineele teeken ingend oor de gelijkmatige kleurverdeeling van den boek­ druk niet zijn weergegeven. Overigens is door de Reichsdru ck­ erei dit werk met de hoogste technische volmaking uitgevoerd.

Naast Sattler staat de ande re archaïst : Melchior Lechter.

Zijn decoratief werk ontspringt eveneens uit de middeleeuwen en toch spreekt het een geheel an dere taal dan Sattlers kunst.

De door Lechter versierde boeken zijn met slechts één uit­ zondering uitgegeven als privaatdruk ken van de Blätter f ür die Kunst. Deze zijn het orgaan van een besloten kring aesthetici, waarvan de voornaamste zijn: de dichters Stephan George en Hugo von Hofmannsthal en ook Melchior Lechter.

Reeds in 1897 kwam Lechter, blijkbaar aangetrokke n door de drukken van de Keimscott Press met de boekkun st in aanraking.

Het Jahr der Seele van Stephan George was het eerste boek waarvan hij de typografische versiering op zich nam. De opschriften en beginletters zijn afwisselend door roode en blauwe kleur krachtig op den voorgrond geschoven, op de wijze waarop Morris het deed in zijn mooie Laudes beatae Mariae virginis. Een deftig titel blad versiert het boek. Daarop volgde in 1898, uitgegeven door Diederichs Der Schatz der Armen van Maeterlinck, rijker versierd in den strengen gothisch mystischen stijl van den artist (Afb. 6). Otto von Holten drukte dit boek onder persoonlijk toezicht van Lechter.

61 De Römische Antiqua van Genzsch & Heyse, de mooiste romein die wij bezitten, voor dit werk in een groot corps gebruikt, staat pracht ig vol en breed op het geelachtige, weeke en vleezige papier. De kunst enaar heeft ter wille van den mooien letterspiege l voor de eerste maal in Duitsc hland den starren canon van de zetkuns t verbrok en en alle gebruikelijke leege ruimten bij de begi npa gina ’s en aan het einde daarvan vermeden. Daard oor bereikte hij een rustig uiterlijk van het zetsel door het geheele boek. De groote initialen der hoofd­ stukken en hier en daar een sluitstu k komen met hun zware lijnen op diepzw arten grond, effectvol uit. Deze versiering en vormen met de in rood gedrukte opschrifte n de eenige af­ wisselin g in den o verigen s gelijkmatig doorlo opende n tekst. De titelp laat op de linkerzijde naast het begin van den tekst, ve r­ toont in zware contou ren op zwarten grond een op rotsen gebouw de burc ht met kanteel en en torens, daarbinne n een hof met slanke boomen die een hoog zich verheffenden dom om­ geven, o verstr oomd door de stralen der zon. Het is een koste ­ lijk boek van zoo harm onisch e schoonh eid, van zoo volledige eenheid in al de ond erd ede n, als bij de beste drukken der oude incu nab elpr inte rs en toch is het in geen enkel opzicht dezen nageb ootst, maar geheel oorspronk elijk en modern.

Ik aarzel niet dit boek het schoon ste der moderne duitsche boeken te noemen.

Stepha n Georg es gedic ht Der Teppich des Lebens (1899, „Blätter für die Kunst ”), is door de groot opgevatte boekver­ siering van Lechter tot een prach twerk in den besten zin van het wo ord gewor den (Afb. 4 en 5). Het is een deel in groot kwarto gedru kt op zwaar gesch ept papie r van grauwe tint en gebonde n in een lichtgroe n linnen band met blauwen titel.

Drie volle teekeni ngen gaan aan de deelen van den verzen -

62 'bunde l vooraf. Dekoratieve omrandingen, verschillend voor elk der drie afdeelingen, sluiten telkens twee gedichten op één pagina in. Hier toont zich het krachtig decoratieve talent van Lechter in het vullen der ruimten en in de verdeeling van zwart en wit. Met haar strenge or namenteering en de zware hoekige lijnen doen deze teekeningen denken aan gothieke glasvensters. De geschilderde ramen waarmede Lechter als kunstenaar optrad, hebben invloed gehad op geheel zijn decorativen stijl. Prent en tek st zijn in het Teppich des Lebens saamgevloeid tot één geheel van groote kracht, het woord des dichters en het beeld des kunstenaar s spreken dezelfde plechtige taal.

Ook heeft Lechter de drie deeltjes der door George en Wolfskehl gepub liceerde Deutsche Dichtu ng op de hem eigen grootsche manier verzorgd. Zij zijn rijkelijk maar smaakvol versierd met verschillende, rood en blauw gedrukte, tekst­ gedeelten, titelteekeningen en randen. De nieuwste van deze privaatdrukken, Mallarmé’s Herodias, in dicht vertaald door Stephan George, een kwarto deel van 11 pagi na’s, is door de minieme oplage van 7 exemplaren, en doordat elk exemplaar door Lechter eigenhandig is geïllumineerd met twee orna­ mentale teekeningen, geworden tot een uiterst kostbare rariteit voor bibliofilen. Het toevoegen van teekeningen aan een ge­ drukt boek overschrijdt mijn inziens de r oeping der moderne boekkunst. Overigens is dit deel met groo ten smaak in blauw en goud gedrukt op japansch papier. Ook de andere, zuiver typografisch uitgevoerde lyrische boeken der Blätter fü r die Kunst zijn volgens L echter’s aanwijzingen bij Holten gedrukt, gedeeltelijk met nieuwe, door hem geteekende romeintypen.

Zij allen dragen het cachet van den kunstenaar.

Onder de jonge teekenaars, die Diederichs het eerst voor

63 de versieri ng zijne boeken aan zich verbond, behoo rt J ohann Vincenz Cissarz, toen ter tijd in Dresd en, nu lid van de da rmstadtsch e kun stenaa rskolon ie. Voor de dicht bund els van Avena­ rius Stimmen und Bild er en Wandern und Werden, teek ende hij eerst kleine vignetten met landschapsm otieve n in krachtige lijnen en van goede toonw erking, voor de Kunst wart en eenige an dere boeken koplijsten, vulstukk en en randen, alles in goede, voor boekver siering geschikte wijze. Een grootere opdr acht werd voor hem de drukve rzorgin g en ornament ale versier ing van den Katalogus voor de tento onste lling van de Deuts che Buch­ gewerbe verein in 1900 te Parijs. De ku nstena ar en de drukkerij van Breitkopf & Härtel hebben van dit deeltje een klein typografisch meeste rstukje gemaakt, vóór alles door gebru ik­ making van frissch e, vroolijke kleuren, waarmede, voor alle hoofdstuk ken versc hillen d, de titels daarvan en de en-têtes werden gedrukt . Titel en fransch e titel zijn door kleurige, gracieu s geteek ende plant ornam enten verlucht. De regel in­ en uitgangen zijn gevuld met lichtkleur ige sierstukje s en de paginacijfe rs onder den tekst in origineel gedachte cartouches ingesloten. Boekv ersier ing in kleur heeft Cissarz ook in den dichtbu ndel Unterstrom van Helene Vo igt-Diederich s (Leipzig, Diederic hs 1901) aang ebra cht (Afb. 10). De verzen zijn door fijne plan torna ment en omsloten, en figurale of ook l andsc hapsteekenin gen nu onder dan boven den tekst geplaatst. Deze prentj es zijn op de man ier van etsen fijn met de pen geteekend.

Met de hem eigen ernst spin t Ci ssarz de gedac hten en emoties, die de verzen in hem opwekte n, uit, een zeer geestrijke manier gedichten te illustree ren. Teks t en teekeningen zijn gedrukt met een weeke, groene tint, en de ornamen tale randen met een goed daarbij passe nd bruin. Ook band en schutb lad zijn naar ontwerp en van Cissarz. In het laatste jaar (1905) heeft

64 hij de nage laten gedi chten van Gottfri ed Schw ab Wolk en­ schatten und Höh eng lanz (Augsbu rg, Lampa rt) met rijke, geel brui ne rand en in een ande ren ornam entsti jl versi erd. Ook de kata logu s van de laatst e Kun stten toon stell ing te D arm stad t is door Cissa rz artis tiek verzo rgd.

Voor een gans che reek s van boeke n, eers t voor Died erich s, daa rna voor de Insel- Verla g heeft Heinrich Voge ler , de talen tvoll e Wo rps wed er lan dsc hap ssc hild er en etser, de b oek ­ vers ierin g getee kend in zijn teere, diepg evoe lde, maar dikwijls wat vrouw elijk weeke manier . Het eerste kwam en in 1898 zijne vigne tten voor Helene Voigt ’s Abend rot en voor Frau Marie Grubbe van Jac obse n. Kort g elede n zijn al de drie deelen van de mooie Jac obs en- uitg ave bij Die deri chs vers ehen en met versi ering en van Vogeler, wien s stijl zoo uits teke nd bij Jaco bsen manier van schrijven pas t (Vergelijk afbe eldi ng 25).

In 1899 versc heen bij de Insel-V erlag in bijzo nder origi neele , intieme uitvoe ring, een deeltje met gedi chte n van Vogeler onde r den titel Dir. De tekst hiervan is niet met type n ge­ drukt, maar is tegelijk met de teeke ning en, die den tek st om­ lijsten, naar het eigen han dsch rift van den dic hte r-il lus tra tor , in zink gere prod ucee rd. Het is daa rdo or een boek je van vol ­ komen eenhei d gewor den, maar het is geen typo graf isch druk werk meer. Op hoog st eige naar dige man ier heeft Vogeler verd er nog Hugo Salu s’ Eh efr ühl ing ver sier d (Di ede rich s 1900). De tek st sta at allee n op de rech terzi jde met een teek enin g boven en onder of door een sierlijk en rand omgev en. Daa r­ tegeno ver, op de linke rpag ina, staa t stee ds een klein, op den inhou d van het gedic ht betr ekk ing heb ben d, vign etje. Velen ervan zijn slech ts vluch tige sche tsjes , maar allen zijn aard ig gevo nden en geheel in het kara kter van de teere, door luch tigen humo r doorw even verzen.

65 In hetzelfde jaar verscheen bij de Insel van denzelfden teekenaar, maar in geheel ander karakter behandeld, het drama der Kaiser und die Hexe van Hugo von Hofmanns­ thal. Alle versiering bepaalt zich ditmaal tot den titel die op de wijze van de houtsned en in japansc he boeken, over twee pagin a’s loopt. Deze beide titelpa gina’s zijn in de rijkste goud- en kleuren pracht gedrukt en van wonderb aar decoratieve werking (Afb. 9). Vogeler is in deze teekening krachtiger en mannelijker dan anders. De druk van het drama is door Holten uitgevoerd in zwart en rood, met de Römische Antiqua gezet, en op uiterst deftige wijze behan ­ deld. Aan het begin staat nog een mooie initiaal van Vogeler.

De namen der persona e dramatis zijn door kleine vulstukjes, die zich nochtha ns goed bij het zetsel aansluiten, typografisch versierd. Als een zeer smaakvol deeltje in zwart en rood moet nog een klein kwarto boekje genoemd worden, Ritter Ungestüm door Heymel, weer bij Holten gedrukt en ver­ lucht met een titelteek ening van Vogeler. Een zeer bij zonder prachtige titelp rent heeft Vogeler verder nog geteekend voor Peregrinas Sommerabende van Helene Forbes-Mosse. Andere boeken heeft Vogeler versierd voor de berlijnsche uitgevers S. Fischer en G. Grote.

Vlak tegenover Vogeler’s teere manier staat de grof-krachtige, boersc h-bon te kunst van E. R. W eiss . Weiss is voor het eerst met zijn zware ornamenten opgetreden in Bierbaum’s Bunter Vogel in 1896 (Schuste r & Loeffler) en heeft sedert verscheide ne titel s en boekversie ringen ontworpen. In de Inselboeken, der Fischer van Heymel, Gugeline en Annemargreth van Bierbaum schijnt hij mij het ornament in verhouding tot het schriftbeeld al te zwaar en te persoonlijk te hebben ge­ houden. Zijn zware vignetten moeten om den tekst niet dood 5

66 te drukken, in kleuren worden gedrukt, zooals Diederichs deed in de nieuwe uitgave van de werken van Theoph rastus Paracelsus, of de tekst moet met een krachtige fraktuur, breed en zwart worden gedrukt. Zoo staan bijv. de flinke, orna­ mentale en-têtes en initialen van Weiss in zeer goede ver­ houding tot de breede volle fraktuur, in de Neue Märchen fü r die Jugend, ausgewählt von Weber, een over het geheel allerliefst uitgevoerd, zeer goedkoop kwarto boekje, dat de welbekende prentenboekuitg ever Schafstein in Keulen in 1905 heeft uitgegeven (Afb. 13). Van de titelpa gina’s die Weiss voor Eugen Diederichs heeft geteekend, noem ik twee die bijzonder karakteristiek zijn: het eene in boersche manier voor Schleswig-Holsteiner Landleute door Helene Voigt, het andere in deftige, ge dragene lijnen met krach tig rood omrand voor Leonardo da Vinci, der Denker, Forscher und Poet, uitgegeven door Marie Herzfeld (1904). Een band van Weiss is in afbeelding 22 gereproduceerd. Weiss heeft zich in zijne kleurenhoutsneden, muziektitels en andere grafische werken als een zoo sterk decoratief talent geopenba ard, dat het voor de ontwikkeling zijner boekkunst wel te wenschen ware, dat hem eens een grooter werk werd opgedragen.

Breeder ontwikkeling van den kunst-b oekdru k werd eerst mogelijk door de hervorming onzer drukletter, door de schep ­ ping van artistiek letter-materiaal. Toen men de boeken der oude boekdrukmeesters, in ’t bijzonder die van den incuna­ beltijd weer met aandachtige blikken begon te beschouwen, bevond men spoedig dat die oude drukwerken zulk een mooien, vollen, gedekten drukspiegel vertoonen, doordat de druktypen zelf zooveel krachtiger, eenvoudiger en b reeder waren opgevat. In de 19e eeuw was de ontwikkeling der lettergraveertechniek er op uit de lijnen der letters steeds

67 dunner en i n ’t bijzonder de haarlijnen steeds fijner te maken.

Daardoor werd de druk van onze letters eindelijk zoo teer en zwak, dat zoowel de oogarts als de aestheticus, elk van zijn standp unt uit, zich erover beklaagde. Zouden onze drukletters aan leesbaarh eid en dientengevolge ook aan decoratieve werking winnen, dan moest het verschil tusschen de op- en neerhalen vervangen worden door eene gelijkmatig-krachtige lettersned e en moesten de door haakjes en nietige lijntjes peuterig geworden letters, vooral die der fraktuurschriften worden vereenvoud igd en breeder opgevat.

Morris heeft ons ook hierin den weg gewezen die onze duitsche lettergieters met stoutmoedig e durf opgingen. En zij, die ge­ kant waren tegen elke v eranderi ng der drukletter, verstomden toen zij het groote succes zagen dat de nieuwe, door kunste­ naarsha nd ontworp en drukschrif ten bereikten.

De tentoon stelling van 1900 te Parijs gaf aan de duitsche lettergieters aanleid ing tot groote ondernemingen. In dit jaar kwamen drie duitsche gieterijen, de'Reichsdruckerei , Genzsch & Heyse te Hamburg en de Rudhardsche Giesserei te Offen­ bach a.M. ongeveer gelijktijdig met nieuwe drukschriften te voorschijn. Als eerste trad de Reichsdruckerei op met hare, door G eorg Schiller ontworp en en gesneden Neudeutsch.

Zij is, gelijk de naam reeds aanduidt, een nieuwe „duitsch e” letter. Ofschoon zij in hare grondvormen steunt op de romein, heeft zij toch het karakter van een duitsche letter, een fraktuur aangenomen, doorda t alle gebogen lijnen en rondingen hoekig gemaakt en als gebroken zijn. En toch is zij in hare hoofd­ kenmerken zoo verwant aan de romein dat men met goed gevolg heeft durven wagen de fransche en de engelsche uitgave van den katalogus der duitsche afdeeling van de parijssche wereld tentoon stellin g met deze letter te drukken.

68 In deze karakteristieke letter heeft Schiller een ongemeen duidelijke type geschapen, die, compres gezet, een fraaien, gelijkmatigen drukspiegel geeft. Haar bijzondere verdienste ligt evenwel in den eenvoud en goede' leesbaarheid der ka­ pitalen, een groote vooruitgang bij alle fraktuurschriften, die in kapitaalzetsel allen onleesbaar zijn. Schillers Neudeutsch werd het eerst gebruikt voor den ambtelijken katalogus van het duitsche rijk op de parijssche wereldtentoostelling, waaraan de Reichsdruckerei een harmonische versiering door Bernhard Pankok deelachtig worden liet (Afb. 12). Deze jonge münchener kunstenaar had vroeger voor de pers gewerkt door het maken van aantrekkelijke decoratieve teekeningen voor de Jugend en do or de versiering van het programma voor het nederrijnsche muziekfeest te Dusseldorf (Dusseldorf, Schwann, 1896). Voor den te ntoonstellingskatalogus heeft Pankok niet alleen de boekversiering, den band en het schutblad geteekend, doch ook den geheelen druk verzorgd. De voornaamste aantrekkelijkheid bestaat in de smaakvolle kleurencombinaties van de tweekleurige en-têtes voor de verschillende afdeelingen en in de driekleurige titels vóór de hoofdafdeelingen. Pankok ver kiest zachte kleuren en verstaat het die altijd anders en st eeds aangen aam te va rieeren.

In de kopteekeningen karakteriseert hij in groepen handel en industrie, niet door verbleekte allegoriën, maar door frisch uit het leven gegrepen beelden, en zoo geeft hij gezichtjes in werkplaats en winkel of plaatst in zijn landschap industri eele inrichtingen. Hoewel zijne figuren dikwijls onvoldoende zijn en de teekeningen door de ha ast waarmede hij werken moest, vluchtig van uitvoering werden, zoo vinden wij toch over het geheel genoegen in de fantaisievolle, gemoedelijke prentjes.

Deze vignetten zijn omlijst door een eigenaardig, aan zeewier

69 herinnerend ornament, waarvan de zware vormen door de pracht der teere kleuren gelukkig zeer worden verzacht.

Zonder twijfel heeft de boekvers iering van Pankok, gezamen­ lijk met de letter van Schiller, den rijkskatalogus gemaakt tot eene waardige ambtelijke publicatie, die in Parijs onder de katalogi der andere landen haar wedergade niet vond.

Een andere nieuwe boekletter met artistiek cachet heeft de lettergieterij van Genzsch & Heyse met haar Neudeutsch van Otto Hupp, aan de markt gebracht. Otto H upp had reeds vroeger voor de voortreffelijke Schwabac her van dezelfde gieterij zeer verdienstelijke boekornament en, initialen, koplijsten en vignetten geteekend in den stijl der duitsche renaissance , die, in tegenstell ing met de toenmalige directe nabootsinge n uit den vormensc hat der oude meesters, artis­ tieke zelfstandigh eid vertoonden. Algemeen verbreid is de Münchener Kalender, met hare krachtvolle wapenteekeningen, die Hupp sedert 1886 bij Knorr & Hirth uitgeeft. Ook zijn in alle opzichten smaakvol uitgevoerd heraldiek werk Die Wappen und Siegel der deutschen Städte (Frankfort a. M. 1896-1903) heeft goede artistieke kwaliteiten. Hupp’s nieuwe letter verdien t eerder den naam Neugothisch dan Neudeutsch.

Hij heeft ze, hoewel in bijzonderheden zelfstandig, over ’t geheel toch naar de duitsche schriften uit de 15e eeuw ontworpe n. Gothisch is de afschuining onder aan de balken, en ook de duidelijke schuine schraveering der naar beneden onder de lijn hangende letters, terwijl daartegenover de kleine letters bo venaan meer zijn afgerond dan in den tijd der gothiek gebruikelijk was. De letters hebben geheel het karakter van met de pen geschreven te zijn, zij zijn flink en helder en vormen een vollen, dichten en gelijkmatigen bladspiegel, in de grootere graden daarente gen werkt zij als eene monu-

70 mentale inscriptie. Uitstekend toegepast werd de letter van Hupp voor het eerst in de verhandeling van Dr. Friedrich Schneider Ostasiën und mittelalterliche Kunstgebilde (Druk van Philipp von Zabern in Mainz, 1901). De aantrekkelijke kleine druk dier weinige pagina’s bewijst ten volle hoe weinig uiterlijke middelen er toe noodig zijn om een kunst-drukwerk te maken; maar hier is dan ook met veel smaak voor de plaatsing der kolommen, voor de titelzetting en de keuze der weinige sierstukken gezorgd. De kunstenaar heeft hiervoor ook het passende sieraad gemaakt en in het karakter zijner nieuwe letter eene reeks sierstukken ontworpen.

Zeer gelukkig was de keuze van de Neudeu tsch van Hupp voor het Evangelische Gesangbuch fü r Elz asz -Lothringen (Straatsburg 1902, druk van Philipp von Zabern Afb. 18).

Aan de bemoeiingen van Heinrich Wallau, den kunstzinnigen mainzer typograaf, is het gelukt, eindelijk een kerkelijk ge­ zangboek van artistieke bewerking te doen verschijnen. De geheele verzorging berustte in Hupp’s handen. Hij heeft de titels geteekend, de portretten der voornaamste dichters en componisten, de beginletters, den band en het schutblad, en zelfs de notenvormen wist hij artistiek om te werken.

Zoo is dit gezangboek een kostelijk, harmonisch drukwerk geworden. Ik hoop ook nog eens den bijbel gedrukt te zien in de juist daarvoor zoo wel pa ssende Neudeutsch van Hupp.

Nu kom ik tot de producten der R udhardsche Giesserei van Gebrüder Klingspor te Offenbach a/M. Die heeft sede rt 1900 zelfs drie door kunstenaarshand ontworp en schriften gebracht, en wel de Walthari van Heinz König en de naar de ontwer­ pers genoemde Eckmann- en Behrensletters.

Heinz König, letterteekenaar en boekdrukker te Lüneburg, had ons reeds in 1888 de beste onzer nieuwere romein-

71 schriften geschonken, n.l. de Römische Antiqua van Genzsch & Heyse, doordat hij bij de reeds bestaande klassische Versalien de onderkast letters sneed. De „Römische” heeft sedert tegenover alle andere nieuwe romeinschriften het veld weten te behouden. Zijn nieuwe schrift Walthari staat met haar breeden, ronden ductus dicht bij de Schwabacher.

Het is een goedgevormde letter van aangename werking, de enkele typen zijn goed geëvenredigd en goed leesbaar door de breedte der letters ; eenige kapitalen konden minder met krullen versierd zijn. Hoe schoon de letters der Walthari naast elkander staan, hoe fraai gelijkmatig de spiegel wordt, ziet men aan de kleine brochure van Dr. Friedrich Schneider Johan Dietenbergers Bibeldruck (Afb. 17). Dit boekje van 22 kwarto pagi na’s is.een echt t ypografisch kabinetstukje. Volgens mededeeling van Heinrich Wallau werd het in de Rudhardsche Giesserei in Waltha ri gezet en in 1900 bij Schirmer & Mahlau in Frankfort gedrukt. Als prentjes zijn houtsneden en initialen uit Diete nberg er’s bijbel van het jaar 1534 af­ gedrukt. „Der kleine Druck bietet Freunden der Druckkunst im begrenzten Rahmen das Beispiel einer streng geschlossenen Druckanordnung im engen Zusamm enhang met den bildlichen Beigaben, unter Wahr ung des Farbeirwertes zwischen Satz und Bil d”, zoo staat er in het voorwoord, en zoo is het ook.

Voor drukke rs en uitgevers is het zeer leerrijk eens goed te zien, hoe de regels zijn gezet, hoe de afbeeldingen zijn geplaat st op twee tegen elkaar over liggende pagina’s, hoe de titel is gearran geerd en de onderschriften der prenten, noten en paginacijfers behande ld zijn, en hoe de alinea’s slechts door eene ruimte en een klein vulstukje in bloemvorm zijn gemarkeerd. Dit alles is gedaan met uitgezochten smaak, die geschoold is bij onze beste drukkers uit gothiek en

72 renaissance. De Walthari zal zich door haar oud karakter evenals de Neudeutsch van Hupp het beste leenen voor herdrukken van oude litteraire werken en historische ver足 handelingen.

Volkomen modern daarentegen is de nieuwe drukletter, die Otto Eckmann voor de Rudhardsche Giesserei heeft ont足 worpen, een beteekenisvolle, artistieke daad (Afb. 19). Karl Klingspor, de bezitter van de Rudhardsche Giesserei, heeft door vroegere letterteekeningen van Eckmann op titelbla den met geoefenden blik de hooge begaafdheid van Eckmann voor het schriftteekenen opgemerkt en hem dadelijk opgewekt tot het ontwerpen eener drukschrift. Wat Eckmann in de eerste plaats van een goede boekletter verlangt, goede leesbaarheid en schoonheid, zijn twee eigenschappen, die zijn schrift in hooge mate bezitten. De bewonder enswaardi ge gelijkmatig足 heid van het zetsel wordt bereikt doordat hij aan de letters zware vertikale lijnen geeft en de afsluitingen van boven en onder maakt tot evenzoo vette horizontale lijnen. Alle letters zijn geteekend in de ruimte van een opstaand en smallen rechthoek. Maar Eckmann weet harde rechte lijnen do orgaans te vermijden, zoowel in zijn ornament als in zijn letter. Hij gaat uit van de romein omdat die hem het duidelijkst schijnt, maar hij geeft leven aan de vertikale en horizontale lijnen door zachte golvingen, aanzwellingen en verdunningen , en hij laat de uiteinden van zijn penseelschrift breed uitloopen.

In deze manier van lijnteekenen bestaat de o orspronkelijkheid en het moderne karakter van de Eckmann. Zoo heeft hij ook de hardheden, die ontstaan door de tegenstelling der recht足 lijnige kapitalen naast de rondgevormde onderkas tletters, eigen aan de romein, met groote handigheid weten te verzachten door aanpassing der kapitalen aan den ductus der onderkast.

73 Ik geloof dat jui st de duid elijk heid en sch oon hei d der kap i­ talen de ver ras sen d vlugg e ver bre idin g der Eckm ann voor ann onc es en smo utw erk heeft vero orza akt. Dat ze evenwe l ook als boek lette r mooi gevu lde blad zijde n verm ag te geven, hebb en de toe pas sin gen in ver sch ille nde boek en bew ezen . De Rud hard sche Gie sser ei heeft ook, opd at het den dru kke rs niet zou ontb reke n aan goed bij de letter pas sen d sier mat eriaal, door den kun ste naa r een rijke keuze initia len en orna men ten doen ont wer pen .

De eerst e die een boek in Ec kma nn druk ken liet, was Eugen Die der ich s; het is de ver han del ing der Schau spiele r door Max Mart erste ig. De hier ged ane pog ing de zware letter te druk ken in mat gra uw is niet ge lukk ig g ewee st, het ziet uit a lsof een sluie r over de pa gin a’s ligt. In zwa rt gedr ukt, als bijv. in de b roch ure van Eckm ann der We ltja hrm ark t Paris 19 00 (uitg. S. F ische r, druk van Bre itko pf & Härte l) ged aan is, of in prac htig e volle kleu ren als bij het mooie druk je van de Steglit zer We rk­ statt, een pro gra mm a deze r drukk erij, toon t de letter veel beter. De orn am ent en van Eckm ann zijn zw art g edru kt daa ren ­ tegen mee stal veel te zwa ar. Zij moete n, om de letter niet te ver dri nge n, in kleu r wor den gedru kt. Uitste kend is de uitv oeri ng in Eck ma nnl ette r en orna men t in de bro chu re Zu r Psycho logie der Sc hr ift van Gus tav Kühl, in 1904 gedr ukt in de hui sdru kke rij der Rud har dsc he Gies serei (Afb. 19).

Van de and ere talrij ke wer ken voor boe kve rsie ring van Otto Eckm ann kan ik sle cht s nog wijzen op de initial en, sierli jsten en ran den voor Pan (Afb. 7 en 8) en op de en-t êtes voor het werk Berl in und seine Arb eit (Berlijn, Dietr ich Reimer, 1898).

Daar is zijn kun st de geni ale uitb eel din g van het pla nte norna men t, hier zijn vaa rdi ghe id alles en elk voo rwe rp uit het mod erne leven orn ame ntaa l te geb ruik en. Voor S. Fisc her

74 in Berlijn heeft Eckmann verscheidene zijner zeer goed gelukte uitgeversbande n ontworpen (Afb. 23). Aan de uitvoering van grootere werken in alle onde rded en heeft zijn al te vroege dood hem verhinderd.

Na de vervaardiging der Eckmann-letter heeft de Rudhardsche Giesserei in 1901 hare artistieke productie voortgezet met het snijden en gieten van een derde schrift naar teekeningen van P eter Behrens. Tengevolge van hare groote aestethische waarde heeft deze nieuwe schrift zich met ver­ rassende snelheid verbreid. Peter Behrens was het eerst op­ getreden in de boekkunst met zijn boekversiering voor Bierbaum’s Bunter Vogel (Berlijn 1899, Schuster & Loeffler), Hier paste zijn ornament nog niet recht bij de letter, het is veel te zwart en alleen in den titel stemmen druk en ver­ siering goed met elkander overeen.

Veel beter slaagde hij in het volgende jaar met de orna­ mentale versiering van het allerliefst uitgevoerde tekstboekje voor het dansspel Pan im Busch van Bierbaum, door Drugulin voor de Insel-Verlag gedrukt. Hier harmonieeren zijne sierstukken uitnemend met de breede fraktuur. Een blijde, kleurige uitvoering van artistieke eenheid gaf hij daarna aan de door hem zelf geschreven verhandeling Feste des Lebens und der Kunst, die door C. F. Winter in Darmstadt gedrukt werd en door Diederichs is uitgegeven. De kunstena ar trachtt e hierin vooral de aan elkander tegenoverliggende pagin a’s tot goede samenwerking te brengen. Zoo staat de door karyatiden omrande linker titel tegenover een ornamentaal omlijste opdracht pagina en de omranding der volgende tekstpa gina’s sluit telkens twee bladzijden tegelijk in. De breede bu itenkan­ ten van de randen bieden tevens ruimte voor de paginacijfers.

De grotesk die voor den tekst is gebruikt past goed bij den

75 strengen stijl der r anden. De letter is bruin gedrukt, de ran den blauw en alleen de initialen en de golflijnen die de regels vullen zijn karmozijnrood.

Zijn eigen drukletter heeft Behrens voor het eerst gebruikt in twee feestboekjes voor de tentoonstel ling der darmstad tsche kunstenaars kolonie in 1901. De Behrensletter is naar haar karakter gothisch en, als men dit zeggen kan, een afgeronde gothisch, die de spitse penhalen der oude gothische letters mist. In menig opzicht herinnert ze aan de type van Schiller maar ze is niet zoo hoekig als deze en slanker, vlugger en eleganter, doorda t de lijnen niet zoo gelijk van dikte zijn en het oog van de letter daardoo r grooter is. Dit alles saamgenomen maakt de Behrens tot een zelfstandig artistieke uiting. Juis t dat teruggrijpen naar den gothischen ductus en het weers cheppe n van een gothische penschrift was iets nieuws. De Behrens heeft een monumentaal karakter en moet daarom niet in te kleine graden gebruikt worden, bijv. niet kleiner dan dessen diaan. Behrens zelf heeft de beide darmstadtsch e boekjes in het groote corps groot augustijn (14 punt) laten drukken en heeft daardoo r aan beiden een voornaam cachet weten te geven, zooals het een feestboek toekomt.

Het openin gs-fee stspel das Zeichen is zwart en rood op ruw geel papier gedrukt. Tussc hen de zwartgedrukte verzen staan in a parte regels de namem'der spelenden in roode kapitalen, die zich decoratief voegen in het zetsel en tegelijk duidelijk uitkomen. Het grootere darmstad tsche feestboek Ein Doku­ ment deutscher Kun st (Druk en uitgave van F. Bruckmann te München) is in ornamenta le [versiering gelijkend op Feste des Lebens. Rijke, levendige randen sluiten ook hier weder twee over elkaar staande bladzijden tot één geheel te zamen.

Zij zijn bruin gedruk t en omvatten tevens de in de uiterste

76 hoeken staande paginacijfers. Voornaam van uiterlijk zijn de beide eerste pagina ’s van het boek, op de eerste het omlijste portret van den groothertog van Hessen, naar een prachtig schilderij van Behrens gereproduc eerd in lichtdruk en rechts de door veelvuldig vervlochten lijnen omvatte, duidelijke typografische titel, een gelukkig voorbeeld hoe men portretten die meestal de eenheid van een boek vernietigen, tot het geheel in goede verhouding kan brengen. Om dezelfde reden zijn de afbeeldingen gezamentlijk aan het einde van het boek geplaatst.

In harmonische uitvoering door Behrens verscheen verder het treurspel Manfred van Georg Fuchs, in 1903 uitgegeven bij Arnold Bergstraesser te Darmstadt en ter zelfder plaatse gedrukt in de J. C. Herbertsche Hofbuchdruckerei (Afb. 11).

Eenvoudig maar deftig, evenals de do nker violette omslag met zijn krachtig gestileerd vignet en het enkele woord Manfred in monumentale letters, is de geheele uitvoering van dit folio boek. De Behrensletter is hier weer in een groot corps ge­ bruikt, de namen der sprekende personen zijn, iets uitspringen d, in kapitaal gezet. Het boeksieraad bes taat uit v ignetten op den titel en bij het begin en het einde der actes. Zij zijn in st renge, grove lijnteekening ontworpen en in rechthoek ig gebroken lijnen sterk gestileerd. Juist deze stileering past wonderwel bij den ductus der typen. Bijzonder monumentaal doet de kop met de beide sluipende figuren die ook in grooteren maatstaf den omslag tooit. De aan den onderkan t der pagi na’s geplaatste, hier wellicht wat zwaar schijnend e sierlij st omsluit tevens den titel van het drama en het paginacijfer. Buiten­ dien heeft de Rudhardsche Giesserei bij de letter van Behrens ook een groote keuze van ornamenten naar zijne teekeningen gemaakt en in een kostbaar uitgevoerd modelboekje, tevens artistiek effectvolle toepassingen gegeven.

77 Eugen Diederichs heeft ook deze gelegenheid niet willen voorbij laten gaan en heeft het eerste de Behrenslett er als boekletter gebruikt in de bro chure Verantwortung und Kun st­ kritik van Fritz Wolff. Poeschel & Trepte in Leipzig, hebben dit boekje met grooten smaak gedrukt. Als andere, bijzonder smaakvolle toepassin gen der Behrensletter kunnen genoemd worden: Die neue Buchku nst uitgegeven door Rudolf Kautzsch, ook bij Poeschel & Trepte voor c/Ze Gesellschaft der Biblio­ philen gedrukt (Weimar 1902) en Mathias Grünewald und die Mystik door Friedrich Schneider, als privaat druk in 1905 in de huisdrukkerij van de Rudhard sche Giesserei gedrukt (Afb. 20 en 21).

De Rudhard sche Giessere i wordt niet moede den boek­ drukkers eerste rangs materiaal aan te bieden. Zoo heeft ze nu kort geleden weer het fraaiste, elegantste sieraad dat men zich denken kan, in figurale en ornamentale vignetten naar ontwe rpen van Heinrich Vogeler gesneden en een menigte werkelijk mooie toepas singen van dit sieraad in een pracht ig verzorgd letterproef je vereenigd.

Als laatste artist iek produ ct der duitsche lettergieterij moet genoemd worden de elegante cursieftype T rianon van Heinrich W ieynk, uitgevoerd door de Bauersche Giesserei te Frankfort a. M. Ook deze nieuwe letter wordt ons in een smaakvol uitgevo erde letterp roef aangeboden.

Nu dus ontbre ekt het, gelijk uit het voorgaande blijkt, den drukkers niet meer aan artistiek materiaal. En zij hebben het geleerd dit smaakvol te gebruiken en in de laatste jaren is er dan ook inderd aad verbet ering gekomen in den smaak bij het maken van smoutwe rk en boeken. Naast de in dit opstel meer­ malen genoemde, oudere drukke rijen, wier arbeid zich kenmerkt door artistieke uitvoerin g — ik denk hier voor alles aan Dru-

78 gulin , von Holten, Breit kopf & Härtel en de Reich sdruc kerei — is een gans che reeks nieu we druk kerij en getre den.

De drukk erij van P oesc hel & T rep te in Leipzig, is door het flinke, doo rta ste nde optr ede n van den jong en Carl Ernst Poes chel t ot een mid del pun t van edel sten boe kdr uk herv ormd gew orde n. Hij heeft ons, nad at hij door een lange praktijk in Amerika de daa r best aan de, goede , onb evo oro ord eeld e boe k­ dru kku nst h ad leere n kenn en, van het ove rdad ige aan boe kor nam ent en van de onru stig e kru lsie rad en in de n z.g. Ju gen dstil bevrijd , waa rvo or wij hem zeer dan kbaar moete n zijn. Zijn recht lijnig e boek vers ierin g w aarm ede hij sch ool heeft gemaa kt, was voor ons eene ope nba ring . Al zijn we rk, of het een s moutj e betref t of boekw erk, bewij st zijn kun stsm aak in de keuze der letter, in het zeta rran gem ent en in den kleu ren dru k.

Had hij rijker vers ierin g door kun ste naa rsh and nood ig, dan was hem zijn vriend W alter T iemann een trou we hulp.

Versc heide ne der beste werke n van Poes chel zijn ree ds hier ­ boven beha ndeld . Een fijn gedac ht, zuive r typo graf isch kun st­ werk is verde r de in 1904 bij de Inse l-Ve rlag ver sch ene ne Sonette doo r Rud. Alexander Schr öder (Afb. 14). Po esch el heeft dit b oek in een oude re, sla nkere klas sisc he An tiqua van G enzs ch & Heyse, die hij nieuw ontde kt had, met w erkel ijk geoe fend en smaak gedrukt . Zoo ziet een zuiver typo graf isch kun stw erk er uit. Nog schi ttere nder en harm onis che r heeft hij tha ns met dezelfde mooie romein het e nkele tek stbl ad voor de pr ent porte feuille Tänze van Ludwig von Hofmann ged rukt (In sel-V erlag 1905). Maar als meeste r in den boe kdr uk toon t hij zich eerst in heel eenv oudig e, goed koop e boek en, o.a. in h et b escheid en deeltj e Der Ka ufm ann und. seine Angest ellten door Fuch s en het kale nde rboe kje der Ka ufm ann 190 4 (bei de boek jes zijn in eigen uitgave vers chen en).

79 Kunst in boekdruk beoefent ook de Steglitzer W erkstatt.

Zij werd in 1900 door drie begaafde, jonge ku nstena ars: Bel we, Ehmcke en Kleukens, in de berlijnsche v oorstad Steglitz opge­ richt en gedurende eenige jaren hoofdzakelijk als boek- en steendrukkerij gedreven. In het begin hebben de drie kunste­ naars al hunne drukwerken eigenhandi g uitgevoerd en eerst later zetters en drukkers aangenomen. Hun smoutwerken zijn de beste die Duitschlan d op dit gebied heeft vo ortgebracht, men kan het den bladen aanzien dat hier zetter, drukker en versierend kunstenaa r allen in één persoon vereenigd waren.

