Het drukkers jaarboek 1907 (The Printer’s Yearbook, 1907)

W

»

»

iiS ää !

T hi sdi gi t a l v er s i onof He t dr uk k e r sj aar boe k1 9 0 7 wa spr epa r edby i Book Bi ndi ngi n2019

Ver s i on1.

0 Ha r dc ov er , 1907, 216pp. +a ppr ox .

52pp. a ds .

86i l l us t r a t i ons . ween1906a nd1911f oury ea r book sa boutpr i nt i ngwer e Bet publ i s hed.

T hi si st hes ec ondv ol ume .

T heywer ei nt endedt o s t i mul a t eabr oa dera ndmor el ogi c a l i nt er pr et a t i onoft hea r t ofpr i nt i ng.

I nc l udesa s t oni s hi nge x a mpl esofdec or a t i v e pr i nt i nga ndt y pef a c es .

Wor koff a mousa r t i s t ss uc ha sWi l l i a m Mor r i s , Da nt eRos s et t i , Bur neJ ones , pr i nt edont heKel ms c ot t pr es s .

T e x t sdedi c a t edt ot heAmer i c a nt y pes et t i ng, r ea di ng pr oof s , t her ev i v a l oft hebooka r ti nE ngl a nd, a ndmuc hmor e!

I fy ou nda nyOCRer r or s , pl ea s er ea c husa t s @i book bi ndi ng. c om Mor ebook sa boutbookhi s t or y , booka r t s , a ndbook bi ndi ng onourwebs i t e: ht t ps : / / www. i book bi ndi ng. c om/ pdf book bi ndi ngc ol l ec t i on/ ht t ps : / / www. pa t r eon. c om/ i book bi ndi ng

HET DRU KKE RS JAA RBO EK VOOR 1907

HET DR UK KE RS JAARB OEK VOOR 1907

IMME R S T R E V EN D

TW EED E JA A RG A N G UITGEGEVEN ONDER MEDEWERKING VAN VERSCHILLENDE VAKKUNDIGEN DO OR IP EN BU U R & VAN SEL DAM TE AM ST ER DA M IN JU L I M CM VI I

EEN WOORD VOORAF a de sympat hie die de eerste jaarg ang van ons Dr uk ke rsj aa rb oe k m ocht onde rvin den, is he t nie t ander s d an n atu urli jk dat wij den tweede n jaarg ang met vol vertro uwe n het li cht doe n zien. Wij hebb en ons beijv erd dit nieuwe Druk kers Jaar boe k zoo degelijk en goed mo gelijk te doen zijn in de ho op dat de vakk undi ge leze r zoowel doo r de illus tratie als do or h et woor d worde opgewekt h et be drij f van den dru kke r te doen wi nne n i n aanzi en.

Over den eersten jaar gan g ontv inge n wij van verschill ende zijden bij veel waar deeri ng menige vraag waarom wij het zoo gedaan hadd en en nie t anders. Zoo achtte men het vreem d dat wij, waar wij ons in begi nsel ver? klaa rden tege n d uits che n i nvloe d, een gro ot arti kel op namen over duitsche boek kuns t. Wij ku nn en hier op antw oord en dat wij vermeene n ons stand? pu nt daa rdo or niet verlate n te hebb en. Wa ar wij ons kante n tegen duitsche n invlo ed is b edo eld dat wij, Nede rland ers, niet slaafs mogen nav olgen w at Dui tsch land ons voo rdo et. Wij zijn een volk met eigen, groote kunsttraditie s.

Op het gebie d der kun st staan wij, volgen s de sc hatting d er meest bevoegd den, ook than s n og b oven aan, wij beho even en mog en werkelijk ni et steu n zoeken bij onze oostelijke bu ren die met prijzensw aardigen ijver een hoog st merkwa ardige en zeer b elangrij ke k uns t beoefene n, die evenwel nie t beru st op die a llereerste beginsele n welke wij als de hechte en degelijke grondsla gen onzer kun st erken nen. Ook gelo oven wij waarlijk ni et te veel te zeggen als wij de meenin g uitsp reke n dat de duitsch e boe kdr ukk uns t eindelo os ver achterb lijft bij de groot e d uitsch e kun st, ja daarva n to t op hede n he t wezen volstr ekt niet heeft begrep en. Wa nne er wij in ons Druk kers J aarb oek een opstel publice eren ove r duitsche boe kkun st, lich ten wij den lezer niet in over de duitsche zetk unst, maar wel over dat deel de r bo ekk uns t dat u itslu iten d zijn oorsp rong te dank en heeft aan het we rken der duitsche kunste naars, dus van die man nen die, hoewel beoef enaars van schilder? en teek enku nst, het niet bene den zich geacht h ebb en hu n a anda cht a an het b oek te wijden.

In dit opzicht schijnt Dui tsch land ons ver vo oru it te zijn. W aar aan de

eene zij de de tra dit ion ee le du itsc he ze tku ns t h aa r v erv aa rli jkh ed en me t h et gro ots te succes pro du cee rt, he bb en zich als teg en sta nd ers da arv an do en gel den tal va n ku ns ten aa rs die flin k en ijver ig tra ch ten de bo ek dr uk ku ns t een n ieu w en be ter le ven in te b laze n. H ier bij ons, do et zic h da t vers chi jns el ni et of a lth an s zeer zwak voor. In een de r v ak bl ad en h eb be n wij ee nig en tijd gel ede n een hef tig stu k gele zen teg en he t i ng rij pe n va n art ist en in o ns vak. De sch rijv er daa rva n hee ft nie t be gre pe n da t wij all een d oo r vo eli ng te h ou de n met de ove rige k un ste n, do or te tra ch ten in he t wez en da ar va n do or te dri ngen, do or de pri nci pes erv an aan te ne me n en do or e rns tige stu die k un ne n kom en to t ver be ter ing van he t d ruk ke rsb ed rij f. In E ng ela nd , Zw ede n, De ne ma rke n en de Ver . Sta ten zien wij da ar va n de zeg enr ijke gev olge n, wa nt hoe we l ook daa r n og zee r ve el mi nd erw aa rd ig we rk w or dt gem aakt , staa t h et bet ere w erk to ch zoo ho og en is i n ve rh ou di ng re eds z oo ve elv uld ig vo ork om en d, da t wij met be sch am ing on s a ch ter bli jve n mo ete n be tre ure n. Wa arli jk, he t is g een vad erl and sli efd e, all een h et va de rla nd sc he als h et best e te bes cho uw en. W ij mo ete n oo k vo or ui t, wij m og en nie t achter * blij ven , maa r wij mo ete n om da t te be rei ke n er oo k mo eite en zor g v oo r over heb be n.

Om dus de ken nis van het gee n in he t bu ite nl an d ge sch ied t gr oo te r t e do en wo rde n on de r de bo ek dru kk ers , lie ten wij he t ops tel ov er de boek* ku ns t in Du its ch lan d schr ijven . In dez en ja ar ga ng tr eft ge aan e en bij dra ge over de enge lsche bo ek ku nst . De st of ble ek te gr oo t te zijn om in ĂŠĂŠn jaa rg an g v erw erk t te wo rde n, v an da ar d at al lee n M orr is e n zij n me des trij der s we rde n be ha nd eld , terw ijl in een vo lg en de n ja ar ga ng di t on de rw er p zal wo rd en voortg eze t. O ok nam en wij een art ike l op ove r am eri kaa nsc h zetw erk, en wel in ho ofd zaa k om da t vele dr uk ke rs o ver het ge en in A me rik a ge sch ied t een zeer ver kee rd beg rip ble ke n te he bb en . Da ar zij do or e nke le mi nd er oo rd ee lk un di g ges chr eve n art ike len in de va kb la de n ov er di t on de rw er p to t de ov ert uig ing m oes ten k om en d at in Am eri ka ni et vee l a nd ers da n de gro ots te typ ogr afis che dw aas hed en w or de n gew roc ht, lee k he t ons go ed een ige vo or be el de n te g eve n v an h et zee r vel e, da t in A me rik a w or dt gepro* du ce erd e n da t m en ni et an de rs ka n wa ard ee ren d an met het wo or d su blie m.

Late r ste lle n wij ons vo or oo k De ne ma rke n, Zw ed en en Oo ste nr ijk te be ha nd ele n.

Bet reff end e he t uit erl ijk va n dez en tw ee de n ja ar ga ng he bb en wij he t

vol ge nd e med e te dee lcn . Wij lie ten h et for ma at on ve ra nd er d, o m re de ne n van d irec t p rac tisc h bel ang . Al he t ove rig e we rd gew ijzig d en wel om da t wij do or tel ken s een geh eel nie uw e op va tti ng te ve rto on en en da ar in h et beste te gev en wa t wij ku nn en , ho pe n, oo k do or de ui tv oe rin g va n h et b oe k zelf, n ut te stic hte n. H et k ou de k un st dr uk pa pi er w erd v er va ng en d oo r een fraai, zac ht gla nz en d, een igs zin s ge tin t ve lin p api er, da t wel he t op ne m en van de ill us tra tie s in au to ty pi e to el aa t ma ar da ar vo or ni et bij vo or ke ur te ge br uik en is. Dez e zijn ge de elt eli jk als bu ite nt ek st pl at en op ku nst dru k* pa pie r ge dr uk t. De le tte r die wij vo or d eze n ja ar ga ng k oz en is de N or di sc he An tiq ua , een le tte r bij Ge nz sch un d He yse i n H am bu rg o nt w or pe n en ge* got en, do ch ge de elt eli jk ve rb et er d en ve rzo rgd do or de n ter ec ht in zijn va de rla nd en da ar bu ite n ho og ge ro em de n dr uk ke r Z ach riss on in GĂś teb org .

V an de ve rsi eri ng me t en*tĂŞt es gin ge n wij ov er to t de ge bru ikm ak ing va n ini tia len , die g ete ek en d w er de n do or d en H ee r S. H. de Roos . D it ges chi edd e ni et om da t wij in iti al en z oo vee l be te r vi nd en da n ko pv ers ier ing en, m aar wel om da t d eze tr ad iti on ee le v ers ier ing sm eth od e dikw ijls zoo dwa as w or dt toe ge pa st da t wij ve rm ee nd en daa rm ee eens na ar iets moo is te mo ete n tra ch ten da t on de r de oo ge n va n alle dru kk ers ko mt. A an de a dvert ent ies , alt ha ns vo or zo ov er re ze do or on s gez et we rde n, be ste ed de n wij gan sch bij zo nd er e zor g, wij he bb en g ep oo gd ze ui t vrij ee nv ou dig m ate riaa l sa men te ste lle n en ar ra ng em en te n te ma ken , die zo nd er al te ba ro k te zijn, toc h hie r en da ar we l een on ge wo ne toe pa ssi ng of ve rde eli ng ve rto on en . Oo k de ba nd o nd er gi ng v er an de rin g.

Wi j ve rtr ou w en da t d eze ja ar ga ng van h et Dr uk ke rs* Jaa rbo ek do or onze va kl ied en me t eve nveel ge no eg en zal w or de n on tv an ge n als d e eerste , en wij zu lle n on s w el be lo on d ge vo ele n als he t mo ch t bli jke n da t ons boekj e nie t all een ge ko ch t ma ar oo k gel eze n en ge br ui kt w or dt to t nu t va n de ne de rla nd sc he dr uk ku ns t.

De U itge ver s, IP E N B U U R a V A N SEL DA M

AMERIKAANSCH ZETWERK et is een bet reu ren sw aar dig feit, dat onze hol land sch e bo ekd ruk ker s zoo ijv eri g b ij de duit sche bur en ter schole gaan , ten gev olg e wa arv an ons ned erla nds ch smo utwe rk een bes list duit scb kar akt er draa gt. Toch zij het verr e van mij, te wi llen bewe ren, dat het duit sch e m ater iaal niet vee l bru ikb aars heeft en voo ral in den laat ste n tijd , nu door het wer ken van beke nde leid end e kun sten aar s als Otto Eckmann, Peter Behre ns, Hein z König , Otto Hu pp en He inri ch W ie yn k, kun stvo l ontw orpe n typ en op de mar kt wo rde n g ebr ach t en de meer modern e eischen van vla kv er sie rin g ook op de dru kku nst wor den toege past . Het uit slu ite nd vo lge n van duit sche voo rbee lden , — en dan meestal niet de beste —is een ge vaa r voo r onze inheem sche bo ekd ruk kun st te achte n. Dez e staa t nog nie t op een hoog pei l en verto ont nog bij lan ge na nie t e en z oo o pge wek t le ven als de ande re gebr uiks ? kun sten , die de hol land sch e inz end ing en op de tent oon stel ling te T uri jn en o ok onl ang s die te M ilaa n de ho ogste onde rsch e idin? gen d ede n ver we rve n. W at hier op typ ogr afis ch ge bied in mod ern e opv atti ng gem aak t w ord t, ge tui gt beho uden s enke le uitzo n dering gen, nog van eene slech ts op per vla kk ige nav olg ing , nie t door? dri nge nde in de prin cipe s, die hede n ten dage de ambacht s? en nij ver hei dsk un st behe ersch en. Dat de Dui tsche rs reed s ver der zijn dan wij , wie zou h et b etw ijf ele n? D it is te dan ken aan den in vlo ed van het we rk va n Mo rris , maar ook va n dat der Am erik ane n, w ier sup erio rite it door de Duit sche rs ze lf wo rdt er kend .

De kunst van den boek dru kk er is bij uit stek eene va n ove rwe gin g 1 1

en arrangement en ju ist hierin toonen de Amerikanen meester* schap. Zoo weten zij in het plaatsen der regels, meestal slechts met een enkel ornamentje of kader verleven digd, waarvan het ontwerp nu juist niet alt ijd schitterend kan genoemd worden, toch een uitstekend effect te bereiken en ze bewijzen daa rdoor de juist* heid van de theorie, dat het vulle n o f versieren van het vlak berust op een goed geĂŤquilibreer de en rustige verdeelin g. Overlad ing is slechts zelden bij hen te constateeren, omdat de Amerikaa n door een nette verschijning tracht voor zich te doen innemen en weet, dat het ordinaire en bonte drukwerk niet zijn doel bereikt, maar slechts tot v ulling der papiermand dient. Een potsenmaker mag even de aandacht trekken, op den duur verveelt hij.

Een voorname factor voor het goede werk, dat de A merikane n leveren, schijnt mij wel gelegen in de meerdere bela ngste lling van het publiek in de drukkunst en niet het minst in de amerik aansche gewoonte, den arbeider waardig te beh andelen en bu itengewone bekwaamheden naar waarde te beloonen, w aardoor bij den voort* brenger allicht de pri kkel bestaat, het beste te leveren en hij zich voor zijn werk interesseert. De verschrikk elijke haast die men de amerikaansche werkwijze toedicht, is moeilijk aan te nemen, in aanmerking genomen de weloverwogen ineengeze tte en technisch zoo perfect uitgevoerde drukwerken, ook al worden nog zulke uitstekende machines gebruikt.

De drukkuns t is in Amerika, dank zij de algemeene vooruitga ng van het land, tusschen de twee laatste volkste llingen van de achtste op de vijfde plaats gekomen der n ationale indus trieĂŤn ; er bestaan nu 28000 drukkerije n, zeker een respektabel aantal, als men bedenkt, dat de beschaving in Amerika van jongeren datum is dan de europeesche. Deze ople ving der drukkuns t dateert eerst van 2

de laatste tien à vijft ien jaa r. He t werk van de Kei msc ott Press van Mor ris heef t er v eel toe bijg edr age n, ook in Euro pa de aand acht te vestig en op een bete ren en logi sche ren stijl, in over eens temm ing met de prin cipe s, die vo or de a ndere geb ruik sku nste n geld en. En in den laatst en tijd zijn voo rze ker de phot osm echa nisc he p roc édé ’s ter illust ratie en ver sier ing van druk werk even zoov ele facto ren voo r de ont wik keli ng van het druk kers sbed rijf. In 18 90 waren er in Bo sto n slech ts vier inri chti nge n, welke clic hé’s maakte n en nu zijn er o ver de tw intig .

V óó r de h erle vin g in de n ege ntig er ja ren heers chten ook evens zoo goe d in Am erik a als in Euro pa de versc hillen de fraa ie bed enks seis van typ ogr afis che same nstel ling, zooals de vigne ttens stijl, de archite ctuur^ stijl en hoe de verde re bricsàsb racsbed enksels van een alle sbeh alve sti jlv ol tijd per k wel genoe md werden. De beke nde amer ikaa nsch e typ ogr aafs sch rijv er Th eod ore Low de Vin ne, die, al v ind en we zijn werk niet van een nieuw eren geest bezield , toch zeker met de v ersp reid ing van zijn enorme vakk ennis veel heef t bijg edr age n, een goe de trad itie weer ingan g te doen vind en, uitte zich in 18 92 aldus ove r den toe sta nd : «W he n Dav id Bruc e, Jr ., o f N ew sY ork , inv ente d his types castin g machine , he conf erred a great ben efit on the ar t; but he also unin tent iona lly paved the way for seriou s chang es in the practic e o f jo b com posi tion to the damage o f emp loye rs. Orn ame ntal types had not been cast to prof it by hand ; the y coul d be cast readi ly by mach inery . As the foun der usuall y go t abo ut d oub le price for the ornam ental s, i t was to his i nter est to push th eir m anufac ture. How th oro ly th is pus hing has been done can be seen in the specim en boo ks and the stock boo ks of our jo b print ers. Muc h more than ha lf the mon ey now spent by empl oyers for type s goes for the purcha se of ornamen?

3

tais. The office that has not ten small fonts of plain roman text letter usually has more t han a hun dred f onts of blacks, scripts an d fanciful letter. They go out of f ashion quickly ; the face that is charming this year is ugly next year. It must give place to some new distor tion of th e alp habet. As a rule the job compos itor of today does less work in a given time than the jo b compos itor of forty years ago. He is usually well equip ped with labor-s aving devices and a prolu sion of ty pe ; but the wealth of material is really a hindrance. He does not know what to select. T he false taste which has taugh t him th at the merit of good compo sition is in its difficulty, leads him to fiddle away his time in abort ive experiments with twisted brass rules and curved lines and the combining of heterogeneou s faces that never sh ould be seen toge ­ ther. The work so done not only costs three times as much as it should, but is really not as acceptable.»

Omstreeks dezen tijd — in 1890 — begon Morris zich aan de beoefening der typografie te wijde n; op welke wijze wo rdt in ditzelfde boek uit voerig behan deld door den Hee r R. W . P. de Vries Jr. in zijn artikel over engelsche bo ekkun st. Een pa ar jaa r later wer d in Boston The knight errant uitgegev en, een driemaan# delijksche revue, die slechts één jaargang beleefde ; wél verschene n er vier nummers van, waarvan het laatste gedat eerd is Janu ari 1893, maar in dit num mer kwam en bespre kinge n voo r van boeken eerst in 1894 uitgegeven. De uitgave was het w erk van een club jong e enthousia sten, waaro nder ook de beken de sierteeke naar B. G. Good hue, de eigenlijke on twer per van de Chelte nham, en de dr ukke r Upd ike van de nu b ekend e Mer rymo unt Press, van welke drukkeri j wij een titel van een religieus boek afbeel den.

Deze artistieke beweging werd voortg ezet door de drukk ers en 4

uitgevers Bruc e Rog ers, Mo she r, Co pel an d &. D ay , S ton e &. Kim# ball en Ho pk ins wier uitga ven soms van een bijz on de r g eluk kig raffin emen t g etuig en en die allic ht in een vol gen d artik el, speciaal gewijd aan amer ikaan sche boe kku nst , uitv oeri g kun nen behan# deld word en. Slec hts wijz en we in dit ver ban d op den bijzonde r# mooi en titel van de Ri ver sid e P ress doo r Bruce Rog ers ontw orpe n, welke titel met zijn simpe le lijn vers ierin g waa rlijk klass iek kan geno emd wor den doo r zijn eenv oud, duid elijk heid en ongemeen# fijn lett erty pe, en het van de prod ucte n der oude drukk ers wint doo r zijn tech nisc h gro ote re volm aakt heid (a fb . 3).

Oo k eenig e ande re per iod iek en heb ben het hunne bijg edra gen tot de ver spr eid ing van de ideeë n dier bewe ging ; we noem en hier voo ral het klei ne, sc hitt eren d ui tgev oerd e tijd sch rift Th e ch ap h oo k van Sto ne & Kim bal l in Chi cag o (ni et te v erwarre n met de latere uit gaa f van deze n naam doo r Bra dle y) en het sedert 190 2 zoo roya al en de ge lijk uitg evo erde druk kers#tij dschrif t Th e p rin tin g a rt van de Un iv er sit y Press te Cam brid ge (Ma ssac huse tts).

M et en n aar aan leid ing van deze voo rbe elde n was h et, dat W ill Bra dle y in 18 96 zijn W ay sid e Press opric htte in Spr ingfi eld (Mas# sach use tts). De ze, oo rsp ron ke lijk «count ry#pri nter» kwam doo r zijn liefd e vo or de k unst er to e, te Chi cag o te stu deeren in musea en bi bli oth ek en en on twi kke lde zich late r als teeke naar van affiches en boe kve rsie ring en. Ond ank s zijn bizar re, door den enge lschen decad enten teek ena ar Bea rds ly geïn spir eerd e, bilj ette n en boek# vers ierin gen mag hij toch doo r zijn latere, ofsc hoo n so mtijd s geaf# fecteer d typo graf isch e praes taties , en voo ral door zijn inv loed op het meer comm ercieel e druk werk een ty pog rafis ch kuns tenaa r van betee kenis genoe md w orde n, en is hij als zoo dan ig in A mer ika we l de meest beke nde. Hij best udee rde de zetwijz e van de z even tiend e 5

en ach ttien de eeuw en paste deze toe op zijn werk . H et p rospec tus van zijn inri cht ing ( afb . 2 ) in d e beke nde z ware, g evu lde z etwij ze van M orri s m et di ens Cha uce rtyp e, toont, dat hij ook door dezen groo ten voo rgan ger is b eïnv loed .

Terz elfd er tijd wer d de door W illi am Cas lon in 1722 geg oten doch sinds een halv e eeuw in onb ruik ger aak te romei n, wee r pop ula ir en nage gote n door versc heide ne lett erg iete rije n om zijn fraaie kwa litei ten. Met de romein en cur sief v an Cas lon en de gothis che letter Prio ry Tex t be gon Bra dle y te we rken . Deze drie letter soort en vin dt men geb ezig d op de hier gere pro duc eerd e aan kon dig ing zijner dr ukke rij (a f b. 4). W ij k unn en d it dr ukw erk je tevens be schouw en al s een specimen v an zijn na vo lgin g der druk* kers uit den t ijd, dat Am erik a n og een kolo nie was en ond er den inv loe d der Purit einen verk eerd e, waaro m deze wijz e van arran* geer en bek end is onde r den naam van «Col oni al* of Pu rita in* sty le» .

De re gels zijn vol uit en de l ette rbee iden tu ssche n l ijn en geze t, om een v ierk ant aspect te ve rkr ijge n en de drie t yp en in teg ens tel lin g met e lkan der soms op één regel g ebr uik t, om zo odo ende vers chil te maken tusschen de woo rdgro epen en deze te doen spre ken , waa rtoe ook nog het geb ruik van kleu r bij dr aa gt; b.v. men lees t hi er het eerst T he W ay sid e Press S prin gfie ld Mass, ofschoo n de woo rden door ande re lette rgro epen van elka ar g esc heid en zijn. De versie* rin g v an di t w ellic ht ook v oor een ni et g eri ng d eel ui t bijko mst ige chau vinis tisch e sym path ieën zoo po pul air gew ord en dru kw erk besta at uit ietw at pri mi tie f ge teek end e bloe mma nden , vazen met bloem en en ande re vign ette n, in na vo lgin g van de in de zeven* tiend e en achttie nde ee uw geb ruik te. Het kar akt er de r versi erin gen daa rgel aten , zit ove rige ns in de zetw ijze, voo ral in het uit vu llen der rege ls, ind ien d it n iet al te ged wo nge n gebe urt, een goe d be* 6

ginsei; men zie b.v. de zeer goede adr eskaart en het voorahmooie brievenhoofd (a fb. 4, 5 en 8). Maar het zoo door elkaar gebruiken van verschillend e letters oorten, en dan nog wel op één regel, heeft iets gevaa rlijks, wa t niet dan onder v eel vo orbehoud ter nav olgin g in overwe ging ka n worde n gege ven. Ofschoon spre kendheid wel een eerste vereischte is voor reclamesdrukwerk , moet toch niet al te zeer ten koste van het artistiek gehalte op de gemakzucht van den lezer gereken d worden. Behalve op het bepaal delijk in den «Co lon iab styl e» gehoud en d rukwer k komt deze vermenging der lettert ypen meermalen voor en is ze toch niet storend, zelfs op de ongemee mkrachti g in puntvorm gete ekende titel van de C heb tenham Press te New«Yor k (af b. 9). Het onderste gedeelte en vooral h et jaarta l l ijkt ons minder geslaag d dan de eigenlijke titel, die in zijn forsc hheid en geslotenh eid aan oude voorbeelden doet denken. Deze puntvorm, hoewel minder sterk geprononceerd, valt ons op bij meerdere titels, waar het einde van de punt gevormd door een uitg eversm erk of een vignetje, dat dit verva ngt. Zie den meergenoemden subliemen tit el van de Riverside press en de ab bed ding en 11, 12, 16 en 17 waarvan voor al de laatste, een pagina van een prospectus, een uitnem end specimen is van de eenvoudige en effectvolle aanw endin g van de «O ld style caslon italic» , en met het onderwerp der circulaire harmonieert.

Een variatie van de «Co lon iab sty le» is de «Chapbook#style», de stijl dus der chapbooks, v olksboekje s, die hun naam hebben te danken aan een verbas tering van het woord cheap ( goedk oop), wijl ze voor één penny verkoch t werden. Deze chapbooks werden gedrukt op het goedkoopste papier, maar dat vele, nu in gebruik zijnde soorten, overtreft. De druk, vergelek en met die va n andere boeken uit dien tijd, is onzuiver en rauw, de letter versleten, terwijl 7

de hou tsne den, ter illu stra tie geb ruik t, reeds voor vroe ger werk had den g edi end ; zij komen in uit erl ijk voor kome n over een met onze z ooge naam de kerm ispre nten en and er min der wa ard ig druk# we rk uit dien t ijd. De inh oud dier chapb ooks was op po pul arit eit bere ken d en van ger ing e litte rair e waa rde. Ze wer den verk ocht op stalle tjes, door marskr amers en reize nde lied jesz ang ers. Toch bezat en deze boekj es, even als de holla ndsc he soo rtge lijke vo lkss boek en der zeve ntien de en ach ttiend e eeuw, een wel eig ena ard ig ong eku nste ld cachet, niet het mins t door de hout sned en, die in een tijd , dat deze voor betere uitg ave n in o nbr uik war en ger aak t, nog slechts voor deze bo ekjes en ook vo or k ind erp ren ten w erd en aan# gew end . Later wer d het gehal te dez er boek jes bete r, tegen het beg in der vori ge eeuw, toen zel fs B ewick, die veel tot de he rle vin g der hou tgra vure hee ft bi jged rage n, zich n iet te go ed achtte, zi jn tale nt er aan te bestede n. Buiten deze houtsned en wer d ook een rij k gebr uik gem aakt van ran dve rsier inge n en het is we llic ht ook om deze rede# nen, dat Bra dley , die toen tertij d m eded irect eur was d er A mer ican Typ e Foun ders C omp any, er op uit zijn de zi jn zaa k voo rde el te be# zorge n, de navo lgin g d ezer zetw ijze tr achtte ing an g te doen vinden .

Hij teek ende vers chill ende humo ristisc he en exc ent riek e ruwe vign ette n v an popp etjes, cupid otjes, b eestje s, bloe mpo tjes, enz. en paste deze hier en da ar z eer te onpas toe. Deze vig net ten we rde n met, zooals van ze lf spr eekt, te chnisc h v olm aak ter na vo lgin g v an de o ude rand moti efjes in den han del gebr acht . W ij plaa tste n h ier geen voorb eeld van een dezer chapbo ok#vigne tten of #randen, wel eeni ge van de ge lijk tij di g uitg ege ven ÂŤCloister# en Cheltenham# bor der sÂť. De ee rste v ind t men toeg epas t op het omsl ag (a f b. 19), waa rva n elk vie rka nt ornam entje wee r uit vie r stuk jes Cloister# bor der bestaa t, het ande re omsl ag (a fb . 20) is van Cheltenham# 8

border#motiefjes g ezet, even eens de rand op het pros pectu s B oo ks f o r w in te r ev en in gs . De gro nd sla g v an de twee eerste oms lagen is valsch , omda t zij op imit atie beru sten en den ind ruk moete n geve n, als of op een gep atro ond pap iert je, zooals het geb rui kt wor dt voor sch utb lade n en bu ite nb ekl eed ing van het boek een etike tje is gep lak t, dat den te kst beva t. Toch zijn de effecten, ver# kreg en door het aa nee nze tten van d erg elij ke mot iefje s, soms zeer verr asse nd en g etu ige n v an Br ad ley ’s vi rtuo site it.

Di kw ijls ziet men in de adverte ntie#kol ommen onzer heden# daag sche bla den en tijds chr ifte n, h oe de voo r een annonce beschik# bare ruim te nie t geh eel met zetse l gev uld wor dt, maar de t ekst der ad ver ten tie in h et mi dde n van een gro oter wi t vla k is ge plaa tst, om deze te meer in#’t#oog#vallend te doe n z ijn. De A mer ikan en, meeste rs als ze z ijn in het ver dee len va n h et vlak , w eten va n deze eige nsch ap uit ste ken d parti j te tr ekk en niet all een voor adverten# ties, maa r ook voo r and er dru kw erk , zooals op afb eel din g 22 te zien is. W èl moet hetgeneraal #aspe ct van zulk eenwoorden#complex een bes list en en mo oi#gevormd en buite nom trek hebben . Deze mar# kant e w oo rdg roe pen weten zij te vo rmen, zond er een gehe el onge# mot ivee rde op vu llin g de rre ge lsm etv uls tuk jes ofs pe lde pri ka ch tig e pun tjes. De tek st is en blij ft hoof dzaa k, wor dt door een meer spr eke nde lett erso ort soms ve rd uid eli jkt en ve rle ven dig d door de aan we nd ing van een mees tal oran je of rood kleu rtje , en i nge slot en door een zeer ee nv ou dig saâmg este lde lijn ver sie rin g of een randje .

Een bijz ond er ge lu kk ig ges laa gd, rus tig rand je is dat van het etik et van Ho ggs on Brot hers (af b. 18), waa rop ook het b ruin e lijn tje zeer goe d doet, en dat van de adr esk aar t (af b. 6). Zorg# vu ldi g wor dt bij de keuz e der let ter typ en het kar akt er van het dru kwe rk in het oog geh oud en, ook in ver ban d met de te ge# 9

bru iken papi erso ort. Voo r den mooien titel, geze t in romaan scb (af b. 23 ) zou b.v. een gothi scbe of fant asie dett er niet geb rui kt kun nen zijn, zonde r in strij d te komen met het kar akt er van het wer k, terw ijl aan den and eren k ant geen litt era ir of wetensch ap* pel ijk boek ged ruk t zou kun nen wor den met de W inc he kty pe , die toch wa arl ijk op den prospe ctus*ti tel door The Matth ews* Nor thru p Wo rks te Buffalo (af b. 25) zeer goed doet en met het k rach tig gete eken d embleem volko men in over eens tem min g is. Ni et mind er is die van de ande re Trus t com pany (af b. 26 ) door the Cha rlto n Press te New* York ged ruk t in Id ea kty pe , niett egen staa nde de init iaal in gel ijke k leu r is ge hou den , al ha d het niet szeg gend e en storend e ornam entje o nder d en naam gev oe ge lijk achte rweg e k unne n blijv en.

Een paar jare n gele den werd door Th e p ri n ti n g ar t een prijs* vra ag uitge schre ven voor een ca tal og us tit el. Het resu ltaa t van deze prij svr aag was zeer gu nstig . Ve le van go ede opv atti ng getui* gend e ontw erpen werde n inge zond en, w aar van wij twe e a fbe eld en (af b. 29 en 32). De eerste ve rw ier f den eerste n prij s en is het ontw erp van Geo H. Ellis uit Boston, en met de Che lten ham geze t, terw ijl het ander e, inge zon den door Leon S. Lead er te Cle vel and , gehe el in gothis che lette r, met een enk ele ini tia al ter ver sier ing en een roode li jn, om de twee teks tge dee lten te scheid en, door zi jn compacte z etwij ze en h et b oven aan de bla dzi jde plaa tsen her inn ert aan de o pva ttin g v an Mor ris.

Door den voo ruit gan g in de te chni ek, die het mo geli jk maakt , band en in opla gen te stemp elen, hebb en de v roe ger e rug etik ette n hun rede n van besta an vri jw el verl oren en is nu hun geb rui k bep erk t tot de rug gen van losse kafte n en oo k, door hun decora* tiev e kw alit eite n, zijn ze teg enw oor dig w eer zeer gezoc ht voor 10

I

geka rtonn eerd e boe ken . Me n zie de twee hier gere prod ucee rde etikett en die met h et bezi tmer k van een bib lio the ek uits teke nd ge* slaagde voo rbe elde n zijn van deze wel klei ne, maar soms lasti g op te loss en smou tjes (a fb . 33 , 34 en 35 ).

De zetwij ze met enk el kap itale n bo et iets van de duid elijk heid in, maar zij is, doo r het s trak ker aanzi en der regels van een meer beslis t de cor ati ef ka rakte r. D it too ne n ons een circulair e ( af b. 36 ) en de k aart voo r een b ibl iot he ek (a fb . 38 ), w aarvan het geb ouw tje door een onz er artis ten als Nieu wen kam p o f We nck eba ch allich t stij lvo ller zou zijn gete eke nd, de repro duct ie is er echter schuld aan, dat dit tee ken ing etje te vol is gewo rden en zood oend e in kleur zich s che rpe r van het zetsel ond ersc heid t dan op het origin eel.

He t geb ruik van aut oty piĂŤ n is in dezen tijd niet te vermi jden, maar waar de meer pi ctur ale kwa litei ten d ezer pren tver beel ding en toch alti jd min o f m eer in tege nste lling zijn met wat de juis te prin* cipes van bo ekd eco rat ie uitma ken zal een goede inva tting in den tekst ons meer met deze huidi ge illustr atiew ijze verzo enen. He t was om lich tel ijk te beg rijp en techn ische redene n niet mog elijk eenige der soms uitst eken de toep assin gen v an omraming en plaat* sing, doo r Am erik ane n gege ven, te repro ducee ren.

Beh alv e de reeds hier en daar geno emde en gepre zen eigen* scha ppen van het amer ikaan sch zetwe rk bli jkt ook, dat men zich daar nie t tevr ede n stelt met een sch ablo on, dat voo r alle typog ra* fische vraa gstu kke n een opl oss ing aan de hand doet. V oo r elk bijz ond er geval trac ht men een geĂŤig ende oplo ssin g te vind en, prob eeren de telk ens bete r werk te leve ren dan het voor gaan de.