Daarin was de Steglitzer Werkst att eenig, dat waar naast het zetwerk een sierstuk, vignet of rand noodig bleek, de zetter, speciaal voor het betreffende werk en voor het speciale doel, het meest geëigende ornament zelf teekenen kon. Een in de Steglitzer Werkstat t gedrukte en met prentjes versierde afleve­ ring van het tijdschrift Moderne. Reklame (Augustus 1902) is zoowel in het zetwerk als in de plaatsing der prenten en de kleur van den druk een waar model. Het eerste en, jammer genoeg, eenige boek dat in de Steglitzer Werkstatt gedrukt werd, was de Sonette nach dem Portugiesischen van Elizabeth Barrett Browning (Diederi chs 1903 Afb. 15). Hiervoor heeft Ehmcke de ti telp agin a’s en de fraaie, harmonisch door plant­ ornament omvlochtene initialen geteekend. Het zetwerk en de kleurgeving zijn zeer smaakvol, alleen acht ik de grauwe onder­ drukken van den bladspie gel niet gelukkig gevonden. Hoewel de Steglitzer Wer kstatt verdwenen is, toch zijn de drie kunste­ naars die haar beheerd en in andere plaatsen nog werkzaam voor den boekdruk. Ehmcke, thans leeraar aan de Kunstge­ werbeschule te Dusse ldorf heeft voor de, dit jaar bij Died erichs verschenen duitsche uitgave van de Blüte nkran z des heiligen Franciscusvon Assisi buiten gewoon handig geteekende figurale

80 initia len, den voortref felijken dubbele n titel en den band ont­ wor pen . De initia len en het zetw erk in half vette romein , pa ssen uits teke nd bij elka nder . Kleuke ns , die than s leera ar is aan de Academ ie voor grafisc he kun st te Leipzig heeft onla ngs drie boek en ver sie rd; de nieuw e Inse l-pu blic atie van Bre ntan o’s Gockel, Hink el, Gackeleia en twee roma ns van Geor g D ahn a en Albert Geig er (Afb. 16) die zijn ui tgege ven bij Karl Schn abel te Berlijn. Al deze boek en hebb en uits teke nd goede titels en ban den , in ’t bijzo nder het laat ste: de Rom an Werne rs Jugen d munt uit door voortreffe lijk zetsel in bree de frak tuur (Druk van Hesse & Becker, Leipzig) . Beide kun sten aar s Ehmc ke en Kleuke ns weten steed s in hunn e boe kve rsie ring en den juiste n bij het boek beh oor end en stijl te treffen.

Ik heb nu nog eenige druk kers te noem en die beha lve de reed s verme lde trach ten hun werk in arti stie ken gees t uit te voeren . Het zijn J. J. Web er en Spam er te Leipzig, Knorr & Hirth, A. Bru ckmann en Da ttere r te Münc hen, Gre iner & Pfeiffer te Stuttga rt, Imberg & Lefson te Berlijn. Van de laats te firma moet ik den voorb eeldi gen en rijk ged rukt en kata log us van de kunst colle ctie Beit noemen. Verder de Brü hlsc he Dru cker ei te Giess en, en He rmann Brücker te Ber lijn -Fri ede nau , die beide n door go ede en ka rakter volle smo utw erke n uitm unte n, A. W ohl ­ feld en Ju lius Brückn er te Maa gden burg , Sch wan n te Du sse l­ dorf en Lattmann te Gosla r.

In ande re plaat sen is de opw ekki ng tot arti stie ke verheffi ng van den boek druk van enkele per son en uitg egaa n. Zoo heeft Heinrich W allau te Mainz de firma’s Phi lipp von Zabe rn en Joh. Falk Söhne tot de b oek kun st opge wek t. In Ham burg h eeft Prof esso r L ichtwark door smaa kvoll e v erzo rgin g zijner eigene gesch riften en de pub lica ties der door hem gep resi dee rde v ereenig ingen , de kun st in boe kdr uk bev ord erd ; en naas t hem

81 werkte Ernst J uhl door het v oorbeeld der altijd mooie druk­ werken van de Gesellschaft für Amateur Photograph ie. In Krefeld heeft zich door den opwekkenden ijver van den mu­ seumdirecteur Deneken onder de vaklieden een Verein für Bucharbeit gevormd en in D armstadt heeft het boekdru kkersbedrijf veel te danken aan de nieuwe kunstenaar skolonie.

Onder de schrijvers die hunne werken naar eigen aanwijzigingen smaakvol lieten uitvoeren zijn, buiten de reeds vroeger vermelde te noemen: den prelaat Friedrich Schneider te Mainz, graaf Harry Kessler te Weimar en de dichters Flaisch len, Dehmel en Arno Holz.

Het getal der uitgevers die in hunne uitgaven de boekkun st beoefenen, vermeerd ert gelukkig voortdurend , ik zou aan de reeds genoe mde firma’s nog een reeks andere kunnen toevoegen wier boeken met zorg zijn gedrukt, bijv. B. G. Teubner en Julius Zeitler te Leipzig, F. Bruckm ann en Georg D. W. Callwey te München, Grote, S. Fi scher, Bruno Cassirer en Bard, Mar­ quard t &Co. te Berlijn e.a. Maar ond er de uitgevers en drukkers zijn er toch zeer velen en daarbij de grootste en invloedrijkste firma’s, die in artistiek en smaak nog erg achterlijk zijn. Zoo ook ontbreekt het in de duitsch e boekbinderijen nog aan artistieke krachten, in ’t bijzon der voor den priv aatband, terwijl wij reeds een gansch e rij fraa ie ui tgeversb anden bezitten naar ontwerpen van Eckmann, Vogeler, Tiemann, Cissarz e. a. (Afb. 22—25).

Toch hebben wij goede hoop dat de du itsche boekkunst zich in alle richtingen verder zal ontwikke len. Want wij zien dat de jongere vaklieden zich ijverig moeite geven om aan het goede oude en aan het goede nieuwe hunnen smaak te ontwikkelen.

Gelegenheid daartoe geven hen in woord en beeld de vak­ tijdschriften en de voordrac hten en tentoonst ellingen die door de deutsche Buchgewerbev erein te Leipzig, de kunstnijverheids6

82 museums in de verschillende steden en door de vereenigingen op dit gebied in scene worden gezet. Jonge krachten worden in de, in modernen geest geleide kunstnijverheids en hand werkscholen door kundige vaklieden en kunstenaars in nauwste aanraking met de practijk opgekweekt; in Dusseldorf onder Behrens en Ehmcke, in Maagdenburg onder Nigg, in Berlijn onder Orlik en Sütterlin, in Leipzig onder Tiemann, Schiller, Kleukens en Belwe. Een vakman als Carl Ernst Poeschel, één der beste, heeft met het bevredigendste re sultaat te Leipzig en Hamburg voordrachten en pract ische oefeningen gehouden. De kring der boekenliefhebbers groeit in het duitsche land van jaar tot jaar, gelijk het Zeitsch rift für Bücherfreunde, de Gesell­ schaft der Bibliophilen en de Gutenberg G esellschaft bewijzen en zooals tevens blijkt uit het toenemende de biet van artistiek verzorgde boeken. Maar daarin ligt toch voor alles de grootste zekerheid voor de verdere gelukkige ontwikkeling der duitsche boekkunst, dat de duitsche kunstenaars aan dit we rk der be­ schaving opgewekt en flink medewerken. Dit is zeker, eerst dan kan de hoogere boekkunst flink gedijen, als kunstenaars, drukkers, en uitgevers elkander de hand reiken en te zamen arbeiden, en al hun gemeenschappelijk werk overal en in alle kringen des volks dankbare waardeerin g vindt.

Berlijn-F riedenau

J ean Loubier

Boven staan d opste l werd door den heer Jean Loubi er te Berlijn specia al voor het Druk kers Jaarb oek gesc hrev en. De driek leuri ge afbe eldin g van het blad uit het Nibelun genli ed is door de Re ichsd rucke rei te Berlijn voor het Drukk ers Jaarbo ek gema akt en wer d koste loos aan ons afge staan door de vriend elijke bemid delin g van den Gede legee rde der Rege ering bij de Direct ie dier inrich ting, den heer Cumme, wien wij hierme de onzen opre chten dank betui gen.

De Uitgever s

a ii M ia w

M B B ®

Es war einmal em König und eine Königin, die ha tte n drei Töc hter von grosser Schönheit. Die beiden ält ern konn ten wenig stens ihrer Anniuth entspreche nd gelo bt we rd en , aber die Schönheit der jüngs ten war so ausge zeich net und ausse rorden tlich, dass die mensch­ liche Sprache zu arm war, sie würdig zu feiern. Viele Bür ger der Sta dt und unzählige Frem de, welche der Ruf diese r selte nen Erschein ung häufig dorthi n führte, wurd en durch das An staun en der unerre ichbar en Schön­ he it ber aus cht und mit erhoben en Händen betet en sie sie in heili ger Vere hrung wie die Göttin Venus selber an.

Schon ha tte sich durch die bena chbar ten Orte das Ger ücht ver bre ite t, dass die Göttin, welche die blaue Tiefe des Meeres geboren und der Thau der schäu­ menden Wogen grossgez ogen,

einstweil en aüf ihre

Afb. 1. Apulejus. Amor und Psyche. Boekversiering van Max Klinger München, Th. Stroefer, 1880

z was ein künig inne ge sez ze n üb er se= nind er ir gelicbe was dehe iniu mê. si tuas unm âzen schoene, uil michel was ir kraft, si schôz mit snel len de gn en umbe minne den schaft .

326 Den stein w ar f si uerr e, dar nach si unte n spra nc. stuer ir minne gerte , der muose âne wa ne driu spil an gew inn en der uro wen wol gebom> geb rast im an eime, er he t daz ho ub et uerl orn.

327 Des het e diu j un efr ou we unm âze n uil g etâ n. daz uem am bi dem Rine ein rîter wol uer stän : der wan de sine sinne an daz schoene w ip; dar umbe helde uil mu osen si t uer lies en den lip.

528 Dô sprach d er uoit uon Rine, „ich wil a n den se> hin zuo Brünhilde, swie ez mir erge. ich wil umb ir minne wäg en den lip» den wil ich u erlie sen, sine wer de min wip.”

329 „Daz wil ich widerr âten,” sprach dô Sîfri t. „jâ h ât diu küniginne sô ureislîchen sit, swe r ir minne wirbet, daz ez in hoh e stât. des mu get ir der reise hab en guot en rät. ” 330 „Sô wil ich iu. daz räten,” sprach dô Ragen e, „ir bite t Sifride mit iu ze t rag en e die uil s tarken reise: daz ist nu min rät; sit ime daz ist künd ec, wie ez umb die fr ou w en stât .

Er sprach „wil du mir h elf en , ede l Sîfri t, die min necliche n wer ben ? tuo des ich dich b it. und wirt mir ze brüte daz minnec liche wip, ich wil durch dine n willen wä gen ère und e lip.

■38

Afb . 2 en 3. Die Nib elu nge n, uitLetter en Boek vers ierin g van Jo se f Sattler.

es anfmurte Sîfrit Sigmundes suon „gîst du mir dîn smester, sô mil ich ez fuon, die schoenen Kriembilde ein küniginne hêrsô gere ich nih t lônes nâch mînen arbeiten mer. n? „Daz lobe ich,” sprach Gunther , „Sîfrit, an dîne hant . unde kumet diu schoene Brünhilt in daz lant, sô mil ich dir ze mîbe mine smester gebe n' sô ma ht du mit ir immeT uroelîchen leben." nt Des smuoren si dô eide, die reken uil hêr. des mart ir arb eite uerre dester mêr, ê daz si die froum en brâhten an den Rîn. des muosen die küenen sît in grôzen noeten sîn.

Sîfri t muose fü ere n die kappen mit im dan, die der hel t küene mit sorge geman ab eime getmer ge, daz hiez 7Tlbrich. sich garten zuo der ueTte re ken küene unde rieh.

336 7Tlsö der starke S îfrit die famkapp e truoc, sô h et er dar inne kref te genuoc, zm elf manne sterke zuo sîn selbes lîp. er marp mit grôzen listen daz hêrlîche mîp.

337 Ouch mas diu tam hû f also geta n, daz dar inne morhte ein ieslîcher man smaz e r selbe molde, daz in nieman sach. da mit gem ann er Brünhilt; da uon im leide geschach.

338 „Nu sage mir, deg en Sîfrit, ê mîn uart ergê, daz mir mit uollen êren komen an den sê, suln mir reken füe ren in Brünhilde lant? drizec fus en t deg ene die mæ ren schiere besa nf.”

330 „Der gese llen bin ich einer, der ander soltu mesen, der drite daz sï Ragne= mir su len mol gene sen' der uierde daz sî Dancm art der uil küene man. füs en t man mit strife gefu rren nimmer uns bestan." iu maere messe ich gerne,” sprach der künic dô, „ê mir h innen füe ren , des maer ich harte frö, maz mir kleider solden uor Brünhilde trag en, diu uns dâ mol zæme n. Sîfrit, daz solt du mir sagen. «

gegeven door de Reichsdruckerei. Berlin 1898—1904 Druk van de Reichsdruckerei

Afb. 4 en 5. Stefan George, Der Teppich des Lebens.

Boek versie ring van Melchio r Lechte r

•ch forschte bleichen eifers nach dem horte ft Nach strofe n drinn en tiefste kümm ernis s »Und dinge rollten dum pf und ungewiss {Da trat ein nackte r engel durc h die pfo rte:

i<lzJnt8e8en tru8er dem

verse nkten sinn JDer reichste n blumen last und nicht geringer : Als mandel blüten waren seine finger ]Und rosen . r osen waren um sein kinn.

Jieb mir d en grossen feierlichen hauch [Gieb jene glut mir wieder die verjünge [Mit denen einst der kindheit fiügclschwünge jSich hoben zu dem frühsten Opferrauch. ’ch mag nicht atmen als in deinem duft ’Verschliess mich ganz in deinem heiligtume »Von deinem reichen tisch nur eine krurpe! ’So fleh ich heut aus meiner dunklen kluft.

uf se inem haupte keine kron e ragte Und seine stimme fast der meinen glich: Das schön e leben send et mich an dich Als boten : währ end er dies lächeln d sagte

nd Er: was jez t mein ohr so stürmisch trifft Sind wünsche die sich unentwirrba r streite n.

Gewähru ng eurer vielen kostbarkeiten Ist nicht mein amt . und meine ehrengift

Intfielen ihm die lilien und mimos en JUnd als ich sie zu hebe n mich gebückt !Da kniet auch Er • ich badete beglückt jMein ganzes antlitz in den frischen rosen .

ird nicht im zwang errungen • dies erkenn!

Ich aber bog den arm an seinen knieen Und aller wachen Sehnsucht stimmen schrieen: Ich lasse nicht • du segnetest mich denn.

Berlijn, uitgave van de Blätter für die Kunst, 1900 Druk van Otto von Holten, Berlijn

Afb. 6. Maurice Maeterlin ck, Der Schatz der Armen. Leipzig, Eugen Diederi chs, 1898 Arran geme nt en boek vers ierin g van Melchior Lechter . Druk van Otto von Holten, Berlijn

yoN-MRURlCE-MHETEKLlNCK

ilence and Se crecy“ ! ruft Carlyle aus, ihnen müsste man Altäre allgemeiner ^ ^ 7 ^ ** *^ f Anbetu ng errich ten, - wenn man in l uns rer Zeit überha upt noch Altäre v erric htete . Das Schweigen ist das Element, in dem sich die grossen Dinge bilden, um zul etzt, vollkommen und majestätisch, empor zu tauchen an das Licht des Lebens , das sie be­ herrs chen sollen. Nicht nur Wilhelm der Schw eigsame, nein, alle bed euten ­ den Men schen, die ich kennen gelernt habe, und auch die schlechte sten Di­ plomaten und Strategen unter ihnen, enthielten sich stets des Schw atzen s über das, was sie planten und schufen. Und auch du , versu che doch in deine n armen, kleinen Nöten nu r ei ne n Ta g, de in e Zun ge sti ll zu ha lte n - und wie viel klarer werden dir am nächsten Tage deine Pläne und Pflichten sein! Welche Trü mm er und welchen Unflat haben doch diese stummen Arbeite r in dir weggefegt, währe nd der unnü tze Lärm der Aussen welt nicht mehr eindrang! Das Wort ist nur zu oft, nicht wie der Franzos e sagte, die Kunst, die Gedank en zu verber gen, sond ern die Kunst, sie aufzuheb en und zu erstick en, so d ass gar nichts zu verbergen bleibt. Auch das Wort ist gross, aber das sagt nicht, dass es nichts Grö sse res gäbe. Wie die Schwe izer Inschr ift es bestätigt, ist Re de n S il be r, ab er Sc hw eig en G ol d, oder besser gesagt: das Wor t geh ört der Zeit, das Schweigen der Ewigkeit an. „Die Bienen arbeiten nur in der Dunkelheit, der Gedan ke arbeitet nur in der Stille und die Tugend im Verbo rgene n“ . . .

Man glaube nur ja nicht, das Wor t diene den wirklichen Mitteilungen zwischen menschlic hen Wesen. Die Lippen oder die Zunge können die Seele nur darstel len, wie z. B. eine Zi ffer oder eine Katalogsnummer ein Bild von Memlinck darste llt; aber sobald wir uns wi rk lic h etw as zu sag en ha be n, m üs se n wir schwe igen; und wenn wir in solchen Augen-

—

DCIS* SCHWeiQGN»

Afb. 7 en 8. Tijd sch rift Pan. Twe e bladzi jden uit den l s t e n jaa rga ng met ran den van Otto Eckmann Berlijn, uitga ve van Pan, 1895-1896. Druk van W. Drugu lin, Leipzig.

I

Afb. 9. Hugo von Hofm annsth al, Der Kaise r lind die Hexe. Boek vers ierin g van Heinrich Vogeler.

Berlijn, Inse l-V erla g bij Sch ust er <5 Lรถffler, 1900. Druk van Otto von Holten, Berlijn

VON HU GO VON HOFM ANN STHA L MIT ZEICHN UNGEN VON HEIN RICH VO GE LE R- WO RP SW ED E 233 ERSC HIEN EN IM V ERLA GE DER INSE L BEI SC HU ST ER & Lร F FLE R BERLIN S.W. IM MAI 1900__________

ER KAISERTJND DIE H EXE

Unb M it Unb M ir

biefe e Sd ta üe rn nu r, w eil bu beim So m m er fd)lid )ter W är m e meine «^anb gen omm en. biefie B lin bl je it nur , we il bu beim ©eb en fon nen glei d) ins ?lng efid) t gefe ^en.

J d ) l;abe träum enb (hw be nla ng gefeffen Unb ad es runb um mid) !)erum ver geß en .

■Die wei ßen .B lät te r wa rte n unbef djrie ben, ©ebanPen finb mir ung cba dit geb liebe n.

©

Afb. 10. Helene Voigt-Diederichs, Unterstrom. Boekversiering van Joh. Vine. Cissarz Leipzig, Eugen Diederichs, 1901. Druk van W. Drugulin in Leipzig

‘b

'? V ;

Ætnfï tyat mid) bcm ^latn nien gruß getrof fen Unb mein ^ cr j mit jntycr © lu t uer fcii gt — »töte nid) t baa mo rge niu nge p o ft e n , ÎM e fid) einma l nod) juin di di te br än gt l

M ein e S ee le bir ent geg en fdj rei tf

fgtnt ei’ mtr btt Vladit itn fdjw arj en S le ib e, g in te r mir lie gt Vlot unb Zrn uri gPe it.

J tä fjm u n ö

(gegen fjelnricfi)

Tîach Rom ?

n a c h R o m ! ab

B a d ) R o m ! (In Den Palaft)

•

Bohemunb

Cs Ift ein Spruch ber Sänger, Ihm Ift ein IDelb befdjleben, Der wah ret er ble Treu,

BonemunD

ÖCRTRUD öerolft. fj ö rt :

Ich cuelft ein öehelmn ls ; wenn Ihr es u erfd iwe lgt —

BonemunD

ÖCRTRUD (Dar ber König niemals einer Frau gen eigt ?

BO fjc mu nD Unb n?le rolr enblld) hoch ble Stabt gebrochen, Die rol r bebrä ngt fo Diele fctjllmmen tDochen, Unb nt orb luf t unfre Teute übe rma nnt: Kein Felnb entr ann bem mörberlfchen Cifen, Sie wa rfe n gar ble Klnber in ben Branb ; Da hörte Ich ble Schar ber TTTütter beten : öo tt gib uns Rtanfrebs Telb Ihn zu zerrelften ! — Pauk enbon ner unb Trompeten !

König ntan freb fprengt bureft bas Th or !

Die Frauen fcftroelgen, jebe brän gt fleh oor.

Sie ftürze n hin an feines Roffes fjuf , (Die bum pfer Jubel ftöhn t Ihr Ruf.

öe rfr ub

eRsreR numnrr

Afb. 1 . Ge or g Fu ch s, Ma nfr ed. Le tte r en Bo ek ve rs ie rin g van Pe te r Be hre ns . Da rm sta dt, Ar no ld Be rg st ra es se r, 1903.

Dr uk van de H er be rt’sc he Ho fbu ch dru ck ere i, D ar m sta dt

f j c m R i o j (al lei n)

DCIT

tDohln ?

(oon Der Palaft=Tr eppe rufen b)

TTÏRTÏFRCD

fj e in R io i

fdjreitet Die Stufen zum Palaft f]ln an.

U)as befi ehlt mein König bem fjeere ?

mfln FRC D Riles reitet ! er

p e il

IRanfreb ♦ fje lnr ld) ♦ Delf

nojrcR nuFiRirr

DU meiner Fragen Rntr oort gib t mi r bles !

nei nR iO )

Ich kniete hin am Stein ; Wo ble ÏÏIu tter ruht , ba gebacht Ich bd n.

mnnFR CD

TTîanfreb, Tïîanfreb I

fie inR iO )

ftlnburct), hin auf ! öefegnet kleine Fefte, Du fjerz ber fjelm at : fjaus oon Ofterbin gen !

H und 0. Mar qua rdt . Stu ttga rt • Hotel und Wcin hand lung . Spe zial ität: Württrm bcrgifch e Weine. 6 W.

R Me ye r. Win zenh eim (Obcrclfaß) • W cinko mmiffionsgefchäft. Weinguts befitj in W inzenh eim und Türh hcim . Die firm a beftcht feit 1855 und ift Ho flie fera nt Sr. Königlichen Hohe it des 6roßhcrzogs uon Baden. 2 W. Meyer «c Coblen z. Bingen a. Rhein . Weinbau , Wcin handel . Crport nadi allen Wclt thcil cn.

Gegründet 1822. 64 Preife auf Wcl taus ftell unen. Chicago 1893 als Preisrichter außer W ett ­ ewerb. Uert reter B. Cauriez, 62 fau bou rg Pois­ son nièr e, Pari s. to W .

Egon M ü ll e r . Scharzhof b. Wil tingen a. Saar ♦ Wei ngutsb efitjer. 4 W. J. Heus . Oberingclhe im a. Rhein • Rllei nig er Befitjer des Oberinge lheimer Sonnenberg. Wc in­ hand lung . Crport nach alle n Cändcm. 3 W. Infe raten thei l Seite 13.

W. tlicodcmus & Co.. Wiesbaden • Wei ngut s­ befitjer, Wcin han dlu ng. Hoflie feran ten Sr. Ho­ heit des Herzogs uon Rnh alt. 9 W. Hohn 8c Söhne . Wald hilb ersh eim b. Bin gen • Wein gutsb efitjer. 4 W.

B. Rofcn ftcin . Wiesbaden • Wein handlu ng.

Gegründet 1845. Große Kellereien, ausgedehnte

311

310

369

368

36 Î

366

365

364

363

M. Zimmerm ann . Ballb ronn Weingutsbefitjer. 2 W.

(Unterel faß) •

JH

Eduard W it te r. Rcudad t (Rhe inpfa lzl • König- 3Î2 lieh Bayerifcher und Königlich Württem bergifcher Hoflie feran t. Weinhan dlung und Weingutsbefißer. 6 W. Wilh elm Z at s. Wiesbaden • W einhand lung und 313 Hotel zu den uier Jahreszeiten. Prä mii rt auf der W elt au sde llun gin P hila delp hia! 816, < W.

Carl Spaeth . Kreuznach a. tlahe • Weingutsbefitjer. 3 W. Joh. Bapt. Sturm . Rüdcsheim a. Rhein • Weinbergsgüter in Rüdcsheim , Johannisberg und Rßmannsha ufen. Zwcigh äufcr: Be rlin s. W. 6t, Ceipzigerdraßc ; Ha mb urg 4, Rdolphs plaß; Lon­ don C.C. 36, Crutdied Friars. Rgen turen: Rew yo rh , 50 Park Place; Par is. E. Jaccard, 4 rue Sainte Rnne. 4 W. Treu heit’s W ein ke lle re i. Rürnberg • Gegründet 1880. Hans T reuhcit. Spezi alitä t; Ra tur! Ori ­ ginale beder Weingüter. 3 W. P. J. Valdienbcrg . Worms a. Rh ein • Weinbergsbefißer, Weinhan dlung. Gegründet 1186.

8 W. Gebrüder Wagemann . Wiesbaden • Weinhand lung. Fili ale n: London, Rew yo rh , Bremen.

Spezi alitä t: Rhein- und Mofelwein e. IW .

Dr W Weber, Oberlandesgerichtsrath • Colmar pOberelfaß) • Weingutsbefitjer, t W. WcinbaugenolTenfdiaft des Meijer Landes . Meß (Lothrin gen) • 2 W., I Schw.

Carl W eiß en bu rge r.’Oberehnhelm (Untcrelf aß) • Weingutsbefitjer. 2 W. Winzergenodenfchaft für das elfäffifdie Weinland . Colmar (Oberelfaß) ♦ Gegründet zum Rbfatj ga ran tir! nat urre iner ElfälTer Weine. 5 W.

Friedrich Sigr id . Beblenhelm (Obcrclfaß) . 362 Weingutsbef itjer und Wein homm iffionä r. Ooerelfäffifches Wcinhommiffionsgefchäft. Direhter Verfand ab Keller der Produzenten uon Weiß­ wein , Roth wein , Riesling und Ruländer. 3 W.

Scholl 8cHille bran d. Rüdcsheim a.R hein • Wein - 360 gutsbefiljer und Wcin handlu ng.

Lieferanten der: C*< Inte rnat iona le des Wagons Lits et des Grands erpress Européens und der C'< In te r­ natio nale des Grands Hotels. 5 W. Theodor Schnell er. Häufe rn b. Eglsheim (Ober- 36t elfaß) • Weingutsbe fitjer. 3 W.

Verbind ungen in dem In- und Rusl ande ; auf den Welta usftellu ngen in Wie n, Philad elphia , Rmfte rdam und Chicago p räm iirt. Crport insbefondere nach Frankreich, Belgien, Hollan d, Ocfterreich, Groß brita nnien , Vereinig te Staaten uon tlord ameriha und nadi den Kolonien diefer Länder. 6 W.

Unter fozialen Wo hlfa hrts cinr iditu nge n uzrffehr aas Rus ffellu ngsp rogr amm eint Summe der uerfthie denartigf ten Einrichtu ngen, die dazu bef fimm t fin d, die wi rth fih aft lid ie und foziale Cage der unbem ittelte n Klaffen zu heben. Was die deutfdien UerhältniiTe an­ lang t, fo ift eine Wür digu ng der Bedeutung diefer Einrichtungen nur möglich, wenn w ir fie im Zufammenhange m it gewiffen öffentlich-r echtlichen Einrichtungen betrach­ ten, die uon der Darf tellu ng in diefer Gruppe der Rusff eltun g ausgefchloffen find. Ruf der einen Seite iff Deutfchland bekanntlich dasjenige fa nd , in welchem der gefetjlidie Rrbeiterfchut) die weileffe Rusdeh nung erfahren hat. Dies gilt in erffer fin ie uon der fogenannten fozialen Uerficherungsgefetjgebung, die den arbeitenden Klaffen einen gefetjlichen Rnfpruch au f ärztliche Beh andlu ng und Krankengel d im Falle der Erkra nkung au f Rentenbezüge im Falle der Erw erbslo figkeit durch Un fa ll, Inu atid ität und Rlter gewährt. Die hierher gehörigen Einrichtungen werden befonders zur Darft ellun g gelangen Somi t entfa llen, was Deutfchland an lan gt, aus diefer Gruppe eine Reihe uon Einrich­ tungen, die in anderen Cändern, we il fie hier nicht diefen öffentlich-rechtlichen Charakter tragen, zu den reinen Woh lfahrt seinr ichtu ngen bez. Wohlth ätigke itsuer anffa ltunge n ge­ hören. Ru f der anderen Seite iff in Deutfchland die üe rpflich tung des Staates bez. der Gemeinden zur Gewährung eines Erif fen zmi nim um s an die ganz oder theilweife er­ werbs unfähi gen Rrme n prin zip iell anerka nnt. Der eigentlichen Wohlfahrts pflege bleiben fom it au f der einen /Seite, was die arbeitenden Klaffen anla ngt, nu r die den gefe^lichen Rrbeiterfchut) und die gefetßiche Rrbeiteruerf icherung ergänzenden Maßnahme n, au f der anderen die aus der priva ten In itia tiv e entfprin genden, die öffentliche Rrmenpflege unterRügenden Einrichtun gen, namentlich diejenigen mehr präuentiuen Charakters, die der Unte rffüß ungs bedü rftigh eit Vorbeugen wo llen , nicht aber die Unt erf fü^ ung der bereits ln Floth Befindlichen zum Endzweck haben Wir fehen in Deutfchland in der rteueffen Zeit — namentlich feitdem das Uerftä ndnifj für die fozialpolitifche Gefebgebung, die ja au f derfelben Grundlage aufgebaut if f, in imm er weitere Kreife dri ng t — das allge meine Beffreben m ehr und mehr d ara uf gerichtet, allen diefen Einrichtungen die Eigenfchaft der reinen Wohlt hätigk eitsue ranffa ltunge n zu

SOZ1RLE WOHtFRHRTSPFtEGe

Afb. 12. Ambtelijke Catalogus van de tentoonstelling van het Duitsche Rijk. Wereldtentoo nstelling te Parijs 1900 Boekversiering van Bernhard Pankok. Letter van Georg Schiller. Druk van de Reichsdruckerei in Berlijn

Gemeinde Rcidicmu cier . Reichcnweicr (Oberelfaß). 4 W .

358

359

H. Pa bft ma nn . Hochheim a .M ain • Gutsbefiljer.

Befitj er des „Köni gin Vikto ria-B erge s“ Ho flie ­ fer ant S. K. H. des 6roßhcrzogs uon HelTen und des P rinze n uon Wales. Prci smcda illen: Darmfta dt, Mc tj, Condon, Pari s, Bre slau , Wien, Riz za, Chicago. 2 W. 351 Rappo ltsioei lcr Winzcruerc in . Rappo ltswei ler (Obcrclfaß ). 6 W.

356

355

354

355

352

35t

350

Rud. & Wil h. Ma udi cr. neuR adt (R he in pf al z) .

T ri e ra .Mof cl • B erlin , Fr icdr idif tr. 60 • Königlich Baycrifdic H ofli efer ante n, Wein gutsbef itjer. 6 W. 541 Tür ftlid i uon Met tern idff the Domäne . Sdilolj Johannisb erg a. Rhein • Sdilolj Johannisb erger Kab inetw ein. Pr äm iir t: Paris 1861 goldene Med aille u. f. w. Oriqinal- Sdi lolja bfül lun g mi t Siegel und Korhbra ncf Prci shur ant durdi das Do mä ne- Infp ekt ora t. 4 W. 348 J. W. Mcufthel fenr., Inhab er Wilh elm Gottlob Meufdiel,Kö niglich Bayerifcher Kom irer zien rath und Hof liefe ran t • Buchbrunn (Un tcrfr anh cn) • Wein gutsb efitjer und Wein hand lung . I W. Infe rat cnt hei l Seite 34, 349 J. w . Mcufchcl fenr. . Rüdcsheim a. Rhe in .

Weing utsbef itjer und Wcin hand lung . 12 höchfte Ruszcichnungcn uon W el t- und Candesausftellungcn. 5W .

546

545

DEUTSCHES HRU S

©ie S3ögel tarnen berangeflattert

Unb ber grie ber rougte nicf^t, mie ibm gefebab. 2Baé ibm bureb

Unb ber grieb er febritt flebelnb

©an n

©a $ gelbe @olb regnete in feinen 5>ut, unb er mdre

ftcb baö Haup thaar maebfen mie

greil ieb bu rfte n fîe nicht mügig geben, fonbern 2113 fîe

(Sr mar in einem alten ©d )log hoch oben auf

ben S5erg ju

erfli mm en unb burft e mäbrenb ber 3en

(Sin 3 merg bemachte ihn , unb mer ben pauber (Öfen

©a nn öffnete ber Jme rg baé Sor, unb ber ©cbaç begehrlich.

Unb Söffel unb Jochen Slber im füllen baebte ftd) jeber feinen Seil,

9Kit einemmal fam ihm fein £a ué ju flein unb

bann lin fó um ben ©ee herum

2lm SCRovgen fam er ju einem hoben SSerge.

gid) te nach rcd;t3 abbiegen, gerabe au$ bié ju ben brei æacbbd&erfirâuc bern,

ben 2Balb, genau, mie bie Är äu ter fra u cé befdjrieben batte: S5ei ber alten

ber 3od jcn unb ber Söffel ntd;t3 merften. (Sr manberte bie ganje Sftacbt burd)

fehle st »o r; 2>rof unb ©peef fdjmecftcn ihm nid jt mehr. 9h tr leife, leife, bag

Q5olb mugte fein merben.

fcblicb jum ©o rfe h in a u f; benn er mollte ben ©d )a$ geminnen. 3 a , baé »telt

unb alé c£ 2ftad)t gemorben mar, febnürfe ftd; ?Ö?icf>el rafcb ein Sünb eldje n unC

fagten aud) , bag e$ Unfîn n fei.

ftd) Habgier, unb feine Slugen funfe lten

mar fein. ,,2ld}, ba$ ifl ja Unf înn ," fagte SÜïicbel; aber in feinem #e rje n regte

um ben S5erg ju erflcigen.

nichts Unrechte^ tun , einen ganjen Sag lan g; benn fo »iel 3ei t gebrauchte er,

mollte, brauchte nur

einem S5erge »erborgen.

einem »ermunfebenen ©d jaf j.

aber cine3 Sageé oom gelbe fame n, erjäbl te ihnen bie alte Är du ter fra u »on

îib unb ©ed e, unb fîe maren ga nj jufrieb en.

lugten fleigig arbe iten; aber baé erhielt fie gefunb an

>of baju.

»aren fie ni d) t; aber fîe batten ju leben unb £a ué unb

lîidj el, ber hagere Söff el unb ber langfame 3 0c ben. SReid)

lebten einm al in einem ©o rfe brei M än ne r, oet bi de

®er vertvunfdfene ôcfyaç (Sin SJiärcftcn von (Slfc von S5org(îeî>f.

Afb. 13. Neue Märchen fü r die Jugend, ausgewählt von Emil Weber. Boekversiering van E. R. Weiss.

Keulen, Schafstein & Co., 1905. Druk van W. Drugulin te Leipzig

fîe tragen »on jener Seit an la ng et rnirreä #a ar biö au f biefen Sag.

meilanb bet ßarfc ©im fon . ©ie anberen ©pielle ute machten eö ibm nach, unb

©a rum lieg er

(Sin richtiger ©pi elm ann aber roirb fein reicher Sftann. ©einen ©eben

beutel batte er b’ ngegeben.

märe.

ein fïeinreicbcr SÏÏann gemorben, menn er fein richtiger ©p idm an n gemefen

Königen unb Äaif ern.

aué bem SBalb b’naué unb jog bureb alle Sïeicbe ber Stbe unb fpielte oor

oerfebmanb er unb lieg fïcb nicht mebr feben.

ïBe ibe t aber tauebte ber Sftecf au f unb niette beifällig mit bem $o pf.

unb aué ber # an b in baó © ai fe nf rie l unb Hang in fügen Sónen au$. 2Juö bem

oie (Seele jog unb ma$ fein # e rj bemegte, baö fanb feinen 2Beg in bie £a nb

'hugen an.

2ßalb traten bie $>irfcbc unb bic Kebe unb faben ben ©pie lma nn mit flugen

unb fagen borcfyenb im ©edft, bic gifebe fprangen über bie glu t, unb auó bem

fu rj juö or, ba Oer Sftecf bie giebel fïti d).

unb fîlberrein , wie c$ grie ber nu r einmal in feinem ïeben gehört batte, nómtid)

eine unfîdjtb arc SRacçi Oie A?ano len fte; ben ©alt en entquollen Söne, fo füg

Was that ich dir? Doch ist unwiederbringlich dein Athem, der mich einst umfächelte, dein Wort, mit dem du früh’re Zweifel heiltest.

Wi r sterben schliesslich auch ; und das ist wol Ruh e. Denn wäre, wie die Menschen sagen, das Leben ewig, wär es auch erträglich.

1

Dein Abgrund ist den Blicken undurchdringlich ; und dass dein Mund im Tode lächelte, macht fast mich fürchten, dass du gern enteiltest.

Nimm t das ein Ende, was so grauenvoll uns überflu tet ; und wir müssen tragen Lasten, die unserm Sinn ganz unerträglich?

T ags G el äc ht er ,

Nach deinem Athem, Lächeln frag ich nur — und stehe, deines Abgrunds starrer Wäch ter, und denke: Galt ich ihr denn so viel schlechter als jenes Land, dahin sie nieder fuhr?

und des

Die ungeheure We lt drängt auf uns her; erfassen sollen wir, und könnens nicht; — ist dir vor dem erschreckenden Ges icht, vor Tonen, Wor ten ist dir Ruh nunmehr ?

D er Näch te Athe m

die Träu me abend- morgendlicher Flur, und alles Lebenden geheime Spur — mir war das lieb ; nun bin ich sein Verächter.

Du BIST NICHT MEHR — bei uns bist du nicht mehr; ob du bei andern bist, das weiss ich nicht; doch weiss ich :Dein besessenes Angesicht, das Ohr, den Mund von einst hast du nicht mehr.

XIX

Afb. 14. Rudolf Ale xand er Schr oede r, Sonette. Leipzig, Inse l-Ve rlag , 1904. Druk van Poes chel & Tre pte in Leipzig

54

XVIII

Afb. 15. Elizabe th Barr ett Brownin g, Sonette nach dem Portugiesischen. Boekv ersier ing van F. H. Ehmcke Leipzig, Eugen Diederi chs, 1903. Druk van de Stegl itzer Wer ksta tt te Steglit z

.. .

X X V II

U hast, Geli ebter , mich empor gehoben, Aus d iese r Öde Messest du mich steigen Und bliesest in die Locken mir, der Feigen, Den Lebensode m bis die Stirn umwoben Int Lichte strah lt - - die Engel wissen’« droben — Von dem Erlöse rkuss . Mein Eigen, Eigen, Du k amst, der We ltverlassn en dich zu neigen; Ich s uchte Gott allein und schaut nach oben Und fand dich! Froh und stark fliesst nun mein Blut.

Wie jemand vom Elysium auf die Not Der Erde rücksch aut, wo ein trüb er Mut Sein Leben füllt, b eken n’ ich das Gebot Mit stolzem Sinn, hier, zwischen Bös und Gut, Dass Liebe uns erlöst, stark wie d er Tod.

Af b. 16. Albert Geiger, Roman Werners J uge nd. Boekversiering van F. W. Kleukens.

Berlijn, Axel Junckers Buchhandlung, Karl Schnabel 1905. Druk van Hesse & Becker te Leipzig

an ge fe rti gt , d er z wlf d,c n 1533—3d v on de r L ut l,c rö lb c l eine n na d, dr uc k bc rß cll tc .

G lci d, ze itig die nte n fc lb lgc zur H ub. ßa ttu ng ein er Odde rb lb cl( O lb llf d ,| |R lß o rl cn Flg ür lld ) || für gc bi ld ct . u. f. tv., be fd, rie be n von Lud rv. R o fc nt l,a l Im 'Re­ per tor. f. Ku nß wiß cn fd, V 8 . 384. bezw. 370 ff.)

Vo r Ende des Ja l,r cs 1533 fd,o n muß der Drude dc sA ltc n C cß a m cn ts m ll des O ud ,c s Gs dra s vo lle nd et gew efen fein, fo daß no d, ein DI ,ei l der O cl ,a m 'fd ,c n Ro lzß ädi c gegen A us ga ng dca Ja l,r cs frei gew ord en und zur Oe nü tju ng fü r die Dl ct cn ber ger fd)c O lb cl ve rfü gb ar wa r. Die fol gen de n Ch cll c dc& £ gc n ol pl ,’ fd,c n Oru dic ß kam en cr w lcf cn cr m aß cn In den TOonate n Fe bru ar und TDärz 1554 |u St an de , und hi er zeig t fid , an den bei D lct cn bc rg cr feh len de n St äd ten von O cl, am . da ß- dic In Fra n kf u rt und TDalnz neben ei na nd er gef üh rte n Dr ud tu nt cr nc l,m un gc n fid , Ij ln d c rl ld j In den Weg gc ra tl, cn w are n. Au s d em von L .R of cn tf, a l ( a.a . 0 .8 .3 8 6 ) ge fü hr ten Ra d, we ife üb er die Un tcr fd, le dc In der © ild crr cll, c gclR her vor , daß die did ,tc ßc Folge von Fc hln um ine rn ,w lfd ,c n II. R cg .2 3 und den An fa ng dee 3f al as fä ll t: a lfo In den O cg ln n des (Jahres 1534. wo Jo rd an m it D ict cn be rg cr an nä he rn d m it dc nfc lbc n Ab fd jn lt tc n b cf d ,ä ft lg t fein muß te (vg l. oben) . Vie llei cht e rk lä rt fldß gerad e da ra us die £ ln fd ,lc bu n g ein es ganz frem den Fo rm fd ,n ltt cs . des Rl ob . 8. 7 der dod , von © ch a in 's Ra nd vo rh an de n w ar un d bei € gc no lp l, vork om m» (R of cn tl, . 75 8 .4 0 4) . A ud , ty cr du rd , wir d die äuße rß bc fd ,lc un lg tc Dr ud e leg un g b e tä ti g t, die ju i'c m nod , mi t eine m ve rw an dt en Un ter neh me n In dc rfc lb cn Z e it tu rc dj nc n hat te. R ld ,t m in de r bc ad jtc ns w cr tl, iß de r enge A us ta uf d, . in wc l3 ,cn , die Rer aus ge ber ein er lu tl, cr ifd ,c n Ol bel un d an dc rc rfe lts de r W id er fa d, er Lu th er s, der D om in ika ne r D ict cn be rg cr m it dem do m ka pi tc lfd ,c n D ru d, er Jo rd an und dem ei fr ig ha tl, ot lfd ,c n V erle ger Que nte l u nt er ei na nd er ßa nde n. wä hre nd cs fid , um litt er a rif d, -t l,c o lo ai fd ,c Un tc rn ch m un ac n han delt e, die fid , nad , 3 n l,a lt und Don au f'« hc ftlq ße

ac tch det cn . X5cl,am Jur d, feine C h ät lg ' im Dlc nß c des di na ls A lb rc d, t In Ze it fein es A uf e nt h al ts ju Fra n kf u rt gew iß of t in TDaln'j gewe fen. u nd v a rd u rd , d lcf eO cz Iel jjn ge n fid ,e r gen eig t, die ka tl ,o llf d ,c Olb cl Mrd ern h c lf e n - a n teren Re rß ellun g fei ­ nem fc l,r k un ßf ln nl ge n Gö nn er vie l gelege n fein mu ßte, tr ä gt fle doch da s ß h d des K ar di na le und eine feie rlich e Wl dn an «6 cb al dC el ,a n mu ng an ll, n an de r 8 p ltj c. *-S Di c Dl et cn bc rg er 'fd ,e ve r» i.o ci «i < Olb cl en th äl t, geg en 102 Fo rm fd ,n ltt c der F ra n kf u rt e r 1534 er Fo lloaus gab c. nu r 72 O cl ,a m 'fd ,c R o l,f d ,n ltt e . Die mel ,r c lng ef d, al te te n Da rß el lu ng cn von öa m fo n m it den Cl,o ren vo n 0 ° } ° und 8a m fo n m it D a lil a (O I. C X V H r ) gehen zwa r au f G cl, am 'fd ,e Zel dj nu ng en zurück, fin d ab er von ande re, Ra nd au sg cf ül ,r t und na m cn tll d , letzterer fc l,r rol , beh an de lt. Die €va ngc llßc n. 8.1 4. f ind gl eic hfa lls vo n Oe l,a m : p a u lu s . 6.1 5. dag ege n Iß dur d, eine n 8 d ,n lt t von Wo en fam erfeßt.«) •'’’SD ie Ab drü cke In un fer er O lb cl fin d ,u m CI ,ei l v o n ü g ll d , und laßen den tre ffll cfj cn Zu ßa nd de r Rolzßä dtc erke nne n. Oer e ilig e O ct ric b I m D ru dt e rk lä rt Im üb rig en zu g enüg e die ßclicn wc lfc flü d ,t lg c o de r u nre ine O cfd ,a ffe nl ,c lt de r A bd rü dt c. ^ C n d l ld , fei au d, der c lg en tlld ,c n D ru d tv cr jlc ru n ge n u nfe res O lb elw er ke s m it ein em Wo rte gc da d, t. ei ne un gez äh lte TDenge vo n Zle rbu ch ßa ben zc id jn ct die A bf d, ni tt c aus. ne be n ein er kle ine n Za hl fo ld e r in K a n ,l e l- 8 d ,r lf t und go tl, lfd ,c r A rt ,8 .3 u .7 . ßn d es In R al ,m cn ge faß te In it ia le n la te ln lfd je rF o rm . welche befo nde re O ca d, tu ng ve rdie ne n, es ge nü gt h'c r. dl cf clb cn nad , S ni pp en h cr vo nu lje bc n. O ffe nb ar wu rde n die Oeß änd e ve rfd ,le de nc r Dr ud tcr cic n hi er fü r die nß ba r gem acht . 6 o fin de n ß<h d ie lie ß e n I n it ia le n von Ja k. Koe bel (v g l.& 20 und Outfeh. O üd ,e ro rn am cn tlk . C af . 37b ). dere r, reize ndes L ln lc n fp lc l a uf fd, wa rzc m G ru nd fie dem beßen der Z e lt e ln rc lh t Da neb en kom me n zwei kle ine re Grade dc rfc lb cn A us fü hr un g vor. w el dj c -n tw ed er K oeb el an qc här en od er il ,m na dj g eb ild ct ßnd (vg l. 6 .4 u .O ut fd ,.

Afb. 17. Friedrich Schneider. Johann Dietenbergers Bibeldruck. Mainz 1900.

Gezet door de Rudhardsche Giesserei (Gebr. Klingspor) te Offenbach.

Druk van Schirmer <5 Mahlau te Frankfort a. M. Walthari-schrift van Heinz König

Die feßz elt en Del dt n roeöjfeloefiino en bedeuten die Zahle n 1 I I I I I IV die oe rffile denen Ab teilun gen der Ki nd er. A bezeichnet, daß alle , Kle ine und ÖroBe, E , daß ein zelne S tim me n ßngen folle n.

A

Sl zl llan lf dje Dolhsure lfe

0

du

fröb » II ♦ tfie,

o

du

Ä p t ? -- -- -- -- -- = q fe

« li

Ona ♦ den » brl n » igeei • de E

» O«,

I, u

52= ±

h=

r

k

I

gln f ) oer » lo

«

re u,

P yj—

CfcrlD u

tDe lt

K

TT,-t a-k P JÄ

zy, P

— a -- -- -

>

lDelb*nad)i: s» zeit l

in

a t • bo

»

♦ ren ;

freu»

Ole roilcderholung A

—-

i

fi b b, *- > e,

----------M — 0 — U

freu • e

did),

o

C br D flen • bel li

2 . 0 du fröb ltd je, o du fe llge , gn ^f lenb ri ng en de zelll Cbrlfl Ifl erfd jle ne u, un s zu oe rf libne u; did), o Cb rlf len be iil 3. 0 du fr öb lld je , o rfu fe llg e, gn ad en br ln ae nd e zell l Kö nig der Ebreu , did) œo IIu w ir bö ren. did ), o Cb rlf len be iil

fU elb oatöt s» fre ue , freue IDelbnadjts» freu e freu e

Afb. 18. Evangelisches Gesangbuch fü r Elsasz-Lothringen. Straatsburg i.d. E. 1902.

Letter en boekversiering van Otto Hupp. Druk van Phil. v. Zabern in Mainz

S ? J ^ ie Gra ph olo gie grün de t fid i a uf d ieD dee ,daß dl e Schr lff zflge eines In d iv id u u m s ke ine zu ■ n fü llig e Form haben, fonde rn durch Ch ara k-

Wlter«è lg e n tü ml ich ke lfen be fflm mt find . Di ele

^d ee ha f zwe ifel los Berech tIg un g; fragli ch Ifl bei jen er zw eif elh aft en Wilf en fch afl nur, ob die Rüc kfdil üffe von der Sch rift a uf den C ha rak te r zw inge nd find und in ein allg em ein gül tige s Syffem gebracht werden könn en. ts Jed e Lin ie Iff Ausd ruck . Das g ilt fü r all e Sch rift en ,fo go r für die Drudcfch rlff. Zw ar Ift die DruckFchrlft kein zu fäl lige s Au ge nb lick s-P rod uk t, fonde rn Schöpfun g ein er Ba nd , die mit Üb erle gun g und Einf ichf ge füh rt wurde . Croß dem ve r­ mag auch fie zu pfychologil chen Erw äg un gen zu reiz en. 15 n dem Ka mp fe um deuffche und lat eln ird ie Schr ift ift mil

3

Recht v iel d avo n gerede t w ord en,d aß die beide n Sc hriftGat tun gen einen bef fim mfe n Vo lks - oder Ze lt- C ha ra kt ei wid erf ple ge lte n,u nd beide P art eie n habe n hie rau s Ka pi ta l zu Ichlagen gelucht. V on der eine n wird die <ig ofifdi ei-Sc hrift als Erz eug nis und Ab bil d des gerad en und ke rni ge n deu t­ lichen Wet ens gep riefe n und die der Re na iff an ce als wölfich, als gla ff und weichlich verd am mt ; für die an de re iff die Fr ak fu i ein w in kl ig er und ve rfc hn ör kc ltc r K üm m er lin g, die A nti qu a ein K ind der Schönhel t un d der k lar en K ra ft, m an fle ht, wie leh r der graph olog ifche Blic k von Vo rei nge nom me nhe iten be ein fluß t werden ka nn ; und doch lie gt folchen Ur tei len etwas Richtiges zu Gru nde . Zum mln defte n laffe n fleh

Sym pat hien nicht dadurch aus der We lt fchaffen, daß man Ile fü r hlftorif ch unbe rech tigt er kl är t: man tol lte lieb er die Bl ffo rie felbe r prüf en. is s herrfch f ja heu te bek ann tlich die Anfich t, daß die B ruchTchrlff eine fpä fm iff ela lfe rllc he , Int ern ati on ale En tfie llun g der römifchen Schrif t fei. Untere ge rm an ifti fdi en Ph i­ lolo gen, fe it Jac ob Gr im m die ern ftha ftef ten Geg ner eine r •»deuffcfien >»Schri ft, pfleg en denn auch fü r den Abdru ck a lle r deuffchen Lit er at ur , die vor Lu the r und Ba ns Sachs entitan den Ift, d .h. fü r den Drude al le r ha nd fch rift lid i üb er lie ­

C

ferte n Spra chde nkm äler, die Iat cin ifd ien Buchfta ben an zu ­ wende n, wobei fle nu r einen Fe hle r bege hen : zu glaub en, die Cypen der Rcn alffa nce ftände n den fpä trom ani fdie n Sd irl fff or m cn näh er als die Buchftab en Gut enb ergs , m it dem fclb cn Red ite kön nte man den B ogen der Rena lffanc eArc hite ktu rde mro ma nir che ngl eic hfe ße n.W ied ier om an irch e und go flfd ie Ba uk un ft zwei En twlc klu ngs pha fen eines S tils da rffe llen, des mi tte lal ter lic he n, fo if t auch die En tw idü un g der Schrift von den Un zia len des fün ften Ja hrh un de rts an bis zu der Schri ft Schöffers ein h iftorifc h E inh eitli che s. Bab en doch die In it ia le n währ end der wi nk lig en Um form ung der Gem eine n in gotifchen Schriften die rund liche Ge fta lf der Un zia len durchaus bew ahrt , n ur daß fie etwas ge om etri fdie r und - noch run der geword en find. Selbft das ift nu r halb richt ig, daß die Bruc hfchr ift kein fpe zie ll deutfehes, fond ern ein int ern ati on ale s Pro duk t f ei, daß a lfo die Verfuche, in Ihr

Afb. 19. Gust av Kühl, Zu r Psychologie der S chrift, 1904. Druk van de R udhar dsche Giess erei (Geb r. Klings por) te Offenbach a. M. Eckmann letter W W O W lW iW W W S KD.Frteb rich Schne iber:: 1 1 ]

1 ?

5 S fïïatbias örüneroa lb g 2

s

unb bie TTÎyftik

1 1 â g g 1

1

g i 3

ôcbrucfct im |ahr e190 5 inberfjausbr ucfcer ei ber Rubharbfchen Gießerei zu Offenbach a.fi l.

m txzn -ein fam en ITlelancholiker, Der mit einem böfen IDeibe zuj am men gefc hirr t Öen leiÖDollen Karr en bes Eebens z ieh t-, roie Franz Bock in fei= ner 6rün eroa lb=S tubie (Stra ßbur g, Reiß 1904) Öen me ifte r ne nnt, i ft bie Kunft forfch ung au f ruh elof er Suche. tDollen fleh Rufhe llung en zu feinem Ceben unb Schaffen nicht beib ring en laffen, fo un ter nim mt ma n, bem knapp en alten Beftanb feiner tDerke neue anz ugli ebe rn, unb mü ht fich mi t nicht gerabe bef rieb ige nbe mC rfol gei n ftilk riti fch en Übungen. Daneben bleiben an bem echten Beftanb von örü nero albs IDerken fo manche Dinge kau m genügen b erfo rfcht unb geroiß ungel öft, baß es v erlo hn t, fich bam it bes näheren zu befaffen. Cs finb ein ma l Dinge rein fach= lieber I la tu r, bie zu beuten bleiben, anbe rsm al aber auch bie Dorausfeß ungen, unt er benen örün ero alb fchuf, roie er zu feinen Ruft ragg eber n ftanb unb in roelchem Der= hä ltni s er zu bem gegenftänb lichen Teil feine r Rufgabe fich zeigt. Bei ber roefentlicß ftil kri tifc he n Richtung ber heutig en Kun ftfor fchu ng bleiben biefe Seiten bes großen, ja einzi g gearte ten heutfehen TITeifters nu r zu roenig be= achtet. Cs mag baher gere chtfe rtigt fei n,auch biefen Spuren nachzugehen unb roenigften s bie Richtung anzu beut en, wo he r bie Cöfung erh offt roerben barf . ro j. K. f juism an s, ber ne om yft ike r, hat jün gft zum t rie be n holte n Illa le (vg l. Ce ITIois lit ter air e et pitto resq ue, mar s 1904; neu abgebruc kt in : Trois Pr im itif s, Paris, messein 1905; banach bie Derroeife) fich mi t örü ner oal b befaßt.

Der m eift er mi t allen Schauern bes ext remf ten na tu ra lis mus unb ben fu blim ften R nroanb lunge n ber ITIyfti k hat es ihm an ge tan : er ift- ihm kon gen ial. Cr folg t benn auch gerabe au f biefen Pfaben feinem IDerk, unb roer örü ne» . roalb unb fein e Ku nft fachlich unb in geb rän gte r Fo rm roill kenn en unb nach ihre m geift lgen öeh alt erfaf fen lern en.

G]

Afb. 20 en 21. Titel en 3e pagi na uit F riedr ich Schnei der, Mathias Grünewald, 1905. uk van de Rudh ardsc he Giesse rei (Gebr. Klings por) te Offenbach. Behre ns lette r

Afb. 22. Lin nen boe kba nd van E. R.Weiss vo or C. W int ers Ver lag te Hei delb erg

Afb. 23. Lin nen bo ek ba nd van Ott o Eck man n voo r S. Fis ch ers Ver lag te Bel lijn

1 STEPHA N PHILL IPS

Ã&#x17D;M AR P ES SA

Afb. 24. Pe rk am en ten bo ek ba nd van W alt er Ti em an n vo or de Ins el- Ve rla g te Lei pzig

Afb. 25. Pe rk am en ten b oek ban d van Heinr ich Vog eler voo r Eug en Die der ich s, Leipz ig

INITIALEN Zek er een niet onb elan grij k deel van het boek en van de pag ina neemt de init iaa l, de versi erde begin letter in. En de waard e die men door alle tijden heen , zoow el in sch rijf- als boek kun st er aan hech tte, blijk t ten duid elijks te uit de t alloo ze voo rbe eld en, van af de vroe gste pens eelk unst der cler ici tot de meest mode rne v oor tbre ngs elen der hed end aag sche versierd ers in bi nne n- en bu iten lan d. W ill en we ons dan ook een g oed denk­ beeld vorm en van de waarde en de eisch en der initiaa l in de boe kdr ukk uns t, dan moeten we terug gaan tot de eeuwen van vóór hare uit vin din g en zien hoe de kloos tersc hrijvers al hunne zorge n en al hun kun stvaar digh eid aan de beginle tters hunner schri fture n wij dde n.

W e zien den vrom en cop iïst , geb oge n over zijn schu ins ge­ plaats te schr ijfta fel en naas t hem den zwarten inkt voor de gew one tekst letters , den roode n en blauw en voor een enkele kapi taal waa rme de de ali ne a’s opsc hitte ren, en het blad goud en fijne zilv er, het blee ke groen en schit teren de paars voor de aanv angs lette rs der hoo fdst ukk en of voor de de vote miniat uren.

En de goed gesned en gan zen pen , of de fijng epun te rave n­ veer, hij hanteert ze afw isse len d met het dunne pen see l, en ze

rw.v^jW ïicf fiww ^ ^w ibe glj uu wa lw Lt f lftn $c«j en(( dt(ti .öp s fcnlfcüufljch UerfiRtfj )ƒ jt O l c IjOcä)udßfe ;<h>

wo mb nir rta fui oa rt umidngpteetitegotïwo' ttv ocnttet etvas uiten nt pr tO lte binÿnt ftpi oît mu ifé ^ j hctu gr tu aa tri i finiter I newn u s W g e m a o ft iw S u e tu ri tt e M W uetiwflSterttmiCrtjete h d if .é îi O O tn m te t tttteCömiömttitecfi aie tiiuifia iuiteiu iificnv r m u e fr ^ tf w fl ö f? i t KfUœuaante Qvfcttt inc œ '

Initiaal in rood, blauw, groen en goud uit een evangeliarium XVe eeuw (1476)

103 glijden over het roomkleurige perkament met een zekerheid en overleg, die het beschreven gedeelte van een pagina tot een prachtig geheel maakt. Slechts in enkele potloodlijntjes geeft hij op zijn perkamentblad den omtrek voor zijn marges en de ruimte tusschen de regels aan, en dan schrijft hij zijn letters keurig en zwart met de hoekige halen van het Gothisc he type, aaneengesloten als soldaten in het gelid. En tusschen die regel­ maat van zwarte halen schitteren even de iets grootere blauwe of roode hoofdletters zonder echter een oogenblik het algemeen aspect te storen, en de versierde initiaal waar de schrijver zijn hoofdstuk mede begint, ook zij sluit in al haren rijkdom wondergoed aan bij de overige letters.

Later echter toen meerdere afschriften van boeken verlangd werden, en ook anderen dan de kloosterbroeders zich hiermede bezig hielden, kwam er eenige scheiding tusschen schrijvers en verluchters der manuscripten. Deels ter bes poediging, deels bij gebrek aan kunstvaardigheid bepaalden de schrijvers zich dan tot den tekst, aan anderen overlatende dezen met hoofdletters, maar vooral met initialen en sierlijke bordures te tooien.

Niet zelden is dit echter duidelijk merkbaar, daar de versie­ ringen en beginletters dan een al te sprekende plaats in gaan nemen, alsof de kunstenaar zich te veel tot zijn eigen werk bepaalde, en voorbij zag dat het in nauw verband moest staan tot de geheele pagina, tot het overige gedeelte van den letter­ spiegel. Toch behield ondanks dit, de bladzijde van het oude manuscript haar aangenaam uiterlijk, hoewel het hier naar voren treden van den versierder een fout blijft, die kenmerkend wordt, vooral bij de latere initialen in den boekdruk.

Opmerkelijk is tevens dat met het optreden van afzonderlijke verluchters, de initiaal, wat we ook later in den boekdruk terug zullen vinden, een eenigszins ander karakter gaat vertoonen.

104 Aanvankelijk beginletter die men met versieringen, den tijd kenmerkende, verfraaide, gi ng zij langzamerhand de plaats van de miniatuur innemen, en werd als een illustratieve verduide­ lijking van boek, of tekstgedeelte, gegroepeerd, in of rondom de letter. De teekenaar der initiaal beschouwt van nu af, deze dan ook min of meer als zijn eigen domein, en verlustigt zich dan ook niet zelden in dier en menschfantasiën geheel buiten den inhoud der tekst liggende, en slechts te beschouwen als een uiting van zijn speelsch vernuft. Duidelijk zijn ook in de geschreven initiaal de invloeden der plaatselijke of tijdelijke stijlperioden merkbaar, we zien zoowel de vlechtingen der

p

uergilias d icu nt. Dic it aurero Phercci'dcs A tlie nx us fcptcm foro res fuiïTe L yg ur gi fibas ex naxo inful a,6 i pro co cp lib er ti edu ca ueru nt a' ioue iter fydera fu nt r ela tx. Ha çz noia putant* E led ra ,A lci no e.

Cel eno ,Aft ero pe, Me rop e,T ayg ete . JVÎaia.q rû feptima u t ait Aratus uix tntueri p oteft„q uâ qdâ p timor e O rio nis fugifTe p ut at .qui dâ a fole pfec« Gedeelte van een pagina ui t: SC RI PT OR ES AS TR ON OM ICI VE TE RE S. Impressum Rhegi i Lingob ardiae expensis et labore Fran cisci Mazalis M.D .III. Cal. Aug usti . (1503)

105 Kelten en de fanta stisc he dieren der Noordsc he kunst, als de florale same nste llinge n van Rom aans ch en Go thi ek .

Wa s het nas chrijven en versiere n van boeken tegen het ei nde der veertien de eeuw reeds voor een deel uit handen der kloo ster ling en, de uitv ind ing der druk kuns t, „d it werk des dui vel s” dat vele cop iïste n dreig de te bena deel en, zou daar een ge heele n ommek eer in bren gen.

In den begi nne echter blee f de initia al nog buiten het terrein van den drukk er, en w erd haar plaats in den tekst slec hts door een klein lettertje a ang edu id als v ing erw ijzin g voor den v ersie r­ der, die als bij de oude hand schr iften in rood en blau w met goud zijne verl uch ting en aanb rach t. Of hier de zu cht om druk­ werken voor hand schr iften te laten door gaan , in het spel was , of dat drukke r of letters nijder zich in den a anva ng niet waag den aan de versi erde begi nlet ters , het zal moe ilijk zijn na te ga an.

Dat deze kost bare wijz e echter op den duur geen stand kon houde n is beg rijp elijk en vrij spo edi g kwam men er dan ook toe, de begi nlet ter in hout sned e-om trek mede te drukke n, met de bed oel ing die later uit de hand met kle ur in te vullen, waarin men alle ngs een zeer groote vaa rdig heid verk reeg, om ten slotte te tracht en in zui ver druk werk alle en, de verf aaiin g van het boek te z oeke n.

Als een der eerste boek en met in kleur gedrukte initialen versie rd noemt men een latijn sch Psalt erium in 1457 do or Fust en S chö ffer te Ma inz ged rukt , waarbi j opme rkelij k is de wel wa t om slac htig e maar toch zeker vernu ftige wijze waaro p de kleur of kleuren teg elij k met het zwart mede gedru kt werde n. Ter wijl de tekst n.l . met zwart werd inge ïnkt , nam men de beginle tters waarva n letter en ornam ent, t wee a fzon derl ijk in elkaa r passen de deelen ware n, er uit, kleurd e ze rood en blaau w en zette ze voo rzic htig weer in den vorm , waar na zij geli jk mede gedru kt

106 konde n wor den. Zoo dra ech ter de g ekleu rde hoofdle tter te ko st­ baar werd , hetzij dan al of niet uit de hand bewerkt en men de

tts e n tfto ê n e x K n iffc

_ _ _ _ _ öcelttn Orte öden en öc is gebeten {Ætrt ft qu ltu ï mcj twnf cuui e enn aer tto g tx to ir tg e m SA

Tite lpag ina met in itiaal uit Tho mas à Kempis „Qu i se quitur me’ gedrukt door Jan Sev ersz ., Leiden 1519.

initiaa l in zwart mede gin g drukk en, moest zij aan andere eisch en beant woor den, wild e zij niet te zw aar, te do nker in de

107 pagina staan, en tevens de technische drukmoeilijkheid van gelijk zwart noodeloos verzwaren. Bij de in den beginne gebrui­ kelijke gothiekletter voor den tekst, die uit zich zelf een vrij donker aspect geeft was de moeilijkheid geringer, maar toen de uit Italië afkomstige Romeinsche letter meer en meer ingang vond bleek de Gothische hoofdletter, die veelal nog TH EO RI CA E NO VA E PL A NE TA R V M.’GE OR Gï ï PV R BA CH 11: A ST R O N O M 1 C EL EB R A TI SS 1M L ? , DE SO LE O l habet tref orbesra fe itiuicem omn iquaq j diu ifo s atqjfibi co nt ig uo s; quoy. fup mus.-fecundu fupfic ic conu exam æft mu nd o conc entr icus : fe cundû cóca/ uam a üt.ec cent ricu s / Inf im ? uero.’fecundü cocauâ cöcentric?: fed fe cund û conuex â:ecce ntricu s. T er 7 ciusaût- .ï bo:; medio locatus:t am fecund û (upfi cié fuâ conuexâ-.g coucauâ-.eft mû do e ccent ricus. D ic if aût mu nd o c onc entr icus o rbis xui? ce ntru m eft ce tru m mû di/E cce ntri cus uero.cui? centr ü eft al iud a ce ntro m un di . D uo itaq? p rim i fu nt ecce ntrici.fec undû gdfôc uo cantf orbes , aug em foti s defe ren tes / Ad m otum en im eoru m:a ux fo bs uari atur Terei? ue ro eft eccen tric us f impl icite r: & u oca tur or bisd olem defe rens . ad m otûm enim e iu sx or pu s fol are .mf ixû fibi .mo uet ur. Hi tres orbe s d uo cetra ten et/ Initiaal uit Georgius Peurb achius , Theorica e novae planetarum, [Johannes Regiomontan us, Nürnberg omstreeks 1471]

gebruikt werd te zwaar en te zwart. Waar de Gothische initiaal evenals in de man uscripte n zich leende tot versieringen buiten de letter om, langs de marge, daar geeft de Romein-initiaal in haar optreden direct een bepaald karakter of liever een bepaalde wijze van versieren aan.

Bezigde men aanvankelijk een eenigszins groote ingevulde hoofdletter als initiaal, dra werd die w at leeg en eenzaam ge­ vonden, en gaf het aa nlei din gto tpla atsi ngi nee nvi erk ant blo k, hetzij al dan niet omlijnd.

Jxo /» »<

Po m po ni j M c ll ç Co fm og rap bi de fitu orbis lib er primus . Prooemium .

Rbïs f itu m dicere aggredio r imp ed itu m opus & facundiç min ime cap ax. Co nfta ten im fere gen tium locorüq j nomû nibu s: & eoru p erplex o fatis ordin e:qu em per feq ui long » el t magis q benign a materia: Ve ç. a fp ia tamen cog nofa q; dig m flï m û :& quod fi nô ope inge nij orantis : at ip fa fu i contemplati one pret iü operç atten dent ium abf oluat .Dica m autem alias plura & exad ïus: N un ca utê u tq uç c^ ef iin td ar iflî m a & fin â im ia c pr im o quidë quç fit-fo rma totius : qu ç maxir aç partes.quo fing ulç modo fin t; utqj hab iten t expediam. D ein de ru rfus oras om niü & li tt o ra ut intr a extrd cçfun t: at qj ut ea fu bi t ac cir cu ml uit pelagus: additis quç i natura regio nü incolarüq} memoranda fun t. Id cjuo fadl ius fa ri po flîta tq; accipi: paulo altius fum ma repetet ur.

M un di in qu attu or partes di ui fio .

M n e ig it bocq uïcq d e(E'cui mu nd i cçliqj nomen ind idim us ;un ü id eft: & uno ambitu le cüc taq pnip leët ïc:

Pagi na met initialen uit Pomponius Mela, Cosmo graph i de situ orbis, gedrukt door Bernardus Picto r en Erhardus Ratdo lt, Venet ië 1478

Inc om enc iael lib ro no m in at o ba ru ch . Ca, I

T qfte Cono le p arol e del libr o lequale CcrifTe baru ch filiolo de ncrïa fïgli olo de maafaiafiglio-lod efe dec hïa fïgliolo de ledei fïgliol o de elchia eflèndo in ba bylo nia nel qu int o âno nel fe> pti mo di del inelè nel tépo ehe i caldei pig lio ron o îheru falé Si abruf oro nla col fo co Jlc he Baru ch leget te le parole de q fto libro a le ore chi e de lech onia s filiol o de Ioachi m re de iuda : & a le orec hie del u niu erfo popu lo ehe uenia al li / br o & ale orech ie de pote ti figlioli di re:Si ale ore > chi e di pr etiî ô' ale ore chie del popul o dal min imo îfin o al ma giore :de tu ti ha bit âti î babylon ia:& egli federte al fium e liql u ded o pïâge uano: SCieiunau a< no Si orauano nel côfpeâo del fïgnore.Et lor re p Initiaal uit de Biblia vulgare istori ata. Trad otto per Niccolo de Mallermi. (Mallermi-bijbel) gedruk t door Giovanni Ragazzo, Venetië 1490

110 De letter werd n u,w aa rsc hij nli jko md ath et’ t eenvo udig st was, in den fond weg gestoke n, waar door zij zich wit vertoon de op een zwart veld . Daa r dit echter voor een gelijk matig en druk moe ilijkh eden ople verd e, zoow el thans nog, als vroege r met de zoov eel primi tiever pers, en buiten dien tegen over de tekst­ letters en bla dsp ieg el wel wat te donker afsta k, leidd e het als van zelf tot het maken van inge groe fde ornam entatie s, stip jes enz. in den fond .

Wa s hiermed e voor een groot deel aan de tech nisch e bezw a­ ren te gemo et geko men , de aesthe thiek van het boek eischte echter nog meer. De zwarte initia al, als was zij door witte lijnen en ornamen taties in den fond grijzer gew ord en, stak nog te sterk af tegen de tekst pagi na, voor al waar ook hiervo or de Rom ein gebru ikt werd. Niet zelden zien we dan ook bij deze eerste proeven met initia alve rsie ring o.a. bij Erhar d Rat dol t’s uitgav en (1476— 1485) de Romei n intiaal gebr uikt bij de zwarte r aspe ct geven de gothische tekstletter, wat ons wil toes chijn en wel voor een groot deel hare oorza ak te vind en in het betere gehee l wat de blad spie gel als zo oda nig op lever t. W aar ech ter de uitnem ende drukkers in Italië, meer en meer de Rom ein als boeklet ter ginge n aanw enden , daar leidd e dit mede tot een zoeke n naar lichter a spect geven de intia al, die we zien in de M alermi- bijbel in 1490 bij Giovan ni Rag azzo in Ve neti ë ve rsch enen of de uitgave n van Bernar dinus en M attha eus de V ita lib us om­ streeks 1498 en niet minder g esla agd in di e van Ald us M anu tiu s, o.a . in de in 1499 ver schenen Hyp nero tom achi a.

We l werden in de vers chill ende lande n de Go thi sch e zoo wel als de Romei n gebru ikt, maar de eerste beperkte zich toch tot een bepaa ld soort uitgav en die meest van kerk elijken aard waren , behal ve in Du itsc hla nd waar zij langer stand hiel d, en waaraan zij hare naam van Fract uurle tter

« 1 ^ AC LI BE R

PR IM V5

CU BE R PRIMV5 IN SVPPLE MENT VM SVPPLEMENTI CR ON I. C A R V M rA B IPSO PR IM O AV C T O R E FR A T R E IAC OB O P HIL IP. PO B E R G O M E N S& A C C V R A T IO R E ST VD IO RE PE RC V SS V M : F O E U O T E R INC IPIT .

1/3*

N PR IN CI PIO CR EA V IT D EV S CO EL V M Et ter ra m . Terr a aurem erat inanis # inco mp ort a : feri bun tur Genefeo s pr im a M o /f e fand us ui n exi­ mius the olo gus diu ma s decernens con (cribcre leges: ac pietaP couen iente m tradere di (dpi inara: non com mun ibu s àc rrids exordiis uri uolu it:fed nihil por ius ducens : quam prifeor um gen ens fui theol ogia m ad re de uiuendi non na m p ertiner e De o fecundum ipfius hyffo rtara iocep ic.Nec u t ce te re natiöes mul titu dine m de or um ûl fo introduc ere yolu iti fed a pri ma uifibiliuiri omn iuro j atq; inuifibiliuro caufa exor furJI Iura docu it creato rem eflc uniuerfitregeroq^ at do mi nu m : E t u on folura quas ipfe fa ip tu ru s effet legu m ma ter ias . V erum eria m na rur æ ipûu s:cui us folo nu tui a non ente (implicite r eu nd a fuiflè produd a offen dit : cuiu s quid em ui rtu te: om nia quæ pr od od a funr gu bern ari d oc et .

E t icci rco ûc exordieris ait- In princi pio creaui r deus caelum :# te rr am . Pro qui­ bus uer bis ^\ ur eh us pater Augu ffinu sin-x i.dc Ct de ifi c in tuli t dicens. Vifibiliun> om niu m maxim us eff raun dus- lnui fibd ium ueto maximus eff deus: fed mun du io effe con îp id m us de um uero cred imo s.Q tjod aurem deus fecerit mun dum nu ïïi po ri us eredi rnus quam Ppfi deo. Vbi (for tcin qui es)i pfu ra au diuim usfNu nqua m in ter im refpa ndi tinos meliusxquara in feripru ris fand is: Vbi dixit proph e a (bus, In p rin dp io fecit deus coelum &£. terram . Nu nqui d-na m ibi tun c fint iffe pr op he ta ^u an do fecit deu s coelum : & terr am f Non: fed ibi f uip ubi fint dei fapientf a-per qu am fa da funr om nia .-qu œe nam ûcp e mam ma s fe tran ffer t : amo cos # prop het as dei conf titu ens : quib as & fiia opera intus fine ftrepitu enar rat; L oq uû tu rq uo qj ds angel i öer qu i temper iridenr faciem dei:uoluntatem<$ eiu a qu ibu s quæ op or tet tempe r an un aa nt -E t prop terea ex iis unus erat ifte prophe c rq u i dix it & fcripfic. In princip io ae au it deus coelum # te rr am . Terra autem era t inani s # inco mpo ffca. I nform is quip pe illa materi a eratiqu ara de nihilo fe­ cit deus appell ata pr im um cocium & rerra iEt d id um ef t. In pt in ap io fecicdeus coelum & ce rra nw ón quia (am hoc effected quia ho c effe po te ra t. Nap i # cae­ lum poftea fcr ibtt ur fa aum .Qu em adm od um rG arbor is temen confiderancesidi camus: ibi effe radic es: # ro bu r: # r a m o s i f rud usi ac f oliæno n quia iam Go fed qui a inde f utu ra font: Ac Gc di du m eft. In pri ncip io fecit deusrc elum # terram: qua fi feme n coeli # cerne, cum adhuc in confii fo coeli # terrae ma rena effen fed qu ia ce rtif iira um erar : iade futu rum effe coelum # terram : um # illa materia cc clu m # terr a app ella ta e f t. H anc iraqj fpario fam form am cer ta effigie caren

j

3 ”

Pagin a met initiaal uit Jaco bus Philip pus Bergom ensis, Suppleme ntum Sup ple­ menti Cronic arum gedrukt door Geor gius de Rusco nibus , Venetië 1506

ïftbrg inntöc r öpenboetö niüc is trattcrtnöEüanDnt piriatrnEnöEömonöEEfatê

Pagi na met initiaal uit Thoma s Cant iprat ensis „Hier beghint der byen boeck ” gedrukt door Jan Seve rsz, Leiden 1515

113

dankte. Het is dan ook voornamelijk in Duitschla nd omstreeks de 15e eeuw dat we versierde Gothis che initialen aantreffen, daar wat we tegen het einde der 19e eeuw in initiaal en letter­ typen, als een Gothisc he letter zien opdoemen slechts vrij zwakke interpretaties en min of meer gebrekk ige navolgingen ervan genoemd kunnen worden.