Deze opv attin g van het vak is de eenige manier, waar door de drukk unst kan voo ruitg aan , dat zij weer een kun stva k wor dt en de b eoe feni ng er van een vreug d, zooa ls ze dat ook bij de oude 11

drukk ers geweest moet zijn, die artist en vakma n te g elij k waren.

Aan het slot toch nog eens de opme rking dat men de hier ge* geve n vo orb eeld en niet gaat besch ouwe n ter cop ieeri ng, wat reeds door het andere hier gebr uikte zetmater iaal onm oge lijk is, maar de overw eging en, die voo rzate n bij de s ame nstel ling ervan in zich trach t op te nemen en te b egri jpen . Ong etw ijfel d zullen deze mo* dellen er toe bijge drag en heb ben de uit onb eke ndh eid en slecht e voo rlic htin g ontsta ne minder gunstig e gedac hte ove r de ame* rikaans che praestaties te doen veran deren in een wel verd iend e waardee ring, zooals het schr ijver dezes is geg aan.

S. H. DE ROOS KROMMENIE

12

C b e C o ll e c ts FO R T H E SE V ER A L

SUNDAYS AND HOLY DAYS T H R O U G H O U T T H E YE AR A N D A L S O IN T H E O C C A S IO N A L s

O FF IC ES j

PR ES C RI BE D

IN T H E

BO OK

OF

COM MON

PR AY ER

_____ NEW YORK E. P. D U T T O N & C O M P A N Y M D C C C C IV =

r

-

Afb eeld ing 1

1

PRXN€

H B O tT C H S h O p a t the S X ß JV o f r n g D H jw e u o H X ]v s p p a iw x e u > ,

jyihss., a s , h ^

^

në w ra y s iD e £ > R 6 8 8 h as been establis h­ ed less than a ye ar , ye t i ts plain commer­ cial work has gained many ad­ mirers in this country and in 6u ro pe .£ O e aim to do care­ ful, correct pr inting ; to make something attractive and out of the ordinary. <&Che work embraces every form of com­ mercial prin ting such as cards, letter beads, circ ular s, menus, announcements, catalogs, edi­ tion work for publishers, au­ thor 's private editions, etc./#5 Customers may have the bene­ fit of a large asso rtme nt of designs, borders, ornaments , initials, c tc ./ ^ ^ ^ ÎU e will be glad to add you to our list of well pleased patrons. I f in this vicinity, a postal card will insure a prompt personal call from us ./£ /? H ll work of the OIHY 8XD6 p R 6 8 8 is under the personal supervis­ ion of ]Mr. <Hill f). Bradley.

Afbeelding 2

Täa

& T H E g EO R G IC S OF F I R G I L T R A N S L A T E D FROM T H E L A T I N IN T O E N g L I S H B Y J-IF-- AAAA CKA IL F E L L O W OF B A L L IO L C O L L E g E OX FO RD Tlpti ilium no/lri poffunt mutare labores

The Ttiverfide TreJ's i

Afb eel din g 3

A B R IE F AN D IM PO R T A N T ARGVM ENT ® B a p 6 ttrr iä r e ö ö

& $ t i n t 5I)0 p co nn ec te d wit h th e Studio of W i LL H . Bradley. Designing, Printing £5* Engraving f or fine Books £ƒ the highe r classes of commer cial work.

SPRING FIELD, MASS. Afbeelding 4

♦

:

! j FR AN K E. W O O D W A RD & CO. I

H E A T IN G A N D V E N T IL A T IN G E N G IN E E R S M AGEE

I9 a ;:

H E A 1 ERS,

F R IE N D

î

:;

W a rm

A i r a n d Co mb ina tio n

ST R E E T , BOSTON

Tele pho ne 864 R ich m on d

Afb eeld ing 5

S S

s A N T O N IO D E LA RN O T eacher of the

t

P IA N O

40 L O U I S B L D G ., B R O O K L Y N — —1.

A

Afb eel din g 6 ?

<

OF

and

GENERAL

M A C H IN IS T S’

TA BL E

H A R D W A R E , E TC .

an d

an d

BO ST ON

Afb eeld ing 7

TELEPH O NE,

I494

No. 6o SU MM ER ST R E E T , BO ST ON

TOOLS,

C U TL ER Y , C A R PE N TE R S’

B U IL D E R S’ H A RD W A RE , PO CK ET

A C O M PL ET E ST OC K

J. B. HUN TER & COMPANY

u b b a r d , Ó*up er in

ten de n t

A. A.

Stewart, Inst ruc tor

Afb eeld ing 8

('o

» /P R IN T IN G E N D U N IO N

TW ENTY PA RM EN TER STR EET B O STO N , M A SSA C H U SETTS

S a m u e l F. H

TH E SCHOOL o f th e N O R T H

Re pr od uc tio ns tâ Notable Paintin gs pu bl ic ly ér pr iv at el y ow ned in Ameri ca-abo of the muralDec orations in the New Libra ry of Cong'ress.theBos ton Public Libr aryé ' ot he r pub lic buildings

CU RT IS & CA M ER O N Publishers PierceBuilding, opposite t he '' P u b li c L i b r a r y , B os to n , M a s s a c h u s e t t s

M :D •C C C C Afb eeld ing 9

:

I

I

TH E PROGRAMME OF TH E AUTHORS C LU B R E U N IO N

H ALL H U N T IN G T O N SA N F R A N C IS C O . C A L .

A fb ee ld in g 10

Th e Gowns £ƒ Songs o f Adelina Patti

Exhibition and Conce rt Monda y, Tuesday and Wednesday October 26, 27 and 28

In the Wanamaker Art Gallery

Afb eel din g 11

In M e rr y M oo d A Bo ok o f C he er fu l Rh ym es

By N ix o n W at er m an

B o s to n

F o rb e s

and

C h ic a g o

& C om pany 19 02

Afb eeld ing 12

T H E H O L E IN T H E W A L L BY

£© otr teo n AUTHOR OF TALES OF MEAN STREETS, A CHILD OF THE JAGO, ETC.

McC l u r e , P h i l l i p s NEW YORK MCM 111 Afbeelding 13

co.

REC OR DS OE SH EL LE Y, BYRON AN D TH E AU TH OR

BY ED W A RD JO HN TR EL AW NY WI TH AN INTRODUCTION BY G EO R G E ED W A R D W OO DB ER RY VOLUME ONE

NEW YORK M CCLU RE, P H IL L IP S AND CO M PAN Y MC M I I I

Afbeelding 14

The A M ER IC A N ST AG E AND TH O SE W HO HAVE MADE IT FAMOUS

By G U S T A V

KOBBE

Aut hor of “ Th e Plays o f A rth ur Win g P in er o/’ “ Some Re cen t Plays and P layers,” and other dramatic essays and contr ibutions to the “ Cent ury,” “ Scribner’s, ” “ Fo rum ,” “ Review o f Rev iews ,” etc.

IL L U S T R A T E D W IT H MANY P O R T R A IT S y S C E N E S F R O M PL A Y S

NE W YO RK A N D G E B B I E AND N IN E T E E N

P H IL A D E L P H IA

C O M PA N Y

H U ND RED Afbeelding 15

AND

ONE

AT

STA TLER ’S AND HOW TO SEE

BUFFALO

PUBLISHED ANNUALLY BY STAT LER’S RESTAURANT ELLICOTT SQUARE BUFFALO, N. Y.

Afb eel din g 16

Afbeelding 17

i

00000000000000000000000000 <y O O O O O O 0 O o o 0 o 0 o 7 E a s t 44 th S tr e e t N e w Y or k 0

31)o g 350 n b r o th e r s

Afb eel din g 18

0 O 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

COPPER GOODS

Afb eeld ing 19

THE BIRTH OF g CHELTENHAM |

Afb eeld ing 20

BOOKS FO R W IN T E R E V E N IN G S

Afb eeld ing 21

L tW ,

R O G ER S AN DW ELLS ENGRAV ER S AN D PRINTERS CH ICAG O

“ T h e R og er s Q u a li ty ”

Rogers & Wel ls Fine Half-ton e Engravings High-grade Printing

Chicago

Afb eel din g 22

5

TA B LETS AND IN S C R IP T IO N S A P P R O P R IA T E L Y P R IN T E D IN TY PE S R ES EM BL IN G TH E L E T T E R IN G F O U N D U P O N

RO MA N T R IU M PH A L AR CH ES

NEW YORK

M

C

M

Afb eeld ing 23

V

M E M O R IA L S OF

TW O FRIEND S LO W E L L C U R T IS

P R IV A T E L Y PR IN TE D NEW Y O R K A N N O D O M IN I M C M I I

Afbeelding 24

SAINT LOUIS UNION ® TR US T® CO M PA NY

C A P IT A L AND S U R P L U S TEN

M IL L IO N

DOLLARS

IV . C o r n e r o f F o u r t h and L o c u s t S tr e e ts S A IN T

L O U IS , M IS S O U R I M C M II I Afb eeld ing 25

-F IF T H -AVENUE* T R U S T -C O M P A N Y

T H E F U N C T IO N S OF A T R U S T C O M P A N Y • IT S A D V A N T A G E S T R U S T C O M P A N Y is a corp oratio n subject to State L a w and examination, wh ich exists prim arily fo r the execu­ tion o f Trusts . Such an insti­ tution affo rds absolute protec­ tion against unsafe methods in the managemen t o f estates. A Tr us t Comp any devotes its energies to caring fo r other people’s money, to seeing tha t thei r best interests are subserved, and to securing fo r them a safe in­ vestment yield. It can do this better than any single individual, and at less cost, because o f its large organ ization and peculiar facilities.

Afbeelding 26

A • MA TTE R • OF CONVENIENCE BEIN G A P R A C T IC A L DEVICE W H IC H W IL L SAVE YOU CONSIDER­ ABLE AN NO YA NC E €r MUC H VALU ABLE T IME

NE W - ENG LAN D-T ELE PHO NE 6- -TELEGR APH • COM PA NY 101 • MILK • STREET BOSTON • MASSACH USETTS

A fb e e ld in g 27

TR US TS OF TO-DAY

By G. H. MON TAGU E

N Y

A

I'

BOOK

OF

FACTS

A book that gives the specific facts about the organ ization , the financial management, the business methods and the aims of trusts, with full information as to the remedies for trusts already tried or proposed. Th e author shows the development of the trust principle from its begin ning , and tells the history of the following trusts : Amalg amate d Copper Co., American Gl u­ cose Co., American Chicle Co., American Ice

â&#x20AC;&#x201D;

A fb ee ld in g 28

IL L U S T R A T E D

TRADE

C A TA LO G U E OF • SI LV ER W A R E JE W E L R Y • A N D FINE METAL GOODS INCLUDING A SPECIAL SELECTION o/BRO NZES & LIBRARY NOVELTIES IN INK STA ND S AN D DES K SET S

FOR T HE SEASON OF 1905-1906

BROWN & JENKINS 48 0 PE N N SY LV A N IA A V E .,

W A SH IN G T O N . D. C.

Afb eel din g 29

tye

amptûtt

it n

Weötïjampton 35ead), iLong ^ölanïj, > . I}. §?tcpïjcn jf. ^vtffing

Afb eeld ing 30

THE

GARDEN OF

SPO T

THE

SO UTH

V IE W S

ALONG

THE

L IN E S

T H E C E N T R A L O F G E O R G IA Afbe eldin g 31

OF

RA ILW AY

rabe catal ogue, illus trat ed, of Sil ver wa re, Jew elry , anb /t u e i ll et al Q^oobs, includ ing a special selection of Sto ng es anb Ci br arn Novelt ies in In k St au bs anb Wesk Se ts .f or tl)e sea so n of 19O5-19OG S r own & Ic nk in s, ÂŁ 8 0 Pe nn sulv an ia ~Ui e., 111asl jing ton , W. C

Afb eel din g 32

DARBY O’GILL AND THE GOOD PEOPLE BY HERMIN IE TEMPLE TON

TH E WO RK S OF

T H E O P H IL E G A U IIE R Volume X X II I

•g» A R T A N D C R IT IC IS M THE

M A G IC

HAT

JAPANE SE IMP ERI AL VE LL UM E D IT IO N

Afbeelding 34

Afbeelding 33

THE FREE PUBLIC LIBRARY OF THE CITY OF AUGUSTA MAINE

PURCHASED FROM THE CI TY APP ROP RIA TION

Afbeelding 35

IN T R O D U C T O R Y

N PRE SEN TIN G THE TUE RK ALTE RNAT ­ ING

C E IL IN G

FAN

FO R

N IN ETE EN

HU NDR ED TH REE WE HAVE RET AIN ED THE FEAT URES SUCH

GO OD SATI SFAC TION

WH ICH HAVE GIV EN IN THE

PAS T, AND

WI LL C O N TI N U E TO US E TH E BE ST M AT ER IA L AND EM PL OY TH E VE RY BE ST OF M EC H A N IC S TO KE EP OU R PR O D U C T UP TO TH E H IG H ES T ST AN DA RD .

WE OF FE R TO THE TRA DE THIS YEAR OU R REGULA R TWO -BL ADE D FAN, OF WH ICH TH ER E ARE MANY THO USAN DS IN USE , ALSO OU R FO UR BLADED FAN WHI CH WE PLA CED ON THE MAR KET LA ST YEAR AND FO R W H IC H TH E CA LL

WA S

GRA TIFY ING , AND IT GAVE THE VER Y BES T OF SATIS FACT ION. WE ARE ALSO READY TO SU PPL Y OU R NE W ELE CTR OLI ER FAN WITH THE LIGH TS BE LO W TH E BLAD ES,

WHI CH

WILL

BE

FO UN D TO

BE

THE

BEST ON THE MARK ET. ALL FANS ARE TH OR OU GH LY TE STE D ON THE CIR CU IT ON WH ICH THE Y ARE TO BE OP ER AT ED BE FO RE BEI NG SH IPP ED OU T.

THE Y ARE FULLY

GU AR AN TE ED FO R TH E SE A SO N AG AI NS T ANY ELE CTR ICA L OR MEC HAN ICA L DE FE CT S IN CO N­ ST RU CT ION .

Afbeelding 36

cfm poi ted ofTtodLinery for the cFïneôt ‘dorade S p ri n g , igo 4 c)T&tô, (fb opet th an ho he t pa tto no fo t t h a t ge ne to uo ou pp ott in t he pao t, an d teo pe ctf ud ty aoho th em to ca ti and ôee th e ne w (O pt in g ffT & it tin et y on ohow ab ou t cfT &a tch the oecond , (j onip eti ­ tio n to 00 h ee no th atxo çfT&tô, (Sc ope r' hao m ad e e x tt a o td in a ty eff ott o to g et to ge th et a n exc jm oit e a n d ve ty Latge otoch, of m po tt ed cïT bod eto ao w et t ao h e t ow n m ak e, "id ea o no t fo u n d etoew h e te ," (dfhe w it t a pp tec iat e th e fa v o t o f an e a tt y ca tt a n d pto mi oe o en ti te oa tio fa ctio n

y ^W eôt th ir ti e th (Str eet, dtoew ffj or h Qi tg Afb eeld ing 37

j

T H E N E W A R K FR E E PU B L IC L IB R A R Y ON W A S H IN G T O N P A R K , O PE N E V E R Y DA Y TO EV ER Y ON E, HA S A N EW SP A PE R RO OM W IT H P A P E R S FR O M N E W A R K A N D O T H E R C IT IE S , A N D A R E A D IN G RO OM W IT H P E R IO D IC A L S OF M A N Y K IN D S IN E N G L IS H , F R E N C H , A N D G E R ­ MA N. ITS BOO KSH ELV ES A R E AC CES SIB LE TO AL L, AN D BOOK S A R E LE N T FRO M T H E DE LIV ER Y D EP A R TM EN T EVE RY W EE K- DA Y. T H E RE FE RE NC E ROOM AN D A R T ROOM HA VE T H E BOO KS T H E IR NA ME S SU GG ES T, AN D TO T H E FOR ME R AR E A T T A C H E D PR IV A TE ST U D Y ROOM S. T H E C H IL D R E N H A V E A RO OM OF T H E IR OW N W IT H SE VE RA L TH OU SA ND VOLUMES OF T H E BES T R EA D IN G FOR YO UN G PE OP LE .

Afbe eldin g 38

HET LEZEN VAN DRUKPROEVEN nbeken dheid met de eene of ander e zaak is dikw ijls oorzaak v an een onjuiste beoordee= ling. Evenzoo gaat het met intellectueele n of phys ieken arbeid. De een vindt dat deze een «m akke lijk baantje », de an der dat gene een «lo uw bestek» heeft.

Niet altijd eens is men tot oordeelen be? voegd en wordt er maar wat op los gekakeld- Zoo zal bijv. iemand die uits luitend ph ysiek en arbeid verricht moeilijk een juist oordeel kunnen vellen over den intellect ueelen arbeid van een ander. Maar zelfs al is men tot oo rdeelen over werk van anderen geroepen en bevoegd, al komt men dag elijks met anderer arbeid in aanraking, daarom is men nog niet in staat op bloote waarneming tot een juiste waar deeri ng te komen. Daartoe is meer noodig, en wel in de eerste plaats een nauwkeu rige kennis van de voorwaarden waaron der het werk verricht en de bezwaren waarmede gekampt wordt.

Niemand nu kan m. i. die gegevens beter verschaffen dan de belangheb bende zelf, mits hij niet overdrijve en alleen zijn per? soonlijke indruk ken weergeve, maar ook bij anderen zijn licht ontsteke. Voora l voor pe rsonen wie r werkzaamheden elkaar aan? vullen is deze kenni s van groot nut, omdat zij veel tot ond erlinge waardee ring kan bijdrag en en vaak misverstand uit den weg ruimt.

Met dit doel voor oogen wil ik pogen te schetsen de taak van den corrector aan een groot dagblad , de moeilijkhe den waarmede hij heeft te kampen en de verhoud ingen waaronder hij werkt.

4 49

Naa r mij geb leke n is hou dt zoow at ie der er een oo rdeel op n a over corrector en corre ctie. Daar zij n bijv . perso nen die niet eens weten wat nu eig enl ijk een corrector is ( ’t zou daarom go ed zijn voor taan te sprek en van proe fleze r), maar den naam heel mooi vin den en daarom een go eden d unk van den func tiona ris en die ns we rkk rin g hebb en; ander en die, bij het lezen v an de c ouran t een druk fout ontd ekke nde, maar niet kun nen beg rijp en, dat zulk e «sto mm iteit en» kunn en voork omen en v rien den en ge bur en met veel oph ef er op wijz en ; we er ande ren die ze lf wel eens g ecorr i? geer d hebben en het een «on dan kba ar we rk» vin den ; nog we er ande ren die, hun stukj e in de kran t onts ierd zien de door een drukf out, den corrector naar een m inde r beg eer lijk e plaa ts wen« sehen. Naas t deze meen ingen moge die van een correc tor een plaat s v inden .

Alle reer st dient de vraa g onde r de ooge n gez ien, aan we lke eischen een corr ector heeft te vold oen. Het is m oei lijk deze vra ag ju ist te beantwoor den. Het best kan men an two ord en : de corr ector moet een factotum zijn. Van alles moet hi j wete n, al beho eft het geen gro ndi ge kenni s te wezen. In die mee ning be n i k nog ver? ster kt d oor een adv erte ntie in een d er N oor del ijke b lad en va n ons land , wa arin een corrector we rd gev raa gd «te ven s g oed k unn end e omgaa n met paa rde n». Mens chen van stu die , de gel de lijk e ver? go edi ng buite n be scho uwin g laten de, zijn al s corre ctor n iet op hun plaat s. Zij zu llen sp oed ig ove rhoo p lig gen met de redac tie di e h en van vitz uch t en betw eterij zal betich ten en v erw ijten , dat zij de hoof dzaa k, de lette rfou ten, over het hoofd zien. Het best zal dege en vold oen die naast het bez it va n algem eene ont wik kel ing , niet licht ger aak t is, een goed hume ur en een go ede gez ond hei d heeft, zich steeds ser vie l toont, desno ods een bel eed igin g voor 50

een compliment aan nee mt......... en dan is het no g de vraag of hij zal voldoen.

Men zal mij verwijten , dat ik ove rdrijf. En toch is dit niet zoo.

Een corrector kàn nooit geheel voldoen ! Deze bewerin g nu eischt bewijs. Dit acht ik reeds voldoe nde gelever d door aan te toonen, dat de corrector de wr ijfpaal is tusschen zetterij en redactie. Zoo kom ik va nzel f tot de punten die ik w il behandel en.

De kopij en proef komen van de zetterij ter correctiekamer. Nu begint de taak van den corrector, t. w. zorgen dat de proef coiv form aan de kopij wordt. Dit zou men althans meenen, maar het is niet zoo. Juis ter ware te zeggen, dat de pro ef conform aan de bedoe ling van den schrijver wordt. Wan t helaas, vaak laat de kopij v eel te wenschen. Ter vero ntschuldi ging zij a angevoerd, dat dikw erf den schrijve r de tijd ontbreekt om zijn kopij na te lezen ; maar ook al bestaat de gelege nheid er toe, wordt dit vaak verzuimd.

Behalve nu dat de corrector reke ning heeft te houden met de vergis singen van den schrijver, heeft hij te kampen met het slechte, vaak nauw elijks leesbare schrift, waarbij nog komt de overhaasting waarmee aan een dagbla d het werk moet geschieden, en te letten op de na latigh eden en abuizen ter zetterij begaan.

Deze punten eischen een meer uitvoerige besp reking. Ten eerste de verg issinge n en fouten van den schrijver.

Komen dan zulke verg issinge n voor. De kopij wordt toch door de redactie nagez ien. Een teer p unt ! Het antwoord moet luiden : Ja, vaa k; en niet a ltijd wordt de kopij na gezien. De a ard der ver# gissingen is zeer verschill end. Om eenige te noemen : zinnen zonder «staart» of slot ; berichten die precies het tegenovergestelde uitdrukke n van hetgeen bedoeld wordt door wegla ting van het woord « niet », enz.

51

Ook ver gist de redac tie zich vaak bij haar bew erk ing o f zie t onju isthe den over het hoofd. Daar heeft men b ijv. de w oord en «a lh ier » en « hed en mi dd ag» of «hed en avo nd » in ui t andere blad en overg enom en berich ten, wel ke verg eten word en te ver and ere n in den naam van de plaa ts waa r het blad versc hijnt, respectieve# lijk in den juis ten mid dag of avon d ; ver der twee beric hten v an den zelfd en inho ud enz. Men igm aal is de correc tor dan ook in de gele gen heid de redact ie voor feilen te beho eden , waa ron der eige naar dige .

Eén voorb eeld uit de p rak tijk zegt meer dan elle nla nge betoo# gen. Er komt een telegra m, de redac tie bew erkt het en n u lui dt het, dat benoemd zijn : in de sectie Lett erku nde, w ijsb ege erte en gesch ieden is dr. A. B ru in in g te ’s=G rav en ha ge, lee raa r te Amster# dam, enz. Die b eide domic ilies komt hem v erd ach t voo r. Hij ziet dat het wo ord «H aa g» op het teleg ram door de reda ctie is veran# derd in «te ’s G rave nha ge» en nu wor dt het hem du ide lijk d at de redact ie zich verg ist heeft. Hij slaa t den St aa tsa lm an ak na en vin dt den na am A . B ruin ing H oog. «H aa g» was dus een seinf out, waa rdoo r de re dactie zich liet vers chal ken. In h et v oo rbi jga an zij hier tevens gewe zen op de no odz ake lijk hei d, dat de correc tor be# schik ke over vele en de nieu wste b ronn en, die j ui st vo or hem h et noo digs t zijn . Dit l aat wel eens te we nsche n.

Een ande ren keer leest de correcto r tot zijn ver baz ing in een stuk over onde rhou d van sta nd be eld en : «O ok E ra sm us op de Pav iljoe nsg rach t te ’s G rave nha ge zal nu van zijn kac help olit oer ontd aan wo rde n». De reda cteu r heeft hier een la psus calami be# gaan en nat uu rlij k Spin oza bed oeld . Leest de c orrecto r o ver der# ge lijk e en ander e foute n heen, dan staa t onzin als het bo vens taan de in de co urant.

52

Zoo kon men onlangs bij het overlijd en van Schimmel in De N ed erl an de r lezen, dat tot diens meest bekende grootere romans behooren : H et Hu is La uer ne sse , De P lee gz oo n en De Sch aap her ? der , resp. nota bene werken van mevr. Bosboom Toussaint, Van Lennep en Oltmans.

Maar niet alleen op onjuisthe den, ook op de woordkeus dient de corrector te letten. Wa t zou men bijvoorbeeld zeggen van het volgende bericht, indien men het ongewij zigd in de courant la s: «Na ar uitN ewsY ork aan de Tim es geseind wordt heeft president Fowler verkla ard, dat de directie den steun ve rk reg en heeft van 400,00 0 aan deelen en dat vee l handte ekeningen ve rk reg en zijn ten gunste van het comité van nietsaandeelhouders. Het comité heeft het stemrecht ve rk re ge n van 100,000 aandeelen behalve de 186,000 aandeelen waar van zij het stemrecht reeds ve rk reg en ha d».

Zóo zouden meer voorbeeld en kunnen worden aangehaald.

Men begrijp e mij echter goe d : i k wijs alleen de struikelblo kken aan, die de corrector op zijn weg ontmoet.

Nu het han dsch rift........ Voilà l’en nemi!

Het is bekend, dat de ge leerdste menschen doorgaans het on* leesbaarste handschrift hebben. Vermaard is in dit opzicht het schrift van dr. Kuyper. Maar hij vindt in menig persoon zijn evenknie. En ’t grap pigst is, dat vreemde woorden of eigennamen —in het oog van den corrector althans — het o nduide lijkst zijn.

Zeker, men treft ook fraaie handschriften aan en went aan een hand, doch ni et alle k rijgt men dageli jks, vele slechts één of meers malen onder , het oog. De meeste drukfouten kunnen dan ook op rekening van het slechte schrift g esteld worden, waarbij een omstandigheid komt, de spoed, welke verderop besproken zal worden.

53

Hierachter vindt men eenige staaltjes van onduid elijk en dui# delijk schrift gereproduceerd. Terloops zij er hier op gewezen, dat velen schrijfmachines nog gebreken aankleven. Zoo de gelijkh eid van type van de 3 en 5 en het ontbreken van een afzonder lijk typ e voor ij, waarvoor de y gebruik t wordt, hetgeen bij namen met een ij zijn bezwaren meebrengt. Ook onduide lijke hectografische afdrukken en met z.g. «b lauwt jes» doorgeschreven kopij leveren menigmaal moeilijkh eden op.

Het spreekt vanzelf, dat niet al leen de corrector met het slechte schrift te worstelen heeft, maar ook de zetter. Deze zet echter laten we zeggen naar zijn beste weten en acht zich ve rder van ver« antwoordelijkhe id ontslagen. Men heeft zetters voor wie men zijn hoed afneemt, zoo kranig komt een stuk zetsel uit hun handen.

Desniettegenstaande mag men zeggen dat het met de ontwik keling van den typog raaf over het algemeen nog slecht staat. Hoe kan dit trouwens anders van menschen die dikw ijls nog voor ze de lagere school doorloopen hadden bij een boe kdruk ker in de leer werden gedaan en niets hebben bijgeleerd. Toejuich ing verdienen dan ook de pogingen die in het werk worden gesteld om den typo graa f meer kennis bij te brengen. Vooral avondcursu ssen voor typografen zoo als die sedert vele jaren in Duitschlan d bestaan, zullen, indien de boek drukkerspatroo ns daartoe m eewerken, veel nut kunnen stichten.

Zeker, dikwij ls is het slechte schrift de oorzaak van zetfouten en in dit verband kan tevens niet genoeg tegen potloodschrift worden opgekomen, dat vooral ’s nachts, bij kunstlicht, eigenaars dige bezwaren meebrengt, — maar va ak ook w orden in de een# voudigste stukjes, zelfs van ged rukte kopij, fouten gezet, woorden gefantaseerd die er niet staan. Het is eigen aardig, dat men aan een 54

Pro eve va n on du id el ijk sch rift

fout kan zien waa r de zetter van daa n komt. Bijv. in een be richtj e uit een w ille keu rig e plaa ts is sp rake van de Ooste rstraa t ; maar de zetter zet, hoew el â&#x20AC;&#x2122;t er du ide lijk staat, Oos terp arks traat : de Am# sterdam mer.

De oorz aak van zulk e fouten is m akk elij k aan te toonen . De geda chte n ver wijl en een oo gen blik ergens a nder s of de zette r he eft zooev en een zijn er k amer aden wat gez egd en we rkt uig elij k zet hij een van de ges prok en w oord en in p laats van hetg een op de kop ij staat. Het ligt even wel niet op mijn weg nad er op dit ond erw erp in te gaan. Van ond uid elijk e k opij wor dt vee ltijd s maar een w oor d gezet, dat de zett er op het ee rste ge zich t er uit leest, de reg el niet nage lezen , zoodat woo rden geze t zij n, ge en zin nen. De gesla chte n en na amv allen laa t ik buite n bes cho uw ing ; waa r zoo vee l bekwa# mer menschen niet zuiv er de N eder land sche ta al ku nne n sch rijve n, mag z oodan ige kenn is zeker niet bij een typ og ra af vero nde rste ld worde n. De corrector is maar al te goe d in de gel ege nh eid te constate eren hoe slechts en kele uitv erk ore nen z uiv er hu n moeder# taal schrij ven, hoe hoogs t bekw ame mensc hen tege n bovenge# noemd euve l zondi gen. Maa r toch voo ral geen ver een vou dig de spe lling , die nachtm errie voor ve len ; ook nie t om on zen tw il! Het eenig e waaro p wij, correctoren , kun nen bo ge n: de W oo rd en lijs t van De Vri es en T e W ink el van buit en te ken nen , zou ons ont# nomen word en !

Bov enbe doel de zetfou ten bren gen den correc tor maar al te dik wij ls op een dwaa lspo or, zoo mo oi passe n ze in het zinsver# band . Ook uitl atin gen , die vee lal ver oor zaak t word en, doo rda t de z etter bij twe e geli jke woor den met een ige rege ls tuss chen ruimt e op he t laa tste ove rspr ingt , spel en een groo te rol, alsme de onduide# lijk e proe ven, die oorz aak van de meest hin der lijk e druk fout en 56

kunnen worden. De corrector ziet bijv. een o voor een e aan en gebeurt dit nu in bet woord beer, dan beeft men al een van de onaangenaamste fouten voor een courant. Hoe soms de proeven onder de handen van den corrector komen, moge u it bijgaande reproducties blij ken.

Vele krantenlezer s hebben wel eens ha rtelijk zitten lachen om het drukfou tenduiv eltje, dat zulke comische dingen kon laten zeggen. De N ed er la nd sc he Jo ur na lis ten kr in g is zelfs begonnen zijn M ed ed ee lm ge n te ve rleven digen met het vermelden van grappige drukfoute n, waarmede zij nu De W are Ja co b concurrentie aandoen.

Als tegenha nger w il ik di t opstel opmonteren met eenige typische zetfouten. Wa t de schrijffouten betreft zal ik ’t maar bij de reeds genoemde laten. De verle iding is anders sterk, vooral wanneer men o.a. zoo’n twintig*eeuwsch snufje te signaleeren heeft als gl ob et ro tt oi rs .

Uit mijn verzam eling volgen hier dan eenige grappige zet* fouten : Ah, nous marchons vite avec M. Combes, schreef Charles Charmes in een kroniek in de Revue des Dem i=mo ndes (Deux Monde s), il ne nous laisse guèr e le temps de respirer.

Bij de b ehande ling van de Dran kwet in de Tweede Kamer (art.

15 1 verbod van kansspelen in vergu nnings lokalen ) werd den heer Bos in den mond ge legd : dat men verke erd zou doen van iets anders te spreken dan van K aï ns pe l (kans spel).

De Engelsche gezant bij ons Hof, Sir Henry Ho ward, is gister* avond van zijn verb lijf in het Bu ite nl an d (Bui tenla nd) hier ter stede teruggek eerd.

57

Bij de b eha nde ling van een rech tzaa k: Hij v erk laar de, dat bekl. her haa lde lijk wei ger de heen te g aan, daar hij zeide de vrou w be? paa ld te moe ten op et en ( spr eke n).

In de Zu id= Af iik aa nsc he P os t van 15 N ovem ber 1.1. vi nd en wij een gehe el van den C om m iss ar is Sp in io (comm unis op inio ) af? wij ken d oorde el over Fer reir aâ&#x20AC;&#x2122;s in val .

Ach tere envo lgen s werd hij pres iden t van de wees?, onbeh eer? de en d e so ld at en = bo ed elk am er (des olat e boe delk am er) op St. Eustatius.

Spr. herin nerd e aa n het woord v an FrĂś bel: Ge ma kke lijk er ga at een h em el ( kem el) door het oog van een naa ld dan dat een op? voed er inga at in het Kon inkr ijk Gods.

Van de lich ting van 1904 had zich sle chts een m ill io en (m ilic ien ) opge geve n v oor adsp irant? militi e?off icier.

Lunch en co n se rv a ti e (co nve rsat ie) zijn schoon e zake n voor heere n die het eten en het prate n vers taan , doch daa rvo or zijn ze niet tot afg eva ard igde n verk ozen .

In de lage F riesche vene n is een act ie mer kba ar onde r d e veen? arbe iders . In een ver gad eri ng is beslo ten tijd ens de a sc a m p a gn e (a. s. ca mpa gne) h ooge r lo on te eis chen.

Het kwa m her haa lde lijk tot vec htp arti jen tussch en Slav isch e en Duits che m ur en zo ne n (mu zen zon en) . % Door de G ezon dheid scom missi e ware n i n ver sch illen de win kels. w or st en ge s to le n (mon sters gen ome n).

58

ÖL

^

^

‘- . û ^

a - a t^ .

« /Cz^/Szzz^A^L^ c A i> z ^

{ / - la ^ z- t

c rfo

f

£<-£_

t/ _J 2T

^ZZZ^<Z>Z

îlX j* ^ .

e u -z )-^ ~ c ^ Ov

f

r

tS ~ V ^

T ^ julæ ^ jltl^.

ë té t

cCjQ,

cC e.

et sL

£ /~ tr& ^

cJj£~

C £ jZ f

Z + jJ & L ß ^

£ L & -^

eLt L

CcU L^.

ÔL^J^JL

6 u -U ^ r^ J L ^

c ^ c r^ u C .

2~ xt _£ ï

^ & 4

ù u -t^ c C a ^

ücl

-£ e ^ I^ Ü U L ^ J L ^

7t /

(/^ -s

Proeve van duidelijk schrift

Gl & L b^ &C er ~c ^r

-& $ ^ A.

% /U L ^ ^

)

Versla g van den Haagschen raad : De Voorzitter b epleit u iteen po ët is ch (pra ctisch) oogpunt aanneming van het voorstel.

In een verslag van een sectievergader ing van het Geneesku ndig Congres : ver sta nd sk lie r in plaats van voorstandskli er.

Ook au to no m isc he (anatomische) geb reken bij moeder en kind kunnen een beletsel zijn voor natuurl ijke voedin g en de aange ? wende instrumentjes geven we inig resultaat.

Het Russische Zu idh oll an ds ch e^ Ze ete sk ad er (Midde llandsc hes Zee#eskader), bestaande uit het slagschip «Os liab ia», den kruis er «Au rora » en vier torpedobootvernielers, is te Cherbo urg voor anker gegaan.

Behalve proclamaties en revo lutionaire brochures, wer d on der de papieren ook een aantal C hi ne es ch e (chemische) formules ge# vonden voor ontploffende stoffen.

Voor wie de stakingsgeschiedenis te Deventer gevol gd heeft deze nogal krasse : Vrijd ag j. l. heeft de directeur der Kon. Dev enter Tapi jtfabrie k aan de pers een interview toegestaan naar aanle iding van de uit# gebroken staking.

Eerst gaf de directeur zijn lezing over het vo orgevalle ne in de fabriek, dat de stakin g ten gevolg e had. De verhou ding tusschen den on toe rek en ba ren (getouw baas) Timmermans en den ontslagen wever Va n de Leur ga f hem geen aanleid ing, te onderstellen , dat de mishandel ing het gevol g is geweest van wrok van den een tegen den an de r. . . .

60

In een verslag van een openbare dansles : De Pavane werd bekoorlijk uitgevoe rd door 40=jarige (4 0 jonge) dames in aller? liefste kostuumpjes.

In een bestek, waarin sprake is van buitenboei delen, komt te staan bu ite nb or de ele n.

25 J anua ri wordt een tentoon stelling van schilderijen, beeld? houwwerken, aquar ellen en go ap k uc he (graphi sche) kunst ge? opend.

Bovenstaande zetfouten zoo verschillend van karakte r zijn bo? vendien een aa ndacht ige beschouwing waard, omdat zij zoo goed illustreer en hetgeen ik zooeven over de ontwikke ling van den zetter zei.

Maar er is meer.

De corrector heeft nog op velerlei andere kleinigheden te letten : of niet een hoofdje verg eten is, of de afscheidingen in het oog zijn gehouden of het stuk met de aan gegeven letter is gezet, de inter? punctie, enz. Ja, zelfs de, ter zetterij zoo geminachte, verwaarloosd wordende komma kan de oorzaak word en van een storende fout.

W il men een voorbeeld van de macht der komma, nog wel een zeer aar dig ? ÂŤMen schrijft ons : De man, van wien verteld werd, dat hij de Bloemendaalsche omgeving onvei lig maakt, door, ongekleed, alleenloope nde dames lastig te va llen, is bij de politie bekend. Het is echter onjuist, dat hij iets kwaad in het schild voer t.Âť Alvorens nu het hoofdbezwaar, den spoed, onder de oogen 61

te zien komt het mij gewe nsch t voor eerst de ver ho udi nge n te beha ndel en.

De v erh oud ing tot de zetter ij ge eft geen reden tot opme rkin gen.

All een kun nen verm eld de jaa gsv lag en van den meest erkne cht, die «an der s de vorm niet vol kan kr ijg en », en soms vra agt of proe ven, nog niet eens in het bezi t van den correcto r, «ha ast kla ar» z ijn. Is de correctie niet tijd ig g eree d, dan wor den wel eens berich ten onge corri geerd in den vorm gezet . Vo or den correct or is dit nat uur lijk mind er aang enaam , wan t de leze r wij t hem d eze fouten. De methode bij een der groo te blad en ge vo lgd , waa r onde r het rubr iekh oofd Laatste Beric hten is gez et : ong eco rrh geer d, verd ient dan ook m. i. w el a anb eve ling . Hoe meer berich# ten wèl nog gec orrig eerd ku nne n word en opge nom en des te beter .

De verh oud ing tot de redac tie is aa n somm ige bla den w el eens minde r aan genaa m.

De o orzaak ?

Er is niet één, maar vele zijn op te noeme n. Al ler ee rst onbe# ken dhe id met de bezware n waar mede de corre ctor hee ft te kampe n.

Men leest wel eens een stukj e van eige n h and en v ind t dat in ’t gehe el niet l astig . Na tuu rlij k n ie t! Immers, men ken t d en inho ud en he eft dus slechts op de zetfout en te lett en ; men kan het dus corri geere n zonde r de kopij te raa dpl ege n. Va ak blij ven er dan echter óok n og fouten staan. Ma ar deze ma atst af is niet de ju ist e.

W il men zich een oorde el vorm en, w il men ind erd aad de bez ware n aan de we rke lijk hei d toetsen , dan moet men een geh eele n, liefs t dru kke n dag, wij den aa n corr ectie arbe id en daa rna het res ulta at eens late n n aga an, waa rbij nie t all een de fe ilen, maar ook de hoes vee lhe id wer k, d ie is a fge leve rd, in aan me rkin g zal moe ten wor den geno men. Eig ena ard ig is het in dit ver ban d op te merke n, dat 62

te Wo ^w ddn ln.

i I

.1

De la at st e m ee ti ng m ag ais z w r goed ge ­ h aa g d be sc ho uw d w or de n, of sc ho on h e t pu bl ie k n ie t zoo ta lr ij k wa s al s de la at st e in af en . Aa n / ve rr as si n g en he.e.t’t h e t m et o n tb ro ke n. In de re n n en w as de st al Jo cb er ns de ge m et E g r a li g u /r e de n ve rk oo ps re lu kk ig e, di e n. en m et Zi p de n he er ri jd ev sr en wo n, te rw ij l le gd e op Jden h o rd e n re n . De p ik A la rik be sl ag /X eu r D oe le m an w is t m et A nn a I I I en V en t d ’|)u e s t tw ee dr a- / ve ri je n te w in n e n on N el ly G ril U ff b ra c h t w ee r ƒ de n gr oo te n dr a ve rij -p ri js n aa r hu is , zo nd er h aa r re co rd te vei b e te re n .

I) e

//

ge de tai lle er de uit sla g is.

1. W in te r- pr ij < . H a n d ic a p ,d ra ve ri j vo or Ne d. / p aa rd en , 1000 M. f 250 rï u V i jc h 1,;* K u n 'l H 21 i Q i, d f( f75ï . tof t25.s ; i i/Ki 7 a n t^ .

"W arn a, El sje . ƒ de aa h G len A bd ul la M Jon ge . f s.

I z, K ru g e r. « De s ta rt ha d b e te r k u n n e n zijn .

Re ed s i / h e t ƒ " r e c h t e e in d b a d A ƒ II I. d e lc I_1 11 L v 1 VI 1 ’ ib /h g e n w’ o n f

I

I

ln J 'Ä ƒ

te na s tl ’i id.

A f na I l f (11 25) > 5. 2. Id e a ■d Q I2 5 ) 5. W <• da HÖ 50) < Ha a P p ; h V ei Ai. 1 5O 0| f 50. t .1 C re i i t z j 3 i f: 4. 1 <h e n ­y P a r k ^ 0 In ni \ (dd w a a r en .. e -/. c n ie , m e

a

e.

n

F1

h\

r f pa .ar de n ve r ac " f 1. E s .a a /’.u r' e ' 7 J i aa l Jo ch em h te r. s (K pl ic rf ), / L‘ 2. S mv a.- e. «h bs ) al C re ut z (A lle n) .

Vo m ; jo 75 bi;-<s hel aa n d f st al . ƒ £ /? /? l i l . si ei i ii- pr ip H a n d ie a p -d ra v e ri j 3200 AI. *

* Ztk.

2/5 V» :.i d '|) u/- > i. 4/d W i l h e l m iO fS /l V auban i>n P f e iP c h n e l l, 20 1 D on Q u ic h o tt e .

j0 ^

n

L - s ds dfOicl-jja be go n Do n Q ui ch o tt e te d an se n en ra ak ie ( 1 ac h te r, G e ru im e n tijd gi ng Pf ei ls cb m . ! ho of d, m aa r m oe st de ze

/?

o. d: Saa ie l rm < t .i ‘

b< • t a f g a a n a a n V a u h a n , d ie . f . a w e d d o o r \ e n t d ( f ne s t.

1. \b i.i cf (|u» o i^ 07 5l ‘-(al O ck ho rs t (D oe le m /) 5.o f f ,. 2. Y a h a ,; t35501 eig . W as se n aa r (D

/£

e

Druk proe f (Het resul taat van ond uid elij k geschreven namen)

men igma al fouten die door den corrector over het hoofd zijn gezi en ook door den revi sor niet wo rden o pgem erkt. Een twe ede oorz aak is het wer k ze lf: verb etere n. Ve le reda cteu ren word en niet gaa rne betra pt op on juist hede n en zijn zeer ge voe lig, wan neer hun gewe zen wor dt op een flater. Ze lf lok ken zij dit echter ui t door den eisch, dat conform h un kopij gec orr igee rd moet w orde n.

Ma ar aan den ande ren kan t wor dt door den zelfd en perso on den corrector op soms onheusc he manie r o nder he t oo g ge brac ht, dat een la psus, dien hij n ota bene ze lf sch reef, is bl ijv en s ta an .

De slotsom ko mt hie rop neer , dat de schri jver niet w il e rke nne n, dat hij fouten m aakt Ăśf den corrector te v er bene den zich acht om in zijn werk ver bete ring en aan te bren gen ; maa r d at, wan nee r hij merkt, dat hij zich toch v erg ist heeft, de fout doo r den correc tor niet is o pgem erkt en in de co urant staat, hij nie t w il erk enn en ze lf de schu ldige te zijn, en een schu ldig e moet g evo nde n wo rde n â&#x20AC;&#x201D; nat uur lijk de corr ector.

Heeft de corr ector een zetfou t la ten s ta an en is h ierd oor het een of a nder stuk, waar aan al dan niet vee l zorg is best eed, onts ierd of ond uid elij k gewo rden , dan ontl een t de sch rijv er hie raa n het recht op te toornen , zonde r te bed enk en, laa t staan te vrag en, wel ke vero ntsc huld igen de om stan digh ede n zou den kun nen gel# den, of soms ni et met het overz etten van een ma chin ereg el de fout er in gek omen is, enz.

Zeke r, het zs onaa ngen aam zijn we rk ont sier d te zien door een druk fout . Ma ar zoo lan g er coura nten ge dru kt zull en wor den , zul len ook druk fout en voor kom en.

Me t het oog op bov enst aand e is het goed , dat de correctie onde r d en h oofd reda cteu r res sorte ert en n iet on mi ddelli jk verant# wo ord elij k is tege nov er de direc tie, zooals wel voor kom t. Eerst# 64

genoe mde toch is b ij vers chil len en verzu imen bete r to t oo rde elen in staat, omdat hij ieders werk naar beh oo ren kan nagaan en de mate van schuld daarna ar afmet en. Te meer ben ik in die m eenin g verste rkt, nu een colle ga mij mede deeld e dat, vóó r jar en , een corr ector van een der gro ote blad en, waar de corr ecto r onmids delli jk aan den direc teur ver ant wo ord ing schuld ig is, zijn ontsl ag thuis kreeg, omda t in een rede van dr. Kuy per in plaats van «ooi lam » was kom en te staan «oo rlam ». Intus sche n, welk een eigen aardi g lich t werp t dit op de totale afwez igheid van eenige notie van den aard van het we rk ; op de recht spos itie, op de be sta an sze ke rhe id? W el ke n inv loed ook dit op he t werk uit oefe nt zal verd erop bli jke n.

En nu mijn laatst e bezw aar : de spoed waarmede gecor rigeer d moet wor den . In het l ich t van al hetge en ik hier bov en sch ree f zal dit thans , op den ach terg ron d, meer uitsc hijne n. W ie op de hoog te is va n de w erkw ijze aan een gro ot dagbla d weet maar al te goed hoe tege n het uur, dat de «vo rm geslo ten wor dt», er een ware steepl e chase plaats hee ft van redacti e, zetteri j en correc tie. Maar ook a ndere o orz ake n we rken mede. Me n me ene to ch n iet, wan neer men een cou rant vo or zich ziet, dat dit de dagtaak van de co rrect tore n is gewee st. D it is b ezij den de waarheid . Er wor dt een g root aantal kolo mm en over geze t, die heb ben moete n plaats maken voo r bel ang rijk er ber icht en, welke later inkwam en. En jui st, dat steeds het nieuw ste, hetw elk dus ook het laatste komt, in de cou* rant moet, is ee n niet te keer en o orza ak va n ov erst elpe nde n arbe id op één tijds tip.

W at geeft het echt er o f ik al bewee r, dat de spoed waarmede gewe rkt wordt, het werk en vaak onta arde n doet in, ja er is maar een goed Ned erla ndsc h woor d voo r, jak ke ren , oorz aak is, dat 5

65

fouten door den corrector over het hoofd wor den gez ien ; dat fouten inha eren t zijn aan een cour ant en men den correc tor dus er over n iet te ha rd mag v alle n ; dat op dru kke momente n vaa k het vol gen van de kopij niet mog elijk is ; dat ten gev olg e van alles te zanten, ook van te lang en arb eid sdu ur achter een of te bepe rkte arbe idsk rach t (vo lgen s een Duitsc h grafi sch tijd sch rift moet op elke 10 zetters een corrector zi jn) , de gez ond hei d van den co rrecto r onde rmijn d wo rdt, hij ove rwe rkt raa kt ?

Dit laatst e wil de ik nade r staven . Ik wen dde mij daaro m tot twee zeer gezie ne Haags che doctor en, wa arv an de eene ooga rts, die echter liev er hun namen niet verm eld zage n. Zij stel den mij door h un zeer gew aard eerd e inli cht ing en in staa t ook in dit op# zicht besla gen ten ijs te komen .

Ik verte lde hun dan den aard van het wer k, den w erk tijd , de bezwa rende o mstan dighe den enz. en too nde te vens een ige sle chte hands chrifte n, die dag elijk s voor kom en.

De oog arts deeld e mij mee, d at d e v raa g n aar den in vlo ed , di en het w erk op het ge zichts verm ogen oe fent, mo eili jk te beantwoor# den is, daar veel afh ang t van de pers onen die het we rk doen.

Sommige menschen, voor al jon ge, kun nen ong estr aft vee l van hun oogen verge n, weer and eren kri jge n dire ct bez war en in vers band met gev oel igh eid vo or l icht, cong esties en z. Dit ec hter sta at vast, dat verm oeien is der ooge n my opi e oftew el bij zie nd he id in de h and w erkt .

Voo r den ande ren arts w as toe va llig corr ectie geen o nbe ken de arbe id. Zijn oord eel was, dat onde r de aan gev oer de omstandig# heden , na drie uur ona fgeb roke n in spa nne nde n arb eid a nde rha lf uur rust moet vol gen en dat dus dan ige arb eid bijv . zes uur ach# tereen noo dw end ig met neu rast hen ie moet ein dige n. Het eene 66

lichaam zal langer wee rstand bie den dan he t ander e, ma ar niem and, die bij zoo 'n da gelij ksch e on afg ebr oke n m arteli ng va n de he rsene n er aan ontk omt. De ze medicus was ook van meen ing, dat het zwaarte punt lag in den spoe d. Bo ven die n was h ij zoo vri énd elij k mij een b oek je *) ter hand te stel len waarin ik doo r zeer bekwam e hand de ove rsp ann ing van medi sche zijde beha ndel d von d. Al lezen de steeg mijn bel ang stel ling . Ov er de v ersc hijn selen die het gev olg zijn van verm oeid heid der herse nen, welke daarin werden vermel d, had ik col leg a’s vaa k ho ore n klage n en zij waren mij ze lf o ok nie t vreem d.

Ik lees het vol gen de uit het werk je voo r den lezer samen en bev eel het o ver igen s iede r ter lezin g aan : De ver mo eien is is een norm ale, de over span ning een patholo# gisch e toes tan d. Ma ar waar is de grens tusschen vermo eienis en ov ers pa nn ing ? Di e gren s is even moe ilijk te t rekk en als die, we lke in de bio log ie het norm ale van het abnor male scheidt. Desniet# tege nsta and e mag men aanne men, dat de vermo eienis tot over# spa nnin g wo rdt zood ra de psyc hisch e en physi sche gevo lgen der verm oeie nis met een ong ewo ne inte nsit eit zich voo rdoen en doo r bui ten gew oon lang en duur zich onde rsche iden.

D e ve rm oe id he id de r he rse ne n op en ba ar t zich do or m ind ere h el ­ de rh ei d van den g e e s t; do or ve rg ro ot in g van den tijd, die vo or as so ci at ie van de nk be el de n no od ig is, do or af sto m pi ng d er g ev oe lig * hei d, h oo fd za ke li jk van de ge zi ch ts ge w aa rw or di ng en soms doo r een lich ten graad van duiz eligh eid. De gev olg en van hersenver# *) «Vermoei enis en Over span ning » doo r Prof. A. B. Marfan. Uit het Fransch d oor mevr. de wed. pro f. G. H. va n der Meij Jr., met een voo rred e van prof. B. J. Stokvis. De Erven F. Bo hn, Haarlem.

67

moeid heid kan men g ema kkel ijk bij zic hz elf waarneme n ; daartoe is ge en bete r m iddel dan lange n tijd achter elkan der hardo p voo r te lezen ; deze arbeid verm oeit spoed ig, daar vele psyc hisch e centra daarbij tege lijke rtijd in het spel zijn.

In één w oord het proces der aandach t, de anoma le psych ische toestan d kan niet lang duren, zond er stoo rnis sen teweeg te bren= gen, die nu eens onbe teek enen d en in zeke ren zin phy siol ogi sch , 7

/0 /bc; l »A ’ ’ / /J / s.' , •;

/P ^

/ s-.-n '- n 1-1 \v/r? m ir

K ii bl ih ^ u s st el le n. // wüns ch msw ert zn wis.- / & ■ : îi. *e fern . 'lie Muiu ipr lis i^r irig von ƒ *Â <- :r.tsu •. . J m kv k r gä,i\zliehen Au ssc ha lj ' ■' 'e e i' i e,/. nn En sen bnhn (lu rc h// /be ' . ' 1 ijb -v ïh m n ch le ili gu iig / Z' ' ' ‘ : ( \ wbfly-.r u -l/sich ti / - A /s Y I -.»*•( V \\ ir-melw (ru r| ff^ T e ri fs ä t ƒ ƒc ' Hj ' ‘ : ’’ ;mv 'ige n. im ro ^u kr at isc h- / T : i- i n i 'i m v /m S tr e it fä ll e n u. d. 1 < m J s ix / i' ll !•■ Ih re r Bra u ch e V|l<$ji ge - ƒ fl schel l hat

/•> ' / /u

/yÆ */w är e m i r : Ih re A ns ic ht ’ / »rixis d ? nir- nss isrh n Ei so nb ah nr \ V? j»h nl: nis $ zu hu lu st ri c uiul » 1 nr.,. r'Sp i l</ <r fuh ren , wie I lE^Ti Kruge b’iiUt'P "V or' p"i exi pielden tri Eis ubuhnen an sieh im Tn-

|U" ,* i

Dru kpr oef van een duitsch citaat (On duid elijk e pro ef) dan weer ernstig, langd urig en in waarhe id ziek elijk zi jn ; de aandach t put niet alleen de herse ncell en, zij put ook het gehee le organism e uit. Zij bren gt in de vers chill ende appara ten van het animale en het vegati eve leven , prik keli ngs vers chij nse len van dy= namo genen o f remme nden aard tot stand, prik keli nge n, die op haar beur t doo r een uitpu tting gevo lgd worde n, welke voo ral bij depres sieve aand oeni ngen sterk op den voo rgro nd treedt. Dez e 68

phys ieke open bari nge n van de aand acht gaan met een meer ot min bela ngri jke vera nde ring in de stol wis seli ng gepaa rd.

De gees telijk e ove rsp ann ing bre ngt niet altij d ziek elijk e toe* stand en mee ; daarto e zijn bepa alde voor waa rden no od ig en deze voorw aarde n zijn van den vorm der ove rspa nnin g o f van den aard van het ove rsp ann en indi vidu a fha nk eli jk. fk a t den vor m de r ov ers pa nn ing b etr eft , zo o is di eg en e he t m ee st aan gri jpe nd , w aa rb ij ov erm at ige in tel lec tu eel e ar be id me t zw are m or ee le zo rg en g ep aa rd gaa t.

Laat ons eerst de gev olg en van intell ectue ele over span ning nagaan bij een ind ivid u, dat noc h herid itaire , noc h per soo nlijk e ante ced ente n hee ft.

Hij beg eef t zich t er ruste, maar hij kan den slaap n iet vat ten; hij den kt on op ho ud eli jk aan zijn werk en al zijn wilskr acht is ni et bij machte de on gere geld e w erkzaa mheid zijne r hers enen te tem peren.

Ni et allee n, dat hij nie t slaapt, maar hij lijd t ook aan een onaan* gename gew aar wor din g van koud e in de extr emit eiten , spanni ng in het ho ofd , gev oel van gesla gen zijn in de le dematen en een wee gev oel in de maag streek . Mee stal is ĂŠ ĂŠn nach t van volk ome n rust vol doe nde om de uitge putte krac hten te herst ellen. Her haa lt z ich echte r de a anval der verm oeie nis, dan ontst aat er e en ware patho* logis che toest and die geen andere is dan neura sthen ie. Ge ldt h et een vroe ger vol kom en gez ond indiv idu, dan kan men desverk ie* zende de g evo lgen der ove rsp ann ing van den geest wel met den naam van n eura sthe nie best emp elen , maar dan is deze neu rasthe nie toch in elk geval een lich te, goed aardi ge vorm, zeer vers chil lend van den erns tige n zwaren vorm.

De sym pton en van dezen lich ten vorm , van dezen toest and van eenvo udige uitp uttin g zijn de v olge nde : 69

In den aanvang vertoont zich — zooals g ezegd —een eigens aardige soort van slapeloosheid, gekenmerkt door een groote moeite om den slaap te vatten. Bij het ontwaken heeft men een zwaar gevoel in het hoofd, loomheid in de ledematen, een drogen mond en somtijds lichte neusbloedin gen. De eetlust blijft niet alleen goed, maar is soms opgewekter dan anders ; na den eten vertoont zich een gevo el van opgezetheid en zwaarte in de maag met een voorbijg aande behoefte om te slapen. In enkele g evalle n heeft men een of twee uur daarna een pi jnlijk gevoel in de maag of in de streek onder de lever, dat na het g ebruik van een kl eine dosis bicarbonas natricus ver dwijnt. Dit alles g aat ve rgezeld van een min o f meer hardnekkige obstipatie. Loopen, staan of snelle bewegingen kunnen lichte duizeli gheid opwekken. De gezichts* scherpte is een wein ig verzw akt; het humeur wordt opvlieg end en de geestelijke arbeid valt meer en meer zwaar. Ten slotte kan de patiënt door een meer of minder heftige hoofdpij n gekwe ld worden die met tusschenpoozen optreedt en van plaats verwisselt ; zoodat ze nu eens in het voorhoofd, dan weer boven de oogen o f in het achterhoofd of de hersenkas gevoel d wordt.

Vertoont echter de patiënt hereditaire gebreken, dan zal zelfs een matige overspanning van den gees t den zwaren en hardnek* kigen vorm van neurasthenie veroorzaken, die voor den patiënt tot een marteling wordt en den gen eesheer zijn onmacht zoo Ie* vend ig doet gevoelen.

De neurasthenie neemt de eerste plaats in onder de aandoen* ingen, die het gevo lg zijn va n de vermoeienis der hersenen ; zij is de echte overspanningsz iekte.

Ten slotte heeft men de meer en meer voorkomende ge vallen van algemeene verlamming, krankz innighe id en zelfmoord aan 70

de steeds toenemende geestelijke overspan ning willen toeschrijven, maar ook hier mag alweer de insp anning van den geest niet als de eenige oorzaak geld en. Tot zoover de medicus.

Een tweetal pa ssages heb ik gecursi veerd. De eerste, omdat hier zoo duidel ijk van medische z ijde een verkla ring wordt gegeven van de oorzaak, dat fouten wo rden ov er het hoofd gez ien. Dit in verband met de hiervoor door mij opgenoemde bezwaren toont aan hoe belach elijk het is bij een hinde rlijke drukfout in ernst den corrector de verze kering af te vr agen, dat dergelijk e fouten niet meer zul len voorkomen en zich ontstemd te toonen, wanneer het eerlijke antwoord luidt , dat die verzeker ing niet gegeven kan word en; dat den volge nden dag door een samenloop van de aangevoe rde omstand igheden wellicht weer iets dergelijks kan voorkomen.

Den tweeden passus omdat van zoo bevoegde zijde de volle nadru k wordt geleg d op de nadeelige, ernstige gevolgen van het samengaan van overmatigen intellectueelen arbeid met moreele zorgen, als daar zijn, onvoldoende salaris voor een groot gezin, onzekere po sitie, slechte vooruitzichten , voor tdurende onheusche aanmerk ingen, overdrev en eischen, enz.

Dit opstel zou echter n iet volle dig zijn als ik hi er niet de mid* delen tot redre s aangaf , die ook aan een goede typografie moeten ten goede komen. Zij zijn, gelij k de lezer reeds heeft kun nen vermoeden : 1°. Vo ldoende arbe idskrachten , waarbij men den maatstaf neme op elke tien zetters een corrector.

2". Behoorlijk salaris met peri odieke verhooging en.

3°. Geen voortduren de en vooral geen onheusche of onver* diende aanmerking en.

71

4°. In verband hiermede grondige kennis van den aard der werkzaamheden, zoodat men niet lichtvaa rdig aanmerking en zal maken.

5°. Geen tegenstrij dige orders van verschillende personen, maar één order van den hoofdredacteur, waaraan de hand worde ges houden en die ieder, óók de redactie, moet opvolgen.

6°. He t zooveel mogelijk revideeren van onduide lijk geschreven stukken, vooral indien ze met de zetmachine zijn gezet.

7°. Het aankweeken en bevorderen van een aangename vers standhouding.

Ik meen in dit opstel het summum van het correctoraat ges schetst te hebben. Als bewijs echter dat drukfouten niettegens staande een kalmere correctie dan aan een groot dagbla d kan plaats hebben, toch zullen blijven voorkomen, vermeld ik ten besluite de volgende : In de uitgave van het Sta ats bla d van de firma G. B. van Goor Zonen, Erven P. A. de Jong te Gouda, komt in St aa tsb lad N°. 224 (een wijzigi ng van de Provinciale We t) een vreemde drukfout voor; in art. 38, Ie alinea nl. leest men daa r: «De griffier mag Onzen Commissaris en de leden van Gedeputeerd e Staten niet in den eersten of tweeden graad van bloedverwa ntschap of zwan= ge rs ch ap (zwage rschap) bestaan. Die fout w ordt he rhaald in de 2e alinea waar staat : «De zw an ger sch ap houdt op door het overlijden der vrouw, die haar veroorzaa kte».

Indien het bovenstaande zal bijdragen tot het vellen van een juiste r oordeel over het wer k van den corrector en tot wegneming van bezwaren dan zal dit den schrijver ve el voldoening schenken.

DEN HAAG

72

CORN. J. E. BOSMANS

EMIL JULI US GENZSCH e bo ekd ruk ond erg aat in onze dage n on? mis ken baa r een on tw ikk elin g in arti stie ke rich ting . T erw ijl w ij ons o ver deze daa dza ak ver heu gen is het slechts ee n p lich t d er dank ? baa rhe id ook die mann en te ged enk en, die deze o nt wi kk eli ng geh eel in stilte , sch ijnb aar on opz ette lijk en zelfs in den nau wer en be? roe psk rin g nie t naa r ver die nst e gesch at, dik wij ls zelfs verk eerd beg repe n en b estr ede n, doo r e rns tig wer ken en met onve rmoe ide vo lha rd ing vo orb ere idd en , ged rag en en gest erkt door de over? tui gin g, dat het wa ar lij k goe de en schoone toch ein del ijk moet zeg epr alen .

De bo ek dr uk ku ns t heef t reeds vro eger een tijd van bloe i belee fd, die in de Ne de rla nd en lan ger heeft voo rtge duu rd dan in één and er lan d. De we rke n der dru kke rije n van Elsevi er en Plan tijn bijv . war en nog k uns twe rke n, toen de b oek dru kku nst in Dui tsch? lan d bijn a tot den laag ste n trap wa s g eda ald en de o udere romein? en go thi sch e schr iften b lijv en ten alle n tijd e be won der ens waa rdig .

In de ach ttien de e euw had, naas t H olla nd , Fra nkr ijk en ge lijk tijd ig, maar lan ger dan laat stge noe md lan d, nam elijk tot voor bij het mid den van de neg ent ien de eeuw , Enge land de lei din g op het geb ied v an het stem pels nijd en. In de twe ede helft van de negen? tien de ee uw vers chij nen de fransc he ste mpe lsnij ders weer op hunn e oude hoogt e. Tech nisch staan de ame rikaa nsch e stem pels nijd ers met hen op één lijn ma ar n iet in ku nst on twi kk elin g. De duits che lette rgie ters hebb en voo r hun ne frak tuur sch rifte n alt ijd kna ppe gra veu rs geha d ; voor de rome in war en ze eve nwe l tot aan de 73

laats te vi jf en tw int ig jaa r van de neg enti end e eeuw van het bui* ten lan d afh an ke lijk .

Al s wij het typo graf isch e lette rsch rift besch ouwe n, zooals het zich aa n o ns v erto ont omstre eks ach ttien h ond erd zest ig tot zeven* tig, dan zien wij een bon t, kara kter loos m engelm oes van f raktuu r*, gothi sch*e n romei nschr ift uit all e oorden : naast engels che, fransch e en am erikaa nsche e venw el slechts w ein ig duits che, die ge de elt elij k zeke r niet slecht waren , maar de goe de smaa k om ze ver sta ndi g te ge bru iken , ontbr ak. V elen e r van war en prod ucte n eener voor al in Am erik a tot ont wik kel ing geko men, v irtu ose gra vee rte chn iek zond er e enige n k unstz in.

Omtrent dien tijd beg int het zelf stan dige wer ken van den in den titel va n d it op stel g enoe mden duits chen le tter gie ter , den he er Emil Juliu s Genzsch, oudst en che f van de firma G enzsc h A He yse in Ham burg.

Emil Ju liu s Genzsch is den 2 2 s ten Ma art 18 42 te Ham bur g gebor en. Zijn vader , Joh an Au gu st Genzs ch, was eig ena ar van de den 28s ten Februa ri 18 33 opge richte firma Genz sch A He yse , eene reeds toen ter tijde weg ens haar sol ied we rk wi jd en zijd beke nde en ter goed er naa m staan de lett erg iete rij, die na den do od van den in 18 49 gesto rven comp agnon Jo ha n Geo rge He yse in vol len eig endo m aan Genzs ch w as ove rge gaa n.

Emil Ju liu s Genzsch had in de zaak zijns vad ers, waa rin hij met P aschen 1856 als l eer lin g optra d, de lette rgie teri j van o nder en op en in alle vak ken gele erd en wa s toen vers chei dene j are n in Fran kfort en We ene n en ook in Fra nkr ijk en Enge land practi sch werk zaam . Hij wer d zoo doen de niet alle en ver trou wd met de ver gev ord erd e techn iek, voo ral van de fransche en e ngelsc he gie* terij en, maar hij ha d ook gel ege nhe id ve le en vruchtb are in dru kke n 74

in zijn v oor kuns tzin on tva nk elij k gemo ed in zich op te nemen en den hem e igen fijn en smaak te zuive ren en verde r te ontw ikke len.

In het vader land teru ggek eerd , nam Emil Jul ius Ge nzs ch den Is te n Mei 186 6 de l ette rgie terij van zijn vade r over , daar deze ten gevo lge van toen eme nde ziek elij khe id zich uit de zaken moest terug trekk en. Nu beg on een tijd van inges pann en arbei d om de zaak techn isch en art istie k te v olm ake n en in omvan g uit te b reiden .

ie Ku nst ges etz e sind nicht in den wandel­ bar en Fo rm en eines zufälligen und oft ganz en tar tet en Z eitg esch mac ks, sondern in dem Notwe ndigen und Ew igen der menschlichen Natur, in den U rge set zen des Ge iste s, gegrü ndet. Aus dem göt tlic hen Te il u nser es W es en s, aus dem ewig reinen Ät he r id ealis cher Mens chhe it strö mt der laut ere Oue ll der Sch önh eit her ab, una nge stec kt von dem Gei st des Ze ita lte rs, der tie f u nter ihm in trüben Strud eln dahinwallt. .............. schiller M cd iez va l-A 71tiq ua De eerste, welg eslaa gde ond erne min g was de in 186 8 plaats vind end e uitgav e van een stel Els evi er* o f M ed ia ev al de tt er s (ol d sty les) in rom ein en cursie f, waa rvoo r Gen zsch de matri jzen uit Enge land had gekr egen . V oo r de duitsch e boek dru kke rs waren deze letter s eene verra ssing , maar slecht s doo r enke len werd de inne rlijk e waarde ervan dad elijk ing ezie n; de m eeste beg repe n ze niet en zelfs von den ze in de vakpe rs op enl ijke tege nspra ak. Me er dan de b oek dru kke rs too nde n kun stlie ven de uitge vers hunn e bes 75

lan gst elli ng in de een vou dige en e dele vorme n v an de med iaev al en daar doo r von den de letter s t och s poe dig hunn en we g n aar de beste boe kdr ukk erij en niet alle en, maar ook de meeste gie teri jen namen ze in haar letter schat op. De med iaev al wer d een cour ante letter .

Ten gev olge van de door de firma Genz sch &. H eys e van den beg inne af met bijzo nder e zorg gek wee kte rela ties met de boek* druk kers va n de noor sche staten dro ng de med iaev al ook spo edi g naar Den emarke n, Zwed en en Noo rwe gen door en van de ze lan den was het we er voor al Zwe den dat de med iaev al met groo te voor* liefd e opnam, zij w erd hier in z ekere n zin de n atio nale b oek dru k? lette r en is d it tot op hed en g eble ven .

Na de uitgi fte van de me diae vald ette rs, waa rop spo edi g ve r? schil lend e aan vul ling en vol gde n, waa rbij de ver bet eri ng van de ouder e soorten niet werd achte rweg e gel aten , ble ek het noo dig te zijn de werk plaa tsen te verg roo ten en meer mach ines aan te schaffen. Daar de sedert 1841 in geb rui k zijn de loc alit eit geene uitb reid ing toel iet w erd er ver b uiten in de voo rsta d Bar mbec k een gesc hikte , n ieuw e f abri ek g ebo uwd en in 1872 betr okk en. In het vol gen d jaa r werd en de gietm achin es voo r het eerst door stoom ged reve n. Hier doo r be reikt e de le tter giet erij eene hoog te, die ha ar in deze indu strie op ĂŠĂŠn li jn plaat ste met de groo tste duits che in? rich ting en. Sede rt 1875 ver vaa rdi gt de firma hare gietm achin es in h are eigen e mach inefa briek , naa r het enge lsche voo rbee ld der komp leetm achin e, maar met ve rbet erde co nstruc tie.