Hoewel we nog een initiaalvorm aan de Goth ische verwant zien gebruiken als behoorende bij de civilité-letter en die men als zoodanig wel eens civilité-in itiaal noemt, is toch het hoofdtype der initiaal tegen het einde der 15e en begin 16e eeuw de Romein, of Antiqua in hare verschillende variaties, ver­ schillend naar den landaard, verschille nd naar de opvatting des kunstenaars. Want behalve dat de Romein in Italië, Frankrijk, Duitsch ­ Initiaal gebruik t bij civil ité-l ette r. land, ten onzent, als boekletter tallooze kleine afwijkingen vertoont, komt zij als initiaal in handen van kunstenaars, die niet steeds het zuivere stijlkarakter ervan behielden, maar dit wijzigden zooals zij het voor hunne com­ positie noodig oordeelden. Waar in den beginne de letter dan ook de hoofdzaak was, waaromheen zich de ornamentatie groepeerde, daar treedt in de zestiende eeuw het veld der initiaal mede en in niet geringe mate op den voorgrond. Dit toch werd het terrein waarop de versierende kunstenaar, wiens hulp bij het boek werd ingeroepen , zich naast de afzonderlijke illustraties eveneens kon bew egen. Het letterveld, aanvankelijk dan ook met lijn of floralornamentatie verlevendigd, gaat meer en meer een illustratief karakter dragen, deels in verband met den inhoud van het boek, deels als uitingen van des kunste­ naars talenten. Mannen van naam wijdden hunne krachten aan de versiering en verfraaiing van het boek, we herinneren slechts 8

114 aan Albrecht Dürer, Lucas Cranach, Hans Holbein, waarvan de eerste zich niet alleen bepaalde tot het verluchten, maar zoowel op de Romein, als de Fractuu r-letter een systeem van verdeeling en constructie zocht om er een zekere eenheid aan

Je t b eg rün ten fc^ööitboerk* enöe is gtyefymn. SBteuett roe ftmgb£ bet prela tere menfdjê <£n oatibet M a t m($e bet cotv feienden. <^nöeisin^oubenbe £tU9»faptttelen» Titelpa gina met initiaal uit: Die vertr oesti nghe der ghela tenre menschen.

Antwerpen, Adriaan van Bergen, Naast den groote n mortier. 15C4

te geven. W aar het versieren van boeken en het teekenen van initialen nu meer en meer het werk wordt van picturalisten , behoeft het ons niet vreemd voor te komen dat de initiaal haar zuiver typografisch karakter van georn amenteerd e begin­ letter gaat verliezen en ontaar dt in een illustratie waar tusschen

115 of waar bovenop de letter geplaatst is. En al is dan ook de lettervorm behouden en heeft de t eekenaar zijn voorstellingen in de opene ruimte gep laatst, dan nog is het verband tusschen

^*theBegttmötg (Bob tvcatcB the ptau en, anö the ear th. t i 3 ub the earth was wttfc out fo?me, anö BopB,anB Barke« neue was t»pon the fate of the Beepe : anB the S p ir it of (Boo ntooueo Upon the fate of the Waters.

3 3htB(BOBfatB,* |Let there Belight : ansth erew asitsh t.

4 ^n B (Bob.faw tljel tsh t.th at it was gooB: ano (Boo BiutBeof the light from theBarftenrife.

Initiaal uit „The Holy Bible”, Robert-Barker , Londen 1611

de vlak gehouden letter en de relief en perspectivische diepte gevende teekening, verbroken. De letter wordt dan ook tegen het einde der 16e eeuw niet zelden met schaduw, alsof zij verheven was, afgebeeld, en welke capaciteiten men de kun-

116 stenaars uit de zeventiende eeuw moge toeschrijven, het wil mij toeschijnen dat zij in het versieren van initialen gefaald hebben. Niet dat dit iemand persoonlijk als een fout is aan te rekenen, maar de geest van den tijd, de opvatting van het naturalisme in de versieringskunst was aanleiding dat men het begrip ornamentatie-vo or-typografische-doelein den voorbij zag. Men meende in de initiaal een illustratie te moeten geven, of waar de letter in goeden hoofdvorm aangenomen was, daar liet men op de meest naturalistische wijze er een leger engeltjes over los die zich met kopje buitelen om de pooten van een Bo f E vermaakten. Me ng ing zel fs, evenals de speelsche leekenbroeders die er hunne handschriften mede opgeluisterd hadden, letters samenstellen uit mensch en dierfiguren wat trouwens de eerste Italiaansche drukkers met plantmotieven, in hunne „rustieke letters” gedaan hadden, maar waar ter zelfder tijd veel zuiverder specimen van hen tegenover gesteld konden worden.

Aan deze opvatting ontsnapten zelfs mannen als Plantijn niet en het is kenmerkend voor zijn tijd dat de meeste initialen uit zijn uitgaven en die men nog in het Pl antijn-museum zien kan, een vrij picturaal karakter dragen, en in ieder geval de gedachte van typografische versiering missen. Het zijn en het blijven relief voorstellingen, die geen verband houden met den overigen letterspiegel. Zeer juist zegt dan ook Alfred W. Pollard in The Print ing Art van Januari 1904: „A t the other end o f the sixteenth century the initials, and indeed the deco­ rative work generally fou nd in books from the Plant in-pr ess, are about as bad as they can be. Unlu ckily they set a fash ion which remained in vogue troughout the seventeenth century, and contributed to make it, what it certainly is, the most degrated period in the history o f print ing” .

117 De initiaal doorloopt nu van af de zestiende eeuw de perioden die in kunsthistorie als de tijden der Renaissance en de regeeringen der Fransche koningen bekend staan, en de dolfijnen, zoowel als de lambrequins, we zien ze terug in de beginletters, en in de tijden zich kenmerkend door afwezigheid van een bepaald overheerschend stylprincipe, is ook de initiaal aan volmaakte losbandigheid prijsgegeven. Maar de jaren zijn nog zoo verre niet dat men als aanhef van een hoofdstuk een landschapje of zeegezichtje maakte en hier of daar in de lucht of in het water een letter neerplakte.

We zullen deze gruwelen maar stilzwijgend voorbij gaan, zij behooren aan een tijd waarin men zich niet zoo nauw­ keurig rekenschap gaf van eischen van bestemming en ma­ teriaal, waarin virtuositeit als het hoogste werd geacht. En waar men zelfs meende, en misschien trachtte de ornamentaties decoratief op te vatten daar hielden zij al zeer weinig verband met de letters. Na deze periode, zien we als gevolg der meer en meer beoefende kunsthistorie, de stijlinitialen optreden.

Dat deze voor eene enkele uitgave misschien bruikbaar waren is niet onmogelijk, maar evenmin als op Grieksche tempels geïnspireerde gebouwen in onzen tijd tehuis behooren, even­ min waren beginletters die aan vroegere kunstperioden herin­ nerden voor hedendaagsche lezers bruikbaar, daargelaten nog dat zij gansch en al de bekooring van het origineel misten, en op zich zelf beschouwd dus nog niet eens fraai waren. Vooral de Duitsche gieterijen zijn sterk geweest in deze stijlproeven, waarbij wij typen vinden zoowel van versierde Romein als van Fractuur, die als Alt-De utsch , Kanzlei, Reichs- Deutsch , Brevier in den handel gebracht werden, terwijl de Hohenzollern, Barlösius, Augsburger , Wettin, Neu-Deu tsch (wat meer aan Italiaansch verwant schijnt) eveneens uit dezen tijd stammen.

118 Maar toch, het eind e der neg enti end e eeuw zou met de herl evin g der nijv erhe idsk uns ten, met erke nnin g van het be­ staa n een er dec ora tiev e naa st pict ural e kun st de aan dac ht ook aan het boek en daa rme de aan den druk, het typog rafisc he ged eelt e gewi jd wor den .

Voo rafg egaa n doo r Willia m Morr is met zijn bero emd e Keimsco tt pre ss, zien we in Eng elan d tal van druk keri jen waa r ver sie ren de kun ste naa rs de leid ing in he bbe n. En de dec ora ­ tiev e kun st die meer en meer hare rech ten deed geld en, zij insp ire erd e ook de boe kku nst ena ars , in D uits chl and , in F ran k­ rijk, in België en ten onze nt, en de initia al wer d mede in het prog ram hun ner wer kza amh ede n opg eno men .

Geen echt er die zoo in alle dee len zijn inzi chte n over het boe k kon doo rvo eren als W illiam Morr is. Gel eid doo r s tud ie van oude hand schr iften , en d oor pro eve n van goe de typog rafie uit verv logen jaren , gest eund doo r inzic hten van man nen a ls Ruskin , Dante Gabr iel Rosse tti, Burn e Jon es, beg on hij aan ­ vank elijk zijn den kbe elde n vast eren vorm te geve n op de Ghi swi ck-p ress , om in 1890 te komen t ot een eigen druk keri j, waa raa n hij ook door eigen lette r een b epa ald cac het zou geve n.

Ver meld ensw aard is dat bij een uitga ve der C his wi ck -pr ess , ond er zijne leidin g gesc hied, de Sage van Gu nla ug, g edr ukt met een v ette Cax ton- type le tter, de pla ats d er init iale n is o pen gela ten om later uit de hand te wor den ing etee ken d. Niet on­ waa rsch ijnli jk is he t dat dit zijn oo rzaa k v ind t in h et ontb rek en van goed e typog rafische initi alen die zich bij de boe klet ter aan slot en.

To en M or ris da n oo k voor zijn Kelmsc ott-p ress deR ome in on t­ wie rp d ie hij den n aain van ,,Go lden ty pe ” gaf en daa rna de o p Got hiek geï nsp iree rde lett ers die als „Tr oy en Ch auc er- typ e” bek end staa n, m aakte hij hierb ij niet allee n zijn bek end e om ran-

o? .

Y•-

Ch ap te r Ï L G vil ti di ng s come t o ban d at Cleve­ la n d ,^ ^ O C lon g had he worked ere be beard the sou nd of ho rse/ boo fs once more, and be looked no t up, bu t sai d to himse lf, “ I t is bu t the lad s brin gin g back the team s fro m t he acres ,and ridi ng fa st and driv ing bar d fo r joy of hear t and in w anto nne ss of yo uth B ut the so un d grew nearer and be look­ ed u p an d saw oyer the tu rf wall o f t he ga rth the.

Pagina met initiaal uit „Story of the Glitterin g Plai n” gedrukt door de Kelmscott Press 1894

120 ding en maa r tal van i nitia len, v elen d oor he m zelf in hout gesn e­ den. Wa ar hij ijverde voor een zw arten , com pact en l etter spie gel, zijn lette rs insp ire erd e op den don ker a spe ct g even de Got hiek en ook zijn „G old en typ e” een zwa ar kara kter gaf, daa r wa s het noo dig dat de i nitia al er o ok als e en do nke re m assa in stond ; een zwa rt blo k met wit ing esn ede n le tter en witte ornam enta tie i nde n fond , d ie op de pla atse n w aar zij te een toni g zou wo rde n no g met stip jes ver leve ndi gd wer d, lag dus voor de hand . Wa ar ook zijn om ran dig en zich v oor het gro otst e deel kenm erke n doo r wit u itg esn e­ den b lad ran ken en bloe mm otiev en op den zwa rt g elate n ond erg ron d, daa r vorm den deze initi alen hie r­ mede en met d e don kere teks tlet ter een goed sam enst emm end gehee l, en her inne ren zij zeer sterk aa n de sch oon heid der vroe g Ita liaan sche druk ken . Ook de gro ndg eda chte zijner in itiaa l-ver sierin gen vert oon t Initia al uit Ho ra tiï ’ Opera omnia eenig e over eenk omst , de orn ame n­ door Jodo cus Badiu s A scen sius 1519 tatie rege lt zich niet naa r den vorm der lette r, maa r slin ger t zich er vaak over heen, ja doo rsni jdt haa r som s en zwie rt over het vlak, vulle nde de ope ne ruim ten, tot het gehe el door de teg ens tell ing van het wit en zwart , het ver eis cht e asp ect geeft. Dit was dan ook Morr is uit ga ng spu nt om lett ers pie gel of eigen lijk beide lett ersp iege ls, wa nt hij b esc hou wd e de even en onev en pag ina ’s als bij elka ar beh oor end , met initi aal en om ran din g en teek enin g tot een mooi e harm onie te maken, en hieri n is hij mee stal volk ome n ges laag d. En ont ege nze g­ gelijk is zijn invlo ed op de herl evin g van de boe kku nst van ons cha tba re wa ard e gew eest , wij moge n ons ech ter niet ont-

Here be gy nnctb tbe bo ke int itu led Gr ad es ,a nd als o o f Go def rey of Bo loy ne,t be wbicbe epe ketb of tbe co nq ue st of t be boly lond e o f Ib eru sa lem ,co nte yn yn g d iue rse wa rre s and noble fa yt es of E rn ie s mad e in tbe sam e roya mm e, an d in tbe con trée s adi ace nt, an d als o ma ny mc rua yll ous w erkes ba pp ed an d fa lle n, as wel on th is syd e, as in tb o pa rty es th is t yme d ury ng , an d bow tbe va lva nt due Go def rey o f Bo loy ne con que rd wit n tbe swe rd tbe sa yd roy amm e, an d w as kyng e there.

TIbe fi rs t cha pitr e tre at et b bow G ra de s con ­ qu erd p e rs e à slewe Co sd ro e, & br ou gh t in to Ib cru sa lem t be v ery c ross e, cap itu lo pri mo & F>6 aunc yen t by st or y es sa ye th at G ra de s was a go od cry ste n man , ^ a o u e m o u r or tbe mp yre o f Korne, bu t in bi s tyme JVlacbomet b ad ben, wbicbe was me ssa ge r of tbe deui k and mad e tbe peple to vn de rst on de th at be wa s a pr op he te sen te f ro m o ur lor de. In tb e tym e o f G ra d es wa s tbe fa is lawe of JMacboI me t so wen a nd s p ra d ab rod e in man y pa rty es of t bo ry en t, & nam ely in Hraby e, in s o mo ebe th a t th é pry nce s of the lon des yet wotd no t gyu e f ai th to bis secte th at be preebi d & tau gh t wbicbe i s cur sed an d euyl, b ut be co ns tr ai ne d them by force an d by s we rd to, an d al k the ir su bg et s to ob ey e to bi s com ma nde me ns, an d

Pagin a met initiaa l uit „Qod efre y of Bolo gne’ ' gedru kt door de Kelm scott Press

Twee pagin a’s met initiaal uit Dante Gabriel Rossetti „The House of Life ’ gedrukt door

PART I YOUTH AND CHANGE: S ONNE T I., LOVE ENTHRONED.

M A R K E D all kin dred Pow ers the heart fi nds fair: — T ru th , wi th awed lips; and Hop e, wi th eyes u p-cas t; A nd Fam e, whose loud wing s fan the ashen Pa st T o signal-fires, Obl ivio n's flight to scare; A nd Yo uth , wit h still som e single golden hair Un to his shoulder clinging, since the last Embr ace where in tw o sweet arm s held him fast; A nd Life, still w rea thin g flowers for Dea th to wear.

Lov e’s thron e wa s not w ith the se; bu t far above All passi onate win d of w elcome and farewell He sat in breathle ss bowe rs they dream n ot of; T ho ug h T ru th f orek now Lo ve' s hear t, a nd Hope foretell, A nd Fa me be for Lo ve' s sake desirable, A nd Y ou th be dear, and Life be sweet to Love.

Elston -press , Mr. Clarke Conwell New-York 1901.

Versieringen en lette r van H. M. O’Kane.

124 veinz en dat zijn opv atti ng der orn ame ntat ie, het doo r elkaa r hee nsli nge ren , het omk rulle n der bl adp unt en, h et d oorv lech ten der lette rs een kar akte r v erto ont dat nie t g eheel stro okt me t een vlak vers ierin g, wa arto e wij de orna men tatie voor typo gra phi sch e doe lein den zoud en wille n reke nen , en wij ond ersc hrij ven dan ook gaa rne de mee ning van den heer J. W. Ens ched é, in het Tij dsc hri ft voor boek en bibliothe ekwezen geuit , (Dl II afl. 5) dat z.i. een boe kdr ukp agi na ove reen kom stig de eisc hen voor het vla kor nam ent vers ierd moet wor den .

“ T H E R E ’S RO SE MA RY , T H A T 'S F OR RE M EM BR AN CE .”

OW should I your true love know From anoth er one ƒ By his cockle'-hat and staffe, And his sanda l-shoone.

Initiaa l van Charle s Ricket ts voor „Th e Earl y Poems of John Mi lto n” uitgege ven door de Vale -pre ss 1896.

De bew eging doo r Morri s gaan de gem aak t ond erv ond in Eng elan d van vele z ijden bel ang stel ling en nav olg ing en ta lrijk zijn dan ook de drukk erijen , die vo or een gro ot deel ber ust en de op Morr is begi nsele n, herle ving in de boekk uns t bra ch ten ; we noem en slec hts de Va le-P ress met Cha rles Rick etts, de Era gny -Pr ess met Lucien P issa rro, de D ov es- Pre ss m etC obden San der son en Emery Wal ker, de As he nd en e-P res s met Joh n Horn by, de Es sex -Pr ess met C. R. Ashbe e, en de Dun E mer Pre ss met Elis abet h Corb eth Yeats , die alle in mee rder e of min dere mate zich naa st het zuiv er typo graf isch e gede elte met de ver sie rin g van het boek heb ben bezi g geh oud en.

PEMÆ R’5 FAE RIE

Q U E E M E ' SE S E S F W IT H • D E J IGELS BT W A L T E R CR AM E-

Initiaa l van Wal ter Crane uit Spenser s „Faerie Queene'’ uitgegeven door George Allen 1896

126 Enk ele bepa alde n zich tot louter scho on drukw erk, terwijl andere waar de leid ing in handen was van hen die zich reeds als versie rders hadden doen kennen mede aan het illustr atieve en ornam entale gede elte van het boek hunne zorg wijd den, wij denke n hier o. a. aan Cha rles Rick etts en den Fran sche n hout snijd er Luc ien Piss arro .

De begi nsele n van Mor ris, in den tijd van wed eropblo ei der versie rende kunst en, zij deden zich over al, in Eng elan d zoow el als op het vast elan d, gevo elen en al kunnen we dan ook niet van een bep aald e na vol gin g of van een voor tgaan op zijn prin cipen spre ken, toch zien we telkens en telke ns weer dat zijn voo rbee ld, v elen de ric htin g heeft aang ewe zen, waari n zij zelv en, gelei d door hunne kenn is en Initia al ontworpen door Aubrey Beardsly smaak , verder zoud en zoek en.

Opm erke lijk is, dat de waard eerin g en z org voor het boek , in het land van Morris het ontstaan gaf aan ver sch ille nde drukker ijen en binderi jen, die, de K elm sco tt-p res s voor oog en, zich beijverd en het boek als typo grafis ch kuns twer k weer in eere te hers telle n; terwijl elders, hoew el ook in En gel and , wij wijze n slecht s op Wal ter Cran e en A ubr ey Bea rds ley , het meer decor atieve kunsten aars ware n, die aan gez och t door dezen of genen uitgev er, hun w erk trachtten aan te p assen aan de bijz on­ dere eisc hen , die de boek vers ierin g stelt. Di t zeer vers chil lend uitg ang spu nt is dikw ijls maar al te dui del ijk merkb aar, want waar de u itgav en der boven aang edui de En gel sch e dru kkerijen

127 over het algemeen, ze mogen er soms wel eens iets naast zijn, er degelijk en prettig, als een doordacht geheel uitzien, daar merken we in Duitsch land, Frankrijk, België en ten onzent meer dan eens den afstand die er bestaat tusschen versierder en drukker, het weinige verband dat de ornamentatie met het typografische gedeelte houdt. Het is het zelfde verschijnsel dat wij bij de latere handschriften opmerkten, toen schrijver en verluchter niet meer één persoon waren. Trouwens de meeste kunstenaars die zich ook met het boek hebben bezig

e on tw ik ke lin g pan den boe kdr uk in den loop der afgeloop en eeuw w or dt ze er aan= sc ho uw eli jk, w an ne er men de produ ctie oe kr ac ht oan de h andp ers ve rg el ijk t met die oan een mod ern e rotati e=sn elper s. ln tjet in 1X05 nersetje nen »Wört erbuc h fü r Bucfj= dru cke rku nst « d oo r Ctjr.Tau bel, ma ak t de se tjri joe r een ve rg eli jki ng tussc hen het zeg enr ijke we rke n oan de bo ekd ruk ke rsp ers en h et w er k der kopieïst en. Täubel Initiaa l ontwo rpen door Peter Behren s (Offenbach , Gebr. Klingspor)

gehouden, beschou wden, of moesten dit beschouwen als een zeer klein onderdeel van hun decoratieven arbeid, en hun ontbrak dan ook doorgaans tijd en gelegenheid zich genoeg te verdiepen in de zoo moeilijke opgave van de waarde der typografische versieringen. En toch is dit onontbeerlijk, want evenals men zeer vertrouwd moet zijn met techniek der tapijtbewerking of der aardwerkfabricage om hiervoor goede ontwerpen te maken, even noodig is grondige kennis van het typografenvak voor hen die verbetering in het uiterlijk van het boek willen brengen.

128 En we zouden zeggen meer nog dan voor het illustratieve gedeelte is voor de decoratie van het boek, voor en-têtes, cul-de -lamps en initialen kennis der boekdrukeis chen een noodzakelijkheid. De initiaal toch, maar ook de kop- en sluitversieringen , zij moeten zich in grootte zoowel als in zwaarte en evenwicht zeer nauwkeurig bij de te gebruik en boekletter aanp assen ; wa ar uit volgt dat een goede initiaal eigenlijkalleen maar bij een bepaalde lettertype g ebruikt kan worden. Slechts

ag de mod erne ontwi kkelin g der grafisc he vakk en ook zeer v eel van de geheimz innighe id, wa arm ede de boe kdr ukk uns t eeuw en tang ont­ geven was, weg geno men hebb en, ___________sl echts weini ge and ere v akke n ver= lang en van hunne gezellen en mee ster s zoovee l geest ige inspann ing die gelijktijdig met eene groote menigt e kunstgevo el en aanleg moet ge paa rd gaan; moge n ook de machines voor het zetten en druk ken Initiaal ontworpen door Heinrich Vogeler (Offenbach Gebr. Klingspor)

dan wanneer het lettertype is va stgesteld, de grootte van den letterspiegel aangenomen, is het mogelijk de initiaal in zwaarte en vorm hieraan evenredig te doen zijn. Waar echter wat we in de laatste jaren voornamelijk in Du itschland zien, de letter­ type mede doo r denzelfden kunstenaa r ontworp en wordt daar is een a ansluitend geheel eerder bereikbaar , en hoe we overi­ gens over de initialen van Otto Eckmann, Pete r Behrens, Otto Hupp, Jozef Sattler, om slechts enkelen te noemen, mogen oordeelen, zij stemmen doorgaans vrij goed samen met de hun omgevende boekletters. En dit moeten wij dan ook als een

129 verd iens te aanm erke n, wan t een der func tiën van de initiaa l is im mers die van goed te harm onie eren met den lett ersp ieg el; een and ere voo rwa arde , van op zich zelf scho on van vorm en vers ierin g te zijn, ja die hang t zeer nauw samen met de hee rsch end e opv attin g omt rent de wa ard e en eische n die men aan vers ierin gen hecht. En waa r in Dui tsch land de Jug end -lijn en en van de Vel de- slin ger s en krull en geh eer sch t hebb en, daa r behoe ft het ons niet te ver wo nde ren dat ook de typog rafisc he orn ame ntat iën hier niet aan ont sna pt zijn.

[ivorens men een verf soor t gebru ikt, moet men van de goed e wer king o vertui gd zijn .

Is dek ver f of trans paran tverf noo dig? De druk ker m o e t n a a r omstandighede n handelen . Vastb erade nheid is bij het kleure ndruk ken onve rmijd elijk. Men gebr uike slec hts dan dek ver f, wanne er van hare bijzond ere eig ens cha ppe n geb ruik zal worden gema akt, in an­ dere gev alle n, wann eer bijv . tinten over den contourInitiaal ontwo rpen door Ludwig F. Fuchs (Offenbach Gebr. Klingspor)

Eve nals in Du itsc hla nd zien we ook in Frank rijk enkele nieu we boe kle tter s, de Gr ass et- typ e en Aurio l-lett er (Fra nçai se legére) o. a. die mede hun ne eigen e initia len hebb en in aan ­ slui ting met het kar akt er van het drukt ype. Wat overi gens Fran krijk o ns b ied t gaa t nog te zeer uitv an h et denk beel d da teen illus trat ie in en r ond om de lette r de jui ste wijze van initi aalv ersier ing is. K uns ten aar s als L ouis Le grand, Hen ri Boutet, M aurice Leloir, zij ont wie rpe n even als zoove le hun ner land gen oote n initia len die we als het type van den Fra nsc hen gee st zoud en kunnen noe me n; vlot gete eke nde figuur tjes, dikwe rf bij het 9

130 verhaal behoorende, terzijde van, gedeeltelijk voor of op een letter geplaatst met een niet te miskennen chic, maar weinig of geen verband houdende met de typografie van het boek.

Ook ten onzent was een dergelijke versiering van letter een vijftien jaar terug wel gebruikelijk, maar bij het niet geringe aandeel dat onze versierders in de wedergeboorte der kleinkunsten gehad hebben, is ook hun streven tot verfraaiing van het boek evenmin van belang ontbloot. Hoewel voor het grootste gedeelte het werk van mannen, buiten het drukkersbedrijf staande, is het hun toch dikwijls zeer goed gelukt

' er wille van de rep rod ucti e is er alleen met wit en zwart gewe rkt, welke s cherp e teg ens tell ing op den duur pijnlijk voo r de oog en doe t.

Vo or de groo tere stukken was het Initiaal ontworpen door Eugène Grass et (Parijs G. Peig not & fils en Hambur g Gen zsch & Heyse)

evenwicht te vinden met de boekletter waarbij hun initialen dienen moesten. Het type is doorgaans een opene, duidelijke Romein, en daar zij voor het meerendeel geen lettersnijders maar letterteekenaars zijn draagt ook hun initiaal de kenmerken van geteekend, soms wiskunstig geconstrueerd te zijn; vandaar dan ook het veelvuldig voorkomen van een groote zwart in­ gevulde kapitaal, omgeven door ornamentatie gesloten in een vierkant kader. Dit trouwens is de meest eenvoudige wijze om aansluiting te vormen met de strakke lijnen, die het zet­ werk vertoonen.

Enkelen, Lauweriks en De Bazel o. a. die het houtsnijden ook als kunstuiting trachtten te releveeren, sneden in den beginne eveneens hunne initialen, maar het wil mij toeschijnen

131 dat we deze eerste letters van hen, niet in eenig verband tot de boekletter moeten beschouwen, maar opvatten als een ornamentatie die in de letter haar uitgangspunt vormde, en als zoodanig dan ook min of meer geslaagd is, waarbij wij

i an cle boeke nwere ld was niet u itslui. tend eigen die stro om ing het oude op te zoeken. In elk der kunst takke n nu, waarin de vor ige gesla chten a an hun artis tiek ge voel uiting hadden kunnen geve n, werd en nauwge zet o nderzo cht Initiaal ontworpen en in hout gesned en door K. P. C. de Bazel , voor het Kerstnummer van het Tijd sch rift van den Hotelho udersb ond 1895.

zeker niet verder naar eenig typografisch geheel moeten zoeken. Dat anderen echter wel degelijk bij hun initialen in zwaarte van aspect tegenover de letterspiegel, naar evenwicht poogden, bewijzen tal van specimen die, wij kunnen ze al dan niet mooi van ornamentatie vinden, allen dit zelfde be­ ginsel huldigden . We mogen hieronder in de eerste plaats wel

IR EC TE UR EN VAN DE ALGEM EENE MAA TSCH APPI J VAN LEV EN SVE RZ EK ER IN G EN LIJ FR EN TE T E AM STE RDAM H EBB EN DE E ER U Initia al ontworp en door A. J. Derkinderen

rekenen de letters van A. J. Derkinderen voor de uitgave der beschrijvende tekst bij zijn muurschilderingen in het Trappen­ huis van het gebouw der Algemeene maatschappij van levens-

132 verz eker ing en lijfrente te A mste rdam . Het is een mooie zwarte Rom ein , we zoud en zelfs vermo eden geba zeerd op de con ­ structie van Alb rec ht Dür er, al is deze nu juis t niet voor init iale n, die over het alge mee n een zelfd e grootte van blok moeten heb ben , door te voer en. De orname ntaties ontstaan in de open e ruimte n, vull en ze met witte figuren die den fond iets licht er maken en de letter daar door duid elijk er doen spreke n ; omsl oten door een zwart kader , vorme n zij op zich zelf een uitstek end bee ld, van een op goed e prin cipe n be­ rustend e initiaal. In verba nd tot de tekstle tters wil het ons echter toesc hijn en dat ze wat zwaa r staan , we llic ht zijn ze oor spro nkel ijk in kleur bed oeld , wat natuu rlijk een aanm er­ kel ijk vers chil maakt.

oen M orris dus in de vijft iend e e euw z ijn voorbeel den voor kun std ruk we rk zoelit, was dat ind erdaad de eenige period e, waa r hij bevredigin g ko n vind en. Daaro m is liet ook de conseq uentie van zijn bedo eling , Initiaa l ontworpen door R. W. P. de Vrie s Jr. voor „Jo zef Isra els” door Jan Vet h, uitgav e Geb r. E. en M. Coh en, Amster dam

Dat een gekle urde initiaa l in den zwart en lette rspi ege l een goed effect maakt zien we o. a. in de uitg ave van de firma F. Boh n, Ou de Ho llan dsc he Dor pen aan de Zu id er ze e waar de begin letters rood zijn en in de uitg ave der gebr oede rs E. en M. Co he n, Jo z e f Isr ae ls door Jan Vet h waa r een blauw e kleur hier en daar de pag ina iets ver lev end igt. Da t echter hierop de initiaa l bereke nt moet zijn, spree kt van zelf en is dan ook duid elijk merk baar w anne er we V eld he er’ s letters ui t de Ho llan dsc he Dor pen in zw art afge druk t zien , die dan bezw aar­ lijk bij eeni g letterty pen in goed even wich t zul len komen terwijl

133 zij in de bedo elde u itgave een zeer harm onis ch geheel vormen.

Een and er stel initial en van denze lfde onla ngs doo r de firma Ensch edé te Haarlem in den hand el geb rach t is bedo eld om ocht nu deze proef kans van slagen hebben, dan kan daarmee op uitgebreider schaal worden voort­ gegaan, ook door het toevoegen van de uitvoerige composities, die onze inlandsche kunstenaars, de Dajaks, hebben toegepast. Hetgeen nu vergeten voortleeft in Initiaal ontworpen door ]. G. Veldhe er (Haarlem Joh. Ensche dé en Zonen)

in zwar t met den tek st mede ged rukt te w orde n, en in ver ban d daar med e ook min der zwa ar van uitzien.

Ook Berla ge heeft ons in het Gedenkb oek van de Delagoa Spoorw eg naa st en- tête s en omr and inge n, initial en gegeve n, die goed van vorm, aar dig van orna ment atie zijn, wij zouden ze ver wa nt aan De rki nde ren kunnen noemen , wat trouw ens doo r bei der sam enw erk ing in de uitgav e der firma Erven

UIKSLO OT. BUIKSLOOT, VAN OUDS WEL BO EK ES LO O T GEN AAM D, LEG T MEDE AAN DEN WATERLAND SCHEN DYK TUSSCHEN NIEUWENDAM EN DEN OOSTZANER OVERTOOM OF Initiaal ontworpen door J. G . Veld heer voor „Holl andsc he Dorpen aan de Zuiderze e”, uitg ave Erven F. Böhn, Haarlem

F. Bo hn, de Gijsb rech t van Amst el, niet geheel vreem d zou zijn.

Ond er hen die ten onze nt even eens goed e initia len ont­ wor pen heb ben mogen wij G. W. Dijsse lhof nie t vergete n, wie ns

134 groote D voor het prospec tus van een der uitgaven van de firma Scheltema & Holkema, aansluite nde bij de en-tête

eeds kunnen pogi ngen in dezen g eest op dit eiland een v ruch tbaa r veld vin­ den. J av a bezit een v lech twer k-ce ntra waar een gro ot deel der bev olki ng zich met deze techn iek bez ig houdt. Ec hte r Initia al ontworpen door H. P. Berlag e Nz. voor het ged enkbo ek der De lagoa -spoo rweg

waarin het woord „pro spec tus” gevat is, hiermede en met de overige teks tletter een aangenaam verband vormt. Loebèr

aar zoo velen nauwelijks iets hebben gelezen van Bilderdijk, den evenknie van Schille r en Lamartine, dunkt ons eene beknopte bloemlezing gewen scht, die reeds een duidelijk beeld kan geven van Bilderdijks veelzijdigheid en hooge dichterlijke vlucht.

Samensteller van deze bloemlezing is de dichter Initia al ontworpen door G. W. Dijss elho f voor de firma Sche ltem a & Holkema

wiens ver sierde letters o.a. voor de uitga ven der vennoots chap Boeatan goede kwaliteiten vertoonen mogen wij evenmin onvermeld laten.

135 En onget wijfel d zullen er meerderen zijn die hetzij een enkele, soms een aantal , doch zelden een comp leet stel initiale n ont­ worpen hebben ; we will en dan ook in dit kort b estek volstrek t

et behoeft niet uitvoerig gezegd te worden, dat, wil de karpetmat de goede toekomst ingaan, welke voor dit artikel openstaat, aan de decoratieve eischen evenzeer voldaan zal Initiaal ontworpen door J. A. Loebèr voor de uitgave der Naamlo oze Venn ootsch ap „Bo eata n” , Den Haag

niet op vol led igh eid aans praa k maken, waartoe later moge lijk nog wel eens gel ege nhe id is. Het was slecht s ons doel een igszins de initia al in zijn ver schi llen de stadia te volg en, na te gaan hoe zij al zoo gewe est is en wat zij thans is.

Een bijzonde r type, hoewel vroeg er ook gebru ikelij k, maar thans door het pra ktische Amerika weder ingevoer d is de i nitiaa lkast, een omra nding waarin een gro ote kapita al gezet wordt. In Onze Ku ns t, uitgav e E. J. Busch mann te Antwerpe n komen bij voorbeel d derge lijke initiaa lkaste n voor, ont­ worpen door Ch . Dou dele t.

Laat ons ten slotte in het kort Initi aalka st ontworpe n door Char les Doudelet nog even samenvatte n de eischen die onze hed end aag sch e begin selen van boekv ersier ing aan de initiaa l stell en.

Het wil ons toesc hijn en dat we even als in de meeste groepen der v ersier ende kuns ten, ook in die der bo ekver sierin g

136

wèl zulle n doe n, te begin nen met naar oude voor beel den de ooge n te richt en. „H et ze lfs ta nd ig zoeke n naar wetten eener orga nisc he vor men taa l” , zegt Jan Veth in een besp reki ng van Der kin der en’ s boe kve rsie ring van de Gij sb rec ht van Ams tel, „z a l men in onze dag en, waarin niets van een dire ct ove rge ërfd voelen ons rugg este unt, intus sche n moeten pare n aan de fu n damen teele stu die der groo te ku nst van vroege r tijden . Wan t daa rin ligt het ju is t: dat het begr ip der vormen als spra ke van algem eenen zin , niet gek ome n is uit het brein van enkele beg aaf den , maa r dat, evena ls de woordentaal., het goe de orna ­ ment door de intuïtie van onbedorv en gesl acht en gebo ren werd, en dat al kan elkeen die algem eene taal op zij n beurt dwing en tot eigen en onge kend e effe kten , men begin nen moet zich in haa r orga nism e weder in te wijde n.

D it gel dt niet mind er dan voor alle arch itek toni sche en orname ntale kunst en voor de kun st der decora tieve boekv er­ zor gin g. E r is met de boe kve rsie ring ges pee ld, gek noe id, geko kette erd, zood at zi j al zoo zeer als eenige ku ns t van kom ­ pos itie en sam enh ang beneden het dra gel ijk e is ge da al d. ” En behal ve Derk inder en hebb en we in Mo rri s, de man van het boek , het voorb eeld dat her levi ng zijn gro nd sla g moes t vinde n in het nagaan en opsp oren van datg ene van wat ons dikw ijls onbe wust in oude uitg aven als bek oor lijk en wel over woge n treft. „Z ij n Golde n Typ e” , schr ijft de heer Em . de Bom in zijn uitga ve Wil liam Mo rri s en zij n invlo ed op het boek, „w as geb aze erd op een type van Ni ch ol as Je ns on , den Dui tsch en te Venet ië geve stigd en boe kdr ukk er wiens P li ­ niu s van 1476 dagtee kent, alsm ede op de letter van Leo nar do van Ar ez zo ’s Ges chi ede nis van Flo ren ce, door Jac ob us Ru ben s ook in 1476 te Venet ië versc hene n, en die wel op de Je ns on letter ge lee k” . En van de Tr oy -ty pe lezen we : „D e invloe d

137 der schoone lettertypen van Peter Scho effer van Mainz , GĂźnt her Zain er van Augs burg en Anthonius Koburge r van Neurenberg was er in te voelen.â&#x20AC;?

We zullen dan ook bij de boekkunst evenals bij die van het meubel en bij zoovele andere niet als uitgangspunt moeten nemen iets nieuws en oorspronkelijks te scheppen, maar eerst overwegen, wat de makers, teekenaars, lettersnijders van vroeger er toe geleid heeft, hunne vormen zus of zoo en niet anders te maken ; want het is niet alleen het genoegelijke dat iets door ouderdom wel krijgt, wat ons in een oud boek aantrekt, het is de bewuste of onbewuste samenhang die ons pakt. En die moeten we trachten te vatten, we moeten zoeken naar het grondprincipe waarop die schoonheid berust. Niet het minst vindt dit zijn oorzaak in een juiste verhouding, een goede verdeeling, zoo is de breedte der marge bijv. van niet weinig gewicht tot het uiterlijk der pagina ; maar om tot onze initiaal terug te keeren, ook deze heeft, afgescheiden van hare versieringen, bepaalde eischen. Wat grootte aangaat zal zij verband moeten houden met de grootte der letters en niet minder met de afmetingen van de letterspiegel, noodig is buitendien dat zij aansluit zoowel onder als boven met de regels dus op het systeem der letterpunten gebaseerd is.

Waar zij verder een deel der bedrukte pagina uitmaakt daar zal evenwicht in kleur tegenover de boekletter van zeer groot belang zijn, en voor hen die zich met initiaal en initaalversieringen bezig houden zal een bladzijde druks waarbij hunne beginletter gevoegd moet worden dan ook moeilijk ontbeerd kunnen worden. Zijn dit enkele voorwaarden waaraan de initiaal ten opzichte van het geheel beantwoorden moeten, ook op zich zelf beschouwd heeft zij hare eischen, waarvan duidelijkheid zeker wel de voornaamste is. Een duidelijk-

138 leesbare zwarte letter in vorm overeenkomende met de bij te gebruiken boekletter is zeker het beste. En deze letter als uit­ gangspunt der versiering gebezigd, zal men goed doen steeds voor oogen te houden, dat het om de letter is begonnen, dus dat al wat men er aan toevoegt slechts dienen mag om die letter te verfraaien, in een mooi geornamenteerd kader te zetten, of hoe dan ook, maar nooit zóó, dat de ornamentatie van gelijk of zelfs van meer b elang wordt dan de letter, dat zij te veel spreekt, of door zwaarte van aspe ct, den indruk van de letter vermindert.