De o pga ng g ema akt door de m ediaeval, als een ui th etl ati jn sc he schrif t der renai ssanc e ontsta ne romei n, brach t den heer Genzsc h op de ge dach te de o udste zu iver dui tsche schr ift, de S ch w a b a ch er in den zelfd en gees t te verj ong en. Bijg esta an door een zeer be?

76

gaaf d stem pelsn ijder, A lbe i't A nkl am, een waa r k uns ten aar in zijn vak , schiep de h eer Genzs ch uit de k rach tige vo rmen v an de oude Schwa bache r, wa arv an zijn e g iete rij door de n a ank oop v an eeni ge oude giet erij en nog ori gin eel e stemp els uit de zeve ntie nde ee uw bezit, een volk ome n nie uw l ett ert yp e, d at hij i nh et ja ar 18 76u itga f.

Even als al he t waa rli jk n ieu we, on der von d ook deze sche ppin g eerst veel af ke ur in g. Na dat eve nw el de ee rste ver baz ing voo rbij was, maak te de n ieu we Sch wab ach er een w erk elij k gee std riftigen

<Hmt ©rofêes UnH, mu^ prïî In hpr/Bepipankunn jemf

ïuntübiphth

M ed iœ va l-G ot is ch

opg ang . Ha ar succes heef t zi jn ge lijk e niet in de ge schie deni s der let ter gie ter ij, het ov ert rof zelfs dat der mediaeval. Er z ijn slechts we ini ge duit sch e bo ekd ruk ker ijen , waa r de nieu we Schwa bache r niet nog tot de da gel ijk s geb rui kte let ters behoo rt, wan t zij wor dt ook doo r de meeste and ere duits che gie teri jen, die zich matrijzen aans chaf ten, geg ote n. De rtig jare n zijn sede rt h et v ersch ijnen v an deze lette r voor bijg ega an en no g hed en is ze nieu w en moder n. Oo k in het bui ten lan d heeft ze ve le vr ien den ge von den , zelfs te Parijs , waa r de bo ekd ruk ker s toch zek er geen voo rlief de voor duits che lette rs hebb en, zijn boek en met deze Schw abac her ged ruk t en in Enge land en A me rik a hebb en vee l d ruk ker ijen h aar ing evo erd en de le tter gie teri jen d ier lan den na men ze in hare lette rpro eve n op.

De nieu we Schw abac her was de voo rloo per van vele ande re goed gesl aag de ond erne min gen , w aar van wij eve nwe l slecht s de bela ngr ijks te kun nen verm elde n. In de M ed iæ va l= go th isc h, o nder 77

lei din g van den heer Genzsc h in het jaa r 1876 door den reeds geno emde n stem pels nijde r A nkl am ge sned en, wer d oo kd eg ot hb sehe let ter naar moder ne g ron dbe gin sele n verj ong d. De k rach tige vorme n van deze le tter vert oone n zich nog heden in hare oorsp ron? kel ijke frisch heid aan ons oog, zij is als tite h en smou tlett er n og over al in g ebr uik en vin dt n og a ltij d nieu we vrie nde n.

s lag im Gange der he llenischen Bildung, dass die Kritik erst reifen konnte, nachdem die Poesie verblüht und das Urteil nicht mehr durch die Herrsch aft de r besonderen ursprüngliche n Dichtar t oder eines bestimmten Ur­ bildes beschränkt, das System der kla ssischen Werke vollendet und die künstlerisch e Schöpfer kraft verloren war; da es keinen öffentlichen Geschma ck mehr gab.

Erst als sie nicht mehr klassisch dichten konn ten, lernten die Hellenen klassisch urteilen.

SCH ILLE R. Renaiss ance-A ntiq na

Na de ver vaa rdi gin g van de voo rtbr eng sele n van de eigen stem pels nijde rij, streefde de heer Genzsch er ook naar , doo raan koo p van goede b uiten land sche m atrijz en z ijn lett erv oor raa d te complet teeren . Van engel sche giet erij en koch t hij ter aan vu llin g letter s en init iale n, kop lijst en en sier stuk ken bij de med iaeva l; in Parij s schafte hij zich d e R en ai ss an ce en de P ar is ie nn e letter s aa n. Het is kar akt eris tiek vo or G enzs ch’ nauw gez ethe id wat de k uns t bet reft, dat hij z ijn doo r aanko op ve rkr ege n mat rijzen alti jd cri tisch na keek en zoow el in de on der ded en, als in het geh eel verb eter de. Zoo 78

werd en voor ver sch illen de schri ften nieu we ond erka stletter s en voor ande re nie uwe kapit ale n ges ned en; de series werd en d oor toe# voe gin g v an nieu we corps en ook in de g root ere soort en voor de n tite ldr uk aan gev uld , zood at er een steeds harm onie eren d mate# riaa l on tstond .

In de nieu we on tw ikk eli ng van de duits che bo ekd ruk kun st is eene, om streek s het jaa r 1 880 op kom ende , mü nchen er r icht ing van groot e bete eken is gew ord en. Har e baan brek ers w ar en de bezit# ter van het Lit tera risch e Inst itut , Dr. Max H uf tie r, en de uitg eve r van pra cht wer ken en dee lgen oot in de boe kdr ukk erij Knorr & Hir th, Dr. G eo rg H irt h. De eerste brach t iets zeer voor treff elijks voo rt d oor de uit ga ve v an ker kel ijke b oeken , dip lom a’s en ande re dr uk we rk en in go th isc he ns tij l, do ord ath ij in schrift en ver sier ing en de vorm# en kle ure np rac ht van de mid delee uwsc he hand schri ften en der oud ste dru kw erk en tot voo rbee ld nam, de ande re verza# meld e in zijn F or m en sc ha tz d er R en ai ss an ce en in Butsc h’ B ib ch er or n a m en ti k d er R en a is sa n ce de beste ornam enten van den ren aiss anc etij d en g ebr uik te ze ter ver sier ing van modern e druk# wer ken . Beid e hebb en in hunne soort onove rtre fbar e werken voort# geb rach t. Al s «D rit ter im Bu nd e» vers chij nt Emil Ju liu s Genzsch , die in het jaar 1881 te Mün che n eene filia le van zijne hamb urgsc he lett erg iete rij opri chtt e en deze d oor de u itgif te va n le tters, ini tial en en o rnam ente n in den stij l van de duits che renai ssanc e i n de vak# wer eld spo edi g tot hoo g aan zien bracht . In O tto H up p en H ein z K ön ig vond de h eer G enzsc h gesc hikt e en ook u it artis tiek oo gpu nt goed o ntw ikk eld e k rach ten. Het ge tu igt va n d e gr oote menschen# kenn is van den heer Genzs ch, dat die toen jon ge kun sten aars nog thans , dus na meer dan v ijf en tw int ig jaa r, als boek# en lette rku nste naa rs ho oge lijk gew aar dee rd en alt ijd in de eerste 79

plaa ts geno emd wor den , als er va n duitsc he lette rku nst spra ke is.

Na dat in de jare n 1882*1 884 de Ren ais sa nc e= In iti ale n en orna* menten van Otto Hup p ware n uitg ekom en, versc heen in 1885 als eerste en bela ngr ijks te schrif t van deze perio de de M ü n ch en er Re na iss an ce= Fr ak tur volgens teek enin g van He inz K önig, een le tter die een tij d l ang met de evene ens door Köni g gete eke nde Ren ais^ sa nc e= Zü gen en met H up p’s init iale n en o rnam enten ee n gr oote n inv loed oefene nde op de beh and elin g van het smo utwe rk. De wel gelu kte vormen van dit elka ar voo rtre ffeli jk aan vu llen d ma* teri aal zijn nog heden gew ild en men treft ze nog d ikw ijls op de beste dru kwe rken aan ; ook hierb ij is de wa arh eid w eer bev est igd , dat wa re k unst noo it kan ve roud eren .

De letters, init iale n en ornam enten van Genz sch scho nken nieu w leven aan d e mü nchene r ric htin g, zij schie pen de moge lijk* heid ook v oor ander e dan de beid e hie rvo or gen oem de drukk e* rijen in de richt ing der duitsc he rena issan ce te wer ken . Reeds omstreeks 1885 ware n vele goed e dru kw erk en vers che nen die door de voll e met zware letter s en orna men ten gez ette n spie gel aan de ei schen der m oderne zetw ijze vol ded en.

De meeste duitsch e boe kdr ukk ers beg rep en de van Mün chen uitg aan de bew egin g nie t, en de ve le, met ver kee rd mat eria al ver* vaa rdi gde slechte nab oots inge n droe gen er toe bij, de eerste versc hijn selen van een arti stie ke he rle vin g slecht s voor enke le vak lied en bem erkb aar te maken . Toen 15 of 20 jar en la ter van Enge land uit kwam wat reeds in Mün chen was bego nnen werd de stijl «m od ern » en tha ns vin dt ze o vera l to epas sing.

Onde r den inv loe d van de münc hener rich tun g is toen in 1885 no g een schrift ontstaa n waa rva n de bete eken is voo r de k unst alle vroe gere sche ppin gen van de fi rma Genzsc h &. He yse zou 80

EMIL JULIUS GENZSCH

over treff en: de R รถm is ch e A nti qu a een lett er die in den beg inn e als monum entale tite lsch rift ged ach t was en dus slecht s in k lein kap itaa l was uit gev oer d. De rom einsch e ka pit ale n vond en in kunst# zinn ige krin gen een zoo gro oten bij va l, dat de heer Genzs ch besloo t er ook gew one lette rs bij te snij den , waa rva n hij de tee# ken ing aan Hei nz Kรถn ig opd roeg . Zoo versc heen de Rรถmisch e

An tiq ua als vo lle dig schri ft voo r het eerst in het jaa r 1888. Zij wer d als titel# en smou tsch rift door vele van de beste druk# keri jen aan ges cha ft; als boe klet ter was zij toen even wel den boe kdr ukk ers te vet. Eerst nad at men in het bui ten lan d met der daad bewe zen had , dat de kra cht ige lette rs naa r het voo rbee ld der oude meesters d er bo ekd ruk kun st voo r de m odern e boekwer# ken de beste ware n en n ada t de Rรถmi sche An tiq ua ov er A me rika wee r naar Dui tsch land geko men was, erke nde men de waa rde 6 81

van deze letter en nu werd zij als de beste romein algemeen ge« waardeerd en gebru ikt.

NaastdeRö mische Antiqu azijn nogt weel etter serie s bijna gelijk« tijdig voor de firma Genzsch A Heyse van groote beteekenis geworden, waarvan de Heer Genzsch de matrijzen weer te Parijs had verkrege n: de Fr an zö sis che El sev ier met cursief en de Fran= ch glau be, dass jede einze lne ihre Kraft ent ­ wickel nde Men sche nseel e me hr ist als die grösste Me nschen gesells chaft, wenn ich dies e als ein Ganze s betra chte. De r grös ste Staat X X ist ein Me nsche nwerk und d er Men sch ist ein We rk de r uner reich bare n grosse n Natu r. De r Staat ist Ge sch öpf des Zufalls, aber der Mensch i st ein not wen dige sWe sen, und durch was sonst ist ein Staat gro ss u nd ehrw ürd ig, als durc h die Kräfte sein er Ind ivi due n? De r Staat ist nur e ineW irku ng der m ensc hlich en Kraft und nu r ein Geda nken werk , aber der Mens ch ist die Qu elle de r Kraft s elbst, der Schöp fer des Ge dan ken s. sc hil le r .

Rö mi sch e A nt iq ua

zö si sc he Antiq ua met cursief. De Elsevier is een moderne letter in den geest der Eiseviers, de Französische Anti qua eene in den geest der Didots. Het succes van beide schriften overtro f verre den eersten indruk van de Römische Ant iqua ; de Französiche Antiqu a vond bizond er veel aftrek in de noorsche staten, vooral in Dene« marken.

Vragen wij ons nu af: welken invlo ed het onweersproken succes van de tot nu toe vermelde voortbrengselen van de firma Genzsch 82

A Hey se op de ont wik keli ng van de boe kve rsie rin g had, dan moete n wi j, geenszin s to t lo f van duits che b oek dru kke rs, toeg even , dat die invlo ed meestal eerst langs omw egen tot z ijn rech t kwam.

De duitsche boe kdr ukk ers sto nde n to en te r tijde op eenig e wei nige

Das W or t, mit dem ein Fein d dich wo llte kränken, Das sol lst du, frei von Zorn, in dir bedenken, Es kann darin ein Ko rn von W ahr hei t liegen, Die scho nend dir dein F reund hat stets v erschwiege n.

Französische E lze vi r

l e ix n e r .

loff elijk e uit zon de rin gen na, zon der het rechte begrip er van te heb ben , teg eno ver deze u it een o ogp unt va n kun st wer kelij k go ede sch rift en; zij sch iepe n no g beh age n in de grote ske schep ping en der Am eri kan en en hun ne na vo lge rs; de vrije richt ing bloe ide en het dru kke n in alle mo geli jke soo rten van stijl, die t och slechts

Durch die Schö nhe it wird der sin nliche Mensch zur Form und zum Denken geleitet; durch die Schö nhei t wird der geistige Mensch zur Materie zurückge führt, der Sinnen welt wiedergegeben.

Französische A ntiq ua

SCHILLER.

zwakke surr ogat en van we rke lijk e stijl sch epp inge n waren. De noor sche boe kdr ukk ers en voo ral de deensc he waren in het alge* meen veel gev oeli ger v oo r de ware typo graf isch e sch oon heid . Er zijn reeds in de j ar en 1880# 189 0 te Kop enh age n door kunstlie# vende boek dru kke rs me tme dew erk ing van vo orna me kuns tenaa rs vele boe ken met de letter s van Ge nzs ch ged rukt , die mins tens 83

gelij kwa ardig zijn met de g elij kti jdi g en late r versc hene n enge lsche werken. Wa nn eer de opb loei der boe kve rsie ring wor dt toege* schre ven aan den invl oed van engels che boek en, moge n ook de noo rsch e werke n niet verge ten worde n, die zeer waa rsch ijnli jk in Enge land wel beke nd geweest zijn en daar opw ekke nd ge* werk t hebb en. He t is geen hyp othe se, wann eer wij bewe ren, dat de herle ving van de du itsche boe kve rsie ring te dank en is aan den invlo ed van Gen zsch langs den omweg ove r Den ema rke n en Engela nd.

Zwei Spiegel sinds, worin sich sel ber schaut mit Wonne Die hohe Himmels- und die höchste Geistersonne: Ein Spiegel ist das Meer, von keinem Sturm empört, Ein and’ rer das Gemüt, von keinem Drang verstört.

R öm is ch e C ur si v

RÜcke rt.

Me t de tot nu toe verme lde voor tbre ngs elen had de heer Gen zsc h voo r zijne gieterij een flink lette rfon ds bije eng ebr ach t, dat alle smaakv eranderi ngen ko n trot seere n en dat aan dezen eisch ook vol= komen heeft voldaa n. Een vol tient al jar en , het laatst e van de negen tiend e eeuw, kon hij er zic h in h oof dza ak toe bepa len, zijne letter voor raad met goede titel= en smou tletter s aan te vulle n. W ij vind en onde r deze weer vele, die als voo rbe eld diens t deden in zoov erre zij d oor de concu rrenti e spo edig in ruime mate ge varie erd werden, zooal s o.a. de Grac ilis, Hol sati a, Lapida r, Long ina enz.

Oo k mag hier niet word en verg eten de R öm is ch e Cursi v, die even als v roeg er de R ömis che A ntiq ua in zestie n corp sen ge snede n werd en eene volk ome n zelfst andig e sche pping is. Na hare vol= too iin g vers chee n in het jaa r 189 9 de eerste voll edig e pr oe f der 84

«Römische » letters, waarva n de talrijk e gebru iksvoo rbeeld en bewezen, dat deze letters door en door modern zijn.

Het jaar 1899 was voor de firma Genzsch & H eyse in menig opzicht van bijzondere beteekenis. Eene verde re, werkel ijke ver? grooting der bedrijf slokale n werd daardoor mogelijk, dat aan de bestaande gebouwe n een nieuwe vleug el werd aangebouw d, die in het voorjaar 1900 kon be trokken worden. Het magazijn en de afdeeling voor het j ustee ren en matrijz engalvano plastiek werden in het nieuwe gedeelt e overg ebrach t; buitendien vond de gehee l nieuw in gerichte partic uliere drukker ij en iets later ook de even? eens nieuw ingerich te galvano plastische inrichting voor cliché? fabricatie daarin plaats. De a ndere ruimten ko nden nu tot groote goed v erlichte wer kplaat sen worden uit gebouwd, die nog menige nieuwe gietmachi ne ko nden b evatten.

Eene ander e geb eurtenis van het jaar 1899 was van niet minder beteekenis voor de ontw ikkel ing van de za ak; de heer Emil Juliu s Genzsch nam zijnen zoon, den heer He rma n Ge nzs ch, die in de eigen fabriek de lettergiet erij had geleerd en daarna verscheiden jaren in het buiten land, het laatst in Amerika zijne kundig heden had uitge breid , in de leid ing der gieterij op. De jonge kracht vond in de vergroote en gedee ltelijk n ieuw ingerichte bedrijven menige groote, maar ook dankbare taak. O nder anderen was het de nieuwe r egel ing voor het lijn ho ud en van all e sc hr ift en , waar= van de volto oiing en invoe ring de moeitevolle arbeid van vele jaren eischte. De heer Herman Genzsch had gedurende zijne prak? tische werkzaam heid in amerikaansche gieterije n leeren inzien, welke hooge praktische waarde eene harmonisch geregel de, op typografischen grond slag berustende schriftlijn, zoowel voor de gieterij als voor den boekd rukker heeft. Na zijn intred e in de zaak 85

zijns vaders , wijdd e hij zich met gro oten ijve r en onu itpu tteli jk geduld aan deze door hem ze lf gek ozen taak. Daa r zijn vader hem m et raad en daad ter zijde stond , kon hij ook de v ele aanval# len, waaraan de «U niv ers alli nie » na ha re open baar mak ing blo ot stond , doorst aan, en toen na and erha lfjar igen strijd de normaal# lijn door de duitsche boek dru kke rs en lette rgiet ers met eenige zeer onw ezen lijke veran derin gen als Deu tsch e No rma lsch rift lini e algemeen werd aangen omen, toen had de fi rma Ge nzs ch <S. He yse niet slechts den roem, aan de boe kdr ukk uns t eene bel ang rijk e verb eteri ng te h ebbe n aang ebod en, m aar ook h et prak tisch e voor# deel met de invo erin gva n de nor maa llijn alle and ere le tter giet erij en versch eiden jare n vóór te zijn ; zij is than s de e erste europ eesch e lette rgiet erij, die in sta at is, al hare letter s op één lijn en wel op de norm aallij n g egote n te le veren.

De laatste eeuwsve rwisselin g bed uidt v oo r het duitsc he boek# be dr ijf een keerp unt, want van dit t ijds tip af begi nt de k uns t een merkb aren invlo ed uit te oefe nen op de dru kke rij. De aanl eidi ng daartoe ging, zooals reeds werd verm eld, ong etw ijfe ld van Enge# land uit, waar ku nstlie vend e bo ek lie fhe bb ers voo r de b eha nde ling van het boe k als kunstw erk, ijver den . In Du itsc hla nd werd de bewe ging na sterk aandr ingen v an eenige k uns tgel eer den doo r de lette rgie teri jen als nieuw e mode opg evat en ond er mede werk ing van eenige werk elijk e kunst enaars veel goed , doo r vele behe ndig e navo lgers echter, helaas nog veel meer mind erwaa rdig materia al aan letter s en ornam enten voo r de «mod erne boe kve rsie ring » gema akt.

Te rw ijl alle over ige duitsche lette rgie terij en nu in zeker en zin van nieuws af beg inne n moeste n, kon de firma Gen zsc h & Hey se op reeds lang ge von den wegen v erde r gaa n en bew ijzen , dat hare 86

g in c LUU in cs/u nter tien Bäumen zu w andeln/ die Deine h and gepßanzt bai • mühelos nehmen wir beute das imm ergrüne bezwetg / das nie­ mals Rann w elkcn/und flecftten Kränze daraus/ die merke der Dieijter und füeifen würdig zu fchmückcn/-Dir zum bedäebtnis! go nimm denn den br uß /d en wir beute Dir bringe n/und laß ibn Dir Tagen/wteuiel an in nv gern Danke und an treuer üerebrung und Liebe fUr Dieb wir allezeit fühleninen hoben feßtag feiert beute unfer hau s-freu dig er Stolz erfüllt unfere herzen / denn Dir/ lieber Jubilar/ und Deiner fünfzigiäbrigen Lebens* irbeit gilt unfere erinnerun g-

2um n*flpnl J9O6

^ n diefem bedenktage Dir einen bruß dar* zub ringen /de n febönften/den wir haben / auf daß er Did) erfreue/gleichwie er uns aus bewegten und dankerfüllten herzen quillt/ -z u diefem bruße wählten wir die Blätter diefes Buchesßj nf er ha us iß Dein iüerk; Du baß es un s gebauet mit forgender muhe/nicht n ur/daß es gelänge/fondern uielmcbr/daß es diene dem bu ten /lü ahren und Schönen® en tüeg/den wir gehen/Du bafl ihn uns gewiefen/bis in weite fern en; Du baft ihn geebnet und gefefrtget[g ut e Saa t baß Du gefäet ring su m /u nd das blUck/das dem Gichtigen hold iß/es bat auch Deinem fleiße nicht gefehlt; es iß Alles eine wobigedieben-

&

D

sede rt der tig jar en gem aakt e voo rtbr eng sele n geh eel «m od ern » ware n. I eder een er kend e nu opee ns, ’t ge en zij, die wer ke lijk begr ip van kun st hadd en, reeds lan g wiste n, nam elijk d at d e Römisch e An tiq ua de schoonste rom einle tter is en dat de oude en nieu we Schw abach er en frakt uurs chrif ten va n Gen zsch A He yse doo r geen nieu w schrift word en overtro ffen. Vo or den heer Genzs ch was deze wel ver die nde w aar dee rin g ge en rede n om op zijne lauw ere n te gaan rusten. In de door Otto Hup p gete eke nde N eu d eu ts ch e S ch ri ft en en ve rsie ring en schiep hij een n ieuw , kra cht ig mat eria al voor dru kwe rk, waa rva n het kar akt er wel is waa r doo r en door duitsch is, maar d at toch in k rach t en als de ge lijk ku nst we rk in de nieuw ere typo graf ie ong eëve naar d is . T erw ijl and ere , met ontzag# ge lijk groote reclame ingev oerd e moderne schr iften haar roem reeds na weini gja ren hebben overle efd, vin den de Neude utsc he schr iften , die in den begin ne dik wij ls «te oud du itsc h» we rde n gen oem d, steeds meer vrie nde n; lang zam erha nd wo rdt het een standaard# lette r va n al le g oede boe kdr ukk erij en.

Daarme de n adere n wij in de bes chr ijvi ng van he t b ero eps leve n van den heer Emil J uli us Genzsch steeds meer den tegenwoor# dige n ti jd. Vóó r wij ons even wel bez ig hou den met de n ieuw ste voo rtbre ngse len van de firma Genzs ch A He yse , wi lle n wij nog verm elden , dat de hee r G enzsch de n ls t e n j a n u a r i 1903 z ijne b eide zonen als deel geno oten in de fi rma opnam , n.l. den he er F ri ed ri ch G en zs ch , die vóór zijne intre de in de za ak in 1902 als 1ste luit ena nt in het inge nieu rko rps officier in a ctiev en dien st w as en d en reeds geno emd en heer Herm an Genzs ch, die reeds sede rt 1899 als proc urat ieho ude r van de firm a aan de lei din g van de z aak deeln am.

De beid e zonen hebb en voor den heer Genzsc h de l ast der zaak ver lich t en hebb en ze zelfs v oor een deel van hem overg enom en.

88

R รถm is ch e V er sa lie n

2ln óte (Entfernte ine Hofe p fl ü d ’ id) fyier 3 n der frem den ^e rn e; Sieb es Ht äd d) en , dir, ad) dir H rä d )f id) fie fo gern e.

Dod) bis id) 311 dir m ag 3iel)n Diel e weite W eil en , 3 ft die Hofe län gft dal)in , Den n die Hofen eilen.

Hi e foil we iter fid) in s Sa nd Sie b’ non Siebe wa ge n, H ls fid) b lüh end in de r £}and Sä fjt die Hofe tr ag en ;

(Oder al s die H ad )t ig al l £)alm e br in gt 311111 Hefte , Ö de r al s ifyr füjj er £d )a ll W an de rt mi t dem We fte.

Neue ScJnvabac her

K&

Alle rle i K in öe rrei m e Sü r öie Klein en gef am m el t oon Srieö ritf) W ef te rm an n m it reich em B ilöerfcfim uck oerz ie rt oon Otto Scfirööer

Druck unö Uerlag oon Reinhjotö Georg fjartmanns Sötine in Stuttgart

H a m b u rg e r D ru ck se Ji ri ft

s

g

FRAKT UR-KA NZLEL GOTIS CH HAMBURGER DRU CKSC HRIF T NEU-DE UTSCH ♦ALTE & NEUE SC HW AB AC HE R-S CH RIF TE N ANTI QUA- TITEL -&AC CIDE NZSCHRIFTEN ALLER STILARTEN CURSIV-, SCHRE IB- UND ZIER ­ SCHRIFT EN } NUMIS MATISC H ALBI NGIA , CAR TOL INA USW.

Grasset- Ornamente

J

$

De sedert hunn e intred e uitge gev en voor tbre ngse len zijn met hunne krac htig e med ewe rkin g ontsta an. De voo rbe reid end e werkzaam= hede n vo or n ieuw e s chrifte n zet de heer Genzs ch seni or eve nwe l alti jd nog met de gro otste bel ang ste llin g v oort en he t sni jde n van eenig e le tters bijv . van de K la ss is ch e An tiq ua (een mage re snede van de Römische An tiq ua ) en de Ham bur ger Dru cksc hrif t is door hem no g tot in de klein ste kle inig hed en gel eid .

De in ’tja ar 1900 uit Pa rijs verw orv en G ras set =r om ein en c u r s ie f wer d in vele opzich ten verb eter d en aa ng ev uld : beh alve vele

An einem Sommermorgen, da nimm den W anderstab, Es fallen deine Sorgen wie Nebel von dir ab.

Des Himmels heitre Bläue lacht dir ins Herz hinein Und schliesst wie Gottes Treue mit seinem Dach dich ein.

Rings Blüten nur und Triebe und Halme segenschwer, Dir ist, als zöge die Liebe des Weges n ebenher. FO NT AN E. Klassi sche A ntiq ua

afzo nde rlijk e le tters zijn in e enige g rad en van de rome in de kle in kap itale n nieu w gesn eden en de serie is met één corps romein en met één corps cur sief al smed e met drie groo te corpse n k lein kap ital en aan gev uld. Daar buite ndi en oo k bij de ze lett ers pass ende vers ierd e init iale n, kop lijst en, slu itst ukk en en r and en we rde n aan? gesch aft, kon de let terg iete rij Genzs ch &. He yse een wa ard evo lle Grasse t?serie u itge ven , die in haar soo rt to t he t be ste ger eke nd k an wor den , dat in de laa tste ja re n is ve rsche nen.

Nev ens de uitg ave van boe klett er is de firma Genzs ch & He yse e r al tijd op beda cht gew eest, haren afn emers ook deg elij ke orig inee le smout? en adv erte ntie lett ers aan te bied en ; zij heeft daar bij alt ijd het doe l voor oogen geho uden , dat deze goe d ge?

90

styleerd e aanvu llingen van de grondvorm en moeten zijn. Zoo zijn bijv. voor. de Römische* en Klassische A ntiqu a behalve de daarmede harmonieerende cursiefletters, de nog halfvette en de kleine romeinsche, de halfvette Renaissance en ten laatste eene passende vette cursief, de Bavaria*cursi ef ontstaan. De Neu* deutsch is met eene kleine vette snede, de Baltische en de Hambur* ich t um me ine Sp ra ch e zu ve rle rn en , ler ne ich an de re S pr ac he n; ni ch t um die Si tte n m ei ne r E rz ie hu ng um zu tau sc he n, re ise i ch u n te r fre md e Vö lke r; ni ch t um d as B ür ge r­ re ch t me ine s Va ter lan de s zu v er lie re n, w er de ich ein na tu ra lis ie rt er Fr em de r; de nn so ns t v erl ier e ich me hr, als ich ge w in ne . S on de rn i ch ge he b los s du rc h fre md e G är te n, um fü r me ine Sp ra ch e Bl um en zu ho le n; ich se he fre m de S it te n, um die me ini gen wi e Fr üc ht e, die ein e fre m de S on ne ge re ift ha t, dem G en iu s me ine s Va ter lan de s zu op fe rn .

HE RD ER .

G r a ss e t- A nt iq iia .

ger Druckschrift met een halfvette en een vette letter aa ngevuld .

In het vorig e jaar werd een krachti ge romein volgens engelsche snede, de Ll oyd ;A nti qu a met cursief gego ten; eene halfvette Franklin is in voorbe reiding . Op het oogenblik gaan de eerste proeven van eene nieuwe letter, de N or di sc he Anti qua met cur* sief, waarmede ook dit Jaarb oek is g edrukt , een kra chtig schrift, waarvoor de letters van Christ offel Plantij n als v oorbeeld werden gekozen op initi atief van W ald . Za chrisson, boekdr ukker te Gö* teborg, die groote belan gstell ing toonde in de ontw ikkel ing va n 91

deze lette r en door men igen goe den raad inv loe d uito efen de op het gra vee ren ervan . Nie t slechts passe nde vette n zijn in bewer# kin g, ma ar o ok zijn door een b eken d kun sten aar scho one init iale n en een rijk sierm ateri aal ervoo r gete eke nd. — Zoo is het een wer ken z onder ein de !

Den 14den A pr il 1906 kon de h eer Emil Jul iu s Genz sch op een

ie K üns te des Schon en und Erh ab en en beleben , üben u nd verf eine rn das Em pfin dun gsv erm öge n, sie erheben den Geist von de n Ve rg nü gu ng en des Stoffes zum reine n W ohl gef alle n an blos sen For me n, und ge wöhnen ihn , auch in seine Genü sse Sel bst täti g­ keit zu mischen. Die w ahre Ve rfe ine run g der Gefü hle best eht aber darin, dass der hö her n Na tu r des Mens chen und dem göttliche n Teil sein es Wesen s, s eine r Ve rn un ft und F reih eit ein Antei l dar an ver sch afft wi rd. Schüler.

D

Llo yd- A nt iq ua

vijf tigj arig e bero epsw erkza amh eid teru gzie n. De voo rgen ome n vie rin g van dezen dag wer d hela as vers too rd, doo r dat we inig e dage n te v oren de heer Car/ L en sc h stierf , die sed ert ve ert ig jar en de firma als proc urat ieho uder trou w had ge die nd en die een dier bar e v rien d v an den heer Ge nzsch was . H et jubil eu m b eper kte zich dus tot eene her den kin g in de we rkp laat sen , waa rbij toch de lie fde en ve ree ring die den heer G enzsch in enge ren en ruim e­ ren kri ng wer den toe ged rage n, du ide lijk aan den dag kwam en.

De zo nen v an den ju bi lar is droe gen hem een prac htw erk op, dat in de dru kke rij der zaak is g ed ruk t en dat de vo orna amst e schep# pin gen va n den heer Genz sch in go ed gek oze n voo rbe elde n aange# wen d, bev at; het pers onee l daa rent egen bood hem eene kun stig 92

uitgevoerde bronzen plaquet te aan met het reliefportr et van den jubil aris en eene toepasselijke opdracht. Bovendien hadden vele vereenigin gen deputaties gezonden en v ele vriende n waren van heinde en verre gekomen om hunne gelukwenschen uit te spreken.

Gelijk tijdig vierde de chef der handgie tafdee ling de heer T he od oo r Mer tz zijn vijf tigja rig beroepsjubil eum, die op denzel fden da g als de heer Genzsch zijn leertij d begonnen was en die op eenige ÂŤWa nde rjah reÂť na, het h uis Genzsch &. Heyse trouw had gediend.

De heer Genzsch heeft altijd een goed en trouw personeel weten te krijgen, dat bli jkt ook wel uit het feit, dat van zijne tegenwoordige medearbeiders vijftie n meer dan dertig j aar, vij f en twintig meer dan vij f en twin tig j aar en zes en dertig meer dan tw intig jaar in de zaak werkzaam zijn.

Van de trouwe zorg, dien de heer Genzsch ten allen tijde voor zijne medearbe iders heeft gekoesterd, getuigen de voor hun bestaande onderste uningskas sen. Er werd reeds een ziekenfonds gesticht in het jaa r 1836 door de oprichters der firma en dat bestaat heden ten dage nog als w ettelijk erkend bedrijfszieken# fonds ; in het jaa r 1869 stelde de heer Johan Aug ust Genzsch een invalid enfon ds voor tot den arbeid onbekwaam geworden mede* arbeiders in, en bij gelegen heid van het v ijftig jarig .bestaan van de zaak den 28sten Februari 1883 stichtte de heer Emil J ulius Genzsch een weduwen# en w eezenlond s. Voor het ziekenfonds draagt de firma een derde bij, voor de beide kassen de helft der bijdragen, bovendien moet de firma ook voor de rijks invaliden# en ouderdomsv erzekerings kas de helft der bijdrage n betalen. A l deze instel lingen hebben gedu rende de lange j aren van haar be# staan reeds veel zegen verspreid en de milde ondersteuning , die de heer Genzsch er door herhaalde belang rijke bijdragen aan 93

sch onk , legt er een s cho on getui genis van af hoe de h eer Gen zsc h zijne n mede arbeid ers steeds een warm hart toed roeg .

Zie n wij ten slott e nog eens op den leve nsar beid van den heer Emil Jul ius Gen zsch terug, dan zien wij in hem den ku ns ten aa r en erke nnen wij als den kern v an al zi jne w erken een doo r de oude meesters der boek dru kku nst ge oefe nde n smaak en ee n zek er gevoe l voo r de ware typo grap hisch e sch oon heid , die zich doo r de ver# gan keli jke triom fen der mode nie t laat afleid en van den jui ste n weg, waard oor hij in staat g esteld wor dt aan a l zijne sch epp inge n een duid elijk per soo nlij k cachet te ge ve n; wij zien hem teve ns als den tech nic us die de waarde van alle tech nisc he vin din gen naar waarde weet te schatte n en ze te zijne beh oev e wee t aan te wende n niet alleen, doch die ze lf deel neem t aan de ver bet erin g van de technisc he hulpm iddele n zijn er giete rij ; wij zien hem als ko op ma n, die met he lderen blik voo r de t ijds om stan dig hed en zijn zaken zoo weet te leiden dat zij op soli ede basis ruste n en een gezo nde ontw ikke ling steeds verz eker d sc hi jn t; en ein del ijk zien wij hem als den me nsc hen vri end , die ten allen tijd e bere id is v oor het welz ijn zijne r medewer kers bela nge loo s te zorg en.

Wa nn eer de heer Gen zsch zich than s lang zam erha nd aan de beslom merin gen der za ak o nttr ekt, kan hij met vo ldo eni ng terug* zien op eene w elvol brach te leve nsta ak ; hij kan het echte r oo k doen in het bewu stzijn , dat hij zijne zone n zóó hee ft gelei d, dat h ij in hen o pvol gers h eeft, die zijn w erk in z ijne n gees t zulle n voort zett en en de firma Gen zsc h Hey se op den goed en weg to t nieuw succes zullen leide n.

HAMBURG 94

FRIEDRICH BAUER

DE HERLEVIN G DER BOEKKU NST îü ' IN ENGELAND ü i W IL LI AM MO RR IS s h et wo nde r, dat, wan neer wij den ken aa n de he rle vin g der bo ekku nst, de naam en daar* £d _, _ „ _ _ _ _ ._ A t _ _________ _ __ __ mede de figu ur van Wil11lia2 —m Mor ris voor ons ver sch ijnt , eene per soo nlijk heid wa ar zoo ’n enorm e stuw krac ht van u itg ing , dat zijn stre ? g f l ........................................................................ ven nie t alle en heeft geïn fluen ceer d op zijn tijd gen oot en of zich bepe rkt tot zijn land s lied en, maar dat zij n in vlo ed zich heeft doen gelde n in alle beschaaf? de lan den van Euro pa en de naw erk ing er v an zich n og telke ns doet ge voe len .

Kri jgen wi j dan o ok een boek in hand en, dat iets m eerder e z org ver raa dt dan slech ts het correcte w eer gev en der t ext, waa rbij ge? trach t is van h et zetw erk ee ns iets goe ds te mak en, dan treft ons dat men gel et heef t op de ma rge ver dee ling , op de pla ats ing van het zetse l op de pag ina , din gen , waa rop door Mo rris wed er de aan? dacht ge ve stig d is en die zoo on ein dig veel bijd rag en to th etu ite r? lijk as pect van de b lad zijd e.

Dat er een no od zak elij k ver ban d moet besta an tussc hen het wit rondo m en den zwa rten lett ers pie gel zal iede reen du ide lijk zijn, d ie w el eens een b oek door een slech ten bin der in den ban d heeft laten zetten, en waa rbij de man met alle respe ct voo r zijn mo geli jke te chnisch e k enn is, h et b oek v erk no eid heeft door vo oral ZA

ZA

z d ZA

W

7 ^

w

95

William Morris

aan de bovenzijde te veel te snoeien, door haast tot in «het leven» , zoo als men wel zegt, te snijd en.

Morris’ naam a f te scheiden van de herleving der boekkunst lijkt mij dus ondoenlijk, al wil het mij toeschijnen, dat hij n iet zoozeer voorbeelden ter navo lging heeft gegeve n in zijn Kelmscotbdrukken dan w el principen over boekkunst, die de æstheti ek van het boek weder in goede banen g eleid hebben.

Na een leven van zoeke n in veler^ lei richting en op vele rlei gebied, begon Morris omstreeks 1888 zijn aandacht op het boek te vestigen, en in aanmerkin g nemende, dat in die jaren, van ku nst in boekd rukke n web nig sprake was, dat hij bij zijn tijdge? nooten geen ge dachten hieromtrent tot v erdere uitw erkin g kon vinde n, . behoeft het ons niet te bevreemden, ( dathij terug zochtbi j demeesterdruk# kers van voorheen, bij de Italianen William Morris naar een teeke= ning van Félix Vallo tton uit het laatst der vijftien de eeuw.

Wa t hem zoo bekoord e in die oude dr ukken, het was voorzeker de zeer groote zorg, en de liefde waarmede ze tot stand gekomen waren. M en had zich er niet a lleen afge maakt met het vulle n van de pagina door den tekst, maar overwo gen hoe o f dit zwarte vlak er uitzag, hoe dit zich verh ield ten opzichte van breedte en hoogte en niet minder of het boek, opengeslagen, een dubbel pagina toonend, een goed gehe el was, en het wit in de kne epzijde niet te veel werd tegeno ver dat aan den buitenka nt. Maar meer nog viel 7 97

er b ij die oude druk ken op te mer ken ; de le tter was nog breed en nie t dwas elijk versma ld om maar veel op een blad zijd e te kunn en krij gen , de illustra ties zij waren in harm onie met het letterz wart, aan papier en ink t had men zijn aand acht ges cho nke n en niet zooa ls thans gesch iedt om het zoo goe dko op mo geli jk te heb ben en to ch iets te doen schi jnen , maar om zeke r te zijn van de deug? deli jkhe id, om goed en b etrou wbaa r materi aal te bez itten .

Al deze v oorwa arden en nog zoo vele meer, no od ig om een boe k te maken, dat waarl ijk aan het dr uk be dr ijf de toe voe gin g van kuns t beg rijp elijk doet zijn, men had er geen acht meer op geslage n, slechts turend e n aar h et allee n heilza me vo or de n ijver ? heids vakke n in die period e van ont bre ken v an eeni g gev oel voo r toegepas te kunst, naar de mo geli jkhe id om doo r tech nisc he mid? delen, door minderwa ardig materiaal, goe dko op en con curr eere nd te ku nnen werken.

Dez e vloe k van ieder bed rijf, zij had en hee ft helaas nog ook dat van den z etter en drukker , die men gem een lijk te zamen den drukk er noemt, al wil h et mij toe sch ijne n, dat het aanv angs werk , dat van den zetter, eigen lijk het meest influ ence eren de is, zij had ook dit te pakken .

En al had hij niet meer ge daan dan hier ee ns doo r de m acht van zijn w oord de aandach t op te vesti gen, wij zou den Mo rris vo or de herle ving van de boe kku nst een bel ang rijk e figuur gev ond en heb ben , maar niet alleen door zijn lezi nge n en ges chri ften ook door zijn daadw erkelijk voo rbe eld hee ft hij g etoo nd, dat een bo ek weer kan zijn, «a thin g o f bea uty» .

Reed s lang vóó rdat hij over ging tot het opri chte n eener eigen dru kke rij, de be faamde Kelms cott?p ress, tegen het ei nde va n 189 0, had Mo rris zich met het uite rlijk van het boe k bez ig geho uden .

98

William Morris naar een p otloo dsch ets van miss C. M. W atts

Omstre eks 1866 dee lt S. O. Co cke rill ons mede, maak te hij plan# nen vo or een geĂŻ llus tre erd e uit gav e van zijn eig enw erk , Th e Ear thl y Pa ra di se , dat tal van te eken inge n door zijn vrie nd? gee stve rwa nt Edw ard Burn e Jon es zou beva tten. Het zou een groo te folia nt wor den in twee kolom men ge zet met de Cas lon det ter der Chisw ick? press , een vie ren vee rtig ?tal teek enin gen er voo rw are n ree ds ge reed en in hout ges nede n, voor het g roots te g ede elte d oor Mo rris z elf, pro efb lad en ware n reeds gema akt, en het belo ofde scho oner te word en dan e enig druk wer k van dien tijd, m aar doo r ver sch ille nd e oms tand ighe den ble ef de ui tga ve onv olto oid.

Een ande re uitg ave , kort daar na met ini tia len en ran den ver? sierd van zijn L ov e is en ou gh deels doo r hem zel f ont wor pen , deels door Bur ne Jon es, mocht evene ens ge en ve rsch ijne n be leve n, wat ze ker te betre uren is daar de omr and inge n med e tot de fra aiste kun nen ger eke nd word en, die late r d oor hem v oor de Kelmscott? press gem aakt zijn.

U it den opzet van beide bo eken en ni et mi nde r uit een paar door hem vers ierde h and sch rift en 1) die van om streek s 1870 dagt eeke ? nen, bli jkt gen oeg, dat Mor ris reeds lan g zoe ken de was , van het boek iets fraaie rs te mak en, dan hij het r ond zi ch zag.

W aa r men hem vro ege r in zij n m eub elen ha d l eere n k enn en als een v eree rde r d er Got hiek , daa r is zijn ver zam elin g m idde neeu w? sehe han dsch rifte n en dru kke n uit de vroe gste tijd per ken der typ ogr afie niet zonder inv loe d gewee st op zijn den kbe eld en omtr ent boe kve rsie ring , hoew el men hie r nie t een direct e na vo lgin g in 0 O. a. een Hor atiu s en een O mar KhayyĂ m.

100

S ID O N IA T H E S O R C E R E S S . B O O K I . a* / £ a**' FR O M T H E R E C E P T I O N O F S ID O N IA A T T H E D U C A L C O U R T O F W O L G A S T U N T I L H E R B A N ,, IS H M E N T T H E R E F R O M . ^ a’î' a^ a^ a^ a^ a^ a^ a^ / £ C H A P T E R I. O F T H E E D U C A T IO N O F S ID O N I A .

H F illust rious and hig h,b om prince and lord, Bogislaff, 14th Duk e of P ome ran ia, Pnn ce of Cassu ben , We nden, and R üge n,' Co un t of Guz kow , Lord of the lands of La uen bur g and Buto w, and my gracious feudal seigneur , hav ing com man ded me, Dr. The odore Plon nies ,form erly bail iff at the ducal court, to make search thr ou gh , out all the la nd for inf orma tion respecting the wo rld ,fa me d sorceress Sidon ia von Bork, and write down the same in a book, I set out for Starg ard, accompa nied by a serv ant, early one F rida y after the Visi tatio nis Mariae, 1629 ; for in m y o pinio n, in order to form a just jud gm ent re, specting the charac ter of any one, it is necessary to mak e one’s selU acquain ted w ith the circumstanc es of thei r early life ; the fut ure ma n lies ens hrin ed in th e ch ild, and th e peculi ar deve lopm ent of each in, dividual nat ure is th e result entire ly of education. Sido nia’s history is a rem arka ble pro of of this I visited first, therefore, th e scenes of her earl y years ; but alm os t all who had kno wnh erw erel ong sinc e in their graves, seein g th at nine ty years had pas sed since the time of her bi rth. Ho wev er, the old i nnke eper at St arga rd, Za be l W ies e, himse lf very far advance d in years (who m I can recom mend to all trav elle rs;h e lives in the Pel zer stra sse ),told me th at t heo ld ba che, lor, Claude Uck erm ann of Dal ow ,an aged m an of ninety ,tw o years old ,w ast he on lyp ers on whocou ld give me the inform ation I desired, as in his you th he had been one of th e m any followers of Sidonia.

Hi s m emo ry was certain ly well ni gh gone from age, still all th at had hap pene d in the early p eriod of his life l ay as fresh as the Lord ’s Pray er u pon his ton gue Mi ne host also related some im por tan t circumst ances to me mysel f, which shall ap pea r in thei rpro perp lace I accordingly proceeded to D alow, a little town h al f a mile from Sta rgar d, and visited Cla ude Uck erm ann . I found him seated by the ch imne y com er, h is hai r as whi te as s no w. 44 W h at did I wa nt ?

He was too old to receive str ange rs; I mu st goon to hi sso n Wed ig's

Beg inpa gina van «Sidonia The Sorceress», doo r Wil liam Mein hold, vers taald doo r Francesca Speranza, Lady Wild e, ged rukt in «The G olde n type» ter K elmscotbpr ess in 1893

Linker Tit elpagi na voor ÂŤHan d and SoulÂť doo r Dante Gabriel Rossetti, gedr ukt ter KelmscotLpress 1895.

moet zie n, ev enmin als men D r. Cu yp ers ’ Rijk smus eum o f Cen tra al Stat ion te Amst erdam als g oth iek e bo uw kun st zal a anme rken. H et is ve eleer het resul taat va n een ernst ige studie , waar aan de zuive re princ ipen der midd enee uwe n ten gro nds lag ligge n.

Om slechts een kle in voo rbe eld te noem en, voo r de marge#ver# deeling der pagin a, zoc ht hij naar een bep aald en maatstaf, die de verh oud ing tuss chen boven#, voor# en ond erzi jde vastst elde ; de opva llend e jui sth eid hie rin bij vij fti en d’#eeuwsche han dsch rifte n leidde er to e deze syst ema tisch te ver geli jken en in samen werk ing met een vriend , bib lio the car is aan een zeer groo te bib lio the ek r vond Mo rris , na tal van meti ngen , dat er een bepaa ld systeem in was en wel een ver sch il van 20 perc ent van marge tot marge.

H et is m og elij k dat dit bij de k loos terb roed ers meer ee n ge voe l vo or ver hou din g, dan wel bere den eerd wet en is geweest, maar in iede r g eval zij ber eik ten er i ets mooi s mede wat Mo rris frappe erde en waa rvan hij in zijn e uitg aven p artij wilde trekk en.

He t bo ek wee r iets te her gev en van zijn vroe gere n luister was zijn doe l en nie t het cop ieer en va n een histo risc h type, hij trach tte weer eenh eid aan het boe k te gev en, doo r samenstem ming van pap ierk leur en ink ttin t, doo r goed even wich t van illustr atie en lette rspi egel , kor tom hij trach tte de harm onie van de blad zijd e weer te hers telle n.

V oo r vele n is dit miss chie n een onb egr ijpe lijk e zaak, lang als men g ewen d is g ewee st, het top pun t van druk kun st te zien in een proe fdru k op het kalk ach tige plaa tpap ier, en voo r illust ratie de fijng erast erde auto type naar een aquare l, maa r Mo rris h ij ver foei de beide , en kens chet send is zijn bem erk ing ten opzi chte van het eerste, dat hij liev er het losse gro ve papi er van de Ti me s had, dan het fijns te couché#papier.

103

He t w aren bij Mo rris dus b eslis t i ngri jpen de beg inse len, veelal strij den de met he t techni sche raffin emen t van het bo ek en verklaar? baar is dan ook de merkba re geri ngsc hatt ing wa armede zijn a rbeid in den aanvan g door m eester?dr ukkers werd ontv ang en. Me n zag in hem d en enth ousias ten lie fhe bb er, die buit en de p rak tijk stond , en even als thans n og, met domme ko rtzi chti ghe id, verw achtt e men meer van kenn is der tec hnisch e nie uwig hede n, dan van den ruim en blik van iemand, die geb ruik maken de van de voo rui tga ng der wetensch ap, deze hulpm iddele n aan zijn scho onh eids prin cipe n paarde.

Mr. Jame s Leatham verha alt in zijn : W illi am M or ris , M as ter o f Marty Cr aft s, hoe hij een lezin g bij woond e, waar in Mo rris voo r drukkers zou spreke n over O ud en nie uw D ru kw er k. «Ter? wijl hij vertelde over het druk ken, ko n men merk en, dat zijn geh oor nie t zonde r eenige m inach ting n aar hem luist erde , ge kwe tst over de verwaan dheid van dezen amateu r, die hün , vak man nen , over de prak tijk van hun eigen vak wild e inli cht en. Maa r nie t zood ra hield de sp reker op, om op een scherm vers chil lend e spe? cimen van zijn eigen drukk unst te pro ject eer en, o f een daver end applaus brak los, waarmed e men t en dui deli jkst e het r esul taat van M or ris ’ strev en erkend e en w aard eerd e».

Om tot meerdere eenh eid in het boe k te gerak en, was eige nlij k een herv orm ing van alles on on tbe erl ijk, men had, zeer waars chijn? lijk in ernsti g poge n, getr acht iets mooi s van het boe k te maken maar helaas zond er eenig en samen hang, zond er een leide nde ge? dachte. De lette r was in de k leins te finesses scherp en geach eveer d gewo rden, maar ge en uitv loei sel van haar maaksel, geen lette r die 104

aan de burijn haar ontstaan d ankte. De houtsnede was technische volmaking nabij en rep roduceerde alle procedé’s met een onuit« puttelijk geduld, i nplaat s van in de, aan hare techniek geëigend e werkwijze te blijven , en de mechanische reproductie op z ink of koper zij ga f met niet te gerin g te schatten qualiteiten het origineel zoo nauwkeuri g mo gelijk weer en ook het kun stdrukp apier en de inkt voldeden aan de strengste eischen die tot een goeden afdruk moesten leiden, ma ar........ bij de volmak ing van ieder onderdeel vergat men het nood zake lijk verband tusschen de verschillend e elementen, die een boek tot een kunst werk moeten maken.

De ab soluut vrije illustr atie, zij stond geheel op zich zelf, zij sloot zich niet meer aan, nöch in zwaarte, noch in lijn bij de letter, en deze laatste had door de tijden heen haar oorspronkelijk karakter totaal verlore n, zij miste a lle eenvoud, dui delijkh eid, leesbaarheid bij com binatie tot woorde n, tot regels, tot p agina ’s, de beginselen harer anatomie waren voor de ontwerpers verloren gegaan, de geheele grondg edachte van een typ ografische uiting bestond niet meer. Als zo odanig is dan ook het drukken van een kopergravure, ets of litho tusschen dr ukwer k, het resultaa t van een verkeerdelijk zoeken n aar schoon heid.

Het eenigste middel om deze verschillen de elementen, die het boek tot een kunstwe rk maken, weder tot elkaar te brengen, bestaat daarin om de logie k dier technieken van a f hunne oorsprong na te gaan, wat M orris dan ook deed.

Evenals de eerste d rukkers best udeerde hij de letter op de hand? schriften der tiende« en elfde eeuw, om ze daarna te verwerken in verband met de eischen die de lettersn ijder stelt. Een gesneden letter mag niet de nasnede zijn van een geschreven letter ; ganzepen en burijn stellen hunne voorschriften, die men wel dege lijk in 105

o

C l iat no more to ap ehe o f him, p arde ; Ch iae f alae lovera, poiao n be bir banef Bu t I wol tum e again t o Adr iane E ba t ia with ale pe fo r werineaae ata he. fu l sor wef ully her be rte ma y awahe.

Allaaf fo r tbee my be rte b ath now pite T R ig ht in the daw enin gaw ahe tb abe , And gro pe tb in the bedde , and fo nd rig ht no gb t. jflPAllaaf quod abe , th at ever Xwas wro gb t!

I am bet raye d I and her beer tor en te, And to th e etr on de ba rfo t faa tc ab e wente, And cryed: C bea eua ! myn ber te swe tef Œlber be ye, th at Xmay nat with yow mete, And mig bte tb ua with b eat ea been yalain ? f>e bo lwe roh hea ane we rde her aga in; No man abe eaw, and yit ab yne d th e mone, And bye upon a rohhe abe wente aon e, And aaw hie bar ge Bailing in the see.

Co ld wex her bert e,a nd rig ht tbu a ae ide abe: jvieher th an ye fi nd et the be ate a wildef j^ h a d d e be nat ainne, th at her tb ua beg ylde ?

Sh e cryed : O t um e agai n, fo r rou tb e and ainn el Cb y ba rge b ath nat al bia meiny inne I jflJFher hercbe f on a pole up a tih he d abe, Aacaunce th at be abold e bi t wel yaee,

An d him r eme mbr e t ha t ab e waa beb inde , An d tu rne aga in, an d on t he at ro nd e h er finde ; B u ta i f or no gb t; bia wey be ia ygoo n.

An d do un abe fil aawown up on a ato on ; An d up abe r ie t, an d hi ate , in al her care, Cb e a te pp ea of bia f eet , tbe r be ba th far e, An d to her be dde rig ht tb ua ehe ape he tb tb o : Ch ou bed, quo d ab e, th at ba at receyved tw o, Ch ou a ba lta na w er eo f two , and na t of oon I d b e r ia tb y gT etter par t away ygo on ?

Ali as 1wbe r aba l I, wreccb ed wi gh t, beco me I fo r, tbo gb ao be t hat sh ip or b oo t beer come, hoo rn to m y con tree dar Xnat fo r dred e ; I cab myaelv en in t hi a caa n at rede I ^ = ^ « ^ h A C aba l I telle more her com­ p le ti n g ? ‘ h it ia eo l ong , bi t were an bevy th in g.

Xn her epis tle N*QO tellet b al; B ut sho rtl y to t he e nde Xtelle ab al.

Cb e go dd ea have her b olpe n, fo r pite e ; And , in the eign e o f Ca uru a, men m ay ace Cb e at on es of her coro un a byn e clere.

IÇQOL no mo re ape he o f th ia m ater e ; IBu t tb ua thi a f als e loveT can bc gy le hi a trewe love. Cbe devil quy te him bia wbylef ex pl ic it L ege nda Adria ne de A the nea .

Twee pa gina’s uit «The Work s o f Geoffrey Chaucer», met illustraties van Sir

i j s c i p i r L C G eN D H p n iL O M e N e . /s s æ ? /s s æ ? < Deus da tor formarum .

Hs fo r th at fyn to make swicbe a thing , d b y suf fre st tbou tha t 'Cereus was bore, Ch at is in love so fa(9 and so forswore, Cha t, fro this world up to the firste bevene, Corru mpetb ,wban that folk bis name nevene?

Hn d,a s to me, so grisl y was bis dede, Cba t,wb an t ha t This foule stor y rede, JMyn eycn wexen foule and sore also; Vit last thevenim of so longe ago, Ch at b it enfec tetb him th at wol bebolde Cbe s tor y o f Cereus , of which 1 tolde. [f Crace was be lord, and kin to Marte, Cbe cruel god tha t sta nt with blody darte ; And wedded bad be, with a blisf ul cberc, King pan dio ne s faire dog bte r dcre, Ch at bi gbte pro gn e, flour of ber contree, Cb og b7 un o l is tn at at tb c fest e be, JVeVmeneus, tha t god o f wedding is; Bu t at the fe ste redy been,ywis, VXV6R O f CF>e fO R M eS .C b fl C BH SC Cbe fu ries t hree, with aile bir morte l brond. wrogb t Cbe owle al night aboute the balbes wond, Che faire world, and bare bit in tby tb og bt Ch at pr oph et is o f wo and of miscbaunce. ete rnal ly, or tbou t by werk began, Cb is revel, f ul of song e and f ul of daunce, d b y madc st tbou , unto the sl aundre of man, Las tetb a fourte nig bt, or litel lasse.

Or.al be that bit was not thy doing , But, sh ort ly o f this sto ry f or to passe ,

Iw. B urn e-J on es in «T heC hau cer -ty pe» g ed ru kt ter K elm scot t-pr ess 1896

man uscr ipt e n d ruk pag ina moet kunn en zien . N aast de ha ndsc hrift ten war en het de vij fti en d’#eeuwsche druk kers , de direct e opvol# ger s der oude kloo sterb roed ers, wie r w erk Mo rris tot voor beel d kon die nen.

Mo rris ze lf schri jft hier ove r in z ijn A n ot e b y W illi am M or ris on his aim s in fo u n d in g th e K el m sc ot t= P re ss : «En nu (n a als gron dvo rm het Romeins che lett erty pe te hebbe n vast ges teld ) moest ik een lette r hebbe n die volk ome n zui ver van vor m w as; s treng , zond er noodel ooze uitwa ssen ; stevig , zo nde r het dik ke r en dun ner wor den de r lijn , de voor name fout van de g ewo ne, mode rne let ter, waar doo r zij m oeili jk le esba ar w ord t; en bov end ien n iet zi jde lin gs sam enge druk t, zooals alle later e lette rsoo rten ter wil le van com# merciee le o verw egin gen gew ord en zijn.

Er was slechts één bron, wa aru it voo rbe elde n te pu tten wa ren van dit volm aakt Romein sche lett ert ype en we l de we rke n der groo te Vene tiaans che druk kers der vijf tie nd e eeuw , waa rva n Nico laas J ens on van 1470 tot 1476 het v olm aak tste en zuiv erste Romein sche le tter typ e m aakte. «D eze lett ers », zegt Mor ris ve rder , «be stu dee rde ik met veel zorg door ze op een groo te scha al te late n photo grafe eren en ze vers chei dene male n na te te eken en ; zooda t, ofschoon ik meen het w ezen er v an meeste r ge wor den te zijn, i k ze nie t slaafs nam aak te; ind erd aad he eft m ijn Romei nsche lette r, in het bijzo nde r de ond erk astl ette r me er va n de gothische# dan de Je ns on ’s lett er» .

Beha lve op de Jen son det ter, waar toe hij een P linius#uitg ave van 1476 tot voo rbee ld nam, insp iree rde M orri s zich voor zijn Ro# meinsch#type op nog een a nde r I talia ansc h dru kw erk , de His tor y of Florenc e van Le onard va n Arr ezzo , eve neens in 1476 te Ven etië doo r Jac obu s Rub eus ged ruk t. Door een v erg eli jki ng van de op 108

io in alcuna coffa haueffe p ignor âtia o per inaduercentia manchato träffo p mato :ouer incompofitamence oferto ueramente rechiedo perdono fempre foppon endou i ad ogni fpirituale ÔC temporale correftione de qualun que diuoti ffima perfon a di fcafchaduno pen to maeftro &c fapiencifTio dodlore de la uoftra fâdhffima madre ecciefia catholica di roma.

A N N O A CH RI ST I INC ARN A / TIO NE .MC CC CL XL PER MA Gb ST RV M NIC OLA VM IE NS ON H O C OP VS Q V O D PVELL A/ RV M D EC OR DI CI TV R FELICI ' TE R IM PR ES SV M E S T ,

LAVS DEO. Romein van Nicola as Jens on. Venet ie 1471, Co lop hon ui t «De cor P uellarum », f out ief gedatee rd 1461

vergro ote schaal gemaakte foto ’s kwam hij tot een kernv orm, zou# den wij het kunn en noemen, die al de goede eigensch appen in zich moest vereenigen, en die het ontstaa n was v an «T he Gold en type», de eerste voor de Kelmscott#press vervaa rdigde en door Mr. Prince gesn eden lette r.

Ha lf A ugustu s 1890 waren een elftal stempels gereed en einde

p re fc n s M a r a tul») clanfTnuü op us -I o# ba nn cô fufV ÀX ogû tmu ô diu d* tió tD' plu ma tt câna ne<$$ a e r c a ^ c d arte quas tnam t pwen met felu ©am pcrptiJcta* cite r effect finitum- An n^ -A Vc cc c- lx v Slu itsc hrif t va n Ci cer o’s Off icia et Pa rad ox a, ge dr uk t do or Schöff er e n Fus t te Ma inz in 1465 (H ai n 5238)

van dat jaar de overige, zooda t in Jan uari 1891 de eerste proef# pagina g edruk t kon worden .

«Een vriend», zoo verhaal t Mr. S. C. Cockerill , «die Wil liam Morris op den dag na he t dr ukke n va n de boven verm elde pagina zag, her inner t zich nog zijn opg etoge nheid over het welslagen van zijn nieuwe letter.»

«H et eerste deel van de Saga Library, een fraai stuk drukw erk werd voor den dag gehaald en naast deze pro ef bladzij de gelegd, die de vergelijki ng zeer g oed kon doorst aan.»

Later schijnt Morris plann en gemaakt te hebb en voor een romein in gro oter corpus, die echter n iet t ot uitvo ering zijn gekomen.

«Langzam erhand», deelt Morris ons in het boven aange haald werkje mede, «gevoelde ik dat ik zoowel een gothisc h als een 110

romeinsch lettertype moest he bben ; en de taak die ik mij hierbij stelde was de gothische letter zoo te wijzigen dat het verwijt van onleesbaarheid, dat er gew oonlijk tegen wordt aangevoerd, zenie t meer kon treften. En ik gevoelde dat dit verwijt redelijkerwijze niet kon worden ingebracht tegen de letters van de eerste twintig jaar der boekdru kkunst ; dat Peter Schoeffer te Mainz, Mentelin

tw tm at tir c

w pl an ßariialtet onfecs tirai îptP

S>u heiig pater babß nr ia la us ^î itù u ein Unfähige bron bteiß & o mane Dich ît r brilgc geift W n Diepeubtet grißbip on raetl tlîip fmect Wn Dîtbefinet ö trifle prit pfteet îi a s fien it rat nriùôrinanö Fr ag me nt (fol. 1 ver so) u it de n Tü rk en ka len de r, ge dr uk t do or G ut en be rg in 1454

te Straatsburg en Gunther Zainer te Augsburg de spichtige einden en onbeho orlijke samenpersing vermeden, die sommigen der latere letters aan genoemd verwijt bloot stelden.»

«Mij n doel onafgebroken voor oogen houdend, teekende ik een modern gotisch type, waarvan ik, naar ik meen, met recht mag beweren, dat het even leesbaar is als een romeinsch type, en om de waarheid te zeggen, stel ik het boven het romeinsche.»

Begin November van 1891 was er genoeg letter van dit type door Morris het Troy?type genoemd, gegoten om een paar proef?

111

blad en samen te st ellen , w aarto e een zestien re gels v an Chaucers* Fra nk lin ’s Tale en een zestie n van Sig urd the Vo lsu ng wer den gezet. Hoe wel geba seer d op vij ftie nd ’ eeuw sche dru kke n, wa arbi j wij ook aan An tho niu s Ko burge r van Neur enb erg moeten de nken , dra agt het toch zooals Co cke rill zegt «ee n eige n s tren g k ara kte r, dat g roo telij ks vers chilt met eenig e m idde leeu wsc he let ter ».

Toen later de groot e folio uitg ave v an Th e W ork s o f G eo ff re y C ha uc er , i n twee k olomm en ged ruk t zou wor den , blee k de Tro ys typ e te gro ot en werd deze lfde lett er kle ine r gesn ede n, en d oor Mor ris ged ach tig aan de bed oeld e uitg ave «Th e Ch auc ers typ e» genoem d. Ook de namen « Tr oy s» en «G old en sty pe » ho ude n vers band m etee n d aarin ge dru kte uitg ave , de e erste met T he R ec u y e ll o f th e H is to ry es o f T ro ye , en de ande re met T he G ol de n L eg en d o f M as te r Wi llia m Cax ton d on e an ew .

Dat Mor ris zich voor steld e n og ande re lette rs te teek ene n en voor zijn uitga ven te gebrui ken b lijk t wel u it een br ief aan zi jn Iets ter sni jde r M r. E. P. P rince, wa ari n hij schr ijft : «I k ges Th is is the Golden type. lo of dat i k in dr iem aan den

Cbis is tbe Crcy type.

‘Cbt s is th e Chaucer ty pe,

gereed

.

zijn met een

nie uw stel schets en voor een lett er op Engels ch ty pe ».

Ook tee kend e hij een le tte rty pe g eba seer d op da t uit een ex emp laar van Au gus tinu s De Civ itat e Dei, door Sw eyn hey m en Panna rtz in h et man nenk loos ter van Subiac o bij Rome ged ruk t, maar noch het een, noch h et a nde r is uitg evo erd .

Bij ee n st el go ede lette rs was goed pap ier no odz ake lijk , en het uit hout en zelfs uit kat oenl omp en gem aakt e soort bevr edi gde hem niet, zoo dat hij in ove rleg met zijn vrie nd Mr. Batch elor va n Litt le 112

Chart in Kent een hand papier liet maken, waa rtoe een vijft iend ’ eeuwsch Bouloneesch#papier tot voorbee ld d iende.

Het moest goed gelijmd zijn en van zuiver linnen gemaakt, dan min of meer ruw maar n iet zóó, dat het geribt werd en hinder bij drukken zou geven, alle voorwaa rden, waaraan dit vijft iend ’ eeuwsche pa pier voldeed en die wij, zoowel in he t sleutelbloem* papier, het baars#papier en het appel#papier, de drie voor de Kelmscott#press ver vaard igde soorten en formaten, dus genoemd naar de w atermerke n, te rugvin den.

Na eenig zoeken en zelfs plannen tot het zelf maken, betrok Morris z ijn mooie fluwe elig zwarte inkt u it Hannov er, en het uit# sluitend gebr uik van handper sen bracht mede, d at ze een weinig zwaar en va n ste vige specie kon zijn.

Hiermede zou Morris hebben kunnen volstaan, goed papier, goede inkt en g oede letter, ziedaar drie gegevens om goed druk# werk te maken, en aan den dru kker de taak ze zoo te combineeren dat het re sultaat een fraai gehe el geeft.

Mogen wij nog even late n vo lgen wat Morris zelf hiervan zeg t?

Na den lettervorm te hebben besproken : «Nu de tusschenruimten.

Ten eerste moet het beeld van de letter zooveel mogelijk door dezelfde lijnen begrensd worden als het corpus er va n, ten einde onn ood igwi t tusschen de letters te vermijden. Vervolgen s moeten de tusschenruimten aan weers zijden der woorden niet grooter zijn dan noodi g is om duid elijk de verde eling in woorden te onder# scheiden, terwi jl ze zooveel mogelijk even groot moeten wezen.

Moderne drukker s, zelfs de beste, sl aan zeer we inig acht op deze twee voorname eischen van fraaie samenst elling en de drukkers van minder gehalte achten zich door geen enkelen regel daar# omtrent gebonden, w aardoor die leelijk e lij nen ontstaan, die als 8 113

to each oth er, and the re wa s no ug ht in them th at was no t lovely in t ho se fir st da ys of the ir manhoo d* Ch ap ter X X X IL f oem en am on g the (Uest t> al er s/ £/ £ QC when t he sp ri ng was worn i nt o Hp ril th ere fell new ti d in g s : fo r on a mo rnin g early came S te ­ phe n t he Ca te r h ur ry in g int o the h all at CKetbermel & cried alo ud : Bow s, h ow s f Com e afield all ye o f th is hall , & thou chiefly, Os bem e th e ca pta in f QC then tum ble d the st ou tm en o f d et h er m el fro m sh ut /b ed an d hu tch , a nd were p re se nt ly arm ed; an d Os be m e w as in h is byr ny and s tee l ho od s tra ig ht w ay , hi s bow in his ha nd and h is qfuiver at h is bach, F)EV gat he re d ab ou t him & S te ­ phen a m id st o f the hall, an d then Os be rne as h s w ha t is t o w a r d ^ Gr ea t m at te r eno ugh, sa ys S te ph en , Vet how to help the rei n ? th e r e is u n­ peace in the Dale, but it has fallen on th e d e s te r li n g s ^ Q u o th Os be me , sh o rt

Twe e pa gi na ’s ui t « The Su nd eri ng F loo d» T he last Rom anc e

& sha rp: Ye Otter, Simon, k ong dee r, T^bey go Hlison, tak e ho rse a nd ride str ai gh t- down to the way down the Dale and roun d to every flo od stea d, a nd hid men g athe r to t he sid e of the flood with hows & sltng/ spe ars an ds bo t/w ea po ns of all kind s, & th at they sta nd not in k no ts and clumps, hut drawn out in line, & space enoug h betwixt each sbo ote r.B id them to leave not a s ha ft at home, we may speedily make more, hut n ot to loose once till they have mark ed their man. How has ten ye four! B ut ye other s come after me at once, for we will go afoo t for the savin g o f time and the stead ying o f the sh oo tin g.

O they went toward the water, a dozen men all told, and all had hows & good s tore o f sh af ts .

Hnd as they went, Os herne spake to th os ea ho ut him and said: Sprea d out, and make little show of force, <&show no t you r hows t o the foemen, s o th at they may contemn us and venture the nearer t o th e hank. Bu t sh oo t n ot till they de fy us, les t we smi te a peaceful manjÊ?î4ow th ey were pr esen tly n igh r2

zilliam

Morris, ter KelmscotTpress g edru kt in «The Tro y Type» 1897

rivieren over de bladzi jden loope n en een schande voor druks werk zijn. Ten derde moet het wit tusschen de regels niet zoo buite nspor ig zijn; de modern e wijze va n interlin ieeren moet zoo karig mogelijk toegepa st worden en n ooit zon der bepaald e red en, zooals bijv. om de aandac ht op een bijzo nder gedeelte van het drukw erk te vestigen».