Dat zij ondergeschikt moet zijn, is nu in beginsel wel een voorwaarde bij alle versiering, maar nergens is dit méér noodzakelijk dan bij letterversiering, daar slechts een iets te veel, lijden kan tot een domineeren der ornamentatie, of minstens, wat ten opzichte der duidelijkheid even erg is, tot een gelijkwaardigheid van letter en versiering.

Dat beide overigens, wij zeiden het reeds, geen gedachte aan relief moeten vertoonen, ja dit sluit zich immers aan bij de begrippen die men héden ten dage aan vlakversieringen waartoe wij die van het boek zeer zeker moeten rekenen stelt.

Uit al deze voorwaarden volgt dus wel dat bij boekver­ siering in het algemeen en bij initialen in het bijzonder, naast vormenkennis, en gevoel voor schoon, noodig is een zuiver beredeneerd begrip van de waarde die de versiering behoort in te nemen tegenover het gehee l; want juist het gem is aan rekenschap dat men zich veelal gegeven heeft omtrent den samenhang die voor een goed boek, voor een goede pagina onontbeerlijk is, tusschen letters, versiering en initialen, was oorzaak dat in zoovele boeken verloren is gegaan de eenheid van harmonie die het tot iets schoons kan maken.

HILVERSUM 1906

R. W. P. DE VRIES JR

OVER S CHO ONH EID VAN PL AT ZET SEL Het kan in slec hts we ini g woord en gezeg d worde n, waarin de schoon heid van platze tsel bes taat : orde en regelm aat. De bere ikin g daarva n heeft de zetter, jamme r gen oeg, niet immer in zijn mach t, maar toch kan hij er veel aan doen de eigen aar­ dige eisc hen eener kopy, die een ongu nstig e werki ng oefenen op het resultaa t zoo veel m ogel ijk tot een m inimum te reduceeren.

Ord e in den zin als hier bedoe ld wordt, werd reeds in het allere erste druk werk betrac ht. De gelijk e afstand tusschen de rec htop gaan de halen van de letters in Gut enb erg ’s Bijbe l be­ wijst , dat daa r gest reefd is, en d at met goe d gev olg, de b ladzijd e druks als het ware te constr ueeren uit een regelm atig parallel loop end raster werk. De norma almaat , ongeve er gelij k aan een spatie van drie op vierk ant, was tevens de witee nheid . Voor op vu llin g waren er slec hts vlie sje s, uit den aard der zaak on­ toereik end om de regel s op zetbreedte te b ren gen ; abbrev aties moesten er in voo rzie n. Daa rdo or werd die uitnemend gel ijk­ matige witve rde elin g verkr egen , wel ke zu lk een voorname factor is voor de monumen tale wer kin g dier blad zijde n. Sedert in de zestie nde eeuw het geb ruik der a bbrev aties in gedruk te bo eken verdw een, ten gev olg e waarva n de witsoo rten vermeerde rd

140 werd en, is die ordelij ke witv erde elin g onm ogel ijk gewo rden .

Wo ord afb rek ing wer d en is nood zake lijk, waaru it nood wen dig voor tvloe it onord elijke afstand tussch en de woor den. Alle en bij verzen kan die witg elijk heid streng betracht w orden , omdat daar de v olle zetbreedt e slech ts zelden noo dig is.

Reed s herh aald elijk is de w ensc heli jkhe id betoo gt, dat giet e­ rijen hun letters aldus giete n, dat de letters van één schrift in wijd tege met enk unn en wor den vol gen s een eenhe id. H etv ers chil tussc hen een c en een e, een 1en een t, een g en een h is thans bijka ns niet te voe len. Die ong elijk heid is een bele tsel, dat na de correc tie de vo rm deu gdel ijk opge slote n kan word en. Maa r ook zou die eenheid in wijdte brenge n tot een gem akke lijke r wijze van opv ulle n, wat de g elijk heid daarvan zeer zeker in de hand zou werke n.

Ge ste ld echter, dat het taa lkun dig mog elijk ware bij de rome in en cursi ef tussc hen de woorden overal hetze lfde wit te br enge n, dan zou dit in den afdruk all esb eh alv e v old oen . Tu ssc he n de V en A, de L en de T moet minder wit zijn dan tuss che n de H en de U, de I en de B. Zoo dra letters in elka nder s nabij heid kome n, waarvan één of beide uit hoek lijnen besta at, is w itve rmind ering daarvan het dad elijk gev olg , w il in den af druk sch ijn­ baa rgel ijke afstand t ussc hen dele tter beel den verkreg en wo rden .

Hoe meer vlees ch, des te minder w it; hoe gro oter het c orp us, des te meer zor gvu ldig hei d; hoe small er regel des te moe ielijk er.

Die witw ijzig ing onder vaste regel s te bren gen is niet wel mog elijk , omdat elke lettersoort haar eigen eisch en stelt. Een breede eischt z orgv uldi ger v erde elin g dan een sm alle ; een vette moet anders behan deld worde n dan een ma ger e; de vorm en krach t der schra veeri ngen zijn van over weg ende bete eken is.

Maa r ook zijn de taalg ebru iken ver sch ille nd ; de frans che typogr afie b. v. stelt als gew oont e, dat aan beide zijde van de

141 dubb ele punt evenve el wit is. Er kan niet vold oend en nadruk op geleg d word en, dat zetter en d rukk erij-c orrec tor zich v ooraf reken schap geven omtrent de optis che eisc hen , die een zekere kas tei sch t; want eerst dan, wann eer zij zich bewus t zijn, welke de artistieke eische n zijn, die een schrif t stelt, dan eerst bestaat de mog elijk heid , dat aan die eische n zoove el mog elijk vold aan wordt. Het is bitter te moeten erkenn en, dat mij in N ederl and geen zetterij bekend is, waar er ook maar over ged acht wo rdt aan die eische n te v old oen . Het is a lles beh alve vold oen de, dat de zetter aan de kast gaa t staa n, den haak in de hand neemt, g aat zetten, achter elk woord een pasje plaats t en aan het einde ge­ komen gaat opv ulle n, immer van dezelf de kan taf ; integ ende el, hij moet er zic h klaar bewu st van zijn, voor dat hij begin t, of hij met pasj es of met spati es moet zetten en, bij het opvu llen het wit verme erdere n of vermi nderen daar, waar het optisch het meest gew ens cht zou kunnen zijn.

Oo k moet hij wak en tegen gangetj es, waarop slechts zelden gele t word t. Het kost zoo we inig moeite ze te voork omen . Die witte kron kele nde ope nin gen , die zic h in al lerlei bochten over de regel s tuss chen de woor den door heen slinger en zijn zoo uiter­ mate storen d voor de geslo tenh eid van platze tsel. Een bijkans niet nasp eurb are ver plaa tsin g van een woord naar de ééne, van een woor d in den volg end en regel naar de andere kant, doet het euvel verd wijn en. Ople tten dhe id, zorg vuld ighe id en over leg is v old oen de om hun ontstaan te voo rkome n. Al mogen ze in het lood niet dad elijk opv alle n, de proeflezer zal ze o n­ mid dell ijk zien als hij er op ges cho old is ze te ontd ekken en er om denkt ze op te s pore n.

Plat zets el kan verg elek en worden met een muur van bak­ steenen gem etse ld. De scho onh eid van een recht opgaa nden muur bestaat in zijn orde en regel maat , om het even of hij g e-

142 const rueer d is in staa nd- of vla am sch - of krui sver band . De rege lmat ige afw iss eli ng tussc hen kopp en en s trekken en de ge ­ lijkhe id der voegen zijn het, die een gem etse lden muur, gehee l afg esc hei den van zijn betee kenis als con stru ctie -de el en van zijn om gev ing , stem pelen tot een uiti ng van sch oon hei d. Een derg elijk e orde en rege lmaa t was tot in de zestie nde eeuw bij platze tsel te berei ken; thans is zu lks onm oge lijk , om het afbr eken der woo rden . Verm ijdt het afbrek en echter als het kan. Een sche itee ken is immer hind erlij k, omda t het verbre ekt de denk ­ bee ldig e vert icale sluitl ijn van den spi eg el. Ge wo ont e schrijf t voo r, zelfs in krante ndruk , dat niet meer dan drie dev iesj es onde r elkaar moge n staan. Wa ar één reeds stoor t, hoe veel te meer is datd an het g eval bij drie ; slec hts dan zoud en zij ge du ld, zelfs geb illij kt kunnen word en, wann eer alle reg els met dat teeken ein dig den !

Sch oon hei d van platzet sel bestaat dus in gel ijkm atig hei d.

Te r bere ikin g daarvan moesten onze zetterij en de faculte it hebb en tot teks twij zigi ng. Reed s één type kan aan artist iek zetsel onov erko melij k belets el zijn. Een verpl aat sin g van een tuss chen zin, een v erva ngin g van een woo rd door een syn onie m, kan heel dikw ijls de eenige mog elijk e op los sin g zijn ter bere i­ kin g der gewe nsch te regelm aat en het kan aan onzen uitge vers en auteurs niet gen oeg voo rgeh oud en wor den , dat als zij in­ derda ad op fraaien druk geste ld zijn , zij der drukke rij in deze een ige vrijhei d geven op eigen gez ag te h and elen .

De geli jkm atige witv erd eeli ng roept, wan neer zij is in har­ moni e met het letterb eeid, com pac thei d te voo rsc hijn . De moder ne deco ratie ve boekl etter bevo rdert die ges lot enh eid ; gem een lijk heeft iedere letter onzer mode rne schrif ten een veel ind ivid uee ler gesta lte dan die uit de tijden , die betre kkeli jk nog kort achter den onze ligg en . Mod erne boekl etters verd ragen

143 gew oon lijk een nauwer zetwi jze, zonder dat duid elijk heid en leesbaa rheid in de w aag sch aal gesteld word en.

Die comp acthe id moet naar mijn inzic ht niet overg edrag en worden op den spie gel in zijn g ehee l. Wo rdt daarnaa r gestreefd dan is het een alleree rste eisch uitga ngen en alin ea’ s te doen verdw ijnen. Pog ing en daartoe zijn beproefd door het insp rin­ gen gehee l na te laten en door het midden van een halven regel te doen saam valle n met de verti cale hartlijn van den spi ege l. Die pog inge n zijn af te ke uren. De aanw ijzin g, dat een nieuwe alin ea begi nt, ligt dan niet meer in het i nspr inge n, maar alleen in den vori gen uitg ang en, wil het dikw ijls v oorko mend e toeva l, dat die uitg ang juis t de voll e regelb reedte inneemt, dan is daarme de te g elij k het begin van een alin ea verdw enen. Een boe k is bestemd gele zen te word en, maar daarom moet da n ook het insnij den geh and haa fd blijv en.

Niet in den spi eg el, maar in de alin ea’ s die den spieg el vorm en, moet de com pac thei d gevon den worden .

Daar om dan ook alle s verm eden in de a linea , wat zich tegen die gesl oten heid ver zet ; daarom nimmer gespat ieerd. Ge sp a­ tieerd zetsel is niet te v erde dige n ; het rukt uiteen wat rechtens bij elkan der beho ort. No od ig om woorden of zinnen te markeeren is het nie t; cur sief en klein kapitaa l zijn daartoe ruim­ scho ots vol doe nde , zond er de eenheid van het zetsel al te zeer te belem mere n. Eve nal s zoov eel andere mingew enscht e typo­ grafis che gew oon ten is het spatieer en tot ons gekome n uit Du itsc hla nd , wa ar het zich in het laatste kwartaal der achttiende eeuw ontw ikke ld heeft, en, zie ik wel, dan is het eerst sedert enkele jare n, dat de frans che typogr afie eveneens hierdoor besmet wordt .

Maar nog ie ts is er, wat naar mijn wijze van zien de ges lote n­ heid en daarme de de werk elijke scho onhe id van platze tsel

144 bederft. Zou er wel iemand weze n, die toestemt, dat initiale n bijka ns im mer uit het toon kara kterv an den sp iege l val len ? Be zie een blad zijde met in itiale n op een afstan d z oo, dat de tekstletters tot een wa zig beeld begin nen te verv loeie n ; meestal zal dan nog de initiaa l zich niet met den spie gel vere enig en, een klaar bew ijs, dat zij zich afzon derli jk gedr aagt, zich niet met den spie gel vereen igt, maar o ok niet v ereen igd heeft. Een derge lijke initia al is dus hind erlij k, omdat zij tegenw erkt de geslot enhei d van het pag ina bee ld.

Ord e en re gelma at zijn de hoof dfact oren bij schoo n platz etsel. Ges lote nhe id is hetge en, waarn aar gestre efd moe twor dem Di e g eslo tenh eid, ge mak keli jk al szij den h uid igen zett erg ema akt wordt door krach tige, indi vidu eele b oekle tter, moet in de hand gewer kt worden door welo verw ogen artist ieke witv erd eeli ng.

Daa rin, maar daarin ook alle en, ligt de eig enl ijke scho onh eid van platz etsel , welke ook de g ebru ikte letter is.

AMSTERDAM

J. W. ENSCH EDĂ&#x2030;

DE ALGEMEENE SCHRIF TLIJN (UNIVERSAL SCHRIFTLINIE) In den laat sten tijd heeft in de duitsche boekdrukkerswe reld eene belangrijke verbet ering van het lettermateriaal, uitgaande van de bekende lettergieterij Genzsch und Heyse te Hamburg, veel opzien gebaard : de algemeene schriftlijn.

Boekdrukk ers zoowel als lettergieters noemen de lijn van een letter de pla ats aan den voet die op nevenstaande afbeelding in aanged uid met a. ,. .. d

.. .. b

De Zzÿn moet natuurlijk bij alle letters van dezelfde soort volkomen op dezelfde plaats zijn, maar ook andere lette rsoor­ ten, die gebruik t worden om enkele woorden in het gewone zetsel te doen uitkomen, dus cursieven en vetten, behooren met de gewone boeklett er te lijnen. Deze noodzakelijke over­ eenstemming in lijn ontbreek t evenwel meestal, vooral als de letters uit verschill ende gieterijen afkomstig zijn. Sommige 10

146 lettergieters hebben weliswa ar voor hunne boek- en smoutletters vaste lijnhoogten ingevoerd, maar waar de verschillende lettergieterijen hierin niet met elkaar overeenstemmen helpt dit zeer weinig. Wat ontbrak was de voor allen bindende, vast­ staande maat.

Deze maat als grond slag voor de lijnplaatsing in te voeren is weggelegd voor bovengenoemd e gieterij. Naar het voorbee ld van de amerikaansche Standard Line hebben Genzsch und Heyse de 2 punts fijne haarlijn gekozen als grondsla g voor hun schriftlijn, en hier door staan alle met die schriftlijn gegoten letters volkomen op gelijke hoogte, als de 2 punts haarlijn met

Hgm Hgm

Hgm H g m

systematisch wit word t onderlegd, gelijk dit duidelij k blijkt uit bovenstaande afbeelding.

De keuze der fijne 2 punts lijn als maat voor de schriftlijn geeft den drukker menig pra ctisch voordeel. Ten eerste heeft hij daardoor een altijd aanwezige maat om de j uistheid van lijn bij nieuw aangeschafte letter te meten, wan t de 2 punts fijne lijn is in elke drukkerij voorhanden en het meten zelf kost bijna geen moeite. Eenige Hs en Ms worden in den haak genomen en daarnaa st een 2 punts fijne lijn, systematisch onderlegd, gezet. Een afdruk toont den juisten stand van de schriftlijn aan en zelf de allerkleinste onnauwke urigheid springt dadelijk in het oog. Evenals de fijne lijn stemt ook de 2 punts puntlijn met

147 de schri ftlijn overe en, waardoo r de als liniat uur gez ette puntlij n altijd de juiste plaat s ten opzi chte van de letter krijgt. Dit is tot nu toe meestal alle en te bereik en door het ond erle gge n van de lijn met s trook jes papi er of carton en daar voor dit gepe uter doo rgaa ns de tijd ontbr eekt, komt de punt lijn bijna altijd te hoog of te laa g te staan .

Een tweede bela ngri jk voo rdee l va n de over eens temm ing van

Hm

Hm

Hm

Hm

alle schr iftso orte n met de 2 punts fijne lijn is de mog elijk heid om all e sc hrifte n v an v ers chi llen d corp s, o nder e lkand er met sy s­ tem atis ch, op punte n geb asee rd mater iaal, in de l ijn te kun nen bren gen. Bij smo utw erk in ’t bijzo nder is het dikw ijls nood ­ zak elij k dat in één regel ver sch ille nde schrifts oorten worden geb ruik t en wel om enke le woo rden door grooteren druk beter

Hamburg, den

Herr .

wo....

..................................................................

Ich sandte Ihnen au f Ihre Bestellung vom..........................................für Ihre

te laten uitko men of om klein e hoofd letter s naast grooter e als klein kapi taal te geb rui ken . Enk ele nieuw ere schrift soorte n worden w elis waa r ree ds op een sy stem atisc he lijn ge goten als ze allen tot de zelfd e serie beh oor en, maar meestal heeft dan elke

148 serie een eigen lijn en stemt niet met andere schriften overeen.

Voor elk corps is nu een bepaalde lijn vastgesteld die bij alle soorten van dat corps volkomen gelijk is. De op en onder-

F reiber g * ERICH BEHRENS * D resden Eise ng ies ser ei , Masc hin en -Fabrik leggingen die gebruikt moeten worden om de schriften te doen lijnen met de 2 punts fijne lijn zijn bij de ver schillende grootten de volgen de: f b . ', u.

O / c Parel Nonparel Galja rd Dessend iaan Aug ust ijn Gr. Au gus tijn Tek st

bove n 3

31/2

5

6

8

9

11 punten

onder 0

v2

1

2

2

3

3 punten

dubbel Parago n

Sabo n

w dubb. gr. dubbel groote Parago n Augu st. Augu st.

5 Aug ust ijn

6 Aug usti jn

boven 14

17

20

26

36

45

54 punten

onder 4

5

6

8

10

13

16 punte n

Voor lettersoorten met afwijkende lijn, die toch nooit met andere schriften tegelijk worden gebruikt, wordt de lijn eenige volle punten naar boven of naar beneden verplaatst. Schrijfschriften bijv. en enkele fantasiesoorten met kleine onderkast naast groote bovenkast hebben de lijn eenige volle punten hooger liggen dan met het korps zou overeenkomen, terwijl andere bijv. reclameletters die zeer groote onderkast hebben, de lijn enkele punten lager hebben liggen dan de normale schriften.

149 Daar door sluiten ook deze schrifte n zich aan bij het sys teem van de algem eene schr iftlij n, zij kunnen door syste matis che ond erle ggin g, zoow el te zame n als met e lke andere , op syste ma足 tische schrif tlijn gego ten letter, in de lijn gebr acht worden en ook de 2 punts fij ne lijn komt met hen door sy stem atisch e on der足 leg gin g preci es op de juist e plaa ts.

Bij de vas tste llin g der lijn van elk corps is er op gelet dat de

l誰i iiH m H m HmHm HmHm letterst aaf door het beeld altijd normaa l is gevu ld en wordt voora l verm eden dat het b eeld groote r is en overha ngt. De be eld足 grootte is volk om en in even redi ghei d gevorm d met het corps .

Verd er laat het systeem der algem eene schriftli jn zoovee l vrij heid , dat de arti stici teit bij het gr aveere n van nieuwe letters niet aan ban den gel egd word t. Inderdaa d is het moge lijk elke

lettersoo rt in dit systee m te gebr uike n zonder dat het beeld er onder beho eft te lijde n.

De voo rdee len die de alge mee ne schrif tlijn aanb iedt zijn inderd aad zoo bel ang rijk dat elke boek druk ker in zijn eigen

150 bela ng bij het opge ven van best ellin gen altijd toep assi ng van de algem eene schrif tlijn moest verla ngen en het is te we nsche n dat de lettergie ters aan het g erech tvaar digd e verla ngen van den boekd rukke r tegemo et kome n, en er daardo or het hunne toe bijdra gen dat de algem eene schrif tlijn spo edig even algem een wordt ingev oerd als dit met het punten stelse l het geval was.

No g mag vermel d worden dat in de op 13 Septe mbe r 1905 geho uden verg ade ring in het Deu tsch e Buc hge wer beh aus door de daar saam geko men lettergie ters de Alge mee ne Schr iftlij n is aange nome n en daarmee voor alle duits che gieterije n ver­ plich tend is gewo rden .

LITERATU UROVERZ ICHT Het kan van bela ng zijn in dit Jaar boe k op te nemen een cri tisc hov erz ich tva nhe ttyp ogr afis ch- bel ang rijk ste ,da ttus sch en Janu ari 1904 en Sep tem ber 1905 het licht gezien heeft. Als stelr egel is daa rbij geno men, dat s lec hts die pub lic ati esg eno em d kunn en wor den , welke doo r schrijve r dezes gezien zijn geworden , dat sle cht s die verm eld wor den , w elke zulks inde rdaad verd ie­ nen. Volle dig is het over zich t dus alle rmi nst; het tegend eel daa rvan is w aar hei d en bov end ien is het zeer s ubjectief.

We inig of niet s werd gep rod uce erd, naar het schijnt, dat bijz ond ere bet eek eni s heeft. De beweg ing, voor eenige jaren in D uits chl and beg onn en met d usge noem de Kü nstler Schrif ten, zooa ls de Eckm ann, de Behr ens e. a. schijnt tot staan te zijn geko men. In Mei 1903 w erd er tegen geage erd door Breitko pf & Härtel met haa r Zier stiick e au s der guten alten Zeit, een serie orig inee le hou tjes uit de twee de helft der achtt iende eeuw.

Kort daa rop bra cht zij haa r oude Breit kopf- fractu ur aan de markt. De daa rme de in de dui tsch e gieter ijen ing eleide fransch e baro k w erd gevo lgd o. a. doo r Ludwi g & Mayer te Fran kfurt am Main met emp ire orn ame nten , doo r de Bauer sche Giess erei alda ar met h et Kün stler S chrift Tri ano n, doo r He inrich Wiey nk

152 ont wor pen en do or Sch eiter & Gieseck e te Leipzig met een doo r hen Rous seau g edo opte l etter.

Een teru gke er in lette rvor men ope nba ard e zich ook op een and ere wijze en we l in een rich ting, die besl ist afkeu ring ver­ dient. De gieterij Flin sch vert oon de in het negen en tw intig ste verv olg har er proef een Sch raff iert e Gotisch, Ku pfe rdr uck Imita tion, die zij, meen ik, in a fslag o ntlee nd he eft aan de Bruce type foun dry te New -Yo rk; and ere duit sche gieter ijen, o. a.

Wilhe lm Woe llme r ging en even eens d ien verk eerd en kant op.

Uits teke nd boven alle, in opv atti ng en uitvo ering , was de doo r de Ru dha rd’sche Gies sere i te Offenbac h v ers pre ide proef met sierm ateri aal, naa r ont wer pen van Heinr ich Vogel er te Wo rpsw ede , over w ien, als arti st in h et a lgem een, Carl Ma tthès een goed artike l schreef . Voge ler’s orne men tstijl staa t zeer sterk on der fran sche n invloe d.

Een hern ieuw de bete eken is van Fra nkri jk voor D uits chl and is ni et te misken nen. Omg ekeer d schij nt he t toen em en d a dv erteere n door duitsc he gieteri jen in fran sche va kbl ade n niet veel resu ltaa t te heb ben ; een Eckm ann en een Beh rens ziet men zelde n of nooit in fransch d rukw erk. Tro uw ens een r om aan sch e teks t uit dergelij ke germ aansc he lette rs geze t is zee r h inde rlijk.

In Janu ari bego nnen Genzs ch & Heyse te Ham bur g als reclam ebla adje h unne r gi eterij de pub lica tie hun ner drie ma and elijksche Bun te Blätter, w elke als duit sche k uns t zeer h oo gst aat .

Ook de ams terd ams che letter giete rij, voo rhee n N. Te tter ode bego n op dat t ijdstip met de uitgifte va n maa nde lijk sche Typo­ grafi sche mededeelingen ; de gieterij Ens che dé te Haar lem ver­ too nde ha ar a anw inst en, in het bij zond er vign ette n, s ede rt in het Week blad voor den Boe kdr ukk er. Beide giete rijen geven geen aan leid ing tot b espr ekin g.

Wat de and ere gieter ijen pre ste erd en, is onb eke nd geble ven.

153 Onder de drukwerk en verwant aan hetgieteri j-terrei n moeten genoemd worden 1. een beschouwing van Friedrich Bauer over Moderne Druck­ schriften met 87 schriften van 23 duitsc he en 5 schriften van 3 Amerikaansche gieterijen ; 2. de tweede serie van Petzend orfer’s Sehrif tenatlas, die met de 18e aflevering compleet kwam ; gemakkelijker te r aad­ plegen dan de vele letterproeven is hier bijeengebracht op 141 folio bladen o. m. een aantal der jongste alfabetten van verschillende duitsche, oostenrijksche, fransche, engelsche, schotsche en amerikaan sche gieterijen, sedert 1894 op de markt gebrac ht; 3. een artikel van Max Rooses over De letters der Plantijnsche drukker ij (15 55—1589), verduidelijkt met een aantal typen- en initiaal proeven en een fran sche polis van 1589; 4. een bes chouwin g over Initialen in de vijftiende en zestiende eeuw, waarin aangeto ond wordt, hoe of de initiaal-kunst reeds in de dagen van Plantijn op een dw aalspoor kwam ; 5. een bekno pt gesc hiedkun dig overzicht door A. Siffer over Schrijven en dr ukken, waarin bovendien een menigte bijzonder­ heden vermeld worden o vero ude en nieuwe drukkerijen teGen t; 6. een uitnemen de studie van Dr. Kühl over de psychologie van de boekletter, waarin — het geschrift is geheel berekend op duitsche toesta nden — aangetoon d wordt het verband dat er behoort te bestaan tusschen tekst en letter, tusschen taal en druk. Een middelh oogduits che tekst, oordeelt de schrijver, vereischt noodzakelijk een duitsche letter; daarentegen kan Nietzsche’s proz a slechts tot zijn recht komen in romein, want die letter ass ocieert zich met de denkbeelden van dien schrijver.

Geciteerd zij nog: „Da nun das Gesamtbild sich nicht nach den einzelnen Typen, sondern nach ihren Wortgruppen bestimmt, in

H M ® H H Ï SäBTm sf flg K i R a u m « © a : SnSEIH KHIBMTOMV8H BF H1 ER F Ä S fl K I ®!ESE® SSOSSEfiS-BHIK ET M O T EUKRSM B E K T E I UK1® V SR fflUJS M i

25. Ab bil du ng ne be na n. W ir kl ic he Gr ö^ e.

E in or dn un g de r Sc hr ift in ihr e Um ge bu ng .

Ei nh eit lic hk ei t. Ha rm on ie . inf olg e de r du rc h die or na m en ta le Au fga be be di ng te n gr oß en Sc hw ier ig ke ite n, die Buc h­ sta be n t ro tz die se r H in de rn is se mi t a lle r M ach t zu ch ar ak te ris ie re n un d un te re in an de r zu un ­ te rs ch ei de n. Es muf; als o ein e hö he re A rt von Le se rli ch ke it du rc h kü ns tle ris ch e Ar be it er ­ kä m pf t w er de n.

O □ Um de n in die sem B uch e blo § Bl ät te rn de n ni ch t e ine un ric ht ig e M ein un g v on d en H au pt ­ zie len me ine s U nt er ric ht es zu ge be n, sei von de r V or fü hr un g so lch er Bei spie le A bs ta nd ge□ no mm en . □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □

156 der lateinis chen Sc hr ift aber die Wört er wegen der spär liche n Au sla dun gen ziem lich einer lei Ch ara kter haben un d sich le diglic h durch ihre Läng e unt ersch eiden , so i st hier der herrsche nde Kör per nich t das Wort , sonde rn die Ze ile . Ein Bl ic k in den „F ig ar o” oder die „ T ime s” zei gt da s. Di es e schm ale Que rge sta lt verträgt sich vor tref flic h gu t mit der lange Zei tun gss pa lte , nicht gan z so gu t mit dem Rah me n der Bu chs eite . Im Unt ers chie d davon erhält bei d er de utsche n Type je de s Wort eine gesc hlo sse ne se lbstä ndig e Ge st al t; die Seite ist ein Mo sai k klei ner Flä che n, in welchen die Ze ile nur ein Ano rdn ung smo men t bi ldet. Da he r ist hier eine be­ sonde re Bet onu ng der Ze ile durch viel Du rc hs ch us s wenig er am Pla tze . D ie alten Dr uck e mit gro sse n Typ en, aber ohne jed en Du rchs ch us s, g eben das ästhet isch bef ried igen dste Bi ld . Fre ilic h is unter solchen Ums tänd en eine ziem lich gr os se Typ eng attu ng unu mgäng lich ” ; 6. Rud olf von Lar isch ’ Unt erri cht in orn emen taler S ch rif t, een druk en ui tgaaf van de K. K. H of- und Staa tsdr ucke rei te Wee nen .

Schr ijver , die reeds in 1900 opgetr eden was met v ersc hill end e Bei spie le küns tleri sche r Sch rif t, beoo gt met deze pu bli cat ie de indi vidu eele ont wik keli ng van ieders hand schr ift, van de ki nder ­ jaren af. Als zood anig behoort het b oekje dus tot de we tens cha p der graf olog ie, maar in aanm erkin g gen ome n, dat deze pu bli ­ catie , ni fallor , gezet is uit de Pli niu s, die naar zijn ontwe rpen gesne den is door de oosten rijksch e land sdru kke rij, valt het drukw erk zeer zeker ook onder de typo grafi e. Ter ech t schre ef de Nieu we Rotte rdam sche couran t (30 Ju li 1905 I A ) : „M oo i papi er, breede, goed verde elde marg es, een helder e de corat ieve druklette r, een boek, dat ook zonder den leerrijk en inhou d een geno egen is om te bezitte n” ; niets te ve el is daarme de gez egd .

Ein del ijk zij nog gememo reerd 7. een studie van den amst erda msch en oogart s dr. G . J.

157 Scho ute over De nederlan dsche schoolboeken, w aari n schri jver opn ieuw aa ntoo nt, hoez eer de snee der lette rs en de zetwijze in de m eeste onze r s cho olbo ekje s hygi ënisc h verk eerd is ; en 8. het ges teen dru kte Hoogl ied van Salom o door B. A.v .d.L eck en P. J. C. Kla arham er, dat o. a. ge geven wer d met de bed oeli ng om „sch rijve nde of teeke nen de te komen t ot e en bete r letter type dan onze te gen woo rdig e kara kter looz e lette r is” .

De vak orga nen vuld en als naa r gew oon te hun pag ina ’s m et tech niek en recla me. Het n ede rla nds che m aan dbla d Graphic us, waa rvan de eers te jaa rga ng in Juni 1905 comple et kw am,v oldee d niet aan de v erw ach tin g; in p laat s va n eigen in divi due ele kuns t in boe kdr uk gaf het, voo rzoo ver het dan nog een artis tiek do el beoo gt, mod ellen afge staan doo r de dui tsch e fabri eksn ijver heid of die mod ellen veela l mid delm atig nage boot st. Een hoog st loffelijke uit zon der ing op dien indu strie elen wan sma ak bleef zich ook nu nog too nen de ame rika ansc he Pri ntin g art, die in Feb rua ri 1906 zijn der den ja arg ang vol tooid e.

Van de tec hni sch e leer boe ken zij van rech tswe ge het eerste gen oem d 1. De Vin ne’s Mod ern'm ethods o f book composition zijnde h et vier de deel v an zijn The pr actice o f typogra phy re eds elder s in dit Jaa rbo ek b esp rok en ; en ve rvol gen s 2. een uitn em end wer k van Ehle rt ove r Die Farb en u nd ihre Töne. Op zes tab elle n van Jäne cke und Schn eema nn wor den ver too nt de effecten die verk rege n wor den door telke ns zeven soo rten zwar t,vi olet en blauw (met uitzon deri ngv an ultra marij n), groen , geel, rood en brui n te d rukk en in volle kleur en me t 10, 30, 60 en lOO deele n kre ms erw it; schrijv er, die met i nstem ming spre ekt over Mä ser ’s Farben lehre — wat mij vreem d lijkt — bep leit de we nsc hel ijkh eid van een vas tsta and e ink t-no me nclat uur en kle ure nsc haa l en geeft den kleu ren dru kke r d en on-

GB

He t

HOOGLIED hetw elk van

SALOMO ®

15

63

H k xu sje m y m et d e husjère zyr es moreels ; w ä re t- ; u w e u itn e m e n d e lie fd e is b e tö r dare wyre ej H w e o li ë n zv re go ed to t r e u k 9 uw reaarrc is ee rc e o li e j d ie u it g e s to r b w o r d t ; d a a ro m k o b b e n u d e ©© m a a g d e n l i e f o [| j| [r e h my w y z u ll e n u re a lo o = =pe re s jpg^e h o n in g b e e ft my g e b r o c k t in zy ree b m n e n k a m e re n ; w y z u ll e n o n s v e r b e u g e n e n o

in u ve rb ly de re 5 w y z u ll e n u w e u it n e m e n d e o li e fd e v e rm e ld e n 9 m e e r da n d e n w yr e os | | ^ e p op re ch te re h e b b e n u l i e f o || || |h b e n z w a r t 9 © o do ch li e fe ly h g y d oc ht er er e v o n J e r u z a le m 9 ges = ly k de te n te n v a n K e d a r 9 g e lv k de ao rd yr ee re t i k z w a rt : vare S al om o o fe ll ie t m y m e t a a n 9 d a3C

Kap

.1 ™

159 deug ende n raad, vo oral veel naar de meisje s te kijken: „Beide n farb ige n Kleidern und Hüten unserer Damen a uf der Strass e kann er in Ruh e oder vielmehr Unruhe die schönsten Studien ma ch en ’. Verder zagen het licht 3. een Dictionnaire typograp hique door Edmon d Morin, die vers chil lend e man ipul aties in alph abe tisc he vo lgord e ver klaart; 4. een elem entai r leerb oekje voor eers tbeg inne nde n in het ned erla ndsc h g eschreven — waar aan voor va kond erwi js groo te behoef te blijft best aan — gesc hreve n door A. Tamm inga, dat echter, jamm er genoe g, te veel de tech niek beha nde lt en te wein ig blijk g eeft van juis te opva tting van boekk unst.

Dat die b ehoef te in derd aad best aat, blijkt uit de werkzaa mhei d van de Vere enig ing tot bev ord erin g der kennis in de grafische vakken te ’s Gra ven hag e, die een Ontwerp -reglem ent s ame n­ stelde , welk doel zij o.a. t ra ch tte berei ken d oor „h et doen geve n van ond erwi js aan eer stbe ginn end en, die aan de eischen van het te s telle n exam en vold oen, en m insten s een half jaar op eene we rkp laa ts met de be gins elen van dep rak tijk van het vak h ebben kenn is gem aak t” en doo r een poging , die de va k-tee kensc hool „Pa trim oni um ” te Amste rdam deed te geraken tot een w inte ravo ndc urs us voor den lithogra af, zincograa f, typog raaf en druk ker, waar bij het bes tuu r vollen nadru k legde op teeke nonder wijs.

Voor het groo te pub liek vers chen en twee aardig e popu laire boek jes, beid e in tw eed en d ruk ; Sch rift - un d Buchwese n in alter und neuer Zei t van 0. Wei se en Die gra phischen K ünste van C. Kampm ann. Vooral het laatst e is als orie ntat ie-h ulpm idde l, ook op dru kke rijen een go ede legger. M inder goed, maar daarom nog niet af te keur en, is P aul und Lehman n Hülf sbuc h bei Her­ stellu ng un d Pre isbere chnun g von Druck werke n, g eschr even om uitge vers voor te lichte n in hun relati e met drukk erijen . Ook

160 drukkerij- en reproduct ie-techni ek wordt hierin elementair besproken, wat de titel alleen niet doet verwachten ; deze wijst slechts op prijsberekening. De financiëele zijde is uitsluitend aan het woord in een boekje, dat de commies ter Gemeente­ secre tarie te Zaandam Eykelhoff schreef over Aanbesteding van drukwerk ; de middelen door hem voorgeslagen om door een ambtenaar zakelijke controle te laten oefenen over geleverd drukwerk, lijken mij niet wel vol te houden.

Over eigenlijk gezegde decoratieve kunst in de typografie, werden loffelijke studies gegeven. Dr. Jean Loubier schreef een flink, goed geïllustreerd opstel over de Doves’ pres s; Henry R. Plomer toonde aan de beteekenis van de Chiswick press (Charles Wittingham & Co.) te Londen; C. W. Beckett stelde een zakelijk artikel over De herleving der boekdrukk unst in Engeland, bijzonderlijk behandelen de de Caxton- en Morris­ typen; Prosper Verheyden publiceerde naar aanleid ing van de antwerpsche tentoonstelling van het moderne boek — glo­ rieuzer gedachtenis — een artikel met de erke ntenis : „Nous — d. i. wij Belgen — sommes, pour tous les caractères autres que les „qualités courantes”, tributaires de 1’étranger; nous possédons à peine quelques imprimeurs capables de four nir un honnête travail sans grandes prétentions, et les éditeurs à initiative, les Deman, les Buschmann, sont plutôt rares ici” ; over diezelfde tentoonstelling gaf de Secretaris der Commissie Emm. de Bom een warm gesteld verslag, gesierd met facsimilé’s van drukken van Morris, Cobden-Sanderso n, Buschmann, lpenb uur & Van Seldam en Waldema r Zachrisson ; over de du itsche boekkunst handelde Dr. Peter Jessen in een korte, maar niettemin zakelijke beschouw ing; Per Hierta zette voort zijn rijk geïllustreerde studie over de kunst in het boek tijdens de uitvindin gsperiode en den incunabelentijd, in het bijzonder in Italië; en eindelijk

161 werd van schrijv er dezes gep ubl icee rd een fragme nt zijner voordracht over den invlo ed die de zetter ij-tech niek heeft op het aspe ct eener pagi na.

Meer tot de eigen lijke vaklit eratu ur behoort een vlot maar vlu cht ig gesch reven boek je van Ping reno n over Le s styl es en impre ssion typo grap hiqu e, waaru it ik ter kens chet sing citee r: „ Un typogr aphe qui conn aît à fo nd la techniqu e et l'esth étique de son art, pour ra donn er, même à très bon c ompte, des textes ayan t une valeu r relative au poi nt de vue des fo urn itu res em ployées mais réelle en ce qui concerne leur disp osit ion” en „L e Sty le moderne s ’occupe de renou veler les fo rm ule s de l ’art en fon de rie typo grap hiqu e, comme il a r enou velé celles des déc ors d ans toutes les b ranch es des arts et des ind ust ries ” .V ervol gens een geschrift je van Lef ebv re, den redac teur van de bruss elsch e Ann ales de l’I mpr ime rie over Le s pri nci pes du style m oderne et de la typo­ gra phi e, waari n de soc iale nood zake lijkhe id eener nieuwe drukk unst aan geto ond wor dend e, betoog d wor dt, dat de ze moet aans luite n bij de litho grafi sche affichee rkunst en waarin ont­ wik keld word t de toe pas sin g op de ty pografi e der vijf h oofdb e­ grip pen van de mode rne kunst in het alg emeen : weg latin g v an schij neffe cten d. i. erke nnin g van vlakv ersie ring , weg latin g van reali sme, erke nnin g van de beteek enis der lijnen comb inatie , streven naar eenv oud der hulp midd elen en gebru ik van de alleg orie en het sy mb oo l; aang ehaa ld zij de zin : „Be auc oup de typos croie nt en effe t, — bien à tort — qu’ il su ffi t, pou r fa ir e du mode rne en typo grap hie, de prod uire un trava il en contrad iction avec les règl es adm ises pa r le style cla ssiq ue” .