Na deze voor dru kkers zeker beharte nswaar dige raadg evingen , voegt Morris er aan toe : «Ten slotte, ofschoo n zeker niet het minst belangrijk, komt de plaatsin g van het gedru kte op de blad zijde.

Hierbij moet de binnens te marge, altijd de smalste blijven, de bovenst e iets breed er, de buitenste no g iets breeder en de o nders te het b reedst van allen zijn. Van dezen regel is in de middeleeuw sche boeken noo it afgeweken. Moderne drukk ers zo ndig en stelselmatig hiertegen, daardo or blijkbaar in tegens praak met het feit da t de een heid van hetb oek niet één blad zijd eis, maar een stel bladz ijden.

«Deze regels voor tusschenr uimten en plaatsi ng zijn van het grootste belang bij de verva ardigi ng va n mooie boek en; word en zij naar behoo ren in acht genomen, dan maken zij dat een bo ek met heel gewone le tter ged rukt, er ten minste goed en aangenaam uitziet. Z e te ve ronachtzam en zal he t effect van de best geteeken de letter be derven.»

Morris zou echter Morris niet geweest zijn als hij volstaan had met slechts tot zuiver zetwerk zich te bep alen. Hij, de vers ierder, die vóór dat het boek zijn aandac ht in beslag nam, tapijten en wand en h ad ge decoreerd, wat ko n men anders van hem verwac ht ten dan dat hij niet alleen trachtte het boek goed, deugdel ijk te doen zijn, maar het ook zoo mooi mogelijk te maken. Hield hij aanvank elijk in de eerste, onde r zijne leiding uitg evoerd e boe ken, evenals de vroegste drukk ers, eenige ruimte open om uit de han d 116

gekleurde initialen in te zetten, dra kwam hij er toe, voor de eerste proefbla den der Kelmscott#press, initialen in het hout te snijden.

Aan deze vroegste initialen, alsook aan de latere daarmede ver# band houdende omrandingen is de invloed der Italiaansche druk* ken niet vreemd gebleven, terwijl ook de wijze waarop hij soms een bordure maakte, alleen ter voorzijde , iets uitloopende bove n en onder, zijn sympathie voor oude handschriften doet kennen.

Niet alleen in opvatting van vorm en versiering maar ook in technische uitvoering herinneren enkele zijner randen aan de houtsneden der vijfti end’ eeuwers. Ook bij Morris de donkere fond, waarin de letter en ornamentatie was weggestoken, de poin# tillage om de eentonigheid der overblijvende zwarte vlekken te breken. En h et zware aspect dat dûs initiaal en rand gaf, het paste bij het stevige zetsel van Golden#type, van Troys en Chaucer#.

Flink stak weer de letter spiegel af tegen de fraaie materie van het handpapier, k loek en ferm stonden weer de zwarte letterrijen om# geven door een samenstemmend kader.

Talrij k zijn de initialen geweest door Morris voor zijn Keims# cott drukken ontworpen, en deels door hem zelfi n hout gesneden.

Cockeril l noemt hun aantal honderd vier en tachtig, waarbij niet minder dan vier en dertig verschillende T ’s, trouwens alleen voor The P oem s by the Wa y gebruikte Mor ris negen en vijftig initialen.

Opmerkelijk is hierbij hoe hij steeds in overeenstemming met de grootte van het boek, dus ook met de zwaarte van het letteropper# vlak zijn initiaal wist te bepalen, nu eens is deze wit in een donker vierkant met ornamentatiën verlicht, dan weer donker, enkel sprekende door een fijn contourli jntje. Ook de opvatting der or# namentatie verschilt telkens, niet alleen dat zij zooals wij reeds zeiden soms aan vroeg Italiaansche drukkers herinnert, als bijv.

117

Titel en eerste pagina van ÂŤA note by William Morris on his aims in foun ding the Kelmscott list of books pri nted thereatÂť. Laatste boek na Morr is doo t

NOT E BY W ILLIAM MORRIS ON HIS AIMS IN FOU NDIN G TH E KE LM SCO TTP RES S/£ a* B E G A N pr in tin g book s wi th th eh op eo fpr od uc ing some whic h wou ld hav e a defini te claim to bea uty , wh ile at th e same tim e the y sho uld b e easy to read and sho uld no td ax zl et he ey e, or tro us ble th e inte llec t of the reade r by eccentris city o f fo rm in t he le tte rs. I h ave alw ays been a great adm ire r of th e ca lligr aphy of the Mi dd le Ag es, & oft he earlie rpr int ing wh ich to ok its pl ace. As to th e fifteen ths cen tur y boo ks, I ha d notic ed th at the y were alw ays bea uti ful by force oft he mere typ og rap hy , ev en w ith ou t th e added ors na me nt, w ith whi ch m an y of the m are so lav ish ly sup plie d. An d i t was th e ess sence ofm y und ert ak ing to pro duce boo ks whi ch it wo uld be a pleasu re to look u pon as pieces of pri nt in g a nd a rra ng em ent of typ e. L oo kin g at my a dve ntu re fr om t his poi nt o f view th en , I fo und I had to cons sider chiefly the follo wing th in gs : the pap er, t he form of the typ e, t he re lativ e spaci ng o f the le tter s, th e w ords , an d th e

\

8®

press, togethe r with a short description of the Press by S. C. Cockcrill, and an annota ted ter Kelmscotbpres s gedru kt in «The Golde n Type» 1898

The Histo ry o f Godfrey o f Boloyne and the Conques t o f Iheru= salem in 1893 ge drukt, maar ook dat zij nu eens slechts de opene ruimte in een le tter met blado rnam ent vult, dan weer in vroolijke ranken er overheen zwiert, die het lichaam der lett ers h ier en daar doorb oren. Trouwens deze wijze van versieren kenm erkt zich ook in Morri s’ omrand ingen en zijn tit elpag ina’s. Wij zien hier niet het stren g decora tief principe gebaseerd op diagram of geo? metrisch lijnenstelsel, maar slechts een ge voel voor evenwic ht in kleur en vorm, een regelmaat in min o f meer strakke beha ndeli ng van wat wij naturalistisch ornam ent zoud en kunnen noemen.

Morris achtte het n iet strijd ig met zijn beginse len v an decoratiev e versiering indien bladen en ranken over elkaar slinger den, en elkaar gedeeltelijk be dekten, en zelfs in dien zij doo r he t aange ven van zij het dan ook nog zoo simpele schaduw lijntjes, een zeker relief vertoon den. The Hist ory o f R eyna rd the Foxe datee rend van December 1892 is hiervan een zeer kenm erken d vo orbeel d.

Opval lend is ook hier, hoe bij de letter plaat sing op de titelpa? gina geen rekening is gehou den met het blad orna men t dat als speling der fond het vak vult. De w oor den The — His tory — o f — Reynard — the — Foxe, staan zwaar en zwart over het met fijne bloemtakke n verluchte midde nvak zond er zich er aan te storen of zij do or hie r een tak te doorb reken , ginds een bloe m o f blad te bedekken , de gang van het orna ment ook zoud en schaden.

Gena derd dus tot Morr is’ o rnament aties merkte n wij reeds op hoe deze naar mate hij dit voor samenha ng met zijn letterv lak nood ig achtte, w it in den donk eren fond zijn uitgesto ken, zóó het karakt er de r houtsne de meer bewarend , o f in zwart op wit, illustra? tie of letters piegel omgeven. Zijn voorop gestel de principes van marge?verdeeling wist hij ook in deze omrand ingen uitstek end vol 120

Here bc gy nn ctb tbe bo he in ti tu le dG ra de s, an d als o o f Go de fre y of Bo loy ne, tbe wb icb e ep eh ctb o f tbe c on qu es t o f tbe bol y lon de o f I be ru sa lem .co nt ey ny ng di uer se w a rn s an d nobl e fa yt es of /i rm cs m ade in tbe s am e roy amm e, an d in tbe con tré es ad iac ent , an d al so m any mc rua yll ou s w erkes b ap pe d an d fa lle n, as wel on th is sy de, a s i n tb o pa rty es th is t yme d ury ng , an d bow tbe va lv an t due Go de fre y of Bo loy ne co nq ue rd wi tn tbe sw erd tbe sa yd roy am me , an d wa s kyn ge there. ÎZbe f ir st ch ap itr e tre at et b bow G ra d es con­ qu er d p e rs e & slewe Co sd ro e, & br ou gh t in to Xbe rus alem tbe very cr oss e, ca pit ulo p rim o & HG aun eye nt by st or y es sa ye th a t G ra d es wa s a go od cry s ten ma n, <*4 go ue m ou r or them pyre <?f Hora e, bu t in bi s tyme JVIacbomet b ad ben, wbicbe wa s me ssa ge r of tbe deuil , an d mad e tbe peple to vn de rst on de th at be wa s a pr op he te se nte fr om o ur lo rde .TLn t be tym e o f G ra d es wa s tbe fa is lawe of JMacbome t sow en an d sp ra d ab rod e in ma ny pa rty es o f t bo ry en t, & na mel y in flra bye. in so moebe th a t th é pry nc es of the lon de s yet wol d no t gyu e f ai th to bi s secte th a t be pre ebi d & ta u g h t wbicb e i s c urs ed an d eu yl b ut be co ns tra yn ed them by forc e an d by s we rd to, an d alle the ir su b g et s to ob ey e to b is com ma ndem ens , an d

Pag ina met init iaa l u it «T he h ist or y o f God fre y o f Bol oy ne an d th e C on qu es t of Ihe rus ale m» , ge dr uk t ter Ke lms cot Tpr ess in «T he Tro y^t ype » in 1893

/

Dyer beg ynn ctb tbc b yst ory e o f Rey nar d the

f OX C& &&

tb ys by sto rye ben wreto n the par able s, goode lerynge, and dyu erse po yn tes to be merky d, by w bicbe poy nte s men maye lerne t o come to tbe su bty lle Imowelecbe of sueb e tb yn ge s as dayly ben vse d an d bad in tbe counsey llys o f lor dcs an d prel ates , go ste ly and wor ldly , and als o e mong e m arc han tes & othe r comone peple. Hn d th is booke ism aa d fo rne de an d pro uff yte o f alle g od fo lke, a s fe r a s they In red yng e or be eryn g o f it sha ll mowe vnd erst an d an d f ele the fo rs ai d s ub til deceytes th at day ly ben vs ed in the worlde , no t to tben tent e th at men sb ol d vs e t hem , bu t th at euery man sbo lde esebewe an d kepe bym fr om tbe s ub ty l fa ls e sb re w y s, tb at t hey be n o t deceyuydjS? ßb en ne who th at will baue tbe very vnd ers tan dy ng of tb ys m att er, be mu ste ofte an d ma ny tym es rede in tby s boo ke, and em est ly a nd d i­ lige ntly mar ke well th at be rede tb, fo r it is sett c sub tyl ly, lyke as ye sba lse e in red vn go f it; and no t o nes t o rede i t; fo r a man sn ail no t w ytb ones ouer re dy ng fyn de tbe rig ht vnde rsta nclyng , ne com pris e it wel, but or ty m es to rede it sb al cause tt wel to be vn de rst an de : an d fo r them th at v nd er sta nd etb i t, i t sh all be ry gb t joy ous , p lay sa nt, a nd p rouff itable .

te houde n. De omlijsting, smal in den kneep, wor dt iets breed er naar boven toe, dan naar de buitenzijde, om aan den onde rkan t het zwaarste te worde n. Op meestal uitstek ende wijze, hoe men ten slott e ov er de opvatting van h et o rname nt moge denke n, vol gt dit geleidelijk de verb reedin gen mede, en merkt men nergens, dat de als compositie niet geringe opgave, een goede overg ang te

Drukke rsmerk der KelmscottsPress

vormen tusschen de zeer smalle kneepz ijde en de bree de onder# kant bijv., voor Morri s ee nig bezwa ar he eft op geleverd.

Veel zien wij in de omlijstinge n w inger drank en optred en, vol# gens C ockerill als gevolg van een bezo ek in Aug. 1891 aan Beau# vais gebracht, waar groote gaander ijen v ersierd met snijwerk van druive ntakk en, Morris gefrap peerd hadde n.

Was het aantal initialen voor de Kelmscott#press on twor pen en 124

gesneden groot, niet minder bedroeg het cijfer der omran dingen deels voor tekst, deels voor illustratie* of titelafs luiting. In de zeven jaa r van Morri s’ optreden als drukk er werden in het geheel zes honderd vier en vee rtig teekeni ngen door hem ontworpen en ge* sneden. Hoewel steeds de leid ing in handen houdende had hij zich toch voor de illustr aties als voor de zuiver ornamentale ver* sieringen medewe rking van enkele kunstenaars verzekerd , wier aspiraties ook naar herlevin g der boekkunst uitging en ; zoo teeken* de R. Catterson*Smith o.a. e enige o mrandingen voor The E arth ly Pa rad ise, maar zeker niet het minst heeft Morris’ vriend Sir Edward Burne Jones e rto e bijge drage n de geïllust reerde Kelmscott*uitga* ven te maken tot wat zij gewo rden zijn. W aar Morris naar aanlei* ding zijne r omrandingen sch rijft: «Hieromt rent wil ik alleen zeggen dat ik altijd mijn best deed de noodzak elijkhei d in het oog te houden, mijn versie ring een deel te doen zijn der bedrukte blad* zijd e», daar verv olgt hij : «I k moet er bijvoegen dat bij het teekenen van de prachtige en onnavolg bare houtsneden die verscheidene mijner boeken, en bovenal de Ch au cer die nu zijn voltooiing nadert, zullen opl uist eren 1) mijn vrien d Sir Edward Burne Jones dit be langr ijke punt no oit uit het oog heeft verloren, zoodat zijn werk ons niet all een een reeks teek eningen geven zal, üitmuntend door schoonheid en verbe elding , maar ook een versiering zal vor* men volkomen in overeenstemming met het gedrukte bo ek».

Sloten zich Burne Jon es’ teekenin gen voor de Chaucer*uitgave zoowel als die uit Th e W ell at th e W or ld ’s End en anderen uit* stekend bij zwaarte van lettert ype en omranding aan, niet m inder is dit het ge val met Walter *Cran e’s drie en twintig il lustraties voor !) Dit datee rt van 1895.

125

The Story o f the Glittering Plain, met de t eekenin gen van C. M. Gere o f die van A. J. Gas kin voo r Spe nser’s Shepheardes Calender.

Alles w ordt beheer scht d oor één machtig p rincip e: eenheid in het boek te brengen, volmaa kte harmonie tussch en inktk leur en papier, tusschen letterzwart, omran ding en illustratie. En voo r de door# voering van dit beginsel was niets Morris te veel en te onbedui dend .

Om goed papier te hebbe n liet hij het maken, perka ment voo r enkele sp eciaahdru kken betrok hij uit Rome, later uit Engeland , de boekle tter, wij zagen het, ontwier p hij zelf, initial en en om ram dingen, hij maakte ze met onve rmoei den ijver, maar zelfs de lintjes om de ingebo nden exemplaren vast te strikken , hij liet ze weven in kleu r en b reedte die hem goeddac ht.

En nu moge dit prete ntieus schijnen, maar ieder die, in welk vak ook, ooit getracht heeft iets moois te maken, zal ond ervo nde n hebbe n dat èn grondsto ffen èn hulp midd elen al zeer pauvertj es zijn, dat in de meeste gevallen slechts slecht materieel, leelijke vormen en kle uren in den hande l ve rkrijg baar zijn, geen w onde r dus dat Morris, waar hij het boek als kuns twer k wede r in eere wilde herstellen, hij van meet a f aan, de factoren die to t samenstek ling er v an bij droegen, aan het doo r hem voo r oogen gestelde doel moest doen beantw oorden .

De vraa g o f Morris’ s treven ons bruik bare vo orbee lden tot na* volging heeft ge geven, is zeer verschill end bea ntwo ord en ver dient misschien wel eenige toelic hting. Laat ons ee rst voor opstelle n, dat het slaafs navolge n van welk voorb eeld, hoe goed dit ook zijn moge, steeds weinig resultaat zal oplev eren zoowel v oor dengeen die het doet, als voor hem die de namaak aanschouwt, beiden komen niets verder, geraken eer va n de wijs.

In zijn boekje, her druk der lezing in het museum Plantijn ge* 126

houden, citeert de heer Emmanuel de Bom de meeningen dienaan? gaande van de heeren J. W . Enschedé enL . Simons. De eerste zegt van M orris’ boeken, het zijn: »m oo ie , du re, ik d urf gerust zeggen onb rui kb are b oek en. Zij mogen gezien en bewonderd , maar kunnen niet meer gelezen wo rd en »,........ «Zij zijn onbruikbaar , zegt hij omdat ze, zij het ook hier en daar gewijz igd, willen herhale n het boek van 1500. De Kelmscott#boeken zijn in hun wezen eenuiter# lijke navo lging met een moderne weerge ving van vroegere op^ vattinge n. Aan het gevaar , dat de historische bestudeering van kunstu itingen oplevert , heeft Morris, bij al zijn vooruitstrevend e denkbee lden, zich in het boek niet kunnen onttre kken; ik bedoel aan de b egrip sver warr ing tuss chen schijn en wez en».

De heer L. Simons schreef in de Gid s van Januari 1897 o. a. : «De vind ingr ijkh eid van Morris als ornamentist was niet ruim genoeg om groote verschei denheid mogelijk te maken. Buiten cirke llijn en blad is hij n ooit in zijn rand versierin g gekomen. Een enkel doorbl aderen van Wa lter C rane ’s Fair ie Q ue en e toont niet alleen Cra ne’s superi oriteit in vinden en verbee lden, ’t doet de armoe van Mo rris ’ eigen we rk in dezelfde lijn schier al te spres kend v oelen. Ook komen er andere bedenkingen rijze n: dekr achb verhou ding, de vormeenhe id van rand en middelv lak zijn niet altijd zuiver gehoude n. V ersierd e hóófdletters, op twee pagin a’s opeen gehoopt, doen soms het zetsel rammelen. Met het laatste gedrukt e deel , den C ha uc er in de Chaucer=type, met één exem* plaar in den Golde mtype , en een derde in Troy*type zou, — voelen wij — onze collectie van Mor ris’ typog rafie bijna volmaakt kunnen zijn. Wa nt w at hij hierin volbracht heeft is a llereerst een aansporing. De uitgaven , op h andpa pier op de handpers gedru kt, zij zijn te kostb aar; het uite rlijk der meesten meer aanspo rend tot 127

bezien en bewo ndere n dan tot lezen, en in ons dage lijks ch boek* maken kunn en wij langs denz elfde n langzam en en archai schen weg noo it tot eenig resulta at kom en».

Op beide meenin gen zou wel iets af te din gen zijn, maar h et is hier niet on ze bedo eling , en het zou trouwe ns in dit bes tek te uit* voer ig worde n, te tracht en ze te weerl eggen . W ij citee rden ze slechts als uiting en van hen die Mo rri s’ Kelm scot t druk ken geen prijzen swaard ige, en brui kbar e voo rbe elde n to t nav olg ing vind en.

M aa r........ wij zeiden het reeds men moet ook g een voo rbe eld en navo lgen, men m oet tracht en de b egin sele n na te ga an, te ontd ek* ken, wat den maker geleid hee ft zóó en nie t anders te doen , de kern der di ngen moet men o pzo eken en hier van pro fijt t rek ken in eigen arbeid. Men moet het goed e en scho one nasp oren in oude werkwi jzen, in oude proev en van het amba cht en in nieuw e zoo het mo gelijk is, en dit toepasse n in aan sluit ing me t de voorwa arde n, die men zi jn werk kan en wil stelle n.

Hand papier , handpe rsdruk , afz ond erli jke init iale n en versie* ringen, zij zijn zeker te kost baar voo r menig e uitga ve, maar er z ijn uitgaven die wèl een meer zorgv uldig e typ ogr afisc he beh and elin g kunn en lijd en; welnu late men daarbij dan eens zijn aand acht aan het drukwe rk w ijden, dat o ok dit een fr aai ver zorg d geh eel wo rde, ma ar....... hoe weinig ge schie dt dit, hoe menig k ostb aar pr acht* en plaatw erk ziet er n og armzalig als uiting van druk kers kuns t uit.

Da t echter M orr is’ beg ins ele n voo r nav olg ing wel vatba ar zijn, bew ijzen niet alleen de talr ijke Eng elsch e druk keri jen als voort * bouwe rs der Kelm scott *idee ën opge richt , maar doet zoo menig Enge lsch boe k U zien, dat ju ist z onde r extr a versie ring, zond er illustr atie, zond er hand persd ruk te zijn, er aardig, prett ig, smaak* vol, kort om «ver zorg d» uitziet. He t papier is n iet akeli g gla d en 128

blau wach tig wit, de lett er nie t spic htig en lang gere kt, neen , een licht e crême ddeur van pagin a met een klo eke lette r bed ruk t, in goe de v erho udin g van blads pieg el t ot m arges, en daarbi j als omsla g, een aardig geti nt papie r met goe d gep laats ten titel ; h et een bij het ander, een resulta at dat aange naam aand oet.

En al zien wij hier g een Cha ucer#u itgave in terug, noc h G od fr ey o f Bo lo yn e o f Th e Gl itt er in g P lain , toch zijn wij o vertu igd, dat wat Mo rris ber eikt e h etzij op de Chis wick *pre ss, o f op zijn latere Keli m scott#d rukker ij, wel deg eli jk hier op van inv loed gewees t is. **'*

*4*

W ij he bb en gem eend te dezer plaatse een biog rafis che schets van Mo rris acht erw ege te moe ten late n; in een besp reki ng echter van Mo rris als de man van het bo ek mogen wij niet verzuim en in het kor t iets ove r het onts taan der Kelm scot Bdr ukk erij mede te deel en.

Na zoo veel mo gel ijk zijn eigen gesc hrift en ve rzorg d te heb ben , na pla nne n in ove rleg met Bur ne Jo ne s voor een geïllu streer de uitga ve van Th e Ea rt hl y Pa ra di se , was h et omstre eks 188 8 dat hij nieuw zijn aan dac ht aan het boe k gin g schen ken.

«T oe n en ged uren de het ove rige zijns leven s had hij », zoo sch rijf t Co ck eri ll in zijn reeds bov en aangeh aald werk je, «zoo hij nie t v an H amm erso n afw ezig was dage lijks verk eer met zijn v riend en buur Eme ry W alk er , wiens inzi chte n omtr ent dit onde rwerp met de zijne ove reen stem den en die bov end ien een prak tische kenn is bez at van de boe kd ruk ker ste chn iek .»

Sinds dien werd Th e H ou se o f W olf in gs op de Chis wick spres s gedr ukt en in het vol gen de jaa r Th e R oo ts o f the Mo un tai ns met een letter op ouds Baze lsch typ e ontw orp en, terw ijl nauw keuri g 9

12 9

met de pla ats ing van het zetsel ond erlin g, en op d e pag ina rekes nin g g eho ude n werd .

Kort daaro p rijpte bij Mor ris plan nen tot eige n dru kke rij en deed hij een voors tel aan zijn vrie nd Emery W alk er, die echter niet als deel geno ot w enscht e op te trede n m aar w el zijn raad sma n bleef. Begi n 1 890 o ntwie rp Mor ris zijn «G old en typ e» wa arv an in Aug ustu s reeds door Mr. Prince een aan tal stemp els ges ned en waren . In J anu ari 1891 w erd een w oni ng geh uur d en Mr . W illi am Bowd en als zetter en dru kke r aan ges teld , om late r b ijge staa n te word en door zijn zoon M r.W . H. Bow den e ne en tijd eli jke n he lper .

Aa nv ank elij k drukt e men op één enke le han dper s, in No vem ber 1891 kwam er een tw eede bij en la ter in Ja nu ar i 1895 een derd e.

Ver baas d s taat men, ziende wat met de rge lijk e hu lpm idd elen , in onzen tijd meestal als l an gw ijli g b esch ouwd , tot stan d is ge brac ht in d ie zeven jaa r, dat de K elmscotUpress best aan heeft.

Reeds den 3e n O ctober 1897 m oest Mo rris deze laat ste illu sie van zijn lev en : het boek weer tot een kun stw erk te make n, zien eind igen , zeer zeker voor zich ze lf ov ert uig d nog n iet geh eel bes reik t te hebbe n wa t hij wenscht e.

W at hij ons echter heeft nage late n in de meer dan vij ftig uitg ave n die zijne druk keri j verl iete n, het is gen oeg om i n h em te waar dee« ren den baan brek er en we gbe reid er, gen oeg om zij n bed oel ing te beg rijpe n en zijn inzic hten te leer en kenn en, waa rop een ieg elij k kan voor tbou wen, naar zijn eige n geg eve ns, naa r zi jn eigen on v stan digh ede n, trach tende het b oek wee r te herg even iet s v an zijn vroe gere n lu ister, en het be dr ijf van den dru kke r te ver heffen tot een v ak, waa rbij niet lout er de tech niek domi neert, maar wa arin gev oel v oor scho onhe id de le ide nde ha nd heeft.

HI LV ER SU M Mei 1907

130

R. W . P. DE VR IE S J R

IETS OVER SPITZERTYPIE oor de r epr odu ctie i n dru k van a lle rle i voor# wer pen , tee ken ing en, sch ilde rije n en fot oâ&#x20AC;&#x2122;s kome n ee nige tec hni eke n in aan me rkin g, n .l. de foto gra vur e,d e licht dru k en de zinc ogra fie, ter wi jl sind s kor t de dik wi jls zeer mooie res ulta ten opl eve ren de int ag lio dru k zich bij de gen oem den a ansl oot, doch tot hede n n iet veel wer d toe gep ast. De foto gra vur e staat in scho onhe id en nau wk eur ige de tai lw ee rg ev ing bo vena an, zij w ord t hoo fdz ake lijk geb ezi gd v oor he t rep rod uce eren va n s chi lde rije n; defti ge pracht# we rke n en kos tba re pla ten wor den uitg evo erd in deze tech niek die doo r hare di ep bru ine kle ur en d en fra aien too n in de lic hten bij uit ste k voo r dit doe l g esc hik t is, maar do or d en hooge n prijs o ok alle en daa rvo or is te geb rui ken . De li cht dru k g eeft veel v lak ker e en n iet zoo fraa ie bee lde n, in de det ails gaat dik wij ls ve el ver lore n, de om trek ken teek ene n zich n iet zoo sch erp af, en de ver sch illen de exe mp lare n ver too nen , voo ral in het goed koo pere en dus nie t zeer zo rg vu ldi g uit gev oer de wer k, dik wi jls groo te afw ijki nge n in kle ur. De pri js van li ch tdr uk is niet zoo hoo g d at die een r uime re toe pas sing in den we g kan staan , het bezw aar eve nwe l dat de dru k der bee lden nie t teg eli jk met dien van den teks t k an plaa ts hebb en, we rkt zee r b elem mer end op h et geb rui k. De derd e metho# de, die der zinc ogra fie, spl itst zich in t wee soor ten: de lijnz inco en de halfto one tsin g. De eerst e is uit slu ite nd te geb rui ken voor zwart# en witeffecten , de tw eede eig ent zic h d oor het bew aard bli jve n der halft onen voor de rep rod uct ie van elke tee ken ing of s chi lde rij.

Bij de half too nets ing of au tot yp ie vert oon t het bee ld gee n 131

geslo ten oppe rvlak , het is verde eld door een zeer fijn netw erk in tallo oze groo tere en klein ere punte n die in de donk ere parti jen zich verb inde n en eerst in de aller donk erste een gehe el geslo ten vlak vorme n. Dez e eigen aardi gheid der auto typi e maakt haar tot de minst volk ome ne der vers chille nde tech niek en, waar bij nog kom t d at zij voor een go ede u itvo erin g speciaa l da arvo or gem aakt, met een gl adde kalklaa g ove rdek t p apier vereis cht.

To ch heeft deze repro ducti emeth ode verrew eg het gro otst e gebru iksve ld gevo nden . D it ko mt d oord at de au toty pie bij betrek# kel ijk gering en kost prijs der clichĂŠs teven s het voo rde el hee ft op de boekd rukp ers ge drukt te kunne n worden , tege lijk met den bege# leide nden tekst. Hie rdo or is de auto typi e vo or de g ewon e boek# illustra tie de aangewezen tech niek en men maak t er een rijk eli jk, dikwij ls al te rijk elij k gebru ik van, want niet alle en da t men tegen# woor dig zelfs de onbed uiden dste af bee ldin gen ter illust reer ing van tijds chrif ten en boek werk en opneem t, ook vo or de pren ten in bladen en b oeke n wier p apier zich hie rvo or aller min st leen t, kiest men de autoty pie als repr oduc tiemi ddel. D e a uto typi e is ind erdaa d onmis baar geword en, zij is er altij d en over al, te pas o f te onpas, mooi o f leeli jk, een f actor in ons leven .

Reeds spoedi g nadat de tech niek der auto typi e een zekere hoo gte bere ikt had, werd de beh oef te gev oeld eene andere ver# deeli ng van de beel dop perv lakt e te vind en dan de starre recht# hoe kig op elkan der staande lijn en van het auto typis che net. He t net toch was voo r velen h ind erli jk bij het be scho uwen der bee lden en bov end ien blee k het een bezwaa r te zijn bij het re prod uceer en van voo rwe rpen wa arbij het aankwam op groo te ju isth eid en rijk# dom der details. All erl ei proe ven werde n geno men, versc heide ne vind inge n werd en gedaa n doch geen v an allen hield stand tegen# 132

over de practijk. Het best bekend geworde n zijn de zoogenaamde kornrasters.

Bij het kornrastercliché verva lt het re gelmatige netw erk geheel, in plaats daarvan komt eve nwel een grond, bestaande uit kleine, onregelmatig gevormde vlekjes. Het kornraster geeft, vo oral in de fijnere soorten, wel een eenigszins grootere detai lleering , maar toch voldeed het niemand, e ensdeels doordat de korrel nog steeds voor zeer fijne details te gro f bleek, anderdeels door de hardheid en doodschheid die de reprodu cties in deze techniek ke nmerken. Of dit komt doordat in het kornraster nog geen voldoen de he lderheid in de lichten kan worden bereik t, of dat de goede overgangtussch en donkere en li chtere partije n ontb reekt, kunnen wij in het midden laten, genoeg, de poging en, hoe g oed ook a anvank elijk g eslaagd schijnend, bleke n dra niet in de bestaande behoefte te voorzien.

Bij de reproduc tie van een origineel met halftinten mag als eisch gesteld wor den dat het wit volkomen wit schijnt en alle tinten van lich t en d onker grijs tot zwart toe tot hun rechtkomen, en ook dat de omtrekken der voorwerpen scherp bl ijven en d etails niet of althans zoo w einig moge lijk verloren gaan. Aan geen dier voors waarden voldo et de autoty pie volkomen, ook de in sommige opzichten betere kornrastercli ché niet. Het wit, zelfs in de beste autotyp ie, is nooit w it, een regelmatig net van fijne, zwarte puntjes ligt over de hoogste lichten. Hoezeer dit net het w it verduist ert blijkt wel het beste hierui t dat het ontbreken van slechts één puntje in de volkomen heldere lucht van een landschap hind erlijk is, en bij de gerin gste b eschad iging breken steeds verscheidene puntjes, vooral in de lichte partijen , waa r ze het zwakst e zijn. Bij de korn# rasterclichés staan de opstaande punten dichter bij elkaar dan bij de autotypie , bov endien zijn ze onregelm atiger verdee ld en geven 133

dus voor al in lichte , effene part ijen een nog m inder bevr edig end resultaat.

Bij een auto typie blij ven de scherp e omtr ekke n van het oor* spr onk elijk beeld niet zuiver. D it vind t zijn oorz aak daarin dat bij de b uigi ng der l ijne n de recht e rast erlij nen niet kunn en vo lgen , dat dit het geval is kan ieder zien die een auto typi e waarop een krom loop ende , dunne zwarte lijn voork omt , aand achti g bescho uwt .

De lijn zal onde r de loup bezien , steeds geb rok en sch ijne n. Me n kan dit v ersch ijnsel duid elijk waarnem en op onze afb eel din g No .

3, voor al wanneer men de lijn en ervan ver gel ijkt met de sp itzer* typi eafb eeld ing van dezelfd e plaat. D oo r deze slech te o verb ren* ging van omtrek ken en lijn en gaan in de auto typ ie vele details verlo ren, evenals door het feit dat de details dikw ijls te fijn zijn om zich in een herke nbare gr oep van pun ten op te loss en.

U it een en ander bli jkt dat de auto typi e, hoe ges chik t ook als reproductiemi ddel door de gering e kos ten en den k ort en t ijd voo r de ver vaardi ging beno odig d, toch in geen en deele vo ldo et aan de hoog e eisch en die soms gesteld w orden , ja, dat ind erda ad de we ten* schap pelijk e waarde van de au totyp ie bet wij feld mag w orden .

Om aan die hoog e eischen tege moe t te kun nen kom en, moest een ander procé dé worden gevo nden . T ot vo or kor ten tijd was alle zoeke n daarnaar te vergee fs. Sed ert is even wel iets gev ond en dat in vele opzic hten den voo rran g sch ijnt te verd iene n bo ven de auto typie .

De spitze rtyp ie (dus g enoem d naar d en uitv inder , den be ken den duits chen s child er Emm anuel Spit zer ) is een c liché vorm waarbij de tinte n zeer ondi ep zijn uitgeë tst, zoo ondi ep dat het cliché gehe el vlak s chijn t, hoew el het beel d erop zeer duid elijk is te herke nnen .

Op het eerste gezi cht sch ijnt het den drukk er, gew oon als hij is 13 4

slecht s met v rij diep geëts te clich és te werk en, bijn a o nb eg rijp eli jk dat met zulk een u iters t vlak clich é go ede druk ken kun nen gema akt word en, waarbi j niet allee n wit en zwart, maar ook alle tusschen# tinte n goed tot hun rech t kun nen kom en.

Hoe zulk een cliché gema akt wo rdt doet hier niet ter zake, wij heb ben slechts te spr eke n ove r de brui kba arh eid ervan en over het betere o f mi ndere resu ltaat in aest heti sche n zin dat met deze clichés in ver ge lijk ing m et de auto typi e te ber eike n valt.

De spit zer typ ie ond ers che idt zich in afdru k van de au tot yp ie: 1° doo rda t zij gee n, met het blo ote oog zicht baar ra ster ver too nt en 2° da t de ho ogs te lich ten bijn a volk ome n wit blijv en.

Ho e gun stig de spit zer typ ie hie rdo or ook moge afste ken tegen haar oud ere zuste r de auto typ ie, toch hee ft zij n iet alle vo ord eele n aan haar kant .

Bij het bes cho uw en van eene rijke colle ctie spitz ertyp iën, ware mee ster dru kke n die nie t zoo doo r eiken boe kdr ukk er kunn en nage maa kt wor den , von den wij er to ch versch eiden e o nder die een nie t geh eel bev red ige nd en indr uk maken. He t is als o f de l evens digh eid der aut oty pie die onts taat doo rdat onde r het net over al de witte pap ierk leu r zich tbaa r is, aan de spitz ertyp ie ont bre ekt.

Kan het zijn dat de tall ooz e zeer, zeer fijne punt jes, onz icht baa r vo or het b loo te oog , de bla nk hei d van het papier , beha lve in de hoog ste lich ten , gehe el wegs laat en dien teng evol ge het transpa# rante dat de goe de aut oty pie in zoo hoo ge mate kenm erkt, aan deze d ruk ken o nt br ee kt ? De druk der spit zert ypie hee ft iets dofs, iets leve nlo os dat haar mind er welg eval lig maakt vo or het oog.

Daar enteg en gee ft zij de fijn hed en van het orig inee l zoo getro uw weer dat geen detail sch ijn t te on tbr eke n, zij deta illee rt inder daad scherp er dan de lich tdru k. He t wil ons die nten gev olg e sch ijne n 135

dat de sp itzer typie daar de v oork eur verd ient waar het er op aan* kom t eene repro ducti e te geve n van hoog ste zuive rheid , o f waar men te doen heef t m et zeer con tras trijk e, voo ral v eel li chte parti jen bezi ttend e origi neele n. Zo o zal men gete eken de por tret ten veel natuu rgetro uwer kunn en weerg even in spitz ertyp ie, daare ntege n zullen schild erstuk ken d ikwijls minde r goed slagen. M etal en voor# werpen met scherpe refle xen zullen meer indr uk maken in de nieuwe techn iek dan in de oude, voor wer pen als bijv : c arton nage s, hoed en, scho enen en dergeli jke ev enwel schi jnen meer de au toty pie als ve rmenig vuldig ingsme dium noo dig te heb ben .

Ond er de afb eeld inge n in ons bez it is een druk naar een foto# grafie, voor stelle nde een groo te groep men schen met een grauwe muur als achter grond . Zij het nu doo r het vele grauw d at in dez en druk voor komt , o f door het ont bre ken van felle lich ten en diepe zwarten, zoo veel valt in elk geval te con stat eere n dat deze groe p in spitze rtypie uitgev oerd zeer slech t vol doe t, hoe fijn de details ook zijn, en dat hier een minder waard ige repr odu ctie is ge geve n van een n aar alle waa rschi jnlijk heid goede fo to. Een ige klein e por# tretje s op een anderen druk daare ntege n tin tele n van leve n, zij heb ben dit te danken aan de fra aie en spre kend e cont rast en in de oor spr onk elijk e fo toâ&#x20AC;&#x2122;s aanwezig . E en ge wass chen t eek enin g, waar# sch ijnl ijk op origi neele groo tte ge repr oduc eerd , v ert oo nt al de fijn e kleur schak eerin gen van het oor spr onk elij ke stuk, gerus t mag men hier sprek en van een facsimile , zoo getro uw gee ft het zelfs de gevo eligs te tinte n weer, hier staat inde rdaad de spitz ertyp ie bo ven elke andere metho de. D it zelfde is he t g eval bij twee repro ducti es van krij ttee ken ing en die won derb aar moo i zijn van tint. Min der mooi daare ntege n is de repro duct ie naar een ge schil derd portr et, hoe n auwk eurig ook gerep rodu ceerd , vo elt men dat h ier niet in de 136

A fb ee ld in g 1 St ud iek op â&#x20AC;&#x201D; Sp itz ert yp ie

A fb ee ld in g 2 At eli er â&#x20AC;&#x201D;S pit zer typ ie na ar foto graf ie

At eli er â&#x20AC;&#x201D; A ut ot yp ie n aa r fot og ral ie

Afbeeld ing 3 Reproductie naar teekening van Rembrandt Spitzertypie naar lichtdruk

Reproductie naar teekening van Rembrandt Autotypie naar lichtdruk

Af be eld ing 4 M oe de r en kin d â&#x20AC;&#x201D; Foto graf ie Sp itze rty pie n aa r i nt ag lio dr uk

M oe de r en ki nd â&#x20AC;&#x201D; F oto gra fie A ut ot yp ie na ar in ta gl io dr uk

A fb ee ld in g 5 Kr uik â&#x20AC;&#x201D; Sp itze rty pie n aa r f otog rafie

verst e verte het orig inee l is na bij gek ome n, voo ral de do nker e par# tije n zij n doo d en v lak, de lev end igh eid die de auto typi e b eho ude n zou heb ben is vol kom en te loo r gegaan . Zo o zoud en wij kun nen doo rgaa n de sch oon hed en te wijz en van enke le, de geb rek en te noem en van ander e repr odu ctie s, waarb ij het welsl agen allee n sch ijnt te schu ilen in den meer dere n o f mi nder en con tras trijk dom der orig inee len, alle en w illen wij n og n oem en een e serie van zilver# munte n die he t bes te ove rtre ffen w at op dit g ebie d door auto typi e wor dt gele verd en alle en doo r eerste kwa liteit licht druk kan word en geë ven aard . H et meta alkar akter , het re lie f is uitst eken d in deze dru kjes bew aard g eble ven , h ier is de sp itzer typie verre weg het best e dru kpr océ dé geb leke n.

Beh alv e vo or een kleu rige cliché s is de spitz ertyp ie ook aange# wend vo or vie rkl eur end ruk en hieri n sch ijnt wel een groo te toe# kom st vo or deze tec hn iek te ligge n.

Zo o ge lei de lijk en zacht als hier de tinten in elkaar verm ogen ove r te v loe ien doe n zij het b ij den au toty pisc hen drie# o f vierkleu# rend ruk toc h bij lang ena niet . Al tijd stoo rt daar he t raster met zij n eeuwi ge kl ein ez esh oe kje s, h ier zie tm en daarva n niets. O ok sch ijn en de k leur en meer nei gin g te heb ben tot geb rok enh eid, zij zijn niet zoo he lder als in den gew one n drie# o f vie rkle uren druk , maar daar# ente gen veel natu urli jker . Een goed e sp itzert ypie# vierk leuren druk lijk t wel het hoo gste wat in kleu ren dru k ber eikt k an word en.

Hoe wel het mind er in het kade r van dit boe k past, willen wij toch nog in het kor t iets m eded eelen ove r de ervar ingen die wij bij het dru kke n van spi tze rty pië n m aakten . D e cl ichés zijn g ema kke lijk toe te stellen , daar het eeni gszin s met dun zijd epap ier bijp lak ken op de le gger van de n iet vol kom en goed uitd rukk end e ged eelte n vol doe nde is. On der het cl iché moge n de spit zert ypië n nie t toege# 137

steld worden . Een groo t bezwaar bij het druk ken is evenwel de inktgevin g. Een spitzer typie vraagt zoo weinig inkt dat de schraalste inktt oevoe r bijna reeds te veel is, he t gevol g h iervan is dat bij niet volkom en juis t gestelde inktge ving de zeer vlakke clichés oogenblikke lijk volloo pen en een p ikzwa rten druk opleve* ren. Dit is tevens de oorzaak waard oor spitze rtypi ën niet tegelijk met den tekst of zelfs met de toch ook niet veel inkt vrag ende auto# typiën ged rukt kunne n wo rden. De sp itzerty pie eischt ged uren de de geheele oplaag de allernau wlettend ste zorg van den drukk er, kan die n iet gegeven w orden, dan behoe ft men niet te reken en op een gunstig resultaat.

Resumeerende kunne n wij ons oordeel o ver de sp itzert ypie in deze woord en samenvatten: zij b eteeke nt ze er bes list een vooruit* gang op het gebied der Chemigrafie, voo r enkele doele inden schijnt zij als aangewezen, doch met uiterste zorg moet bij de keuze tusschen autotypi e of spit zerty pie gewi kt en gewoge n wor* den welke tec hniek de voo rkeur verd ient en bij den druk tre den bezwaren op die het g ebruik der spi tzert ypie zeer dikwijls zullen verbieden.

Bij dit artikel h ebben wij, vrij wel buit en ver ban d met den tekst, eenige afdruk ken in spitzert ypie gevoegd, terwijl wij tevens ter vergelijking enkele auto typië n op de zelfde grootte , naar de zelfde origineelen daarnaast plaatsten. De lezer kan zich met behulp hierva n zel f een oordeel vormen.

WA TER SGR AA FM EER

138

B. M OD DER MA N

LITERA TUUROV ERZICH T ieze n is een gees teli jke werkz aam hei d, waa rbi j iem and s sub ject ieve voo rke ur uit den aard der zaa k naar vore n kom t. Ik meen daaro p te moes ten wij zen hie r in den aan van g van dit lite? ratu ur? ove rzic ht, omd at op het ove rzich t in den vo rig en jaa rg an g van de ze pub lica tie de aan me rki ng ge maa kt is ni et v oll ed ig gew eest te z ijn. Die aan me rki ng is vol str ekt jui st, om de een vou dige reden , dat naa r v ol led igh eid to en nie t g estr eefd werd en ook nu n iet wee r wor dt. Zu ive r w ete nsc ha pp elij k besc houw d is dit litera tuur? over ? zich t on noo dig . De jaa rli jks ch vers chij nen de inte rnat iona le bi? blio gra fie ĂŤn van Ho rtz sch ans ky en van Je llin ek (ov erle den te Ma uer ?O ehl ing 9 maa rt 1907 in den oude rdom va n 31 jaa r) z ijn ruim v old oe nd e om in de toek omst de noo dige gege ven s te ver? schaffen voo r de ken nis van hetg een thans in de boe kdr ukk erij omga at. He t is ten eene male onn ood ig, gest eld dat het al mo? ge lijk war e, te trac hten naas t die uitne men de bibl iogr afie ĂŤn nog een der de saam te stel len en die te bez ware n als ball ast met de tal rijk e on be lan gri jke tijd sch rift art ike len der vers chil lend e vak? org ane n, on be lan gri jk voo r dit jaa rbo ek, deels omdat zij zui ver techn ische o nde rwe rpe n bes pre ken , deels o mdat de w erk elij ke en waa rac htig e k ijk op de b oek dru kk un st, ook ob jectief , ve ela l als met de v oete n get red en wor dt. De rge lijk e besc hou win gen leid den er dest ijds n oo dw end ig toe ecle ctisch te werk te gaan en waar een keus ged aan wor dt, is een sub jec tie f o ord eel niet te ve rmi jde n niet al? leen , maar is ook vo lle dig he id in den zin van een bib liog raf ie of van een crit isch ?bib liogr afisc h ove rzic ht uitg eslo ten . Daar om zij 139

er op gewe zen, dat ook dit over zicht desb ewu st onv olle dig is.

Niet tem in is he t on vol led ige r d an ge wen scht is. Hoe komt één perso on te wet en, wat er in de wer eld vers chijn t, wat er ged ruk t wor dt ook aan prijsc ouran ten, recla meka artje s en pro spect ussen , die, van daa g vers prei d, morgen reeds niet meer te vin den zijn , meer no g, hoe k rijg t hij ze o nder de oogen om zich door au tops ie een appre ciatie te kunnen vorm en? Het is zelfs onm oge lijk te berei* ken voor Amsterda m alle en ; niet heel v eel meer van dien aard zag ik dan hetge en w ink elie rs bij mij in de brie ven bus m ijner w on ing Heer engra cht 68 wier pen. Dat in die door het pub liek niet gew aar* deerd e sm outjes ind erda ad boe kku nst ne erg eleg d kan zijn, b ewi jst het artik el van den heer S. H. de R oos in dit deel . Mo ge daaro m iede r d ie b elan g stel t in dit j aar bo ek, zijn stre ven waa rde ere nde , mij h elpen in het v erzam elen van mat eria al en mij ook toe zend en, die waar deloo ze, on geachte e end ags vlie gen , wa aro nd er toch inder* daad door letter keus, door zetw ijze, doo r ver dee lin g, doo r ver* hou din g of door kleur com bina tie iets k an wez en, dat staa t b oven het gew one peil en b esp reki ng verd ient .

Ui t dat uit dien hoofde onv olle dig e mat eria al dan is een k euze ged aan , maar bij het d oen dier keuz e mocht ik mij nie t alle en en uits luit end late n le iden door subj ectie ve o pva ttin gen . Er is in 1906 ino nsl and een zui ver ebo ekd ruk =p ub lica tieg eda an, die n ietn age la* ten mag w orde n in dit ove rzich t genoem d te word en, a l deed ik da t liev er om vers chil lend e reden en. Het R em br an dt al bu m van de firma Joh . Enschedé A Z onen te Haa rlem he eft te veel an imo sitei t gew ekt en is te hef tig a fge keu rd door dr Ja n Vet h, W ille m Mar is, Ne uhu ys, Jo ze f Is raels , dr A. Bred ius, bijk ans unani em door de Pers en in een p rae adv ies aan den Gem eente raad door het Dage= lijk sch Best uur van Ams terda m dan dat er over gez weg en mag 140

worden. De afk eurende critiek bewoog zich in hoofdzaak in de overwegin g, dat het vierkleuren druk*pro cédé te onvolmaakt is om Rembrandt*schilderijen n aar behooren te facsimileeren, en slechts één persoon was er, die de l out e lders zocht, nl. de heer Schötteln* dreier (wiens judic ium ik echter n iet gelezen heb ).

Het is bijzond er mo eielijk een kleu rendru k te keur en en uit het bereikte resultaat te zien, of en zooja in welke kleurenplaten fouten gemaakt zijn, ofd eink tver dee ling , of de diepetsing goed is geweest, kortom ol bereik t is dat, wat bereikt kan worden. Het wil mij toeschijnen, dat de roode platen beslist o nvoldoende geet st zijn door iemand, die nie t vold oende kijk op kleuren heeft (De juist* heid aanva arden de eener circulaire der Rembrandt*commissie heet hij L. Hage door n). Maar tegenover dezen indruk, waar toe geen bewijs kan worden bijgebrac ht, staat het onweders prekelijke feit, dat de druk onvoldo ende is. Op 1 janu ari 1907 waren er bijkans 33000 albums d.i. dus rond 195000 platen verspreid. Dat daar* onder vele minge lukte afdruk ken voorkomen, is d uidelijk . Ik heb mij echter een meening gevormd in het heetst van de polemiek, toen een mij onbekende colporteur mij een exem plaar trachtte te verkoopen. Aan colportage*ex emplaren zijn geen fouten; dat zijn de beste van een oplaag. Dat exempl aar vertoonde register*fouten en i k maakte toen de sedert niet ge wijzigd e conclusie, dat aan de artistieke mislu kking van het R em br an dt al bum niet de schuld had het procédé, maar wel de firma Enschedé, die als zincografen ver* moedelijk, maar als drukker s bl ijkba ar te kort zijn geschoten, ge* geven de stan d der moderne typografis che r eprod uctiet echni ek.

Trouwens het op de firma gereed gemaakte glasb iljet voor het Albu m is reeds voldoende om te zien hoe ver de op duitsche voor* beelden g einspireerd e ty pograf ie van Rembr andt afstaat.

141

Het sch rijven van deze a lin éa ’s heeft mij moeite ge kost , ongaa rne als ik krach tens famili e v erwa ntsc hap wil afk eu ren het w erk van de firma Joh . Enschedé & Zone n te Haar lem. Liefst had i k gezwem gen, maar daar di t Al bu m in 1906 zond er t wijf el de me est sa illan te uit ing is ge wees t va n onze n eder land sche b oek dru kku nst , was het vols trek t onm ogeli jk de pub licat ie voorbij te gaan en, er over schrij* vend e, moest ik a ls eer lijk man mijn ge argu men teer d oo rdee l zake# lijk , maar ook z onder op zette lijke sc herp heid, op p api er bren gen.

Detw eede verme lden swa ardi ge gebe urte nis in de nede rlan dsc he boek druk keri j*we reld is het i n d en ha nde l bre ngen door de Letter* giete rij «Am ster dam » voorh een N. Te ttero de va n de C helt enh am, door die giete rij in de r ond erka st gew ijzi gd , en ja mm er gen oeg verd oopt in Mod erne Elsevier . De Che lten ham , een amerik aan* sehe letter, ontwo rpen door Bertram Gro sven or Goo dhue voor Lewis Ingal ls Kim ball v an Th e Ch elte nha m press met de b edo elin g een leesbare b oekle tter te con strue eren, heef t hare e ige naa rdi gh eid in bijzo nder l ange opga ande s tokk en, wa ard oo r b.v . het oog van de aug usti jn nade rt tot d at, wat gem een lijk de des sen diaa n r omein verto ont. Dit begi nsel als iets nieu ws uite eng eze t in een reclame* boek je der gi eterij in s eptemb er ve rsp reid , is bi j ond erzo ek geb le* ken niet a lzoo te zijn ; in 1551 had Opo rinu s te Baze l reed s een parijs che ka no n( ?) romei n, die hetz elfde ver sch ijns el laa t zien.

De lette r is mij in het geb rui k niet me deg eva llen , d.w. z. zij s telt dw ing end e eischen aan het wit en aan het geb rui k van hoofd* lett ers, die door haar be trek kel ijke gro otte opm erke lijk hin der lijk kun nen zij n v oor een rust ig de ug de lijk aspe ct van he t zets el. Het arti kel W at on ze r ei zi ge rs a lz oo op r ei s h oo re n i n de T yp og ra fi sc h e m ed ed ee li n ge n van maart 1907 is uit den hoofd e het aan kijk en waa rd. Ui tvo eri g besp rak R. W . P. de Vri es Jr . deze lette r in de 142

G ro en e Am ste rd am me r en ik zelf gaf rekenschap tot welke typogra ? fische gevolgen het gebruik van deze lette rvoer t in de typografische toelichtin g achter het Bi lde rd ijk ged en k bo ek van de firma Höveker & Wormser. Volle dighe idsha lve zij die uitg aaf bovendie n gerne* moreerd als een pogin g een equiv alent te vinden voor de cursief, die tijdens den druk van die public atie no g niet v erkrijg baar was en om de versierin g door koplijs ten en sluitstukk en, die wer kelijk moesten aansluiten en aa npassen aan den spiegel. D ehe erja c. Ph. Wormse r heeft daarin een inderda ad zeer loffelijk resultaat bereikt.

De moeie lijkhei d een gesloten sp iegel te formeeren met prenten van ve rschille nde breedte, leidde tot een eigenaardig e oplossing in het Ba byb oek van Nieuwen kamp. Ik volg hier, wat ik dienaan? gaande schree f 12 mei 1906 in U itg ev er &- Dé bita nt. «He t boek is grootsquarto^oblo ng ( 32 X 38.7 cM..), elke bladzijde bestaande uit 50 regels plat gezette dessendiaa n over twee kolommen vers deeld. Die kolommen zijn niet even breed, wordende deze in hoofdza ak bepaald door de breedte der boven in den spiegel gedruk te autot ypieë n, evenals de tekst donkerbruin. Daarmede blee f gehandha afd het verband tusschen tekst en prent. Slechts is van dit juis te begins el afgeweke n bij smalle aut o’s, die aan den buiten kant v an den spiegel gebracht zijn. Hoofdregels en initialen zijn in rood ged rukt ; de regel vulli ngen daarentegen niet, en als gevo lg d aarvan zijn èn de initial en èn de regelv ulling en storend, omdat de eerste zich niet vereenigen met den lettertekst, wat zij wel moesten doen en de laatste zich j uis t in tegenover gestelden zin gedragen , w at niet in de b edoeling lag.

«In weerwil dat het boek getui gt van eigen kijk en o verleg, is het geens zins te roemen. Het zetw erk is slecht. De gekozen vette grotesk mag niet met pasjes behande ld worden, terwijl de snee 143

va nd its ch rif t met haar gro ote ooge n en korte st okke n noo dza keli jk inte rlin ie vereisch t. Evenmin is er zorgv uld ig uitg evu ld. De beke nde witt e kro nke ling en, die zich over den spie gel van bove n naar bene den sl inge ren, zijn in groot aa ntal aanw ezi g; de woo rdb eeld en vere enig en zich niet en de rege lbee iden verm enge n zich wel met elka ar. De niet genoe mde zetterij had met deze lfde boe klet ter tegen d enze lfden pri js veel beter w erk kun nen lev ere n» .

De kol ombr eedte tel kens a fha nk elij k te maken van de inge zette pren t is v oorz eker een opm erke lijke p ogi ng de d ecor atiev e en d e organ ische eenhe id van den spie gel te b ewar en, al is, door an dere omst andig hede n, het e ind resu ltaa t m ind erw aar dig gew ord en.

Biblio grafis ch beho orden de namen Nie uwe nka mp en Veld he er bij elka ar als br engers van een nie uwe boe kve rsie ring sku nst in ons land . Beiden woonden zij in het «roo de d or p» te Haarle m, eig enaa rs dig gen oeg in de onm idd ellij ke nab ijhe id van e en L ouren s Cos ter straat, één d ier m oderne troost elooze s trate n v an den zoov eelst en rang, waarm ede specu latiez ucht onze stede n e n o ns la nds cha p ons herst elbaa r bederft. Zij v onde n in de nk loe ken , krac htig en, d urve ns den uitg ever J. K. Tadem a van de Erven F. Bohn een uitg eve r, die hen hiel p en de O ud e ho ll a n d sc h e st ed en aan de Zu id er z ee (189 7) ware n het gev olg hunn er sam enw erki ng. Va n een gel ijks oor tige opv atti ng geeft blij k een boek je over B er ge n , dat Ve ldh eer bij Van Looy deed vers chij nen ; ook hier op elke rec hte rb lad zij de een houts neeaf beeldi ng en daa rteg eno ver de tekst. Ergo is zeer stren g v olge hou den het du ale beg inse l v an eenh eid der teg eno ver elk and er ligg end e bla dz ijd en ; het is oo k tot k laa rhe id geb rach t in de mar gev erd eeli ng, maar niet vol doe nde . Elke teks t van gt aan met een wit te ini tiaa l die, dun kt me, beter had kun nen passen in corpus met het aan slui ten de zetsel. Dat dit zetsel niet fraai is, 144

mag niet ten gr ie f stre kk en ; de rege ls zijn da arto e a an zie nli jk vee l te ko rt. Er is zelfs to evlu cht geno men tot spat ieer en. Ma ar overi* gens is dit boek als grafi sche , ook als typ ogr afis che uit ing wel ges laa gd ; het is, op h olla nds ch pap ier, ged ruk t o nder to ezich t van den auteu r op een nie t genoe mde dru kke rij en deze dr ukk eri j he eft, zoove r aan de eisch en van den gr ave ur« aut eur te v old oen ware n, daar aan ind erd aad v old aan .

Om i n de beho efte aan voo rbe eld en voo r zetter en d ruk ker te voor zien we rd gep ub lice erd d e e erste afle ver ing van een ve rzam el lin g P ra ct is ch e m od el le n v o o r z et te r en dru kk er, een zeer leerz ame colle ctie om in elk o pzic ht (let ter keu s, ve rho ud ing ; zetw ijs, kleur* ge vin g, enz .) me tter daa d te to onen hoe niet ged aan moet wor den.

Deze ond ern em ing kan slech ts art isti ek onhe il aanri chten , tenzij zij afs ch rik we kk en d w erk t.

Va n de geho ud en typ ogr afis che wedst rijd en kan slec hts gen oem d wo rde n die van G ra ph icu s, omdat de inze ndi nge n daa rvan door mij in o rig ina li g ezi en zijn. In a anm erk ing gen omen het min gel ukk ige maar voorg esc hre ven materi aal heeft de prij sw inn erj oh . J. Herz og, van de fir m ajo h. E nsch edéé xZo nen te Haarl em ver die nst elij k werk gel eve rd ; van e en zeer eigen opv att ing gaf bli jk de in zend er, schu il gaa nde ond er het motto «Ecce h omo », wie ns ontw erp afg edr ukt is in G ra ph ic us va n n ove mb er 1906.

Ne der lan dsc he bo ek dru kk eri jen ga ven dus , vo orz oo ver ik heb kun nen nag aan , zoo als ge wo on lijk ze er m idd elm atig wer k. W at bov end ien nog go ed bed oel d was , w erd onv oldo end e uit gev oer d.

In het buite nla nd da are nte gen werd hier en daa r wel één en ander ged ruk t, waa rop de rge lijk e ap pr ec iat ies nie t van toep assi ng zij n, in het bijz ond er in No ord «Am erik a. Va n daa rui t b ere ikte n mij twee uitg ave n, die ook nog late r om hun inh oud besp roke n moeten 10 145

Her e ends “P R IN TI N G,"an essay by Wi llia m Morris and E mer y Wa lke r, r eprin ted from “ Ar ts and Crafts Essays by Members of tbe A rts and C rafts Exhib ition Society.” Designed, printe d in tbe Village Typ e, and bound by Fred. W . Go udy and W ill H. Ransom at tbe Village Press, Park Ridge, Illinois, in tbe month of Augu st, 1903. & O f 231 copies, (200 for sale), this is numbe r »34 Published & for sale by tbe Village Press.

Impressum van Mo rris’ Print ing

worden. De eerste is een zeer uitnemende herdru k van het wel* vermaarde opstel over druk kunst van W illia m Morris en Emery Walk er. Het hiervoor vertoonde facsimilé van het impressum geeft voldoende de beteeken is weer, waarb ij ik de aa ndacht vestig op de verkeerde plaats ing van de aanhal ing in den eersten regel.

De andere is Th e am eri ca n ma nu al o f ty po gr ap hy , dat behalve in overtalrijke modellen, tevens laat zien, welke effecten met papier bereikt kan worden, elk der vier*en*twintig hoofdstukken, met behoud van dezelfde romein en van dezelfde zetwijs op een onder* scheidene soort of kleur papier g edruk t zijnde.

In Göteborg gafW aldem arZa chris son met den nieuwen jaarg ang van zijn Bo ktr yck eri =K ale nd er en de vervolgnummers van zijn We zät as M an ad sh äf te weer treffelijke voorbeelden van eigenprac* tischen kijk op het moderne boek. De Kal en de r, ditmaal gezet uit de Nordische Ant iqua van Genzsch A Heyse met zeer veel indivi* dueele, goed harmonisch ge kleurd e ver sieringen en i nitialen, ook ditmaal w eer van Fröken I. Christofferson, bewees metterdaad de mogel ijkheid in den boekdr uk een modus vivendi te vinden tus* sehen de plat*ordinair e fabrieks nijverhe id en de onmaatschappe* lijke denkbe elden v an hen, die in het bed rukte blad papi er slechts zien eensc hoonhe idsvoor werp, zo nder daarbij rekening te houden met de bestemming als leesobject. Zeer bijzonder zij gewezen op deze v ersierin gen, als een uitnemend geslaagd streven den oud* scandinavischen, dus genoemden «alm oge» st ijl der wee fkunst als vlakornement toe te passen op de boekv ersiering . Het wordt hier daadw erkelijk aangetoond, da t deze motieven, hoewel oorspron* kelijk bestemd krachtens het bestemde materiaal in plooien en vouwen gezien te wo rden, zich uit nemend leen en tot decoratieve vulli ng van het blanke papie r in, boven en on der het zetsel.

147

Frans che boe kdr ukk en zag ik b ijkan s geene . Ond er die we inigen mag e chter wel genoe md w orden het kerstnu mmer van de Illu stra * tion-, er kome n daarin voo r een paar pag ina’s, die in opva tting , dat eigena ardig cachet vert oon en, dat Fra nkr ijk immer voor aan hee ft doen staan, hoew el ze te chnis ch niet s uperie ur en in teeke? ning niet volk ome n geslaagd zijn en ontsi erd word en doo r de door mij veroord eelde typo grafis che bu rijn lett ers ; de typo graf isch e reprod ucties in kl eur naar potlo od? en rood?aar d teek enin gen van An toin e Wat teau zijn niette min onb eris peli jk.

Belgi ë ga f ook nu weer eenige boe kjes , welke goed e, hoe wel ditmaal niet superieure voo rbe elde n zijn van de b russe lsche rich? tin g: de redev oerin gen van Edm ond Picard en van Paul Ot let, uitges proke n bij geleg enhei d eener boe ken ten too nst elli ng te Oste nde, en den catalogus van een inte rnat iona le ten too nst elli ng van reprod uctive kunst, te Bruss el geh oud en. Zi eh ier wat ik over dezen catalogus sch ree f in he t Ti jd sc hr ift voo r b oe k* en bi bl io th ee k* wez en (1 90 6 p. 14 1) : «T oen in febr uari 18 96 de brus selsc he Cerc le d’études typog raph iques doo r eenig e druk kers patr oon s in het leven geroe pen werd, best ond miss chien reeds dad elijk de hoo p, dat hi er een m iddelp unt gesti cht was, waar krac ht van zou kunn en uitgaan in de inter natio nale stro omi ng der typo graf ische boek kuns tbew eging . De opri chti ng van de An na les d e l ’im pri me rie doo r de drukk erij Leem poel te Brus sel in dece mber 190 1, ond er redactie van Émile Lefe bvre , hielp daaraan mede en zoo gelu kte het aan dezen krin g gaandew eg te ontw ikke len een eigena ardige rich ting in typo graf ische n druk, welke zijn druk ken een eigen plaats doet innem en. Die bruss elsche rich ting is indiv idue el, hoe? wel zij ver want is aan de fransc he, z ooals d ie do or P eign ot te P arijs voo rges taan wor dt en het is daarvan , dat deze catalogus de zeer 148

■r

: \ DEN SVENSKA ■ BOKUTSTYRSELNS FIENDER B

Föred rag v id Allm. Sv. Bok tryck arefö renin gens möte i N orr kö pin g 1906

■ B B B B B B B B B B H B B B B B B B E 9 9 H B B B I

om vi alia veta, voro de förs ta böckerna , in? kun able rna före är 1500, verkliga konst? verk, hvilk a stodo füllt i jämnh öjd med de klassis kamäs terverk en inom mäjarekon st, sku lptu r och ar kitektu r. Hu ru bokens ut? styrsel geno m de allt större fordrin garne pä ti llgäng lighet för älven de mind re be? me dla deu nde rärh und rad ena slo ppb lifv it allt t orftig are och t orftig are skulle v id detta tillfälle — huru in? tressa nt en sädan upp gift än vore — taga allt för läng t id att relatera. No g af, vi hafva nu kommit till ett stadium, som jag hopp as ma vara den sista statio nen pâ utförsb acken, och det torde där för vara ny ttig t att söka utforsk a orsakern a till vâr svenska boku tstyr sels nuv aran da läga Stand punkt.

Tram ställa ndet af en va cker och gedi gen bok kostar obetyd? ligt, om ens nägo t mera än framst ällande t af en ful och tarflig.

Go d smak, goda insik ter och ständ ig öfnin g äro lika nödvä ndig a egenskap er f ör frams tällan det af en korr ekt u tsty rd bo k som för hvarje annat ko nstn ärlig t arb ete.

Jag vill här genast föruts kicka att jag med b okut styrs el icke menar sättet att med grann a ornam ent, figurer, initialer, öfver? stycken o. d., hvilk a icke stâ i harm oni med u tstyr seln i öfrigt, behänga och därigen om ofta tili sitt utseen de tot alt för därf va en bok. Med uttr ycket »bokut styrse l» f örst är ja g sätte t att anor dna Pag. uit Boktrycke ri kal ende r 19054906 Göteb org. Wa ld. Zachri sson 1907

bijzo nde re kenm erke n draa gt o.a. door den bruin en ink t v an den tek ste n de lich t staal blau we kle ur der orn eme ntat ie, de ord onn anti e der s iers tukk en en de keuze v an het s malle form aat» .

Met uit zon der ing van D uitsc hlan d bere ikte mij uit ande re cul# tuur state n geen dru kw erk , dat uit erl ijk een bijz ond er aspec t laa t zien. Duit sche arti stie ke d.w. z. artistiek#duits che typo gra fie daaren# tegen zag ik wel, meer dan ik wel 'w ilde , wan t in aan me rkin g neme nde de over weg ende bete eken is, die de germ aans che druk# nijv erh eid heeft verk rege n voor de onze, is h et g eva ar alle rm ins t den kbe eldi g, dat die artistiek#du itsche vo orb eeld en op onze druk# keri jen een nad eeli gen inv loe d oef ene n; bew ijze o.a. het reeds gecit eerde gl asb ilje t v an het R em br an dt a lb um en sommi ge voor# beeld en in G ra ph icu s. Duitsc he kun st is ons nie t sym pat hie k en wij moeten e r voo r wa ken, dat zij ons d at ook niet zal wo rde n in de toeko mst. W erk eli jk goe de dui tsche ty pog raf ie is ge sch ikt voo r land gen oot en; in Ned erla nd zijn ge luk kig nog pers one n, die de Secession of hoe d ie ge rmaan sche rich ting en meer moge n heete n, ron duit wans maak noemen . Beo ord eeli ng van d ruk we rk, dat zoo zeer — wat daara an ten deu gd stre kt — het nat ion ale voe len tot uit dru kk ing breng t, is daarom uiter mate bez wa arl ijk, als een ge# meene basis ter waa rde erin g niet alle en ontb reek t, maar zelfs in een a ndere , dat is in d e fra nsche rich tlijn lig t.

Beh oor lijke duitsch e han del sdr ukw erk en noc h duits che boeke n, die de b oek han del omzet, zag ik we inig , daa rent egen mee r publi= caties over typ ogr afie , wel ke mede als een scho onh eids uitin g bed oeld zijn, i n de ee rste p laats , die van de lette rgie teri j Genzsch &. He yse te Ham burg . Ha ar B un te B lä tt er b leve n zich bew egen in deze lfde rich ting , aan ged uid in laats te deel van dit Ja ar bo ek (p. 15 2) ; het halv e eeuw feest der giet erij ga f a anl eid ing tot het 150

GESEL LSCHA FT FÜR VERVIELFÄLTIGE NDE KUN ST IN WI EN DD

VI. LUF TBA DG ASS E 17

□□

DER DE UTSCH E, NIED ERLÄN DISCH E UND FRA NZÖ SISC HE KUP FERS TICH IM XV. JA HR HU ND ER T G E S C H IC H T E UN D K R IT IS C H E R KATAL OG VO N GE H. REG .--RA T P R O F E S S O R DR. MAX L E H R S D IR E K T O R D E S K Ö N I G L I C H E N K U P F E R S T IC H K A B IN E T T S I N B E R L IN

H E R A U S G E G E B E N VO N DE R G E SE LLSC H A FT FÜ R V E R V IE L F Ä L T IG E N D E K U N S T IN W IE N Te xt in 6 G ro ^ o k ta v b ä n d e n , je d e r zi rk a 4 0 0 S ei ten.