In de derde plaa ts een uitv oeri g boekd eel van Ifan over de werk zaam heid en de ver plic htin gen van den prote , dat, hoewel deze ambt enaar op onze nede rlan dsch e dru kkerijen niet beken d is, belan grijk is, omdat aan het einde er van een opp erv lakk ig h

0 Q D

l f■ ■ e

F E S T S C H R IF T ZU R F E IE R D ES E I N H U N D E R T J Ä H R I G E N BE= ST A N D ES DE R K. K. HOF = U N D ST AA TS D R U C K E R E I 18 04 -1 90 4

aa a■ ■ ■ ■ B B

B B

Folio, 110 Seiten mit in den Text ged ruck ten Originalholzs chn. und Zinkog raphie n nebst 10 Tafeln

■

P R E IS B R O S C H IE R T 20 K R O N E N

■ ■

B

■ B e H a a a H B a B a B B a fla a B a a a a a a a a a a a a a a a a a n H a H a a a a a a f lf lft a a a B a a

JB ■ s He rau sg eg eb en 1

o a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a « a a a a a a a a a a a

üb er Er m äc ht ig un g des k. k. Fin an zm ini#Z ® ste riu m s aus An laß des ei nh un de rt jä hr ig en Be sta nd es de r Z ■ k. k. Ho f- un d St aa ts dr uc ke re i. Te xt- un d Ta fe ld ru ck , Aus Z ■ st at tu ng s- un d Pl at te nm at er ia l, we ite rs de r Le tte rn sc hn itt , Z » le tz te re r un te r M it w ir ku ng des Do zen ten an de r Ku ns tZ ■ ge we rbe sch ule des k. k. O st er r. Mu seu ms fü r Ku ns t un d Z ■ In du str ie in Wie n, RU D. EDL . VO N LA RIS CH , sta mm en a us Z Z d e rk .k . H o f- u n d S ta at sd ru ck er ei . Or ig in al ho lz sc hn itt e s owi e ■ Z die ph ot oz in ko gr ap hi sc h re pr od uz ie rt en En tw ür fe fü r den ; ■ H ol zs ch ni tt von M ale r C. O. CZ ES CH KA . Die En tw ür fe fü r 2 2 de n Sc hm uc k des W er ke s: W ass erz eic he n fü r Te xt pa pi er , 2 ® In iti ale n, U m ra hm un g, Ti tel , Ta fe ls ch ut z- un d V or sa tz bl ät te r, 2 ■ Um sc hla g u n d Ei nb an dd ec ke n, von dem Pr ofe sso r an de r • ■ K un stg ew er be sc hu le des k. k. Ö st er r. Mu seu ms fü r Ku ns t ; Z un d In du st ri e, M ale r KO LO MA N M OS ER , we lch er auc h 2 Z die D ru ck au sf üh ru ng kü ns tle ris ch ge lei tet hat . Te xt- un d ■ J T af el pa pi er vo n de r k. k. pri v. Pa pi er fa br ik Sc hlö glm üh l

«

Z; ZZ ZZ ZZ ZZ ZZ Zô Z• Z’

Z■ Zj Z; Z2 • ® Z■

Z■ 3Z «

Ja : :: V E R Z E IC H N IS DE R TA FE LN : :: 2Z ■2 • 2 ■■ Z• Z■

Z■ Z: : : ■Z

KA ISE R FR AN Z J O S E P H I. Ko mb ina tio ns dr uc k, Li ch td ru ck mi t C hr om ol ith og ra ph ie nac h dem G emä lde von L. H or ov itz KA ISE R FR AN Z I. A ut ot yp ie nac h einem Sc ha bk un stb la tt von Fr. W re nk , le tz te re s nac h eine m Gem älde von Zi te re r KAR L G RA F Z ICH Y V O N VÄ SO NY KE Ö, Pr äs id en t d e rk .k .

Ho fk am m er . H el io gr av ür e m itt el st Ti ef ät zu ng nach eine m Ku pf ers tic h vo n A. Eh re nr eic h, n. d. Gem älde von Pesc hki JO S E P H V IN Z E N Z D EG EN RI TT ER VO N EL SE NA U AU F TR A U TE N FE LS , k. k. n . ö. Re g.- Ra t, D ire kt or d er k. k .

Ho f- un d St aa ts -A ra ria ld ru ck er ei . Li ch td ru ck nach einem

; 2 J ■ 2• ■! ’ : ■■ »» ï Z ï J Z■

164 niet al te be st over zich t gege ven wordt der v ersc hille nde arch i­ tectuu r stijlen ; een derge lijke kun stge schi eden is in een drukkerij vak boe k is waa rlijk te zeldz aam om niet, om het begi nsel dat er uit spreek t, met groote inste mmin g gemel d te w orden . Uit de meni gte t echn isch e en admi nistra tieve we nke nzij dea and ach t gev esti gd op de beide uits pra ken : „D ist rib ue rju dic ieu sem en t les blanc s est un art, quo i qu'on dis e, et un art de première impor ­ tance, voire le pré cie ux talism an qu i assu re la ré uss ite" en „P ou r­ quoi , en ma tière d’ art nouve au, pa r exem ple, impla nter en Fr anc e des ornem ents, des fig ur es , des gen res qui ne s accor deron t ja m ai s avec le tempéram ent natio nal, qui ne s ont p as fa it s p our lu i” , wat mutatis muta ndis onze verd uitsc hte zetterijen waar lijk wel eens ernstig ter harte mogen nemen . Te n slotte dient hier geno emd te worden de Ze ilg em äss e Bu ch dr uc kk un st van Po esche l om het prijz ensw aardi ge streven de eng elsc he Kel msc ott kunst voor Dui tsch land — dus niet voor Ned erla nd — pro duc ­ tieve w aarde te geven .

Vers chee n er veel drukwerk dat betee kenis heeft als typ o­ grafis che kunst d. w. z. in papi erke us, letterv orm, zetw ijze, witv erde eling en kleu ren com bin atie ? Het is te betw ijfel en, althans voor Nede rland . Vóó r enkele jaren schr eef M ax R oos es, naar aan leid ing van de r eeds genoe mde antw erps che tent oon­ ste llin g: „Ho lla nd is het land der v eel zijd igh eid in de boe ken kunst , zijne in zendin gen hebb en me era fwi sse lin g, zijn vo lled ige r dan die van eeni g ander land , maar hebb en mind er eige naa r­ digh eid of liever minder onde rsch eide nd karakter dan die van elder s. Er is geen nation ale stroomin g, geen alge mee n streven , men is niet v oorui t g estuw d door den dra ng van de ove rleve ring of door dien van een enkele n mach tigen ge es t; men heeft rond geke ken, wat er best te doen was , men heeft v eel gelee rd, men heeft meer gerede neerd dan gevo eld en z oo heeft men zich

165 ten slotte vrijer bewogen en is men vollediger geworden” .

Enkele drukken van eigen opvatting niettemin zijn te sig naleeren. Het reeds genoemde Onlwerp-reglement van de Vereeniging tot bevordering der kennis in de grafis che vakken te ’s Gravenhage, hoewel onoordeelkundig met pasjes gezet, geeft blijk van goede bedoeling. In den dichtbundel van Alb . Verwey Uit de lage landen bij de zee gezet uit de augustijn romein in 1732 door Fleischman voor Wetstein gesneden, werken het spatiezetsel van de strofen en het hollandsch papier van Van Gelder Zonen saam tot een doodeenvoudigen bladspiegel, uit­ nemend van aspect en toondiepte; het zetsel van het impressum daarentegen is verkeerd. Het prachtwerk over George Hendr ik Breitner, waarvan de beide eerste afleveringen het licht zagen bij Scheltema & Holkema ’s Boekhandel is een goed voorbeeld van hetgeen te bereiken is met de 18-punts Jenson Ol d-Style en de M orris-initiale n afkomstig van de American type founders company ; plat en nauw gezet wordt het bereikte resultaat zeer bevorderd door de empreinte der prenten, die als een lijst om den spiegel ligt en het papier een toonig aanzien gegeven heeft; de marge-verdee ling daarentegen is minder geslaagd, daar zij beheerscht werd door de telkens tegenover liggende plaat op volle bladzijde. De firma R. W. P. de Vries te Amsterdam bracht onder haar eigen adres in den handel een biografisch werk over japansche teekenaars, door Barboutau geschreven, dat bij Renouard in Parijs gedrukt, zeer de aandacht verdient, omdat het van begin tot het einde uitgevoerd is in de Auriol-typen van Peignot en dus een eenheid in decoratieven druk laat zien, die gemeenlijk afwezig is. Eindelijk gaf W. O. J. Nieuwenkamp Een boekje met houtsneden, behelzende veertien donkerbruin gedrukte stadsgezichten, waarvan twee in twee kleuren, ieder met een rood geornementeerd kader, met de bedoeling te laten

n

pgutschg kudst Ta ft alle dieïe Kr äf te , die von der Z u ku nf t vielfac h als die Trä ge r der deutfchen K u nf t des neun zehn ten Ja hr hu nd er ts angefehen werd en dü rf te n, fchufen auß er­ halb des Zuf am me nha ngs m it der öffe ntlic hen Ku nft pfleg e. Wenn fchon in P a ri s, wo fich alle s zu fam me nd rä ng te, die urf prü ng lic he n Ge ifte r im Gegenfaße zu der pop ulä ren un d der of fiz iel le n K u nf t fta nd en , w ar dies in noch w ei t höherem (Daße in Peu tfch lan d der T a ll, denn zu dem ak tiv en (Dom ent des kr äf tig en Wi de rfta nde s un d der Be käm pfu ng kam das in Pa ris fa ft ausgefchloffene und vie l wi rk fa m er e neg ative des Tot fch wei gen s, Öberfehen s un d Verg effen s. ln Pa ris beobachtet das fran zöf ifch e Leben be ftä ndi g un d feh r genau fich fe lbf t. Pe r Peutfche if t im m er noch vie l zu feh r m it der K u nf t un d dem Leben des Au sla nde s bef chä ftig t, als daß ihm nich t in der nächften He ima t feh r Vieles und o ft feh r Bedeuten des entgehen muß te. _ Q €s if t noch nicht an der Z ei t, die Dame n die f er Verge ffenen un d Überfehenen zuf am me nz uft elle n. Wenn e rf t das we ite Gebiet üb era ll dur chf orfc ht if t , w ir d die deutfche Kunftg efchic hte des neu nzeh nten Ja hr hu nd er ts in vielen Abf chn itte n von andere n (Denfchen und von ande ren Wer ken han deln als bish er. Ô Abe r fie w ir d dadurch nicht ärm er. Tr oß der un zä hlig en hemm ende n un d ablen kende n Um ftän de kan n fie , we nn die Lei ftu ng en der ganz Großen zufam meng erech net we rde n, fel bft be wu ßt ih r Ha up t neben der fra nzö fifc he n un d der englifchen K un ft erheben.

D

Alfred Lichtwark.

158

z : i g

À-Où“•>Vi•ƒ!».O,<4.«

g

g

Bs.TOOr«•?•>.ƒ-•.•'••-.:■r/;.*>n»• < KünscGscvsR das i' <ri?>-»>rA.TW •»c-’"-: 'ïrwo»-:,?;rzW .•vvwax

ft7

a s K un ft ge w er be ha t in De ut fc hl an d w äh re nd de r le kt en J a h rz e h n te ein e u m fa îî en d e un d pla nm äß ig e Pf le ge ge fu nd en .

(Da n h a tt e bi s nach der ("Bitte de s 19. J a h rh u n d e rt s de n d ek ora ti ven K ün ft en n u r ge leg en tlic h de r Au sfc hm üc ku ng m o n u m e n ta le r B au te n gr öß er e A uf m er kf am ke it ge fch en kt. Im bü rg er lic he n Leb en be di en te m an fich fchl icht er P o rm en , welch e du rch di e ne u en tf te h en d e (Da fch ine n- u n d P a b ri k in d u ft ri e nach de r Ri ch tun g Q d er Ei nf ac hh ei t u n d G er ad li nig kei t hin be ei nf lu ßt w urd en . em er öß gr zu t kei ig ät bst er ew G e di re h A ls im La uf e d er fie bz ig er J a Q (Ü oh lft an de f ü h rt e , g en ü g te n di efe fch lic hte n, m eh r k o n ft ru kti uen Po rm en de m (Da n fuc hte G la nz un d Re ich tum de r Erer w ac ht en L u x u sb e d ü rf n is nic ht.

B u s ei ne r po liti fch en fc he in un g in de m Po rm en fc ha ß der V er ga ng en he it .

S tr ö m u n g h e ra u s w en det e m an fich vo rz ug sw ei fe de n Po rm en de r Re na iff an ce zu u n d in n er h a lb di ef er d er de ut fe he n Re na iff an ce de s 16. J a h rh u n d e rt s . Die fe ka m in d er ft a rk e n A u sb il d u n g o rn a m e n ta le r Ei nz el he ite n de m er w ac ht en B e d ü rf n is nac h ph an ta fi eu o ll en B il du ng en be qu em en tg eg en . P ü r di efe s P o rm en ­ ge bi et w a r (D ünche n le it en d u n d h a t fe in en Ei nf lu ß üb er Sü dd eu tfc hl an d hin ­ Q a u s au ch nac h D or dd eu tf ch la nd ge lt en d ge ma ch t. ln B er lin w u rd e d er üb er qu el le nd e Re ich tum de r R en ai ffa nc ef or m en du rch Q di e kla ffi fch e Sc hu lu ng der le it en de n Ar ch ite kt en g em äß ig t, fe rn er üb te n die P a la ft b a u te n a u s de m A nf än ge de s 18. J a h rh u n d e rt s ein en ft ar ken Ei nf lu ß dah in a u s , a n S te ll e d er e tw a s fp ie le nd en de utf eh en Re na iff an ce de n k ra ft ­ O vo lle n B ar oc kf til S ch lü te rs zu fe ße n. ln de n ac ht zi ge r J a h re n fi nd vielfac h Ver fuch e in Ro koko- un d Zop ffo rm en O zu ve rz ei ch ne n, a u f wel che der wu ch tig e C har ak te r, welc hen De ut fc hl an d im 18. J a h rh u n d e r t di ef en P o rm en k re if en ge ge be n h a tt e , nicht im m er g ün ft ig w ir kt e. ^ ü r kir chl ich e Zwe cke bli eb di e G ot ik in ih re m Re cht ; zu m Vo rte il de r O G ef ta lt u n g hi el t m an fich a b e r ni ch t, wi e im A nf an g de s 19. J a h rh u n d e rt s , an di e S p ä tg o ti k , fo n d er n gi ng a u f di e P rü h g o ti k un d die ro ma ni fc he Pe ri od e zu rü c k ; bef o n d er s di e le ß te re h a t du rch ih re ph an ta ft if ch en , zug leic h vo n de r kla ffi fch en A nti k e u n d vo m O ri en t be ei nf lu ßt en P or m en ein en ft ar ken Ei nf lu ß ge w on ne n. Ve rfu ch e, di e m it te la lt er li ch en P or m en auc h in die we ltli che K un ft e in z u fü h re n , h a tt e n n u r bei H er ft el lu ng a lt e r B u rg e n , die je ßt w ie de r m it befo nd er em Ei fe r bet ri eb en w ir d , ei ni ge n Er fo lg . Im m er hi n ve rm eh rt en auc h di ef e Ve rfu che di e (Da ffe hi fto rif ch er E ri n n e ru n g e n , welc he fchließ lich wi e ein B al la ft a u f de m le be nd ig en K un ft ge w er be la ft et en un d d a s Er wa ch fen ei ne s fr e ie n , u n fe re n m o d er n en B ed ür fn if fe n an g e p aß te n P orm en kre if es er fc hw er te n.

159

168 zien, hoe de houtsne e ind erda ad is een middel tot kun stui tbee ldi ng; daa r zoowel de pre nt a ls de bijb ehoo rend e evene ens in hout gesn eden en in rood en bruin gedr ukte bena min g telk ens op een afzon derlij ke rect o-bl adzi jde staa t is de waar de van dit boek voor de boe kdr ukk uns t slec hts een betre kkelij ke, in weer wil dat de typogr afie allee nlijk ge brui kt is. De to elic h­ ting en voo rred e zijn gezet uit een augu stijn vette grot esk van mind er sym path iek kara kter.

In de duits ch spre ken de land en hebb en, voor zoov er aan ­ sch ouw d slec hts enkele b oeke n het li cht gez ien , de r verm eldi ng waa rd. Daa ron der zijn : 1. het Peter Behrens Son der heft van de Dekora tive Kun st, gezet uit de B ehrens (12 punt) en door hem ont wor pen init ialen , beide van de Rud hard sche G iesse rei ; 2. de de rde p ublic atie van de Gu ten ber g-G ese llsc haf t,o pm er­ kelijk even als de vorige pub lica ties van dat gen oot sch ap, om de gesl aag de po ging bij een st ren g-w ete nsc hap pel ijke n te kst de eisch en van modern asp ect in ov eree nste mm ing te bren gen met dood gewo on pla twe rk; 3. het h iervo or ve rmelde w erk van Von Laris ch en een fon ds­ cata logu svan ^K u n st ve rl a g der K.K. Ho f- und Staats dru cke rei te Ween en, een kwarto uitgaafje, gezet uit de Pli niu s van Von Larisch , het eerste drukje, dat ik te zi en kree g wa arin r ege lvu l­ lingen zich vrij goed aan slui ten aan het lett erb eei d ; 4. een uit Eckm ann-t ypen en -or nam ent en gezet recl ame boek je Zu r Psychologie der Sc hri ft hier voo r reed s geno emd van de Rudh ards che gieterij te O ffenbach ; en einde lijk 5. de ambtel ijke catal ogus van de d uits che i nze ndin g op de we reld ten too nste llin g te St. Louis. Geze t uit de S chil ler-t ype, ged ruk t op de Rijksdr ukkerij te Berlijn en dec orat ief vers ierd in kleur en onde r leidi ng van Pet er Behre ns, staa t de ze uitgaa f

169 technisch en aesthetisch zeer hoog, maar zij is — en dit strekt haar ten deugd — ultra- duitsch, waardoor het boek reeds uit­ wendig een opmerkelijk specimen van ethnografische moderne boekkunst geworden is. Heeft dit strenge, kleurrijke, stemmige, maar toch niet eenvoudige boek in Duitsc hland instemming gevonden ? Het is zeker wel opmerkelijk dat Eugen Diederichs te Jena in het najaar van 1904 schrijvende over Ruskin, Morris

Drukker smerk van Wald. Zachrisson te Göteborg.

en hun richting, erkende, „das ihre Ideale so ti ef ins Volk sind eingedrungen, dass heute, nachdem wir fas t zehn Jahre Buch­ ausstattungsbewegung hinter uns haben, die englischen Bücher in ihrem Aeussern noch turmhoch über dem Niveau der deutschen Bücher stehen” en dat een anonymus in de Typographische Jahrbücher van Januari 1906 zich richtende tegen het m. i. juiste beginsel der vlakorneme ntale quadr atuurv oor boekdrukdecoratie met tegenzin erkent: „Es scheint, als ob der vom typographischen Standpunk te aus bekanntlich als verunglückt anzusehende deutsche Katalog fü r die Weltausstelling in St. Louis Schule gemacht hätte.”

Zweden hield zijn roem hoog door de voortreffelijke Boktryckeri-Kalender van Waldemar Zachrisson te Göteborg,

170 gedru kt met de 10 punts Jen son -ty pe en decor atief in rood en zwart vlako rnem ent versier d door Fröken I. Chris toffer son en door het rec lam ebl aad je, dat diez elfde drukkerij maan delijk s versp reidt — slech ts de v ier eerste nummers van ja arg ang 1904 kwame n mij onder de ooge n — da ttelk ens in decor atief uiterlijk en in typ ogra fisch e o pvat ting ve rsch illen de, een sprek end bew ijs is v an de artistiek e beteek enis dier drukkerij en van de onei n­ dige ver sche iden heid , die de moderne kunst, in we erwil harer strenge gro ndb egin sele n, in staat is voort te br engen .

Voo rtbre ngse len van typog rafis che kunst uit andere landen zijn niet gezi en. Dat echter ook elders een en ande r versc henen is, dat de a anda cht verdie nt, is gere edel ijk te g eloo ven . Slec hts dan zou daaromtrent eenig e zekerhei d verkreg en kun nen word en, wanne er er in ons land, en liefst in Amste rdam een centraal punt beston d, waar kennis genom en kon worde n van de inter­ nation ale bew egin g, die in de boek druk kerijw ereld besta at. Nu dat centrale punt niet bestaat, en slech ts gewe rkt kon worden met materiaal dat mij als het ware bij toeva l berei kte, is het duid elijk , waarom dit literatu urover zicht n ood we nd ig aller mins t vol led ig is en niet zijn kan. Die zelf de moe ielijk heid zal zich ook voordoe n in de toekoms t en het is daaro m, dat ieder , die bela ng stelt in dit Jaar boe k en deze criti sche boe kku nst -be sch ouw ing vriend elijk verzoc ht word t, mij toe te zend en, wat naar zijn oordeel belan grijk is. „A y ga niet vo ort of h elp een luttel dra gen ” .

AMSTERDAM

J. W. ENSCH EDÉ

acreÄAv

171

TIT ELL IJST VAN HET LITERATUU ROVERZIC HT Barbo utau P. Biog raphi es des a rtis tes jap onai s d ont les œ uvr es figure nt dans la collection de —. Amste rdam, R. W. P. de Vries. 1905. 2 dln XVI, 85; IV, 95 p.; 61; 54 lichtd r. gr. 4° Het impressum luidt: Achevé d’imprimer le tren te avril mil neuf cent quatre, pour le compte de Monsieur Pierre Barbout au pa r Philippe Renouard, maître imprimeur, deme urant à Paris, Rue des Saint s-Pcr es, avec les carac tères „Française Légère ” et „Champlevé” dessinés par George Auriol gravés et fondus par G. Peignot et fils, 68, Boulevard Edgar-Quin et. Les reprod uction s ont été exécuté es par la Maison Forti er et Marotte, 35, rue de Jussieu. La couver ture dessinée par George Auriol, a été gravée par Vignerot, Demoulin et Cie, 118, rue de Vaugirard.

Bauer, Fried rich. Mode rne Druc ksch riften .

Klimsch’s Jahr buch . Band V. Fran kfurt a. M. 1904, p 1.

Beckett, C. W. De her levi ng der boek druk kuns t in Engela nd.

Te ntoon stelli ng van het moderne bee k. Catalogus. Antwerpen, Museum PlantinMoretus. p. 121.

Hetzelf de arti kel: Note sur la rena issan ce de FArt de l’Impri­ merie en Ang leter re.

Exposition du livre moderne. Catalogue. Anvers. Musée Plantin- Moretus p. 117.

Behr ens, Pet er. Son derh eft (der) Dekor ative Kunst. München, Verla gs­ ans tal t F. Bruc kman n A. Q. [Juli 1905]. 48 p. kl. fol.

Blät ter (Bu nte) . Vie rtel jahr she fte für das Buchge werbe.

Sch riftg iesz erei Gen zsch & Heyse. gr. 8°

Hamburg,

Erste Band, Heft 1. Jan. 1905.

Bok tryc keri -Ka lend er 1904. Unde r medv erkan af fram staen de fackmän utgifv en af Wal d. Z ach riss on. 11 :te arg ange n. Gö teborg, Wald. Zach ris­ son (1905). Met 100 afb. IV, IV, 198, LXXXVI p. 8° Tek stve rsie ring door Fröken I. Cliristofferson. Bijdragen van : Wald. Zachrisson, Frih. Per Hierta, Emil Sörensen , Emm. de Born, Henry R. Pionier, C. A. Goes A. J. Newton en ? ?

Born, Emm. de. De te nto ons tell ing van het moder ne boek in het Mu seum Pla ntin -M ore tus te Antw erpe n. Met por tret van William Morris en facsim. van druk ken.

Tijdsch rift voor Boek- en Bibliothee kwezen. Antwerpen, De Nederland sche Boekhandel, jrg. II (1904) Sept.-Oct. p. 239.

172 Bom, Emm. de. Utstä llnin gen i Plan tin- mus eet i Antw erpe n. Met portr. van Ma x Roos es, Emm . de Bom , Chr . Plant ijn en a fb. der muse ums zalen .

Bokt ryke ri-Ka lende r 1904. Göte bor g. Wal d. Zachr isson . p. 79.

Vert aling van het vorige artikel.

Bruce printers cabi net. Vo l. I. Num b. 1. N ew Yor k, Bruce ty pe foun dry.

Jan uar y 1904. 24 p. gr. 4° Breitne r (Ge org e Hendr ik). Indrukk en en b iogr aph isch e aante ekenin gen van A. Pit , W . Stee nhof f, Jan Veth en dr. W. Vo ge lsa ng en 90 afbe eldin gen van zijne werken in phot ogra vure . Af l. '/2. Amster dam, Sche ltem a & Holk ema ’s boek hand el, z. j. gr. fol .

Ehle rt, W . Die Farben und ihre Tö ne . Te chn isc he An leit ung zum Anl ege n, Misc hen und Druc ken von Ton farb en. Berl in. Im Ve rla g der Zen tral -Ko mm issio n der Ma sch ine nm eis ter De uts chl and s. (Le ipz ig, Sie gbe rt Schn urpf eil Ver lag) 1905. Me t 6 k leur tabe llen. II. 23 p. gr. 4° Tech nisch e M ittheil ungen h erausg eg. von der Z entr al-Ko mmi ssion u.s.w. Heft 3

o Eyk elh off. A. A . Aan bes tedi ng van drukw erk. Dru kke rsco ntra ct voor gemeen ten en andere groote p ubliek e lich ame n. Con tro le . . . M e t. . . op- en aanmer kingen door een v akman [H. C . F. K erk hof f]. Zaa nda m, C . Hu ig. 1905. 35 p. 8° Ensc hed é, J. W . Initialen in de vijfti ende en zesti ende eeuw .

Tijds chrif t voor Boek- en biblio theekw ezen. Antw erpen , De Nede rland sche Boekhand el, jrg. II (1904) Sep t.-O ct. p. 221.

Ensc hed é, J. W . Log ica in boekdru k.

Typogr afische mededeelingen van de lett ergiete rij Amst erdam . 1 Juli 1905. p. 51.

Gra ph icu s. Maan dblad voor de typog rafie en aanv erw ante vakk en, [onder red. van A. W . Barten en P . Pos tma ], le j rg . Ti lb ur g, Bijv oet , Muts aerts & Zoo n. 1904-1905. 254 p. gr. 8° Hierta , Frih . Per. Bokt rycke rikon stens upp finn ing och guld älde r. Sam mand rag efter senaste forsk ning ar. Met 33 fac sim . van meest Italiaan sche incun abele n. 54 p.

Bokt rycke ri-Ka lende r 1904. Göte bor g. Wald . Zac hris son . p. 1

Ifan, Cha rles . Le prote. Étu de- cau ser ie. Bor dea ux, Imprim erie G . Delm as.

1904. X II , 287 p. gr. 8° Opged ragen aan Léon Berte aux en Thé otis te Lefe vre. Herdruk uit de Cou r­ rier du livre 1901-1904.

173 Jessen, Peter. [Die] Kunst [im Deutschen Buchgewerbe].

Ambtl icher Kata log der Aus stel lung des Deutsc hen Reichs in St. Louis 1904. p 177.

Kampmann, C. Die graphische Künste. 2e verm. und verb. Auflage.

Leipzig, G. J. Göschen ’sche Verlagshandlung . 1905. 171 p. 24° Katalog (Ambtlicher) der Ausstellung des Deutschen Reichs. Welt­ ausstellung in St. Louis 1904. Herausgegeben von Reichskommission.

Berlin, Georg Stilke (1904). VIII, 548, 32 p. 4° Gedr ukt ter Rijksdru kkerij te Berlijn niet letters ontworpen door Geo rg Sch ille r; papier van J. W. Za nd ers ; inkt van Kast & Ehi nge r; leder voor den band van Karl Simon Söh ne; band van Hübel & Denck .

Boekv ersier ing en artis tieke leidin g van Peter Behr ens.

Kühl, Gustav. Zur Psychol ogie der Schrift. Randbemerkungen. Zur Welt- Ausst ellung in St. Louis herausgegeben. Offenbach. M, Rudhardsche Giesserei (1904). 39 p. kl. 4° Kühl, Gusta v. On the psycholo gy of writing. Marginal notes. Trans­ lated by John Bernhoff. Offenbach. M, Rudhardsche Giesserei. 1905.

39 p. kl. 4° Vert alin g van het vorig e artike l.

Kunstverlag der K.K . Hof- und Staatsdruckerei, Wien, I. Singerstr. 26.

Wien, Druck und Verla g der K.K. Hof- und Staatsdruckerei. 1905.

64 p. kl. 4° Fon dsc ata log us.

Larisch, R. [E.] von. Unterricht in ornementaler Schrift. Wien, K.K. Hof- und Staatsdruckerei. 1905. 86 p. gr. 8° Leck, B. A. v. d. en P. J. C. Klaarhamer. Het hooglied van Salomo, verlicht en versierd do or —. Amsterdam, W. Versluys. 1905.35 p. fol.

Ges teen dru kt door Ver sluy s en Scher jon te Utrec ht.

Lefebvre, Em. Les principes du style moderne et la typographie.

[Préface d’A. Leempoel]. Bruxelles, A. et F. Leempoel. 1904. VI, 88 p. kl. 8° Met specim en boek titels gez et door : St. Bride Foundation Institu te (Londen), Sche iter & Gi esec ke (Leip zig), Nebiol o & Co mp .(Turijn), Peign ot & Fils (Parijs)

Loubier, J. Die Drucke der Doves- Press von T. J. Cobden-Sanderson and Emery Walker. Met 7 Faksimiles.

Zeit sch rift für Büch erfre unde , Au g. 1905, p. 201.

174 Mat thie s, Car l. Heinric h Vo gel er- Wo rps we de . Met prenten en platen.

Monat shefte für Grafi sche Kunstg ewerb e. 3e jrg. Heft VII, April 1905 p. 112.

Med edee linge n (Ty pog raf isch e) van de let tergieteri j „Am ste rda m” voor­ heen N. Tett erod e, kl. fol.

No 1, 1 Jan . 1905

Mor in, Edm . Dict ionn aire typo grap hiqu e. Lyo n, Léon Séz ann e. 1903.

IV , 265 p. 4° Nieu wen kam p, W . O. J. Een boek je met houts nede n. [Voorr ede door J, F. Eda m, Nieu wen kam p, „D e Zw erv er” ; Amst erda m, Freder ik Mull er & Co . 1905]. III ong en. fol ., II ong en. p., 24 ong en. p. fol.

Zwerv er uitgav e [No. IJ. Gebond en in heel perkament met door gestoken banden ; goudstemp els op plat.

De toelic hting (fol. II recto) lui dt: Van dit boekje, bevatte nde houtsneden uit de jaren MC M tot MC MV , geheel op de handpers gedruk t op geschep t hollandsc h papier, zijn gemaakt vijft ig genummerde en onderteekende exem­ plaren, waarvan dit is No.

Ontw erp- regl eme nt van de ver een igin g tot bevo rder ing der kennis in de grafis che vakken te ’s- Gr av en ha ge . Den Ha ag, F. J . Belin fante voor h. A. D. Schi nkel (1905). 11 p. kl. 8° Pau l, J. und J. Lehm ann. Hülf sbuc h bei Her stel lun g u. Pre isb ere chn ung von Druc kwer ken. 4e erw. Au fl. Her aus geg ebe n von J. F. F. Pa ul.

Lei pzi g, J. Pau l. 1904. VII I, 138 p. 8° Petze ndorf er, L. Schri ftena tlas. Eine Sam mlu ng von Alp hab ete n, Ini­ tialen und Mono gram men. Neue Fo lge . Stut tgar t, J . Hoffm ann (1905).

VII I p. 141 fol. fol.

Ping reno n, R. Les styles en impre ssion typ ogr aph iqu e. Par is, Fon deri e typog raph ique. 1903. 32 p. 8° Plom er, Henry R. Chi sw ick Pre ss. Met 19 fac sim .

Boktry ckeri-K alende r 1904. Göte borg , Wal d. Zach riss on. p. 115

Poe sch el, C. E. Zeit gem ässe Buc hdr uck kun st. Le ipz ig, Poe sch el & Tre pte . 1904. 80 p. kl. 8° Pri nti ng- art (Th e). An illustr ated mon thly mag azin e of the art of print ing and of the allie d arts. Edite d by Henry Lew is Joh nso n.

Vo l. IV and V. Cam brid ge U. S. A. , Uni ver sity Pre ss. 1904-1905. I V ,390; IV , 356 p. kl. fol .

175 Rooses, Max. De lette rs d er P lanti jnsch e dr ukkeri j. 1555-1589.

Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen, Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, jrg. II (1904) Jan -Febr. p. 7

Schonte, G. J. De Ned erlan dsch e schoo lboek en. Antw erpe n-Ge nt, De Nede rland sche Boekhan del.

Paedologisch jaarboek jrg. V (1904)

Schrif tprobe n 29. Fort setz ung . Oktob er 1905. Fran kfurt a. M. (St. Pe=. ters bur g) Flinsc h [24 s] gr. 8° In het voorwoord (herdru kt uit de Deutsche Kunst und Dekoration) bespreek t Prof. R. Kautzsch (Darmstadt) de artisti eke beteekenis der in de proef ver­ toonde „Lang -Schrift en” en ornamenten , ontworpen door Paul Lang te Crefeld.

Siffer, A. Schrijv en en drukke n. Bekno pt gesc hiedk undig overzi cht.

Gent, Eug. van der Haeghe n (1904). 60 p. gr. 8° Catalogus der Tent oonst elling van het Boek, gehouden te Gent in Juli 1904

Tamm inga, A. Wa t ieder e typo wete n moet. Nijverdal, A. Tamm inga (1904). VIII, 152 p. kl. 8° Verhe yden, Pr. L’expo sition du livre modern e à Anvers. Bruxelles, Schau mans . 1904. II, 25 p. gr. 8° La Belgique contem poraine . Sept. 1904

Verö ffentl ichun gen den Gut enb erg- Ges ellsc haft . III. 1. Das Mainzer Fra gm ent vom We ltge rich t von prof. dr. Edwa rd S chröder, dr. Got t­ fried Zedier, Heinr ich Walla u. 2. Der Canon missae vom Jahre 1458 von prof. dr. Fran z Falk, Heinrich Wallau. Mainz, Verlag der Gu ten ber g-G ese llsc haf t. 1904. VI, 51 p. gr. 4° Gedruk t door Philipp von Zabern te Mainz; lichtdrukken van P. Metz te Mainz; zinco’s van Meisenbach, Riffarth & Co. te München

Verwey, Alb. Uit de lage land en bij de zee. Amsterdam, W. Verslu ys.

1904. 103 p. 4°

Het impressum luid t: „Van dit werk werden tweehond erd afdrukken ver­ vaardigd door de firma Joh. Enschedé en Zonen te Haarlem in Mei negen­ tienh onde rd en vier”

Vinne, Th. L. de. Moder n meth ods of book composi tion. A trea tise on typ e-s ett ing by hand and by machin e and on the prope r a rra n­ gemen t and impo sition of pag es. New York, The Centur y Co. 1904.

XIV, 477 p. kl. 8° The practi ce of typog raphy [IV]-

176 Vog eler- Ziera t. Ausg efüh rt nach Entwür fen von Heinrich Vogele rWo rpsw ede. Offenbach, Rudh ardsc he Giesserei(1905). 80 p. 4° Wee kbla d (Het) voor den Boekdr ukker. 5e jrg. Haa rlem, V ennoo tscha p Loure ns Coster. 1904-1905. 52 nrs. van 8 p. gr. fol.

Weise , O. Schr ift- und Buch wese n in alter und neue r Zeit. 2e ver­ bes sert e Auflage. Leipzig, B. G. Teu bne r. 1903. IV, 154 p. kl. 8° We zäta s Mana dshäf te. 3d ie Argä ngen No. 1—4 (Jan.- Apr.) Götebo rg, Wald. Zac hriss ons Boktry ckeri A.-B. 1904. 8° Niet verder vers ehen en?

Ziers tücke aus der guten alten Zeit. Drit ter Nach trag zum B uchzie rat.

Mai 1903. Leipzig, Breitko pf und Härtel. 12 p. gr. 4°

ADR ESL IJST VAN DRUKK ERIJEN *’ NEDERLAND A A LS M EE R Ded dens , D. Mur, W. AALTEN Boer, Firm a Ge br s. de, Bo ek- , Co ur .- en Han dels dr.

Me ssi ng , Col enb ran der & Prin sen AARLANDERVEEN Wi erin gen , S. C. van A L FE N Cam bie r van No ote n’s Boe kh.

Lind en, P. J. van der Sam son , N. Wie ring en Jr. , C. van

A LK M A A R Beza an, J. Beza an, R. Cost er & Zn. , Bo ek- en Handelsdr .

V h. Herms Kluit man, P. Koster & Co ., Cour ant- en Ha n­ delsdr. v'h.

Küste rs, A. Nederko orn, W. , Stoomdru kkerij Slin ger , W. H. Zwa an & Zn. , C our.- en H andelsd r.

A LM EL O O Dijk , Th . H. V. Hilari us Wz ., W. , Electr . Boe k­ en Courantd rukkerij

*) Naar de ge ge ve ns , welke ons ten di enste stonden , is deze adre slijs t zoo nau wke urig mo gel ijk sam enge stel d. Voo r verbe tering en of aan vul­ linge n houden we ons aan bev olen , tenein de hiervan voor het vo lgen d Jaar boe k gebr uik te kunne n maken.

12

178 Jan s, We d. J. W. Somm er, J. T ., Couran tdrukk erij Tw ents che Boe k- en Hande lsdr.

Wi lme s, Firm a, Coura ntdru kkerij A M E R O N G EN Kuipe r, F. F., Coura ntdru kkerij A M E R SF O O R T Blan kenb erg & Zoo n., B., Co ur .en Handels dr.

Cle eff, Firm a A. H. v., Bo ek- , Co ur. - en Handels dr.

Drukke rij Vrede Eym ann, A. W. H. Mic hie lse n, A. J. Riez ebos & van Wijn gen Sloth ouwe r, G. J. , St oomdrukke rij Wan t <& Co ., Van der, Stoomd r.

Wolt ers, Firma H. AM M ER ZO DE N Run, R. W. A. van A M ST ER D A M Abr aas, & Co ., Sing el 235 Adl er, A. , Warmo esstra at 161 Alb rach t & Co ., Damra k 97 Ams t. Boe k- en Steendrukk erij v/h. Ellerma n Harms & Co .

(Dir. B. C. E. Zwa rt), Wa r­ moesstra at 147/151 Ams t. Gra vee r-in rich ting Ams t. Stoom dr. R. Los , Nico laas Berch emstra at 1 Ann eve ld, A. , Jac ob v. Cam pen straat 142

B er gj r. , J.v an den, O ude scha ns2 0 Ber g & Hovi us, van den, Bloe m­ grach t 3 Bien e, Geo rge W. v., Ams tel 105 Big ot, J. L. P., Gerar d Do ustraat 244 Blade rgroe n, J. Ph. , Raad huis ­ straat 43 Bo ek- , Kun st- en Hand elsdr uk­ kerij v/h. Geb r. Bing er, Wa r­ moess traat 174 Bom mel , D. P. van Boom & Co ., J. , Kerks traat 350 Brakk e Gro nd Mi j., Nes 53 Bran cart, P. J. , Gra ven stra at 13 Bru gge ma n, J. H., Fred erik Hendrikplan tsoen Bun ders , B., Beere nstra at 11 Bur gh, C. v. d., 3e Oos terp arkstraat 124 Bur gh, H. v. d., St. Janst raat 5 Bu ssy , J. H. de, Rokin 60-62 Buij ten, N., Haar lemm er Hou t­ tuinen 131 Cat s, Ge br s., Loo iers gra cht 43 Clad der & Ta k, Sin ge l 313 Cla use n, J. , St. Jans traa t 40 Cle ef, Ja cq . van, Nie uw end ijk4 5 Coe sel , We d. R. J. Cos ter, S. , Wee sper stra at 58 Cra ats, H. v. d., le Van Sw in ­ denstraat 47 Cre vel d & Co ’s Boe khan del, Va n, J. D. Mei jerp lein 8/10 Dan tum a D ., Nic ola as Bee tsstraat 97/99 Dok kum , J.va n, Leid sch egra cht8 4

179 Dors sen, H. G. van, N. Z. Vo or ­ burgw al 44 Dou wes , L ., Alb . Cuy pstr aat 203b Drie ssen , J. F. , Over toom 192 Drukker ij Alg em . Ned. Dia ma ntbew .-Bo nd, PI. Fran sclie laan 9 Drukke rij Bos , Kerk straa t 347 Drukke rij „D e Gl ob e” , Al b. C uy p­ straat 203b Drukk erij „E lse vi er ” , Van Os tadestraat 233 Drukk erij „H oll an d” , Brou wer s­ grac ht 136 Drukk erij „D e Ph oe nix ” .

Drukk erij „P lan tij n” , N. Z. Vo or ­ burg wal 324 Drukk erij „Re mb ran dt” , (H. Be ijleve ld), Al b. Cuy pst raa t 261 Drukk erij „V ol ks da gb la d” Druk kerij „V on de l” Du boi s & Co , Da Cos tast raat 94 Du wae r & Van Gi nk el, Sto om -, Bo ek- en Kun std r., Blo em gr. 8 Ehr enfe ld, J . G. ,2 e Nas sau stra at 6 Elder man & Ber g, N. Z. Vo or ­ burg wal 27 Elec tr. Druk kerij en K ant oor boe kenfa br. v/h. Arn d & Z n., Gr avens tr. 10 Ele ct. D ru kk eri j„D e Ha nde lspe rs” Ele ct. Druk kerij „H em on y” Es, Van & Joa chi ms tha l.

Fad deg on & Co ., Haa rlem mer ­ houttu inen 29—35.

Fris ch Jr ., W ., Lij nba ans tee g 5 Fritz & Co . Fir ma P. , I e Roz en­ dwars straat 5

Gaa rlan d & Tja br ing , O. Z. Vo or­ burg wal 226 Ge er Jr. , E. P. A. van de.

Gee sin k, H. Ger bra cht, A. G ., Borg erstr aat 75 Gim be l, Geb rs.

Go kke s, A ., Ach terb urgw al 190 Gor tma n, W . N. L. Haas & Co ., H. de, Boe rhaa vestraat 13 Have , Geb rs. ten, Lau rierst raat 22 Hande lsdruk kerij „Ko ste r” Heemst ra, D. Heierma nn & Co ., Spui straa t 52 Herdes & Co ., Naam looze Ve n­ nootsc hap V h ., Spui straa t 22a Hoef, S. V . d., I e Van Swi nde nstraat 15 Holder t & Co ., Keiz ersg rach t 324 Hoo gen kam p,W ., Ho ogte Kad ijk3 Huiz eng a, F. Huno ld, H. Imm ig & Zn. , Corn s.

Ipenbuuróc Van Seldam (B. M od ­ derman), Sing el 91.

Jac ob s, V. G ., Zwan enbu rgwa l 50 Jan sen , Geb rs.

Jan se, H. Boe k- en Han delsd ruk­ kerij, Ja c. V. Lennep straat 86 Jes se , Jo h., N.Z . Voo rbur gwa l 160 loac hims thal, L. J., loden Hou t­ tuinen 92—102 Jub els & Matth ijssen , Cel eb esstraat 48 Kä ss ,W ed .G ., Haarlemm erdijk 140 Kast eel van Aem stel , N. Z. Vo or­ burg wal 69—71

180 Kelc kho ven , W. H. van, Wo lve nstraat 14 Kerle n, J. H. A. Key ser , W ., I e Helmer straat 83 Kin sbe rge n, Firm a, Ams telst r. 33 Kno op, Henri , Raad huiss traat 17 Koer sen, H. J. , Heer engr acht 261 Koo l, K., Wi jde ste eg 18 Koo pma n, W . M. , Ja co b v. Ca mpenstraa t 14 Kost er, F. G ., Prin seng rach t 507 Küs ters , An ton ,Hand elsdru kkerij , Leid sch e Gra cht 72 Leef sma , J. , Jode nbre estra at Lee uw, F. J. W. C. de, Nieu we Lelie straa t 137 Leeu wen , K. v an, La uriergrac ht91 Leg er des Heil s, Rape nburg Lev ee, M. H., Muider straat 22 Lev isso n, Geb rs., Zwa nen bur g­ wal 26 Linde nbau m <5 Co ., M. , Singel 459 Los , D. , Leids cheka de 91 Los , R., Nie. Berche mstr. 1 Lu dw ig & Co ., H aarle mme rHou ttuinen 91 Lui i & Co . J. A. Lijn baan sgrach t 210 Lutkie & Smit, Nieu wend ijk.

Mi j. Alg em . Hand elsbla d, N. Z. Voo rbur gwa l Mee , J. W . du.

Men des Cou tinh o, A. , Wa terl oo­ plein 57 Monn ikend am Jr . & Co ., S. S., Ams tel 294 Mu g Jr. , J. A. , Wee spers traat 108

Mul ler, C.,PrinsHendr ikkade20/21 Munst er & Zn ., De Erven H. van, Heer engra cht 246 Naam looze Ven noot scha p v/h.

Blikm an & Sarto rius, Rokin 17 Naam looze Venn oots chap „V oo r­ uit gan g” , Kei zers gra cht 378 Nun nikh oven , J. , Warm oesst r. 72 Oost en & Co ., Van , Toll ens tr. 89 Pau ls, W . G . F., Vijz elst raat 99 Plan t, J. Por tielj e, M. J. , Spui straa t 249 Pos thum us, J. D. Proo ps Jz ., Firm a D. Reim ering er, Ge brs ., Rokin Reis hau s, O. Spa rren weg 27 Rober t, Th . C. , Dapp erstr aat 46 Roev er Kröb er & Bak els, De, War moe sstra at 96 Ross en, F. van, Heer engr acht 281 Ruy sen daa l, Firm a J. , Kromm e Wa al 22.

Sch aap , G . e nj ., S t. Lu cië nst eeg 19 Sch alek amp , v. d. Gra mpe l & Bakk er.

Sch neid er, Ja cs .

Scho rer, T . J. C. Sch rijv er, J. H., Go ve rt Fli nc kstraat 307 Schr öder , Ge brs .

Sch war tz & Co ., Rust enbu rgers tr.

Sch ut, J. L. A ., Raad huist raat 20 Sim ons , Geb rs.

Sla ger , F. G. Sloo t, A. J. , Roz eng rach t 164 Sm its, B. A. Sn el jr. R., Nieu we Lel iestr aat 118

181 Snel Hzn. , T ., Blo emg rach t 6 Soes t, G. van, Lan gest raat 25/27 Spin & Zn ., C. A. , N. Z. Vo or ­ burgw al 287 Stads drukk erij, Nes. Steij n, C. F. van, War moe sstr. 75 Sto om -, Boe k- en S teendru kkerij „D e At las ” Stoom drukk erij „D e Fak kel ” , v/h.

B. van Man tge m, Sin gel 562 Stoomd rukker ij „D e Ko lk” , Z ee ­ dijk 16 Stoom drukk erij „D e Ve ldp ost ” , Ma rtel aars gra cht 18 Stoo msn elpe rsdr ukke rij Arn old de Vit a, Beu rsg ebo uw .

Strae len, A . van , Nieu we Zi jd skolk 19 Ta k, J. C. , Hee ren gra cht 323 Te ge l, J. H. G. Tij en & Zon en, G . van , N. Z. Vo orb urg wa l 296 Tu ijl , D. J. van Va lk, H. V. d., Spu istr aat 96 Vee nma n & Co ., J. C. F. , Hoo gte Kad ijk 87—89 Vel dhu ijze n & Co ., Kerk stra at 195—199 Vis sch er, Erv en T . A. D ., Nes 80 „Vo or wa ar ts” , Ele ctr isc he Bo ek­ en Han dels druk keri j, Boo m­ straat 68 Vo sku il, Firm a C. L. C. , Re gu liersb reestr aat 32 Vri es, J. de, Haar lemm erple in 30 Vro lijk , J. R., O. Z . Vo orb ur g­ wal 136

Wa alw ijk, D. A. van, N. Z. Vo or­ burg wal, Ge bo uw „C on co rd ia” Wee nink , J. H. G ., Prin sen ­ grach t 447 We rf, P. van der, Linde nstra at 6 Wi eff eri ng Jr., H., Re gu lie rsd wa rsstraat 87 Wie rsm a, K . C ., Prin seng rach t 463 Wij che rs, Wed . J. J. Wij npe rle, B., N. V . v/h., Da m­ straat 4 Win ter, H. J. Wit tebo on, S., Re guli ersg rach t 66 Zee & Korten, Van der, St. Jans traat 29 Zeeh uize n, J. K., 3e Helm ersstraat 80 S T . A N N A -P A R O CH IE Kuik en Jz ., J. , Boe k-, Cou ran t­ en Handelsdr ukkerij AN NA P A U LO W N A Slik ker Cz ., C. A PE LD O O R N Baar s, F. V. van Beun k, Geb rs.

Hansm a, Laurens Kroe sekl aas, D . A. Prin s, W. J. K. Steg hge rs H. Jz n. , J. H. Wek ker, M. de AP P1 NG ED AM Kna ap, A. Plo eg, W. V. d.

182 AR NH EM Coer s <5 Roest, Boe k- en Cour ant ­ drukkerij Jo ng h’ s Kant oorb oekh ande l, De Marte ns, J. L., Hande lsdrukk erij Ma stri gt & V erho even , V an , Co u­ rant- en Muzi ekdru kkeri j Mee r, A. L. v. d., Boe k- en Couran tdrukk erij Meij er, A. Mis set, Firm a Karei F. , Bo ek­ en Couran tdrukke rij Mu inc k, S. A. de., Hand elsdr uk­ kerij Paap <£ Co. Pig ge len , Van , & Heuv elink , Jans plei n 51 Slo t & Zn ., Firm a T . E. Smi ts & Co ., J. Zwa an, W. Thi eme , G . J. Wie l & Co ., G. W. v. d., Pro ­ vinc iale en Courantdru kkerij A SS E N Born , H., Handelsdru kkerij en Courantd rukkerij Broer s & Van Duur en, Boe k- en Handels drukker ij Gorc um <5 Co ., Van , Prov incia le en Handelsd rukkerij Gra tam a, A. W. en M. H., Co u­ rantdrukkerij Hans ma, L. Humm elen, G . F. , Handels dr.

Stoomd rukker ij Flor alia, Firm a W. van Gor cum

A ST E N Berkers V erbunt, Boe k-, C oura nt­ en Handelsd rukkerij AXEL Diel ema n, F. BA AR N Bakke r, G ., Cou ran t- en H ande ls­ drukkerij Holl and ia-D ruk keri j Oerl ema ns, A. B. BA LK Bo ek -, Co ura nt- en Hand elsdr uk­ kerij „B al k” Jo ng h, W . H. de, Bo ek -, Cou rant ­ en Hande lsdruk kerij BARNEVELD Boon stra, G . W ., Cour antd r.

B ED U M Haan, W. B E E M ST E R Lake man , Firm a C. B E R G E N -O P -Z O O M Harte, P. Has selm an, Num a Jute n, Geb rs.

Kok , A. 1. A . de Ver lind en, H. P. M. , Muz iekd r.

BERGUM Meu len, Geb rs. van der

183 BE VER WI JK Slotboom, D. S., Courantdrukkerij BIL T, DE Bodegraven, J. van BL OE ME ND AA L Stints Pzn., P. BO DE GR AV EN Pfauth, C. H. BO KS ME ER Molmans, A. H. Schoth, Firma F. BO KS TE L Eupen, Wilh. van BO LS W AR D Baars, T. A. J. Cupe rusA zn., B., Stoomdrukkerij Jong , P. de, Stoomdrukkerij Westerbaan & Pekema BO RK UL OO Leverpoll, N. BO RN E Heise, J. C. BO SK OO P Boskoopsche Handelsdrukkerij (H. Mathot) Wiegand Bruss, M. A. BRE DA Bogaerts—Petit

Bredasche Boekh. v/h. Broese & Co. , Stoomdrukkerij Engelbregt, H., Stoomdrukkerij Nijs—Philipsen, C. E. J., Boek­ en Handelsdrukkerij Oirschot, J. van Oukoop, Gebr. (P. W. v. d. Weijer) Schijndel, F. van Turnhout & Co., Van, Stoom­ drukkerij Wees, Eduard van, Muziek drukkerij BR EU KE LEN Dijk, G. van Mobach, P. BRI ELL E Kluit, L. Moerman, D. Overbeeke, J. K. BU ITE NP OS T W. IJlstra, Boekdrukkerij „ Ach tkarspelen” BURE N Thijsen, D. J. BU RG (TE XE L) Langeveld & de Rooy BU SSU M Faber & Co., Stoomdrukkerij, Thierrensstraat 1 Los, Firma R. Märkelbach,G.M.,Stoo mdrukkerij

184 D A L FS E N Esh uis & Co ., Cou ran t- en Han ­ delsdrukke rij D ED EM SVAART Geld erm an, G . J ., Stoom drukk erij Mees ters Jr ., J. , Stoom drukk erij DELFT Brou wer & Co ., Cour antd r.

Dij k & Zn ., A. M. , Van Doo rne, C. J. van Gaa de, W. ' Gr äfe , F. Jud els Jr .,B ., Boe k- en Ha ndelsd r.

Vla min gstr aat 26—26a Kou man s, P. J. Boe k- en Han ­ delsdrukkerij Mark en’s Drukkerij Ven noo t­ scha p, Van Mei jden , C. A. v. d., Boe k- en Handelsdr ukkerij Mols laan 4.

Oei Jr ., J. van Walt man Jr. , J. D EL FZ IJ L Schm idt & Sini a, Boe k- en H an­ delsdrukkerij DEVENTER Beit sma , P. Bo ek- en Steendrukke rij „D e IJse l” Bur gh, J. J. van der.

Dev ente r Bo ek- en Steen druk ­ kerij, vroeg er firma J. de Lang e Veld ers, H. W. Wilt erdin k, D. J.

DI DA M Staar ink, H. A. , Handels drukker ij DI ER EN Opw yrda , G . G ., Couran tdr.

D IR KS LA N D Pen nin g, A. G. D O E SB U R G Bec kin g, H. G . J. Ger ms F. Hzn ., H., Stoo mdr uk­ kerij, Boe kbin derij , Bro chee rinri chti ng en Stere otypi e D O E T IN C H E M Nede rl. Dru kke rs- en Uit g. Mij .

C. Mis set Zur ich , W . H. DOKKUM Dok kum er Bo ek -, Co ura nt- en Hand elsdru kkeri j Dou ma, D. P. Kam min ga, J. Sch aaf sm a & W . Brou wer , B., Stoom drukk erij DONGEN Leijt en, J. W ., Hande lsdruk kerij D O O RN Ruite nbee k, B. DORDRECHT Brum men, D. J. van Buu l, Firm a T . van, Handels dr.

185 Dord recht sche Drukker ij en U itg .

Mij. Elk, D. L. van El k’s Drukk erij, H. R. van Hoeve n, A. v. d.

Hoev en, T. C. v. d.

Kold ewij n, D. & T. , Hande lsdr.

Lon gte, J. de, Hande lsdruk kerij May wal d, F., Handel sdrukk erij Morks & Ge uze , Stoomd rukkerij Obree n & Co ., Hande lsdruk kerij Reid el, D. , Stoom drukk erij Zee uw , J. de

EI N D H O VE N Nunen <& Verv oor t, Van Pierre & Co ., M. F. van, Co u­ rantdrukkerij Pierr e—Bijst erve ld, P. E. van Couran tdrukk erij Sri jbo s—Hu bers, P. J.

D R A CH T E N Folk ertsm a, J. Lave rman , J. Plan tinu s, Jan , Coura ntdr ukke rij

EN KH UI ZE N Bai s, P. Egm ond , A. , Han dels- en Co u­ rantdrukkerij Gra af, J. W . de Posth uma, F. J. W. Spru yt Jzn . & Co ., D. v. d.

D R IE B E R G E N Kraa l, W ., Ele ctri sch e Drukk erij D R IE B O R G Bakk er Rzn ., J. DR ITT EN Drukk erij Ma as - en Wa albo de Heere veld & Co ., J. F. van E CH T Gri ens , R. Moer mans , N. ED AM N.- Ho ll. Sto om -, Bo ek -, Cou ran t­ en Hande lsdrukk erij Veen Kz n., K.

EL B U R G Hen gev eld, A. EM M EN Kate, W . ten

EN SC H ED É Ado lfs & Pennink Blijde nstein , B. B. Broek & Ado lfs, Van den, Elect r. drukkerij Bronse ma, Geb r., Boe k- en Ha n­ delsdrukkerij Bru ggem an, G. Elec trisc he drukkerij „D e Sam en­ wer king ” , Spe iber gsw eg 2—4 Hass ink, Geb r.

Loef f, M. J. van der, Coura ntdr.

Rosenb oom & Zn ., F. Tw ents che Boe k- en Steen druk ­ kerij (J. ten Cate Bzn.)

186 EP E Hoo iber g, A. , Bo ek -, Cou ran t- en Hande lsdruk kerij ER M EL O O Kru ijver , H., Stoom drukk erij Mo oij, Geb rs.

Zend ingsd rukk erij FR A N EK ER Bo s, Geb rs.

Kok sma , F. , Muziek drukke rij Te len ge , T ., Couran tdrukk erij G E E R T R U ID EN B E R G Verm eere n, Firma A. P., Han­ delsdrukkerij G EL D ER M A LS E N Haar, H. R. ter GE N D R IN GE N Smee nk & Bosma , Firma GOES Jo ng e—Ve rwes t, Wed . S. J. de Klee uwe ns & Zn ., F. Ooste rbaan & Co. Ooste rbaan , Klemkerk & Ie Co intre, Courantdru kkerij Ros s, J. A. , Courantd rukkerij San dyc k, F. Tal sm a, Y ., Stoom snelp ersdr ukkerij GOOR Boer, R. de

GO RI N CH EM And el, Firma A. H. van, Bru g­ straat 125 Eek , J. M. van, Handelsdr ukkerij Knier um, J. H., Handelsd rukkerij Noor duijn , & Zn ., J. , Cou rant ­ drukkerij Otter loo, H. O. B. van, Cou ran t­ drukkerij Stoomd rukker ij v h. T. Hom eer G O R R ED IJ K Kiems tra, R. GOUDA Bentum & Zn ., J. van, Stoo m­ drukkerij Brinkm an & Zn ., A. Buure n, Nz ., (S. W . van ), Co u­ rantdrukkerij Eda uw & Joh ann iss en, Sto om­ drukkerij Jon gen eel , A. Koch & Knutt el, Stoom drukk erij Ven , J. de Ver zijl , B. A. GRAVE Dier en, Firm a F. A. G . van, Coura ntdru kkerij Pend ers, W ., Coura ntdru kkerij ’s -G R A V E N H A G E Arps & Co ., W ., Stoom drukke rij Beek & Co ., Jo h.

Belin fant e, F. J. , (voorh. A. D. Schi nke l)

187 Blom men daal , C. Bo ek- en Handel sdrukk erij „T ra ns va lia ” Bur gh, J. V. d., Bo ek, - Kantoo r & Hande lsdruk kerij, P rins engr . 93 Drukker ij „Hu ma nita s” Drukker ij Lev isso n, N. V . v'h .

Drukkerij „T ri o” Fadd egon & Co ., W ald ec k-P yr montkade 130 ’s-G rav en haa gsc he Boe k- en Hande lsdruk kerij v/h. Geb rs.

Guin ta d’A lba ni.

Haa gsch e Sto om -, Bo ek- en Hande lsdruk kerij Haas , Anton de, Fred eriks traat 9 Haas, L. K. C. de Hag en, T. C . B. ten, Stoom dr.

Hande lsdruk kerij „D e Ste r” Hoeks tra, & Co ., J. Hondt, M. de, Thea terdr ukke rij Jan sen , J. Kal se, Ge brs .

Kla ass en, H. H. Lam éris , F. Land sdru kker ij, Alg em een e Lan gen huy sen , Ge brs . J. & H. v.

Matth ijs, Firm a P. C. Meule n & Co ., Van der Mouto n & Co ., Stoo mdr ukke rij Ned. Bo ek- en Steen drukk erij v/h.

H. L. Smi ts Niez en, P. Ob erg & de Vri es Pige aud & Stein Scha neka mp, F. J. Sche rren berg , Firm a D.

Sijth off Jr. , A. , Couran tdrukk erij Simo ns & Co ., Ph ., Stoomd r.

Smuld ers & Co ., J. Swa rt & Zn ., De, Oude Mols tr. 7 Visk oop er Wee nen k & Snel We ry, j. L. Zu id- Ho ll. Boe k- en Handels dr.

Zwi jndr egt, L. J. van ’S -G R A V E N Z A N D E Deve nter, J. v.

G R O E N LO O Ban nin g, F. GR O N IN GE N Am oll i, A. Casp arie , Firma W. R. Haan, Jan Hazew inkel Jzn ., R. Heijn inge n, Bosc h & Co ., van, Courantdru kkerij Hoitsem a, Geb rs., (Dr. A. S. Hoitsema en Mr. J . E. P. Hoitsem a), Boe k-, Hand els- en Mu ziek drukkerij Hov ing & De Groo t Jac ob s, B., Stadsdruk ker Kam erlin g, Wed . A. Kam p, Erven B. v. d., Gem eent edrukkerij Nob be, J. B. Noorman <5 Co ., B. Oppe nheim , Firm a I. Sch ut Az n., H., Hande lsdruk kerij, Nieu we Ubb ings traa t 36

188 Uch tman , T. Ucht man Jr ., J. Ven & Hui sin ga, Van de Vre dev oog d & Co ., Firm a, Elec tr. drukkerij Wa al, M. de Wei jer, Firm a I. H. v. d.

We ijze nbe ek, A. S. Wo lter s, J. B. Wo lthe rs, L. J. GROUW Spo el & Co ., Van der G R IJ PS K ER K Rieme rsma, E. G U LP E N Albe rts, Firma M. H A A K SB E R G EN Fili aal v. d. Broek & Ado lfs H AA RL EM Boekdruk kerij v/h. St. Jac ob s God shu is Bohn , De Erven F. Boo m, J. A. , Firma W .H . Wo est Citte rt Zon en, P. van Dame n & Co s.

Ens ched é & Zone n, Joh .

Haar lem’ s Dag blad Haar lemsc he Druk kers - en Uit gev ers -M ij. v h. Geb rs. Nob els Hoo gkam er, W . F. Inklaa r, J. Jan sen , H. S., Cou ran t- en Han ­ delsdruk kerij

Kett ing, P. L. M., Stoomd rukkerij Klei jnen berg , J. L . E. L, C oura ntdr.

Klein mann & Co ., H. Loo sjes , De Erve n, Ge d. Ou degrach t Met & Mei jlink N. V. „D e N. Haarl. Cou ran t,” Jans traa t Nob el, W . G . L. de, Snelp ersdr .

Olph en & Co ., H. A. van ., Don ­ kere Spaar ne Ruij gro k & Co .

Vern hou t & Sluy ters Wa ard , Ge brs . de, Stoo mdr uk­ kerij, Roze nstra at 5 We zel , P. C. H AR D ER W IJK Sch ilde r, E. , Hand elsdru kkeri j We dd ing , Firm a L, Sta ds - en Coura ntdr ukke rij Wi ele ng a, W ., Hand elsdr ukke rij H A R D IN G SV E L D Dek ker , W . P. H A R LI N G EN Hout sma, S. W .

Terp stra , T .

Wi lke shu is Zw aa g & Zn ., F. v. d.

H EE R EN V EE N Binn ert— Ove rdie p, A. Bok ma, H. Hepk ema, J. , Coura ntdru kkerij Sch aar , P. J. v. d.

189 HE ER LE N Penne rs <5 Co ., Elect r. drukkerij H E YT H U IS EN Beijn sber ger, J. HE LD ER Boer Jr. , C. de Egn er, H. J. P., Hande lsdruk kerij Helde rsche Uitg eve rs Mi j., Bo ek­ en Coura ntdru kkerij Haag en, G . v. d.

Sne l, P. Cour antdr ukke rij Staa lman , A. P. HE LM ON D Moo rsel & v. d. Boo gaa rt, Van Pell ema ns, Au g. , Sto om -, Bo ek -, Han dels - en Kuns tdruk kerij Reijd t, J . de, Hand elsdr ukke rij Reij dt— Sim on s, F. de Wol ters & Sch red en, Gem een te­ en Hand elsdr ukke rij HENGELOO Blen ken, B. T. Cat e, F. L. ten, Stoom drukk erij Kla ass esz <5 Ci e., jh s. , Sto om -, Bo ek- , Co ura nt- en Hand elsdr .

Sch ölte n, Reij mer & Ari es, E lectr . drukkerij ’S -H E R T O G E N B O S C H Arke steyn & Zn ., J. J. , Cou ran t­ drukkerij Boe k-, Cou ran t- en H and elsd ruk­ kerij v/h. Henri Ber ger

Cah en, J. , Stoomdru kkerij Jan sen , B. G. Lutkie & Cra nen burg , Stoomd r.

Poe ll-d e Rooij , J. H., Cou rant ­ drukkerij.

Steur es, Geb rs.

Sto kvis <& Zn ., P. Te uli ng s, C. N., Mil it. en S tad s­ drukkerij Tie rie ’s Drukk erij en Binderij Veer donk & Zn ., J. van de H EU SD EN Gez elle Mee rbur g, A. , Cou rant ­ drukkerij Veer man, L. J. , Stoomdru kkerij Wuy ster , H., Courantd rukkerij HI LL EG OM Ham berg Jz ., Firma H., Boe k-, Cou rant - en Handelsdrukk erij Kat, J. G. Ultee , C. J. HI LV ER SU M Blomm estey n. M. Heek, J. Hooft, A. van, Stoomdruk kerij Kien e, Gebr .

Kroes , Alb . H. Nonhe bel & Co. Red ding ius, J. Wi tze l, J. H. Wo lff, Geb rs., Electr . drukkerij H O EN D ER LO O Drukke rij van het D oor gan gsh uis

190 H O O FD D O R P Stad t, Sr. , A. van de HOOGEVEEN Pel , C. , Coura ntdru kkerij Sli nge nb erg , We d. A. , Hand elsdr .

Sli nge nb erg , R. Zw iers , Jz n. , E. , Coura ntdru kkerij H O O G E ZA N D Sm its, Boe k- en Papie rhand el HO OR N Bol din gh, A . C ., Snelpers drukker ij Geer ts & K ops, Couran tdrukke rij Houd ijk, A. , Courantd rukkerij Posth uma Stum pel, H. Verma nde Zn ., Courantd rukkerij H U LS T Ver wilg hen , Geb rs.

IE RS EK E Pei jl, J. J. V. d., Bijb el-, Coura nt en Handelsdrukk erij Sch ouw enb urg, G ., Handels dr.

KA M PE N Bos , J. H. Haltere n, H. Kzn ., T . van Hulst , Laur. van, Sta ds- en C ou ­ rantdrukkerij Jo ng , C. de Kam men , H. van Ko k, J . H. Leene & Co .

Zal sma n, Ph ., Sto om - en Co u­ rantdrukkerij K ER K R A D E Alb erts , N. K IN D ER D IJK Jo ng , C . de K LU N D E R T Vri es, J. de K O L IJ N S P L A A T Pe ijl, F. van der K O LL U M Sla gte r, T .

IJM UI DE N Sin jew el, J. Tja de n, J. J. , Handelsdr ukkerij

K O O G A/D Z A A N Sch enk & Zon en, Kla as Zaa nl. Stoo mdr ukke rij, Naa ml.

Ve nn , v h. E. N . Smi t Ez .

IJZ EN D1 JKE Bev in, Wed . L. J.

K O O G —ZA A N D IJ K Bakk er Jz ., S. , Stoom drukk erij

JO U R E Vrie s & Mu urli ng, De

KR IM PE N A/D IJS EL Wo lter s, J. Ph ., Hande lsdrukk erij

191 KR OM M EN IE Knij nenb erg, A. Preij er Jr ., P. KR U1 NI NG EN Pei jl, F. van der KU IK Linder t, Jo s. J. van, Co u ra nt -en Handeld rukkerij K U IL EN B U R G Blom <& Oli vie rse , Stoo mdr .

Dam ói V. d. Mar ek, Van Spo or, W . A. , Stoo mdr ukke rij LE E R D A M Haar & Sch uij t, Te r, Stoo mdr .

Tui nen & Zn ., C . van LEEUW ARDEN Bo rge siu s, J . H. Bou man , Firm a J . S. , Co ura nt­ drukkerij Co lle t <5 Boe rsm a, Han dels dr.

Coö per atie ve Co ur an t- en Han ­ delsdr ukker ij Eism a Cz n., W . A ., Bo ek -, Han ­ del s- en Cou rant dru kke rij Gr oo t Hzn ., H. G . de, Pro vin cia le drukker ij, Hoek stein, L. G . L. Jon gbl oed Az n. , C. , Cou ran tdr .

Kou man s Sm ed ing , Erv en, St oo m­ drukkerij Kredi et, P. Mied ema & Co ., N., Cou rant dr.

Mie dem a & Co ., Wed . J. R., Co u­ rantdrukke rij Schi erbe ek Lzn ., R. J . Cour antd r.

Tij sse n, Leona rd, Cour antdr .

Vee n, Jan van der Vle rk, C . v. d., Hande lsdruk kerij Vrie s, N. L. de LE ID EN Batte ljee & Terp stra Bink , C. de, Hande lsdruk kerij Boek hande l en drukkerij v/h. E. J. Bril l, Ac ad, drukkerij Bru ssel , G . van Buurm an, J. Donn er, D. Duij verm an, P., Hoo igrac ht 100 Groe n & Zoo n, L L, Stoom dr.

Kat, J r , W . J. Koo yke r, C. Linde n, E. J. J. v. d.

Muld er, P. J. Nifteri k Hzn. , L. van, Stoomd r.

Sch ut, Joh . T. Sijth off, A. W. Tac oni s Sz ., W . M. , Stoomd r.

Thé onv ille , G . F ., Sto omdrukk erij Tra p, Firma P. W. M ., Stoom dr.

Welz en Jzn ., J. van IJdo, E., Kan toor - en Ha ndelsd r.

LE KK ER KE RK Oud sten , Geb rs. den, Stoom dr.

LE M M ER Koo pma n, W. A. F. Wil der , H., Coura ntdru kkerij

192 LI EN DE N Mi l, J. C . van LI SS E Ta co nis Szn ., W. M. LO C H E M Loc hem sch e Cou ran t- en Han ­ delsdruk kerij M A A S S L U IS „Bi bli a-M aa tsc ha pp ij” Brui nink s & Co. End t & Zn ., J. van der, Cou ran t­ drukkerij Go ve rs, N. J. Huch t, J. P. van der Lint jes, W. P. Ma assl uisc he Boe k- en H and els­ drukkerij M A A ST R IC H T Arno lds & Cie ., Handelsdru kkerij Boosten & Stol s, Stoomdru kkerij Elis sen , J. H., Handelsdr ukkerij Herto g, S., Cou rant - en H ande ls­ drukkerij Lei ter- Nyp els, Cou rant - en H an­ delsdrukker ij Roberts , E. Sch ols , Vict or, Stoomdru kkerij Sim ais -de Groo t, Hand elsdr uk­ kerij Weij erho rst, Firm a, Stoom dr.

M ED EM BL IK Idema , K. H.

M E PP EL Boom & Z n., J. A., Sto omdruk kerij Brink , B. ten, Stoomdru kkerij M ID D E LB U R G Altdo rffer , J. C . & W ., Sta ds­ drukkerij Auer & Zn ., U. F., Prov inci ale drukkerij Benthe m Jut tin g, C. H. J. van Ceu len, Firm a J. J. Kr öb er jr. , D . G.,C our antd ruk keri j Littoo ij Az n., A. D. Sm its. R. M. Straa ten, Ge br s. van Wij tma n, P. G. Zee uw , M . S. de, Han dels - en Coura ntdru kkeri j M ID D EL H A R N IS Flak kee sch e Boe kdru kker ij, enz.

M IJ D R EC H T Ver we ij, Jo hs .

M O LEN AARSGRAAF Esse n Mz n., P. , van M O N N IK EN D A M Gro ene wo ud, J. M U SS E L K A N A A L Kost er, Erve n H H. N A A LD W IJ K Berg en & Co ., E. van, Elect r. drukkerij

193 N AA RD EN Goo isch e Snelper sdrukk erij N EE D E Buij nink Jr. , B. N E ER B O SC H Nee rbo sch ’ Boek hand el N IE U W E N1 ED OR P Gro ot, Geb rs.

N IE U W E P E K E L A Dijk en, H. van Pete gem , F. E. van NI JK ER K Cal len bac h, C. C. , Stoo mdru kkeri j Rams hors t, J. van N IJ M E G E N Ge urt s, P. A. Gr aa f Az n., B. de Hoo ijdo nk, A . T . van Mi j. De Gel der lan der , Cou rant dr.

Ma c Do nal d, F. E. Rob ijns <& Co ., v,'d. Ber ghs traa t 88—94, Stoo mdr ukke rij Thi em e, G . J. Tie me sen -Ve rku yl Vi ew eg & Zn ., C . A.

N O O RD W IJ K- B IN N EN Dor sma n, A. , Stoom drukk erij Smi ts, Hendrik N U M A N SD O R P ’t H ooft Jzn ., D. OLDENZAAL Ban ning , F. Bru gge man , G ., kerij Ver haa g, J.

Cou rant dru k­

O O LTGEN SPLAAT Breur & Zone n, M. , Han dels ­ drukkerij O O ST B U R G Bron swijk , Firma A. J. , Stoo m­ drukkerij Pau w, A. de O O ST ER B EE K Ham, J. D. Jon ge Mz n., W. de O O ST E R H O U T Aa & Zone n, H. C. van der Helv ert- v. d. Bom, J. M. van Ooste rhout sche Coura nt en H an­ delsdrukker ij

N IJ V ER D A L Nijv erd. Snel pers druk kerij

O O ST E R W O L D E Pop ping , J. M.

N O O RD SCH ARW O UD E Keiz er, J. H.

O O STW O LD E Kon ing Gz n., Z. J. 13

194 OO STZAAN Wi jk & Smi t, Van OS Ack et, J. A. Coura ntdru kkerij O U D -B E IE R LA N D Hoo gwe rf Az n., W. Wi tte, M. J. O U D E N B O SC H Ditv oor st, J. F. X .

O U D E -P E K E L A Muld er Az n., T .

O U D ER K ER K A/D. A M ST E L Gra uw , A. C. de OUDEW ATER Rahm s, E. C. Ver hoe f, H. T. PETTEN Bakk er, P. PU RM ER EN D Honijk , J. G. Schu ytem aker, J. D., Cou rant ­ drukkerij Steen sma, K., Snelpersd rukkerij PUTTEN Handels drukke rij De Velu we RE NE N Wai boe r, C.

RIJ P, DE Rave n, J. W. van, Han dels ­ drukkerij R1 LL AN D- BA TH Boven <5 Co ., Va n, Hande lsdr.

R O E LO F A R E N D SV E E N Jo ng , J. de, Handel sdrukk erij RO ER M ON D Roerm ondsc he Stoom drukke rij Romen & Zon en, J. J. , Cou ran t­ drukkerij Tim mer man s, Henri Vei th, Herman Wate rreu s, M ., Coura ntdr ukke rij ROTTERDAM Ae lst & Mu lder , Van Arp s & Zoo n, B. Beki nk Jz n. , G ., Stoo mdru kkeri j Bel le, Firm a G . W . van, Elec tr. drukkerij Ben edic tus, We d. S. Ber gé, J. Bien e, Ge org e W . van Bies haar & Zn. Bla zer & Me tz, D. Blit z & Co ., Hand elsdr ukker ij Blon k, W ilh . L. Boer & Co ., De, Stoom drukke rij Bon t & Z n., E. de, St oomdr ukkeri j Bor gh, E. P. Bron khors t & Sch aap Brou wer & Co ., D. Cou ran t- en Hande lsdruk kerij

195 Büc k & Elze Co ur an t-en Hand elsdrukk erij „De Ma asb ode ” Ditma r, F. B. van, Cour antdr .

Drukkerij „M orr is” Ende , P. F. van den Ever s, J. E. Faber , A. Stoomd rukkerij Gel eijn s, C. , Stoomd rukker ij Gran d Jr. , J. H. la Haag ens, Geb rs.

Hofm ans, H. A. Hofw egen & Gen nek en, Van Holla ar, Cor n., Hande lsdruk kerij Hooft, G . B. ’t Hosm an, G . J. Houtma n, H. A. J. Imm ig & Zn ., Cor ns.

Jo ng , J. de Knup pe, J. A. Korp el, J. , Ele ctr. drukkeri j „He t Oo ste n” , Adm irali teits tr. 13 15 Krie ns, J. L. Laan , C. van der Lee flan g, L. Lind en, J. H. van der Lu igi es, N. H. Mas eree uw & Boute n Meur s <£ Stu fken s, Va n, Sto om ­ drukkerij Mie chie lsen , L., Hand elsdru kkeri j Hillela an 18 Moel ijker , C . J. Moonen & van Pelt Moret, Fran s Moste rt & Zon en, Stef anu s Murk , K.

Nijg b & Van Ditm ar, Coura ntdr.

Poot , Geb rs.

Rotterdams Nie uw sbl ad,C our ant ­ en Handels drukker ij Rotterd. Boe k- en Kunstdruk kerij Sch aay & Co ., P. B. Scho llaar dt, Geb rs.

Sch usle r, C. Sijn <& Zn. , D. van, Muzi ekdr.

Sijth off, C. , Couran tdrukke rij Standa art, W. J. Stee gma n, J. L. Ste gma n’s Boekh.

Ström berg & Co. Tu inz ing , Geb rs., Handelsdr .

Vlie t, J. C. van, Handelsd rukkerij Vrie s Dz n., T. de, Hoogs traat 246 Vürthei m & Zn ., J. , Stoom druk ­ kerij, Linker Rottekade 72 Wae sber ge <& Zn. , Wed . G. van, Stoomdruk kerij Wee me, A. ter, Cour ant- en Handelsdrukk erij Wit , K. de, Admira liteitstr aat 4 Wi jt & Zonen, M., Stoom drukkerij Zw age r’s Boekhande l RO ZE N D A A L Helve rt-W eijer mans , E. H. B. v.

Leeu wen, M. D. v.

Pol l-Su yke rbu yk, J. v., Cou rant ­ drukkerij Turn hout , Van , Handelsdr ukkerij SA PP EM EE R Bor ges ius, T . J ., Courant drukker ij Klei n, D. , Couran tdrukk erij

196 S A S -V A N -G E N T Verh aak, Ch .

SC H A G E N Burg er, C. Trap man , P., Coura ntdru kkerij SC H A G E R B R U G Leve rink, J. van SC H EE M D A Win d, B., Couran tdrukk erij SC H E V E N IN G E N Eda uw & Johan nisse n Jan sen , Firma C. , Coura ntdr.

Koek, D.

SC H O O N H O V EN Noote n, S. & W. N. v., Cou ran t­ drukkerij.

S1 TT AR D Albe rts, J. K. Cla ess ens , Bern.

Tho len , Géra rd Vro em en-B orm ans , J. H. SL IE D R E C H T Lui jt, Geb rs, Wij nga ard en, A. v.

SL U IS Ste inz , We d. P.

SC H IE D A M Boum an, J. , Handelsdr ukkerij Drukkerij „D e Eend rach t” , W est Frank enlaan 14 Hulsm an, J. B. C. , Hand elssn el­ persdrukkerij Kals e, Geb rs.

Noort wijk, Geb rs. van, Sto om­ drukkerij Od é’s Boek hande l, G. Reterink, W . H., H andelsdr ukkerij Roela nts, H. A. M. , Stoom dr.

Roela nts, H. J. C. , Cou rant ­ drukkerij Wat er Hzn ., J. V. d., Han dels ­ drukkerij

SN E EK Boer Szn ., C. de Bos chm a, L., Hand elsdr ukke rij Bran den burg h, H. Dri jfho ut, E. J. , Stoo mdru kkeri j Dr ut en ,J. F. van, Stoo mdru kkeri j Falk ema M zn .,B . Stoo mdr ukke rij Fla ch, A. Vis ser , O. Vri es, J. G . de Wi ard a, J. J. , Kruiz ebro eder straa t Wi ele ng a, F. W. Wie rsm a, A. J. , Hand elsdru kkeri j

SC H IP LU ID EN .

Verm eer, L.

SP A N B R O EK Ta co nis , M.

SO M M EL SD IJ K Boe kho ven , W ., Stoom drukk erij

197 ST A D SK A N A A L Stadk anaa lsche Drukkerij ST E EN B E R G E N Nijs sen, Geb rs.

Verm eulen , P. A. ST EE NW 1JK Bijkerk , K. C. Hoven s Grè ve, G. Smit , A.

Duz ée, Loui s.

Gian otte n, H. Jon gen s Wee shu is, R. K. Kess els, M. J. H., Muzie kdr.

Luyte n, N., Stoomdru kkerij Sch olb erg -de Reydt , A. Smi ts, Jea n, Couran tdrukke rij Wei jers & Co. T O LE N Pot, J. M. C.

ST E IL , BIJ T E G E L E N Drukke rij van het Mis sieh uis

UD EN Heijden & Van Dijk , Van der

T E R N E U ZE N Jo ng e, M. de Littoo ij Az n., D. H. San de, P. J. van der, Sto om ­ drukkerij

U IT G E E S T Klomp , G ., Cou rant - en Hand els­ drukkerij

TH OR N Ton nae r, Firm a Hub. T IE L Cam pag ne, Ge brs ., Stoo mdr .

Izaks , A. J. , Hande lsdruk kerij Loo n, A. van, Cour antdr ukke rij Mij s, D. Wa ssin k, Firm a J. T IL B U R G Arts, An t., Coura ntdru kkeri j Berg man s, A. Berg man s, W. Byv oet Muts aers <5 Zn.

UI TH OO RN Lode wege n <5 van der Neut.

U T R EC H T Abe ls, W. Anton , Stoomdruk kerij Alt , P. Boek hoven , J. van, Stoom druk­ kerij Boer, P. den Bokma Hzn., J., Cou rant - en Handelsdrukk erij Bosc h & Z n., Firma L. E., Stoo m­ drukkerij Ditma r, Firma F. B. van, Stoo m­ drukkerij Drukker ij „He t Ce ntru m” , Stoo m­ drukkerij

198 Drut en, J. van, Stoom drukk erij „D e Indus trie” Gro ot, D. W . G. Kemi nk & Zn, Gou ver nem ent sdrukkerij Lief de, Joh . de Mas seli nk, L. , K warte lstr. 35 en 41 Mo sse l, A. Sno ek W zn ., C. Ve rsl uys & Sch erjo n, Kun stdrukkerij Wei jer, P. W . v. d. Stoo mdruk kerij V A LK E N B E R G Cr oll a-F ali se , Jos .

V A LK E N SW A A R D Berker s, Geb rs.

V A R SS E V E L D Straten & Mo oy, Firma van VEGHEL Go ede -de Gre ef, W . P. I. de Stoomd rukkerij „Fu tur a” (Fr. de Goed e) Wi ese ll, I. J. Handelsdru kkerij VE EN D A M Bakke r, E. J. Lan ge & Van Duy sen , De Muld er, E. E. A. Mul der Tz n., J. , Boe k- en Co u­ rantdrukkerij VELP Bouv et, L.

V EL SE N Nauta , J. P. V EN E N D A A L Sche tzer , L., Muzie kdruk kerij V EN LO O Bont amp s, Wed . H., Stoom dr.

Sch war tz & van Gri nsv en, De Sloo t, W . van der Uytt enb roec k, We d. H. H., Ga skrachtdru kkerij V EN R A A I Lau rens se, Firm a Mu nck ho ff-S ass en , Van den VI A N EN Vian ens che Bo ek- en Cou ran t­ drukkerij V L A A R D IN G E N Broe kma ns, M . A. Dors man & Od é.

Mey den , A. v. d.

V L IS S IN G E N Gee lho ed, M. , Hand elsdru kkeri j Stuar t, J. M. Veld e Jr. , F. v. d., Cou ran t­ drukkerij Ve y Me std agh , C. N. J. de VOORBURG Drukk erij en Ui tge ve rs- Ma ats ch . „V oo rb ur g” Lokk er, J.

199 VUCHT Krijnen, Jos . M. W AA LW IJK Baije ns, P. C. Breuer, Firma Tie len , Antoon W A G E N IN G E N Drukker ij „V ad a” Sta ds- Bo ek- en Courantd rukker ij Veen man, H. Wig ma n, B.

W IJ K -B IJ -D U U R ST E D E Sies werd a, Sj. J. , Hand elsdr uk­ kerij Von k, C. , Stoomd rukkerij W IL D ER VA N K Halteren, H. K. van Halteren, T . van, Cou ran t­ drukkerij

W ATERGRAAFSM EER Küpp ers, C. P.

W IN SC H O T EN Boekdruk kerij „O lda mb t” Drukkerij „Nie uwe Olda mbst er” Veen , J. D. v. d.

Verv er & C o., E., Stoomdru kkerij Zuike rber g, B. M.

W EE R T Sme ets, Emm .

W IN SU M Meke l, J. L.

W E E SP Houten & Zoo n, C. J. van Koo l, Firm a P. P., Cou ran t­ drukkerij Post hum a, G ., Hande lsdruk kerij

W IN TE RS W IJK Boer, Geb rs. De Harto g, G. Koe brug ge, H. j.

W E ST Z A A N Bakk er, J. Dijk <5 All an, Van Jo ng , Geb rs. de

W IS SE KE RK E Marc usse , M. H. W OE N SE L Hooft Seng ers, H. van

W IE RI N GE N Boske r, O. J.

W OE RD EN Kraaije nbrink, Firma D

WI JH E Dille n, J. C. van

W OLVEGA Tac on is, G.

20 0 W OR KU M Bran denb urg!! , Firm a Simon Brand enbur g!! & Zn ., Firm a H. W O R M ER V EE R Dek ker, P. Gor ter Jr ., D. Meije r Dz n., G. Ranis horst , We d. J. van ZA A N D A M Bakk er & Zn. Blee s Gz n., K., Couran tdrukk erij Bol din gh, Wed .

Deud ekom , G . R. van Dij k & Leeuw rik, Van Hu ig, C. Leeu weri k, Jb .

Pel , Corn .

Sant é, M. van Som beek , Wed . P. N., Cou rant ­ drukkerij Stuur man, A., Courantd rukkerij ZA A N D IJ K Heijn is Tz n., J. , Stoomdruk kerij Out Pz n., P. J. , Stoomdru kkerij ZA LT -B O M M EL Drukke rij der Bomm elsche Cour ant Gard e & Co ., H. J. van der Pek elha ring , J. ZANDVOORT Zand voor tsch e Boe k- en Han ­ delsdru kkerij

ZE IS T Av is Jz n. , C. , Cou ran t- en H an­ delsdrukker ij Steen berg en, L., Hand elsdr uk­ kerij Zend ingsd rukke rij ZEVENBERGEN Gre ven , Arn. M. Snee p & Maris Stoom drukk erij ,,’ t Slo t Loe veste in” ZI E R IK ZE E Moo ij <& Mom maas, De Och tma n, v. Dis hoe ck óc Lak en­ man, Stoom drukk erij Och tma n, R. W . J. , Sm out drukkerij Z U ID D O R P E Moe rdijk , A. ZU ID LA R EN Hertz & Co ., J. K. ZUTFEN Cate & Zn ., Firm a Fran s ten Naut a & Co .

Spru ijt & Co ., Firm a J. Thi em e & Cie ., W . J. Vrom en Jr. , A. Wa nsl eve n, W . C. Wa nsle ven <5 Zn ., F ir m a J. H .A .

Wil lem sen , Q. B.

201 ZW A R T SL U IS Kuiper, H. J. ZW O LL E Heuv el, H. ten, Stoomd rukker ij Rivière & V oorh oeve , La, Sto om­ drukkerij Tho ma s-à -Ke mp is-d ruk ker ij, (J. M. W. Waan ders)

O OST B A T A V IA Albr echt & Co .

Belkum <5 Co ., A. M. van Dorp & Co ., H. M. van Jap Goa n Ho Jav asc he Boek hand el Kol ff & Co ., G .

Lands drukke rij Sm its, F. B. CH ER IB O N Biss cho p, A. Boer, J. D. de DE LI Deli Cou rant D JO K JA K A R T A Bun ing, H. M A K A SS A R N. V. Hande lsdruk kerij en Kan toorh. „C ele be s”

Ti jl, de Erven J. J. , Pro v., Co u­ rant- en Stoom drukke rij Tje enk Wi llin k, W . E .J ., Sto om ­ drukkerij Tu lp, Firma H., Stoomd rukker ij Vel ling a Wz n., J. , Ter pel kw ijkpark, hoek Hag elst eeg , Han­ delsdrukker ij

IN D I Ë PADANG Wi nk el- Mi j. v/h. P. Bäumer & Co .

SA M A R A N G Biss chop , A. Dorp & Co ., G. C. T . van Masma n & Stroink Sama rang- drukk erij en Boekh .

SO ER A BA IJ A Boe k- en Hand elsdr. v/h. T hie s & Umb grov e, N. V. Donke r & Co ., Geb r.

Gim ber g, Geb r.

Ingen , H. van Mij. v/h. E. Fuhri <£ Co .

Matzen Sand & Co. Nijlan d, J. M. Ch. SO ER A K A R T A Vo ge l, van der Heijde & Co .

TEGAL Boer, J. D. de

202

W E S T -IN D IË CU RA ÇA O Bethencourt <5 Zoons, A. Capriles, A. Drukkerij Curaçao-C ourant Drukkerij „De Vrijmoedige

Grunings, W. C. Meijer, C. D. PAR AM ARI BO Libertador Ellis, T

B

L G IE RO ES EL AR E Brauwer-Stock & Zn., De •Buisson -Clays , J. du ^Meester, Jules de Pattijn, A. Stock, Gez. Vion-van Eechoutte.

AN TW ERP EN Köhler, Geo Legros, Louis GE NT Hoste, Ad. Siffer, A. HO UT HE M—ST .-G ER LA CH Crolla, A.

Z U ID -A F R IK A BU RG ER SD OR P Boekh. De Stem

PR ETO RIA Lebbink (5 Co. Volksstemdrukkerij

BOEKV ERSIER ING De in dit boek voork omen de en-t êtes werde n ontw orpe n door den Heer Th. Molke nboer te Amster dam.

LEVERANCI ERS Papi er (tek stge dee lte) . „ (A dv ert ent ieg ede elt e).

L e t t e r ...................................

D ru ki nk t..................................

C l i c h é s .................................. „ (de Ni euwe Bo ekku nst in Duit schla nd) .

Banden ...................................

C. G. A. Corvey, Amsterdam H. F. de Charro & Zonen, den Haag Letterg ieterij „Amste rdam”, Am sterdam Kast & Ehinger , Stut tgar t Dirk Schnabel, Amsterdam Meisen bach Riffardt & Co., Berlijn Elias P. van Bommel, Amsterdam

ADVERTENTIE-AFDEELING

-

.

. .

A

L E T T E R G IE T E R IJ

„A M S T E R D A M ” VOORHEEN

N. T E T T E R O D E

Interco mmuna le Telefoon No. 513

Bilderdij kstraat 163=5, Am ster dam

o a o E z o a o m o m o a o a o o c ^ o m o c z io c z io c z io E z io ii z io

O

^-VtCkzefrli

I I

P arijs 1900:

Telegram-Adres : XV/10 XPIVxJL iV — -- S Otu 1 Uttg 1 1 Vx/Y K astXing er arKt1 .

□

lil

W

•

O

G R A N D P R IX uj XxY XUXO x1904: y vzf. .

StX.. L ouis E E R S T E PR IJ S

• □ 2

• LI

KAST & EHI NGE R^

O

o

G. m. b. H.

0 DR UK IN KT FA BR IEK —ST UT TG AR T Oq

O

o □

O

IN K T E N

O

□ o □ O

VOOR DE GRAFIS CHE VAKKEN Gener aal-Ve rtegen woordi ger en De po tho ude r:

g j.

□ o □ o 8 o

J=g

li. h l U L h L K D

g 61 GROENEBURGWAL, AMSTERDAM gj O

Telegram-Adres :

D

Stolb erg — A msterdam

0

Intercommunaal Telefoon O —

14 9 0

—

H E E F T S T E E D S V O O RH A N D EN

0

°

A ll e s o o r te n O v e r d r u k p a p ie r , O O D iv er se T ra p p e rs e n , S ni jm ac hi T u sch e, C ra y o n s, P e n n e n , n es , P er fo re er - en H ec h tm ac h in es , V il t, M o lt o n , L it o g r a p h is c h e q n R o ll en -g ie t- a p p ar at e n , S te re o ty - s te e n e n , G la n s d e k k e r s , H a n d ­ O p ie -A rt ik el en , D ru kk er s- en Z et - rzoe lln ,e nG, r Ba vr eo enrsnaapaplda er ante, Pn a, sBs reor ns ,­ O te rs m a te ri a a l, P a s ta , en z.

W a s d o e k e n , P u im s te e n , e n z .

2 DE BESTE DROOGMATRIJZEN VOOR DRÖOGST EREOTY PIE, n U STEREOTYPIE - en ZETMACHINE-M ETAAL.

0 Matrijzenpoeder en alle soorten Matrijzen, Papier, Borstels, enz. enz.

o a o a o c z o a o c n o a o a o o a o c z io m o a o E z z io m o a o

ößnzfit) * M e

Parijs 1900: de öoudeu medaille *4 5t. Louis 1901: er aud Prig »*

Gezet met »Baltisch« en » JVeudeutsch« (Ïlniv ersat- Schrif tlinie)

H. F. DE CHARRO & ZONEN DEN HAA G GROS SIERS IN ALLE PAPIEREN zoowel GESCHEPT E als MACHINALE

DEP OT DER NORMAAL PAPIERE N

KN P MAAS TRICH T MERK

V er te ge nw oo rd ig er voo r A m st er da m en om st re ke n J. P. A. EVERS - V. BREES TRAAT 106 - AMSTERDAM

iB iB iB iB ia iiiD iliD iiiB iiiD H iD iii M iB iii B iB ia ig iâ ig iB iii çi lp ig ia i ^iB jsi Bi Bi iiB iB ifli Bi Bi iiB igi Bi ii inia iBig iBiç iiiB iBiË iiiB iwp iwB i M iB iB iB ilia iB iH iiia iB ioi Bi siH i üBiBiBii isisiciBiB iBiEiBip igiaii liRiaigiBiB ioiBiiiBiBiHi gniBiHi LliajBiDiaiciBiDwiBiaiBiwDiBiB

et te rs o o rt en vo or Bo ck e n ,Tijd seh r ifte n en C ou ra nt en Speciale inrichti ng voo r vlugge afleve­ ring do or uitmu ntende, van alle moderne verbet eringen voorzien e machines en op de hoog te des tijds zijnde ateliers. De letter-typen , welke op onze compl eetmachines (naar eigen systeem vervaa r­ digd) worde n gegoten, munten uit do or nauwkeurigheid van kegel en sche rpte van beeld. Al onze letter s, initialen en ornamenten, welke in onze letter proe ven voorkomen zijn doo r eers te kun stenaa rs gesneden en hebben de sympa thie van de groo tste firma’s in alle landen verwo rven

Ste eds 250. 000 JÇilo in voo rra ad

LETT ERGIE TERIJ , HAMBURG OP GE RI CH T IN 1833 * PAR IJS 1900: GO UD EN ME DA ILL E * ST. LOU IS 1901: GRA ND PRIX * Gezet met » Grasset -Jlntiq ua« en »Gras set-C ursiv« (Univer sallin ie)

A. PALM & ZON EN PAPIERHANDEL

AMSTERDAM GESCHEPTE PAPIE REN MACHINA LE PAPIE REN KUNS TDRU K PAPIE REN PERG AMEN TPAP IERE N P A K P A P IE R E N Stroo=, Grijs= en Z aansC hkar ton enz. enz.

GENZSCH&HEÏSE Lettergieterij sæ Hamburg 22

Lettersoorten vo or Bo eken, T ijdsc hriften en Co u­ rant en , in rijk st e ke uz e en de m ee st originee le Lettertyp en . Adv ertentie, Titel- en Gefiguree rde Lettersoo rten In itialen en O rn am en te n

Zorgv uldige uitvo er ing van ie dere o rd er Steeds 25 00 00 kilo letter s in vo or ra ad Opg ericht in 18 33 Par ijs 1 900: de Go uden Medaille

St. Lo uis 1 9 0 4 : Grand Prix

Gezet met »Jlccid enzsch rift ^lur iol« en »Jlt igno n-Zi erra t« (Thiiversal-S chriftlini e)

Vertegen woordig er voor nederland

F R HIIZ

<3 O £ R Z, Amsterdam.

»►V1ETQR1H« en »B ïH O ßH« in gladde en uerdeel de koeken

ROkkenspeeie

Zwarte en gekleurde drukinkten voor alle grafische branches

Filialen te Berlijn ♦ Barmen ♦ Florence • konden « Hew Vork ♦ S t Petersbur g

BERG5R UnD WIRTH • Driikinkrfc ibrtkcintei i. Leipzig

Em me ] St Sc ho ei 1er M ER KE N Bl] DÜ RE N

ENV ELO PPE NFA BR1 EK

W IT T E EN G O U D SN Ê EK A A R T EN ALLE SOORTEN □

EN V ELO PPES

EN R O U W PA PI E R

□

M ON ST ER S WOR DEN OP VE RZ OE K T OE GE ZO ND EN

JOH. EN SC HE DÉ & ZO NE N TEL EGR . JOH EZ. TE LE FO ON Nr, 99 ---------BUREAU AM ST ER DA M: DAMR AK Nr. 99 TE LE FO ON Nr. 2259

BOEKD RUKKER S □ □

□

□ □

E 0

G e ld sw a a rd ig e P ap ie re n • K aa rt en en Et se n K o p e r- en S ta a lg ra u u re s • P h o to g ra u u re □

LETT ERG IETE RS □

HA AR LE M

G e ld sw a a rd ig e P ap ie re n • D ru k k e n uan ll lu s tr a ti ë n in z w a r t en in D ri e - en V ie rk le u re n d ru k

PLAATDRUKKERS □

3

0

K o p e re n -L ij n e n -F a b ri e k • S te re o ty p ie • G a lu a n o p la st ie • G ra ue e rin g in H o u t en M et aa l Z in c o g ra ïi e - A u to ty p ie • 4 -k le u re n d ru k p la te n

Oprechte Haarlemsche Courant en Stads-Editie O. H. C. E 0 Kerkb oeke n- Bijbels - Gezangboeken 55S?5S5H52525H5252H5Z535K525Z5?SB5S5H5H5ESH5HS?5ffi5irai25S5raïï2SH52Effl5BÏÏSHS252

OPRECHTE V flDE RLf lNT SC HE SCHR IJFINC KT äS5H 5öH 5SZH H 5

(SZ5H5

i5S52525H52ES

1

R H G. OOSTENBROEK & ZOON r\ H BOEKBINDERIJ Hofboek binders

MAGD ALENA STEEG No 4 — HAARLEM

Fabriek van linne n Stem pelba nden voor den Hande l Broc heer inric hting enz. enz.

R g a

i— i n i— i n i— l o n o i — i o i — m i — i o i — i o i — i o i — i o d

Lettergieterij „Am ste rda m” jfc

voorheen N. Tetterode

. In onze letterpro even bevindt zich <H een groote Reuz e moderne lettersoor= ten en ornamenten.

On ze proef van Koperen Materieel beva t een e groote ve rsche idenh eid van Koperen lijnen, ornamenten, enz. enz., alles uiterst zuiv er bewe rkt.

Boe kha nde lare n verkrijgen gemak= kel ijk met behulp van ons modelboe k en w ink elbi ljet een flink debiet in India= Rub bers tem pels en Lak=Cachetten.

IU, Lev erin g van Clic hé’s, als: Zinco’s, Au to’s, Galv ano’s en Houtgravures in ze er korte n tijd.

In on ze Ten toon stel ling szaa l kan ieder boe kdr ukk er elke in drukkerij of binderij benoodigde machine in wer= king zien alvoren s te koopen.

B ild er di jk st ra at 163=5, A m st er d a m

s a

. Telegram-ad res .

B e it — A m s te rd a m

A M ST E R D A M PRINS HENDRIKKADE 67

STO OM R O L L E N G IE T E R IJ

Sp ec ial ite it in he t l eve ren van :

Le ve rin g ui ts lu it en d va n zu iv er e ro lle n van pr im a sp ec ie

BOEK- en STE EN DR UK □ INK TEN □ □ RO LL EN SP EC IE □

N ie u w e r o ll e n w o r d e n k o s te lo o s g e g o te n

De a f n e m e r b e t a a l t a ll e e n

□

BRONZEN

□

G ro ot st e vo or ra ad in Ne de rla nd DIRECTE AFLEVERING DRUKPROEVEN en

PRIJSCOURANT

g r a ti s op a a n v ra g e

de

g e b r u ik te

r o ll e n s p e c ie

Ja ar ab on ne m en te n w o r­ den te ge n ze er v o o r de eli g e c o n d i t i ë n ge sl ot en VRAAG PRIJSCOURANT MET VOORWAARDEN

Kon ink lijk e Pap ierf abr iek en

VAN G E L D E R II Z O N E N II A M STERD A M

â&#x2013;

Uitgaven van

IP EN BU U RS tV A N S EL D A M □

A M ST ER D A M

□

M E D E D E E L IN G E N OVER BO EK KU NS T DOOR J .

\V. EN SC H ED É

D E B O E K L E T T E R IN N ED ER LA N D 2 e d ru k is in v o o rb e re id in g . . . .

.

pr ij s f 0.9 0

D E G R A SS E T L E T T E R . .

.

pr ij s f i . -

.

pr ij s f 0.9 0

LO G IC A ]N BO EK DR UK li g t te r p e r s e ................................................

L E T T E R G IE T E R IJ

„AMSTE RDAM” CLICHÉ’S GRAVEERINR ICHTING STEMPE LS MACHINE=HANDEL 16 3= 5 B il d e r d ij k s t r a a t

A M ST ER D A M

G E N E R A A L =A G E N T SC H A P V A N M AC H IN EF AB RI EK „ A U G SB U R G ” T E A U G SB U R G , K AR L K R A U S E E N A . H O G E N FO R ST T E L EI PZ IG , W AI TE 6 S A V IL L E L TU - T E O TL EY

B

ij a a n sch a ff in g va n n ie u w e B ro o d - o f S m o u tl e tt e rs

moet geen praktisch Bo ekd rukk er achterblijven , zich de voordee len van onze

Univ erseeleLetterlijn (Deutsche Normal-Schriftlinie)

1.

2.

3.

4.

ten nutte te maken. Van de vele voordeelen de­ zer technis che nieuwigheid noemen wij slechts de volg end e: All e lettersoorten op gelijkgroo ten kegel staan precie s met elka ar in de lijn.

Lettersoo rten op ong elijkgrooten kegel kunnen door onderleg gen met system atisch materieel in de lijn gebracht worden.

All e lettersoorten kunnen door systemati sch materieel met de tweepuntshaarlijn in de lijn gebracht worden.

De tweepuntshaarlijn biedt den boekdrukke r het eenvoud igste en betrouwbaarste controle­ middel tot onderz oek der letterlijn.

GENZSCH & HEYSE »2- HAMBURG Allee n-Ver tegenw oordig er voor Holland:

Henk Oosterink, Arnhem, Boulevard 201 Gezet met »Römische An tiq ua « en »Halbf ette T{ömisch« (ïlniv ersal linie )

sggg -/ SS J?

<S$. £ ^ &

’.-

yyy^ }

rrggr / ^

Y y .,

&7'Z/

œ / ï i 'Z ï / t t â &rz

f^ Y y ^ Y Y ^ /t y e ' 'YtYYv 0e4e/sgy / y y y s i sY&ï/e4& Y ^ Y Y /Y g g Y Y y /^ ^ g g y

s Y Y Y & ) '/ & £ e '7 'g f / &

^ 'Y Y Y Y y /

y

y-

' y/ y -y^y s^ & £ i y *yy &? ?&

^ & Y ^ s / Q / ^ b - ô ' / g e - e Y e ' / IY Y Y Y YZ/ g ^ & 'Y Y Z & S &

? ' y/ &

y^ y

/ yy/ y / yy^

< s $ &&&&£>' ^ < 5 0 , 0 0 0

yyyyyy

,0 ' y y ô ^ yy yy / ^ ' y Y & e ^

/v w w a a a

Geze t met »Schreibschrif t Lithogra ph« (Timvers al-Sch riftlin ie)

Ru dha rds cti e Gieterij Off enb ach es^ a. d.Main

6* $

ÉÙ <a O <a

Let ters , Vignette n, Orna ment en, Initia len, Af beel ­ ding en, Wap ens v oor reclame en ku ns tdr uk na ar teek eni nge n der best e artis ten. Onze uitgebre ide vo or raa d Sier- en Rec lam e-m ate ria al mu nt voor­ al u it door decora tive sch oon heid en groote br uik ­ baa rhe id; het is zee r zor gvu ldig bewe rkt en in alle opz icht en voo r de pr ac tij k gesc hikt. /a/a>/a>

Verte genw oordi ger:O ttoma rSwa nten N .Z ij d s V oorb urgw al 85 •Amste rda m

O

Àctiengesellscha ft für Schriftgießerei und Maschinenbau Offenbach a. M. Ver tege nwo ord iger :

À. J. Slager, Amsterdam,

115 Ge ldersc hekade .

j— V Wnl

X — - 5^-' ' ■" ’

te

Boekdruk=Snelpersen Smou twerk-Snelpers en, Cylind er-Tra pmach ines, Degeldrukpersen, Bostonper sen en Apparat en voor Correctie-Afdrukken.

Moderne Letters Randen, Vignetten, Messinglijnen, BoekdrukkerijInventarissen steeds op Magazijn.

Ciemakkelijke Beta lings voor waar den.

te

Hoo ge Reductie bij conta nte Betaling.

GEBR. JÄ NECKE & FR. SCHNEEMANN Fabriek van Boek= en Steendrukinkten, Vernissen, ■ Rollenspecie enz. « HAN NOV ER

F i l i a a l te

=

NEWAR K (AM ERIK A)

=

MOSKOU

A Al S T E R D A Al I

OT TO MA R SWA NTE N V e r t e g e n w o o r d i g e r e n D e .p o th . v o o r N E D E R L A N D

N. Z. Voorburgwal 85 Teïef, Int. 4 466, part. 509?

F i l i a a l te

B R U SS EL :

D i r e c t e u r v o o r N e d e r l a n d , B e l g i ë , F r a n k r ij k e n Z w it s e r l a n d

CHRIST IAAN VAN BEULINGEN 47 Rue du Chemin de Fer (Nord) •

© G

La Revu e gr ap hi qu e be lge fondée en 1897 O R G A N E M E N S U E L D E L ’A S S O C 1 A T I O N * D E S D É C O R A T E U R S DU L IV R E * E diteur- P ropriétaire: XA VI ER H A V ER M A N S 12, RU E DE S C O M É D IE N S — BR UX EL LE S ■ b

A R T IS T IE K T IJ D S C H R IF T GE WI JD AAN DE BO EKD RUK KU NST NU TT l G Yoor alle BOE KDR UKK ERS , ST EE ND RU KK ER S, GRA VEU RS, TE EK EN AA RS , BI BL IO PH IL EN , en in h et algemeen voor allen, die belang ­ stellen in den vooruitgang v/d boekdrukk unst BEVAT TALR IJKE MO DE LL EN EN E E N K EU R VAN IL L U ST R A T] Ë N Prijs van het abonnement fl . 2.60 per ja ar

VE RT EG EN WO OR DI GE R VOO R N ED ER LA N D :

FR AN SC HE IM PO R T B O E K H A N D E L VO OR HE EN NI LS SO N & LA MM

A M ST E R D A M - D IR E C T IE A L L E R T DE LA NG E 62 D A M R A K

H. J. K LAASESZ - ARNHEM

Telefoo n Int erc om mu na al No 1214

—

Tel egr. -Ad res: Klaa sesz -Arn hem

A fd e e li n g : L E T T E R M A T E R IE E L Wij leve ren UITSLUITEND pr im a ha rd me taa l in diep giet sel — n iet nag ega l­ va nis eer d en volg ens de all er be ste Ho llan dsc he Giet poli s. De gro ots te spo ed­ bes tell ing en kun nen in 3 à 4 dag en wor den uitg evo erd ► MEN VERLANGE ONZE SPECIALE OFFERTEN

Af de eli ng : HOUTWERK In onze nieu w op ge ric hte Ho utb ew erk ing sfa bri ek wo rdt het sol ied ste hou twe rk, al s: le tte rk as te n, lok ett en , gale ien , bok ken enz., enz. door bekw ame va k­ ma nne n ge ma ak t

A fd ee lin g: MACHINES Door co ntr ac ten me t spe cia le eer ste fab rie ke n kun nen wij voo rdee lige r leve ren dan eenig e an de re firm a. Alvo rens sne lpe rse n, deg eld ruk per sen , hec htm ach ine s, vou wri lac hin es, ste reo typ ie- ma ch ine s, sni jma chi nes , car ton nag em ach ine s, enz. te koo pen , ve rla ng e men s. v. p. onze vak kun dig e inli chti ngen en sp ecia le offerte

IN ON ZEN SH OW=R OOM ZIJN STEED S VE LE MA CHINES VOORRAD IG EN IN WER KING TE ZIEN Wij zijn ALLÉÉNWERTEGENWOORDIGERS van de voorna amste fabrieke n in de geheele grafische branche en zijn hier te lande de eenige handelaren, die een practisc he vakopleiding hebben genoten EXEMPLAREN VAN ONZEN HOOFDCATALOGUS ZIJN STEEDS DISPONIBEL

4 DRUKINKTFABRIEK * " OTTO BAER :: 4 DRESDE N — 4 RADEBEUL

« FABR IEK VAN ZWAR TE EN GEK LEU RDE

4 BOEK- EN S TEEN DRU KINK TEN 4 4 LICHTDR UK-, BL IK DR UK - EN 4 BOEK BINDE RSINK TEN * 4 zo ow el al s all e in kt en vo or h et gr af isc he be dr ijf 4 4 VERM SKOK ERIJ ROET BRAN DERI JEN 4 .

ROLLE NSPEC IE 4 4 S P E C IA L IT E IT E N 4 4 Z w ar te sn eld ro ge nd e Sm ou t- en H lu st ra ti e- in k t 4 „V O R A N ” 4 Z w ar te sn eld ro ge nd e in k t vo or S te en d ru k 4 4 „ D R U C K F E R T IG ” 4 G ra ti s m o n st e rs en d ru k p ro e v e n w o rd e n g a a rn e v e r s tr e k t 4 4 VE RT EG EN W OO RD IG ER S V OO R N ED ER LA N D : 4 JU L IU S G IP S E L , D Ü S S E L D O R F ,K A R O L IN G E R S T R . io 8 4 en H E N K O O ST E R IN K , A RN H EM 4 A^Af^A fl^B£&ÎAA^AA&AB^B^AA^AA^AI I I I ! J I ht

ht

w

m

t

m

m

m

t

m

m

a a a a a a aa a a aa a a

m W

m

w

m

m

w

m

t

SNELPERS verkrijgt men Met de nieuwe COTTRELL het volmaakte re giste r d at voor driekleuren druk vereischt wordt.

Door een kleine wijzi ging in het mechanisme, die slechts 3 minuten vereisc ht, kan men de bedrukte zijde naar verkiezing onder of boven verkri jgen.

De Eclipsen zijn ver krijgbaa r in 8 grootten voor een drukop pervlak van 76 X 106 tot 119 X 178 centim eter.

'X «

FRED. STIELT JES <&

i— i □ KEIZERSGRACHT 745 Ver tege nwo ordi gers der C. B. C ottr ell & S ons C o. te New -Y ork

□

HE T

U N S T D R U K P A P IE R VO OR H E T T E K ST G E D E E L T E D EZ ER UI TG AV E W ER D GE LE V ER D DO OR

C. G. A. CORVEY, GR OS SI ER IN PA PI ER EN

AM STERD A M

â&#x20AC;&#x201D; ROTTERDAM

K E IZ E R S G R A C H T 285 /287

G O U D S C H E S T R A A T 70

Te leg ra m- ad re s : C O T ^T E T -A M S T T ^D J IM Te le fo on nu m m er 58 5

Te leg ram -ad res : C O ^ E y -l^ O T T E llD A M Te lef oo nn um me r 4 5 3 6

SP EC IA LI TE IT IN : K U N ST -D R U K PA PI ER O PD IK K E N D

A

m e r ik a a n s c h -,

E

DR UK

n g e l s c h -,

F

VO OR

UI TG AV EN

ran sch -

en

M

o d e r n - O m sl a g .

B R IE F H O O F D E N PA PI ER VOOR

C

artons

PEN-

-

E

EN

M A C H IN E SC H R IF T

nveloppen

-

IN

CIR CA

G esch epte- P

JQ

a p ie r e n

SO OR TE N

-

J n k t v l o ei

JL L U S T R A T JE D R U K P A P JE R E N M ET V E R H O O G D E SA TI N A G E VO OR W E EK B LA D E N , T IJ D SC H RI FT EN ET C .

U

is

d e

■ D it g e h e e le J a a r b o e k is o p de b o v e n s ta a n d e , b e r o e m d e C E N T U K Y -p er s g e d r u k t

*

■

■ n s n e l s t e e n in c e s t v o l m a a k t e t w e e t o e r e n m a c h in e y r e in h c a M & e p y t o in L e d ie d s e in h c a M j LV JL ** j jC /L O is e e n d e r 8 0 s o o r t e n v a n JL JLf C/ ■ ■ ■ ■ ■ L td te L o n d e n , in d e n h a n d e l b r e n g t ■ — V r a a g t c a t a l o g u s e n p r ij s o p g a v e n a a n C. A. M. v a n V li e t, 15 r u e C h a r le s M a r te l, B r u s s e l. A g e n t v. N e d e r la n d e n B e lg ië ■ ■ M et c é n e i m p r e s s ie g e d r u k t m e t D o u b le t o n e R u b y -B la c k v a n d e fi r m a U ll m a n te N e w -Y o r k ■ ■

IA

■

Als de Concurrentie en de eischen van uw cliëntèle u noodz aken de inrichting van uwe drukkerij te verbe teren, zult Ge u zelf tijd en moeite bespar en, door u eerst te vervoeg en bij de Lettergie terij „A ms ter dam .

In onze Tento onste llings ­ zaal vindt Ge machines, voorzien van de nieuw ste verbet eringen , waarm ede Ge in een halve n dag even veel aflevert als in een geheele n met uw oude machines. Indien Ge bete r mge ncht zijt met moderne machines en mode rn zetma teriaal dan uw concurrent, krijgt Gij het werk , omda t Ge het beter en vlugger kunt maken dan hij.

Zo nder uwe cliëntèle meer te laten beta len, levert Ge beter werk en verd ient Ge , door dat het minder tijd kost om het te vervaa rdigen , meer g eld.

Onv er­ schillig wat Ge noodig hebt of welke eischen G e stelt, richt u tot ons.

Lettergieterij „Amsterdam ” voorheen N. Tette rode

Lettergieterij Hamburg /

voor Boeken, Tijds chri ften en Courante n, in rijk ste keuze en de meest origi neel e Le tte r­ typen. Titel-, Sier- en Sc hri jfle tte rs, Initia len

Complete Drukk erij-inr ichting en en omgietingen Steeds 25 00 00 kilo letters in voorraad Zorgv uldige uitvoe ring van iedere beste lling Gezet met »Blockschrift« ('Universal -Schriftlin ie)

Duplex-Autotypie von Meis enba ch Riff arth & Co., Ber lin- Sch รถne ber g

J

A

I

it

.

.

1

3wwxa3r tln?.ö

a W h ft rt.« ï?.‘

iü

if t »