2 T af el bän de in G ro § q u a rt (4 0 : 30 cm) , je d e r m it m eh r al s 300 L ic htd ru ck en a u f zi rk a 100 Ta fe ln

De r S u b sk ri p ti o n sp re is de s g an ze n W e rk e s in ac ht B än de n b e tr ä g t 500 M a rk = 6 0 0 K ro ne n, w ov on a u f d en T e x tb a n d 50 M a rk = 60 K ro ne n u n d a u f de n Taf el ­ b a n d 100 M a rk = 120 K ro ne n en tf al le n. Die „G es el ls ch af t fu r ve rv ie lf äl ti ge nd e K unst " b e h ä lt sic h vo r, na ch E rs ch ei ne n de s er st en B an de s de n Pr ei s fu r di e nic ht su b sk ri b ie rt en E xem pla re zu er hö he n. Ei nz el ne B än de w er d en ni ch t ab ge ge be n. — Die A uf la ge w ir d au s h u n d e r t ar ab is ch n u m er ie rt en , im H a n d e l er sc hei nen den E xem pl ar en u n d f ü n f z e h n rö m is ch n u m er ie rt en P rä se n ta ti o n s - E x em p la re n b e ­ ste he n. M it d er A us ga be w ir d beg o n n en w er d en , so b a ld ein e g e n ü g en d e Z ah l vo n S ub sk ri p ti o n en ei ng el au fe n ist . V or au ss ic ht li ch w ir d d e r er st e T e x tb an d E nde 19 06 o d er A nf an g 190 7 u n d gl ei ch ze iti g d e r er st e T af el b an d au sg eg eb en w er d en , d en en Qoese seses e in den Ja h re n 190 7 bis 19 09 j e zw ei B än de zu f ol ge n h ät te n , ss ss ss ss ss s

Pro spe ctu s v an d e K. K. H o ß u n d S taa tsd ruc ke rei te W ee ne n ( ve rk lei nd )

saamstellen van een deugdel ijk ged enkbo ek, dat toepassin gen en voorb eelde n geeft van het beste, wat de gieterij gepro ducee rd heeft. Daarm ede is dus tevens gezegd, d at do or de bo nte verschei? denhe id het kloe ke deel geen totaa l in druk kan geven, dat er heel wat bla dzijden in voorkom en, die krachtens het echt?duitsche in letter, in decoratieve op vattin g en in ordo nnan tie een gevoel van wrevel geven, maar dat daarnaas t ook pagin a’s zijn, welke ik met instemming aanhaal; ik noem blz. 1—7 en blz. 39 uit de Römische Antiqua und Cursiv van Heinz König ; blz. 49—56 uit de Klassische Antiqua und Cursiv van 1902; en blz. 65—70 uit de Mediaeval romein en cursi ef door hen in 1868 op het vasteland va n Europ a ingevo erd.

Nie t behage n echter k unnen mij de i nitialen ; slechts die gebr uikt bij de Französische Elzevir=Antiqu a und Cursiv (p. 59—63) zijn in vorm en in toepassing wel te loven. — In het voorb ijgaan zij op? gemerkt welk een eigenaardigen indr uk het op mij maakte hier te lezen de verhand eling van Fourn ier le j eun e over zijn punten? stelsel op een re gelbreedte van 32 augustij nen, welke mij gemeen? zaam is uit den ouden franschen druk van 1764 in k lein?octavo.

Eén bladzijde uit dit geden kboek verd ient nader e besprek ing, nl. bladzijde 73 waar de Nordi sche Ant iqu a v erto ond wo rdt, de letter, waaruit ook dit deel van He t drukkers jaarboe k gezet is. Die letter is een nieuwe creatie der gieterij, in 1906 verkrijg baar gewor? den. H et on tstaan daarvan vert elt Z achris son te Göt ebo rg in den jong sten jaargang van zijn Boktryckeri-Kale nder (p. 6). Ik citeer des te liever diens mededeelingen, omdat ik mij er niet mede vereenigen kan. Zachriss on nl. schrijft ond er dagteek ening van 2 december 1906 : «Toen vóór twee jaar mij de op drach t te beurt viel om een nieuwen druksti jl te ontwer pen, die zou kun nen beant woor den aan onze zw eedsche behoefte n, dacht ik dadelijk aan Christoffel 152

Pla nti n’s mooie en zeer krach tige rome inen uit het mid den van 1500 , we lke , zoo mij toesch een, gem akk elij k zoud en kun nen wo rde n omg ewe rkt en da n zelfs zo ude n kun nen vold oen aan de te chnis che en aesthe tische eisch en van onze n tijd . Dat omw erke n eve nw el gi ng gepaa rd met g roo te mo eie lijk hed en en h et is mij een behoeft e hie r m ijn dank u it te spr eke n aan de heer en Genz sch &. He yse te Ham burg , voo r de goe de, maar tijd roo ven de sam enw erk ing bij het mod erni seer en van dit kar akt er, w aard oor de zoog enoe mde «N or di sk A nt iq ua » on tst on d».

Dat deze nie uw e lati jns che boe klet ter dus Zach risso n tot ont* wer per heeft , bl ijk t h ier uit v old oen de, w at mij tr ouw ens reeds bij geru cht e b eke nd w as. Ma ar n ie tju ist lijk t mij, ik du rf zeggen, is het aan slu ite n da arv an op een lett er van P lant ijn. Plan tijn bezat, voor zoo ver ik we et, gee n eig en boe klet ter. Op zijn gie terij ware n afsla* gen en stem pels , die hij voo r het ov ergr oote deel b etro kken had uit Fr ank rijk ( H au tin , Gra njo n, Gara mon d en Si mon de C oli ne s) en voo r het an der e dee l z ich had aa nges chaf t bij Guy ot, een s tempel* sni jde r te An tw erp en , die zich daa rhe en verp laat st had uit Parijs .

Pla nti jn’ s let ter vo orr aad ha d tot circa 1570 —Zachr isson gaat nie t ver der dan circa 1550 — e en zeer bes list fransch kara kter , n iet af* wij ke nd e van het bo ekl ett erk ara kte r in Fra nkr ijk in zijn tijd. Het is d aarom o nhis tori sch te spr eke n van Pl ant ijn ’s mooie en kracht ige rom einen , wa t Zac hris son doe t en slecht s ver kla ard k an wor den door een m in nau wk eu rig e we tens chap van Pla nti jn’s bed rijf. Aan* geno men echter, wat bli jkb aa r zijn bed oel ing gew eest is, dat de lette rs in een dru k van Pla nti jn het pu nt van uit gan g g evo rmd hebb en, dan lij kt mij ook dat nie t correct. Ik kan na tuu rlij k niet ontk enne n, d at de eerste imp uls voo r deze boe klet ter uit geg aan is van ee n plan tijn *dr uk ; het omw erke n er van echter he eft du sda nig e 153

ing rijp end e en prin cipi eele wij zig ing en vero orza akt, dat ik een verb and met een fransche lette r u it de zesti ende eeuw niet meer ont dek ken kan. Eén en ande r bew ijst na tuu rlij k niets tegen de geb ruik swa ard e v an deze sche ppin g. De b eteek enis er van wor dt er slecht s d oor g este ld op on juist e gron den , in een v erk eer d li cht, verk eerd , omdat wa arli jk leve nde en krac htig e kun st haa r basis heeft in h etn ü en n iet in h et toen . Nie t he t ov ernem en, hetzi j dan gew ijzi gd of ong ewi jzig d, van vroe gere vo rmen, maar het toepas# sen van vroeg ere logis che beg ripp en naar mode rne zien swi jzen , kan, en da t nie t alt ijd, voor ons waa rde hebb en.

De Nordisc he An tiq ua is een type , waa rme de onze nede rlan dsch e typ ogr afie reke nin g te hou den zal hebb en, mits naa r eige n be# hoeften toegep ast. In duitsc he dru kke n kwa m zij mij nog nie t onder ooge n.

Goede boekverko opers#pro spectussen in Du itsc hlan d dru kten W .So mmer te Berl in#Sch öneber g(R öc hli ng u nd Knöte l, F ri ed ri ch d er G ro ss e) , A. S eyd el & C ie te Be rlin ( Vo n P erfa ll, D er Na ch tf ab te r) , Hesse & Beck er te Leip zig (N eu e B ü ch er aus de m V erl ag e v on A lb er t La ng en ), de Spamers che B uch druc kere i te Le ipzi g (Cle me ns Brenta no, G od w i), Poeschel & T repte te Lei pzi g (D as B uc h d es K au fm an ns en Hann s v on Zob eltitz , F ra ue nl eb en ) en de k.k . Hof# und S taats druc kere i te We ene n (M ax L ehrs, D er d eu ts ch e, n ied er^ lä n di sc he u nd fr a n z ö si sc h e K u p fe rs ti ch im XV. Ja h rh u n d er t) .

De alled aags che duitsc he boek en en tijds chr ifte n ston den ook nu weer , het kan niet ande rs, ond er den inv loe d van de vele duitsc he gie teri jen, die steeds voo rtga an erba rme lijke prod ucten aan de dru kke rije n te leve ren. Eén tijd sch rift gaa t hier bij, voor zoov er ik weet, met gro ote kie ske uri gh eid te we rk: V elh ag en &■ K la si n g’s M on at sh ef te , met gera ffine erde tech niek ged ruk t door 154

Fische r &. W itt ig te Lei pzig , ga f her haa lde male n de bek end e Vogeler #ornem enten van de Ru dha rds che Gie sser ei, daar med e, hetzij bewu st, hetzij onb ewu st, maar in ied er ge va l met terd aad erke nne nde de wa ard e der fransc he sier kun st in het alge mee n, maar ook voo r Du itsc hla nd. Die fransc he rich ting kwa m in het afge loop en ja ar me er n aar v ore n doo r den dusg enoe mde n bieder# meier#stijl. Sch eite r &. Gie seck e te Lei pzi g v ers pre idd en een , doo r mij niet gez iene p ro ef me t Z ie rm at er ia l in B ie de rm ei er ar t. Ontwer# pen in die man ier, we lke ond er deze lfde ben ami ng ook naa r ons land kwa men op dam esh and wer ken (nach tzak ken , tafello oper s, rug kus sen s en w at dies m eer zij ), zijn zond er t wijf el ontle end aan de Iransc he bas#empir e; de naam heri nne rend e aan het hoog# duit sch e w oor d B ie de rm an n , zoo ong evee r ge lijk wa ard ig aan ons negen tiend e#ee uwsc h Ja n Sa lie w ijst do or die klan kov eree nko mst ten onre chte teru g naa r h et zie ke lijk ro manti sche D uitsc hlan d van voo r e en 50 ja ar , zooa ls dat in de p ren tku nst het best gecaracteri# seer d wo rdt doo r de ho utg rav ure n naa r A dri an L udw ig Richt er.

Ma ar ook and ere gie ter ijen liet en zich influe nceere n door het vro ege re Fra nk rijk , dire ct of indi rect . Flinsch pub licee rde een pro ef van haa r M ar ly= Sc hr ift en M arl y= Sch mu ck, die zeer k enn elij k geï nsp ire erd op de Vogeler#v ers ieri nge n, to ch wel br uik baa r mate# ria al geef t voo r hen, die boe kve rsie rin gen in na#napoleon tischen gee st v erl an gen en va n Vo ge ler z elf verzon d de gi eter ij van G ebr.

Klin gsp or een go ede proe f met almanak#fi guren, die ge noem d moet wor den als het laat ste we rk van deze n artis t, wie n i mpo tent heid het ver der arb eid en belet . Ook is de mod erne fransch#duitsche rich ting zee r d uid eli jk te h erk enn en in de jon gst e In se lf A lm an ac h, en z ulks z oowe l in d e titel#p agina’ s v an Schr öder en W ie yn k als in den tekst, die door Bra nds tett er uit een cur sief dessendiaan# 155

Impressum v an d en cat alogus d er In tern ation ale Zeitungs^Aus stellung te Fra nkfur t am Main (verklein d)

mediaeval gezet is met Vo geler*ornem enten; hoewel het zetsel in uitv ullin g geenszins onberisp elijk is, geeft deze platte cursief*tekst, zonder één enkele romein, aan het ge heel een behage lijk uiterl ijk, dat om het beg insel voor ons navol gensw aardig is. Eveneens een heel goed, hoewel echt duitsch drukje, is de catalogus van de inter* nationale couranten*tentoo nstelling, door Gustav Mori be werkt, die te Frankfurt a. M. gehoud en werd. In twee kleuren gedru kt met de Egenolf fvan Ludw ig & Mayer en versieri ng van J. Vincenz Cissarz te Darmsta dt, is een ka lm effect bereikt; eigenaa rdig is het hoe of met de verh oudi ng v an den zet* (niet blad ) spi egel van 18 op 35 augu stijnen , dat is dus van 1 op bijna 2, toch een behoorlijke evenr edigh eid verkr egen is door de plaatsin g van den hoofdregel en blauw grijze borduren. Als ontwerper van dit arrangement wordt genoemd C. Fritz te F rankfurt a. M. De amerikaansch e richting , die geschaduwde letters op nieuw tracht in te voeren, vond weerk lank o.a. bij Genzsch A Heys e; blijken s het supplement je op haar hoofdproe f levert deze gieterij een G ra us ch rif t A lbin gia en een Sc hr af fie rt e K ar ten sch rif t. Iets der* gelijks , maar voor de fractuur gaven gemeenschappelijk H. Berthold A.*G. te Berlijn en Bauer &. Co. te Stuttgart met hun K ar te ns ch ri ft Pr in ces s, «eine stahlstichartige Schrift», zooals zij de letter aan* prijzen en o nbewust veroordee len, omdat die trant lijn recht staat tegenover de beg inselen van boekkunst, zooals ik die opvat. «Al le Seiten und Seitenpaar e guter alter Ma nuskripte üben eine teppich* artige W irku ng und le hren an schaulich, dass die Buchausstattung eine Kunst der Fläche gewesen ist und bleiben sollte », waarschuwt Peter Jessen in Die B uc hk un st de r a lten M eis ter , dat verscheen als hand leidin g voor het bezichtigen der Sammlung Hans Grisebach in het Kunstgewerbe*Museum te Berlijn .

157

De w ijze, waar op in dit K a rt en sc h ri ft P ri n ce ss de lijn en gecon# stru eerd zijn, ha d niet in de eerste pla ats ten d oel een ar tist iek iets te bere iken , w el om wat and ers te produ ceere n a ls gew oon lijk en dat daarb ij den dru kke r e igen aar dig e voo rdee len zou gev en. «D a die übli chen Schraffu ren verm iede n sind , so entf allen die beka nnte n Sch wie rigk eite n beim Druck, die durch Vo llse tze n und Defekt# wer den ei nzeln er T ype n ents tehe n». Of zulks in der daa d het geva l is we et ik ni et; die w etens chap is ec hter i n dit ver ban d onn ood ig, daar slechts aang etoo nd wil de wor den he t eng e v erb and tu ssche n stem pelgr avure , l etters nee en af dru k op pa pier .

De tec hniek waag de zich in D uits chla nd aa n een ande re op gaaf, de stem pelgr avure van de neg atie flet ters ; de duits che nijv erh eid slaa gde hieri n niet ong elu kki g, bew ijze het R ek la m es ch ri ft «Ne= ga ti v» v an de Rudh ardsc he G iesse rei — de firm anaam dezer gieteri j wer d op 1 Jan ua ri 1906 ver and erd in Gebr . Kli ngs por (Ka rl &.

Wi lhe lm Klin gspo r) — en het Re kl am esc hr ift = Ra di um v an Sche iter & Giesecke. De vraa g, die bean two ord mo est w ord en, was dez e: hoe moeten d e lett ers g esy stem atis eerd w ord en zoo dan ig, dat nie t het lette rbee id, maar w el het omr inge nde dee l afd ruk t, opd at op het pap ier afdr ukt allee n h et vle esch en de daa rme de ge lijk sta and e vla kke n in he t lett eroog , en het let terb eeid u itge spa ard wo rde, en hoe — en dat was de mo eiel ijkh eid — moet daar bij geh and eld wor den opda t het aan slui ten van het vlee sch van naas t elka nde r kome nde «t yp en » gew aar bor gd zij. Het a ntw oor d wa s: door de aan slu itin g te zoeke n in het ui tge spa ard e l ette rbe eid. Beid e giete# rije n v olg den di en weg met het voorh ands v old oen d g evo lg. Rud# hard be reik te een b eter resu ltaa t d an Sch eiter Giesec ke, en zu lks om twee re dene n. De ee rste giet erij beh and elde een ve tte grot esk, en di e a llee n i n de k api tale n, de tw eede een wan sta ltig e fantaisie# 158

lette r, daarbij ook in de o nde rkas t. De tech nisc he mo eiel ijkh ede n, die ov erw onn en m oesten wo rden , wa ren dus mind er in aantal voo r Rud hard , en gegev en h et simp ele fe it, dat deze g ieter ij (me t die van Ge nz sch &. H ey se) naar mijn w ijze van zien de e enige du itsc hei s, die be ho orl ijk werk leve rt, zoo ligt de concl usie vo or de hand .

Inde rdaa d is de Ne gat iv een bru ikb are adv erte ntie lette r, wat mij ble ek uit eenig e dru kw erke n van de Erv en Loo sjes te Haar lem, de Elec trisc he dru kke rij vo orh een dru kker ij Levi sson te ’s Graven# hage en F. van R oss en te Am sterd am. No g ve rdie nt he t opm erkin g, dat deze «le tte r» ges pati eerd kan word en, waard oor nie t het zw art tussc hen de l ette rs, maar deze z el f verb reed word en en een eenigs# zins ande r kar akt er ve rk rijg en .

De tec hni sch e vaa rdig heid van duitsch e giet erije n leidd e dus to t een resul taat, dat nie t zond er practi sche waarde is voo r het dru kas pec t; ind ien de, hier on eig enl ijk genoe mde, drukle tters aan de vle esc hzi jde duur zaam heid bli jke n te bezit ten, wat ik a prio ri bet wij fel, k an inde rdaa d deze tran t medew erken tot he t geven van een eige naar dige afw isse ling in het druka spect zond er daarbij in bot sin g te kom en met de vlak orn eme ntal e begrip pen. Eerd er zal dit het gev al zijn bij de Ne gat iv dan bij de Radium , omdat Ge br.

Kli ng spo r ho oge re eisch en s telle n aan moder ne boe kku nst in natio# nalen , echt ge rma ansc hen geest.

Ze er bij zo nd er kom t dit strev en uit in een fraai pr oe fbo ek van een nieuw e ker kle tte r met bij be ho ore nd sierma teriaa l en symbo# lische figuren , dat d eze gi eter ij vers preid he eft, dit alles naar teeke# ning en van O tto H upp . De Litu rgisc h is een vrij streng e got hisc he lette r, die in aspect sterk her inn ert aan de got hie k uit G ute nb erg ’s bijb els, in weerwil dat zij a anz ien lijk min der w ijd is. He tbi jzo nd ere van deze lette r li gt in het feit, dat de t eek eni ng der typ en nie t van 159

alle corpsen ge lijk is ; waa r déta ils storen d zoude n wer ken of ond uid elij khe den te wee g br enge n door ver kle ini ng , heeft Hup p een nieu we lette r g etee ken d, waa rbij de déta ils ge wij zig d of weg#

fiaöimsn fltn fiflöterungen fiüöierungen fiüöie run gen fiüöierungen fiüö ie ru ngen .

Liturgisch van Otto Hu pp Regel 1 groo t missaal; regel 2 parijsche kan on ; regel 5 dess endia an; regel 3 en 4 vierv oudige verg rooti ng van regel 5 en 6

gela ten zijn, wat bijg aan d facsim ile toelich t. Het is n iet doe nlijk deze pro ef in bijz ond erh ede n hier te besp reke n ; ik wijs op de mon umen tale bij be lbl ad zij de n(p . 114 en 115) , op de H. Ma agd met het Kind op den arm (p. 1 35) en de comm uniep rent op bl z. 137.

160

L

Ingeleid wordt het proefbo ek door dr Friedrich Schneider, «Prä lat und Domka pitular» te Mainz, die terecht wijst op de hooge beteekenis van deze schepp ing voor de kerkelijk e kunst. Dat deze Liturgisch zulks voor Duitschla nd, en met name voor het katho* lieke Duitschland heeft, gelo of ik gaarne. Dat dit eveneens het geval is voor ons Nede rland, w il ik, ofschoon niet competent tot oordeelen, eveneens aannemen, al schijnt het mij toe, dat onze katholiek^ kerkelijke kunst, getuige de nieuwe kathedrale kerk «St. Bavo» te Haar lem va n Joseph. Th. J. C uyper s, al reeds op een verder punt van ontw ikke ling staat dan de richting van deze Liturgisch, die, in zijn typen geïnsp ireerd op het midden der vijf* tiende, in zijn ornementen navolg t de kunst van Schongau er en Dürer. Voor ons protestantsch, bijzonder hervormd Ne derland, meen ik deze kerkle tter, behoudens de muzieknoten, nietgewenscht.

Ik acht mij ger echtig d d it te zeggen krachtens eigen geloofsover* tuigi ng, krachtens vroegere practische l iturgische werkzaamheid, krachtens het historische feit, dat ons calvinisme in de zestiende eeuw gekomen is uit Genève en niet uit Duitschland en ten slotte op grond van den indru k, welke op mij maakte het nederlandsche zetsel, op blz. 9 van het proef boek vertoond. De daar afge* drukte is tekst een fragment van een bijdrage, die ik afstond voor den vorigen jaar gan g van dit Ja ar bo ek (p. 4) en mij zelf hier te lezen in dit duitsch*kerkeli jk gewaad, was mij,ik zegn ieth inde rlijk , maar gaf mij toch een vreemde ge waarwo rding.

Ik heb gemeend in dit litera tuur ove rzic ht eenigszins uitvo eriger dan gemeenl ijk ove r de Liturgis ch van Gebr. Klinspor te moeten en te mogen schrijven om de zeer bijzon dere be teekenis van deze schepping. «An der Sammlung «Lit urgis ch», schrevenmij de heeren Klingspor, bei deren Schaffung ausschliessli ch ideale Gesichts* 11 161

punk te massgebend gewesen sind, ist ja hrela ng von Seiten des Künstlers und vo n uns gear beitet worden. In erster Linie wollten wir ein künstlerisches Material schaffen, das die Herstel lung guter Druck arbeit en für kirchliche Zwecke ermöglicht». Ook citeer ik uit dat schrijven den vo lgende passus, omdat de appreciati e va n Hu pp ’s arbeid in deze aangeleg enheid onjuist gekenschetst wordt : «Es wird nich t leicht sein unsere Bestreb ungen gegen Vorur teile, Gleichgiltig keit un d Ungesc hmack durchz usetsen, aber allmähli ch muss es gelingen, weil in immer weitere Kreise die Erke nntn is dringt, dass es hohe Zeit ist, anstelle der süsslichen, Schablonen? haften Durchschnittsw are, eine ernste, kräftige Kunst zu setzen.

Dass diese K unst sich in m ancher R ichtun g an die U eberl iefer ung hält, ist ums omehr berec htigt, als es sich in e rster Linie um kirch= liehe Kunst handelt, bei der die Ueb erlie ferun g übe rhau pt eine so grosse Rolle spielt. Aber innerh alb dieses Rahmen s zeigt sich die Selbständig keit Hu pp ’s. Ihm h ande lt es sich nicht um äussere Formen, die man nachahmen kann, sond ern er trägt seine ganz persönliche Auffassung hinein. Welc her Unt ersc hied ist in der blossen Nachah mung historische r Stilf ormen und d er l ebend igen persönlich en Art, in der sie H upp gestalte t. In diesem Si nn ist er hunder tmal modern er als die Nac htret er von Eckmann, Behrens und anderen. Mod ern und wiederum mit guter alter Kunst sich berü hren d ist auch die Art, wie Hu pp durch die L inienfü hrung, die Abwä gung von Schwarz und Weiss, durch die Zusammen?

Stimmung von Schrift und Buchschmu ck wirkt».

Naas t deze nieuwighed en der duitsche gi eterijen, was er ook be? drijvig heid in de boek druk?rep roductie ?method en. Verme ld moet hier worde n de spitzer typie, die, hoewe l het paten t da arop reeds datee rt van 1901, eerst in het vorige jaa r in gebru ik w erd geb racht.

162

Ald us genoe md naar den schi lder Ema nuel Spit zer te Mü nch en, is de spitz ertyp ie als het ware een aut oty pie , die opg eno men is zond er raster, maar in de plaats daarv an een uite rst sub tiel grei n ver too nt. Da t daa rdo or de ordi nair e bo ekd ruk pre nt bete r van gehal te is gew orde n, ligt vo or de hand, wat elders in dit Ja a r b o e k metterd aad aan geto ond wor dt. V oo r bo ekdruk #illust ratie b ied t zij in inkt nem ing b ezw aren , d ie haar, naar het s chijn t, voo rsha nds niet practi sch bru ikb aar make n. Tro uw ens , er is mij niet geble ken , dat, met nam e de duit sche typ ogr afe n het procé dé voo r gewo ne d oek eind en ook we rke lijk toep asse n.

Ho ew el de spi tze rty pie als ond erde el der chemig rafische boek# druk#r eprodu ctie#m ethode n nie t recht streek s valt o nder het begr ip ty p °g r a fi s c ke kun st, zooa ls dat, arch eolo gisc h g ezien, zou moete n wo rde n o pge vat , is nie ttem in de boekdru kprent# en de boekdruk# plaa tku nst van een dusd anige over wege nde betee kenis voo r het gew one maa tsch app elijk e leve n gewo rden , dat, al zij het v lucht ig, in dit ove rzic ht nie t nag elat en mag w orde n te memor eeren, dat de typ ogr afis che stu die kri ng te Bru ssel in den aanvan g van he tja ar aldaar org anis eerd e een inte rna tion ale tent oon stel ling der foto# gravu re, ond er dien naam ph ot og ra vu re saamvat tende de verschil# lende pren tdru k#te chn ieke n: hoo gdr uk, vlak druk en diepd ruk.

«D eze ten too nst elli ng , sch oon zij niet h eel buit enw oon is, mag in ieder gev al wel gezi en wo rde n», repo rteer de de anon ieme , in de boe kku nst ni ette min bek end e antw erpsc he corr esp ond ent van de N ie uw e R ot te rd am sc he Co ur an t in dat dagb lad (2 8 febr . 19 06 II A ). Ik ge lo of met r ec ht ; de catal ogus der te nto ons tell ing ga f goed , hoew el niet bij zo nd er op den voo rgr ond tred end pro efw erk o.a. van een kop era uto typ ie van An ge rer &. Gö sch l te W ee ne n, een auto typi e met metz ogra phra ster van Th e Me isen bac h Co Ltd te 163

Londen en een Hen tschel#colou rtype van Messrs Carl Hentsch el Ltd te Londen.

Die te ntoons telling , m etterdaa d o ndern omen om pre ntku nst te laten zien, was desniettem in vrijwel een uitstalli ng van techniek.

Dat verto onen van de werk tuigku ndige ver beterin gen in de boek? drukkerij was het do el van een expositi e te Londen ge houd en. In den catalogus dier tijdelijk bijeengebra chte collectie heb ik niets gezien, dat mijne bijzondere aan dacht trok als directe kunst uitin g, techniek voor, techniek na.

Aan technische leerboeken en verh ande linge n was waarlijk geen gebrek. Klimsch, om een publicatie te noemen, welke in he t vak veel waardeerin g heeft, gaf 23 opste llen, meest ov er re produc tie, waarvan slechts één niet technisch. Die leerbo eken zijn nie t ont# bloot van aesthetisch belang: voorsc hriften over uitvul ling, ver# houdin g, initiaal#gebruik en dergelijke zijn van onmidd ellijke beteekenis vo or he t pagina#aspect. Als bestemd voo r he t belang# stellende pu bliek en tevens als eenha ndl eidi ng vo or vakon derwij s en orientatie#boek in de relatie tusschen druk kerij en en clientèle, schreef Art hur W . Ung er te Wee nen een zeer voortreffelijk , rijk geïllustree rd bo ek ov er de huidige druk techn ieken . «Die Repro# dukt ion und Vervielf ältigung von W ort und Bild ist u nser wich* tigstes Bildungsmittel. Jede Verbess erung un d Verf einer ung dieses wertvol len Instrum entes ist nicht Sache eines kle inen Kreises von Fachleuten, sonde rn Sache aller Gebil deten. Das Geltun gsgeb iet der gr aphisch en T echniken, die zum Teil in dem letzten Jah rze hnt einen gewaltigen Aufsc hwung genommen haben, deh nt sich ja immer weiter aus und in immer feinere Verä stelung en des moder# nen Lebens dring t das Kultur wund er des Drucks», meent de auteur volkom en naar waarhei d en dienove reenko mstig gaf hij een be# 164

schri jving in het bij zonder der moderne prenttechnie ken, die nutti g ter consultatie is v oor belangh ebbenden en b elangst ellenden .

Ongeveer van dezelfde strekki ng, maar voor vakmenschen en in aforistischen vorm is het Pr in ter s ha nd bo ok van Jacobi van de londensche Chisw ick press. Zeer schaarsch zijn de w enken, die een aesthetisch doel beoogen ; onder die we inige citeer ik echter met in genomen heid deze : ÂŤA grea t source of worry to the pains* taking printer is the ug ly gap which so often occurs in words all in capitals where the letters A, W, Y, etc., come into juxtap ositio n, partic ularly in large round*faced founts. A great deal of time is often spe nt in do ve ta ilin g such letters by means of rude imple= ments such as a saw, an old file, or a pocket knife gener ally avail able in the averag e j ob office. The suggestion is made to progressive typefo under s that a few in each fount of the letters (caps) A, F, L, P, T, V, W, Y, be cast or cut with a mortise in the open portion of them, so that they fit into one another when coming together in a w ord. The word RA ILW AY , for example, would be much im* proved in appearance if the last four letters came closer together by means of such mortisin gÂť. Het denkb eeld, hier de lettergieter ijen in ove rwegi ng geg even, de bovenkas tletters, die daarvoor in aan* merking komen, ook aldus te gieten, dat de corpsen om elkander grijpen , opdat de optische vorm ingv anhe t woordbeeld immerge* waarbo rgd zij, ve rdien tvoo rzeke raanb evelin g. Hetin*elkaar*prut* zen van zetsel met een v ijl of een zakmes is zeker niet gewenscht.

Evenzoo een algemeen drukker sboek zag in BelgiĂŤ het licht.

De derde druk van het Vade=m ecum du ty po gr ap he van Jean Dumont, waarva n de eerste editie verscheen in 1891, is een navol* ging va n het beke nde lee rboek van Theotiste Lefevre. Het zij hier genoemd om er op te wijze n hoe zeer een derge lijk boek, ingericht 165

naar nederlandsche eischen en nederlandsche behoeften ons ont? breekt, vooral nu de vakschool te Utrecht tot stand is gekomen.

Voor letterzetters alleen stelde Friedrich Bauer een handle iding saam, die krachtens het idioom voor Duitschland bestemd, niet een droog leerboek wil zijn, maar tevens voor die zetters, welk e zich in hun vak willen ontwikkelen, een stimulans wenscht te wezen tot verdere studie. Vandaar ook eenige aesthetische wenken b.v. op blz. 81 de veroordeeli ng van het pasje als normaal*wit; «der normale Wort*Zwischenraum muss die Hälfte der m*Breite betragen» d.i. dus ongeveer de blokspatie van drie op vierkan t en op blz. 225: «Die Bildung reicher Umrahmungen aus glattem Linienmaterial ist eine Aufg abe, die nur ein sicherer und ge übter Geschmack wirklich befriedigen d lösen kan n. Nur zu leic ht wird des Guten zu viel getan, und das Ergebnis is t dann gewöhnlich eine Geschmacklosigkeit. Es ist drin gend davor zu warnen, archi* tectonische Motive durch Liniensatz nachzuahmen und sich in anderen schwierigen Zusammensetzungen zu verliere n. Die wich* ligste Regel für alle Liniensätze lautet : Mass halte n! In der Be* Schränkung zeige sich der Meister».

Zijn deze practische leerboeken voor de desbetreffende landen aan te bevelen, omdat zij ieder het hedendaa gsche va n de onder* scheidene nationale typografische richtingen in het platte werk en in het smoutzetsel naar voren brengen, niet aldus is dat met een andere zettersha ndleiding, die in N ederlan d verscheen. Ik heb mij niet gunstig kunnen uitl aten over de vertaling door F. van derWa l, den redacteur van Ons vak bel ang , van Popiel’s A nf an gs gr iin de fü r Sc hr ifs etz er leh rli ng en gegeven onder den titel De be gi ns el en d er ty po gr af ie en zulks om de overgroote hoeveelheid duitsche vak* woorden, die onvertaald zijn overgenomen : k eg el voor co rp s, 166

m es si n g v o o r ge el k op er , an tiq ua v oor ro m ei n, br oo d? en w er k sc hr if? te n voo r bo ek le tt er , ci ce r o voor au gu st ij n, n on pa re il le voor no np ar el , we rk dr uk ke rij v oor bo ek dr uk ke rij , d o o rs ch ie te n voor in te rl in ie er en , ga n z ev oe te n v oor aa nh al in gt ee k en s, de di k at io n st it el voo r op dr ac ht , gr a a d voor co rp u s of so or t. In die talr ijk e germ anism en sc huil t een gev aar om onze toch al zooz eer verd uits chte zett erije n en zetw ijs nog meer het ned erla nds ch? nat ion aal kar akt er te doen ver liez en.

Slecht s o mdat dit zet ter slee rbo ek in ant kne der lan dsc hen ge est is, mo eti k er te gen w aar sch uw en. Er wor den ec hter jui ste b egin sele n in on tw ikk eld , zoo op blz. 83 de gul den snee als norm voor de vas tst elli ng v an de leng ten? e n br eed tenv erh oud inge n.

Na uw rak en de aan de t yp og raf iie zijn nog twee ned erlan dsch e ops tell en, die daar om en als zoo dan ig geno emd word en. Het eene is een ops tel van het Hoo fd der amsterd amsche Stads? druk? keri j ove r E en ig e r eg el en b et re ff en d e h et sam en st el le n van h et man u? sc ri p t, w aar aan i k ont leen ( p. 5) : «V oo r de go ede uit vo eri ng van een ig dru kw erk is het nood? zak eli jk, dat de te g eb rui ke n typ en al le tot eene en d ezelf de alge? meene soor t beh oor en, alzo o zal men bijv oor bee ld een Ald ine? schri ft nie t bij ee n Rom aans ch mo gen ge bru ike n, een Mediaev al niet bij eene Sch rijfm ach inel ette r, eene schr ijflett er niet bij gewo ne boe klet ter, t erw ijl een cu rsief sch rift nie t gesp atie erd mag wo rde n».

Dat opst el, he rdr uk t i n de T yp og ra fi sc h e m ed ed ee li n ge n en, zo nder naam van den auteu r, afzo nd erl ijk uit geg eve n door Laur ensH ansm a te Ap eld oo rn, vers chee n het eerst als voo rwo ord van de Le tte r? p r o e f d er St ad sd ru kk er ij van Am ste rda m; die lette rpro ef, wa arin eeni ge au toty pisc he g ezic hten in die i nri cht ing zijn af ged ruk t, heeft als t ite lbl ad een b ijka ns ge lijk e ord onn anti e als de a dve rten tie der Lett ergie terij «A ms ter da m» op blz. 207 in h et v orig e dee l va n dit 167

Ja ar bo ek , i n beg inse l daar van onde rsch eiden door het nietd ogis che geb rui k van roode ge kle urd e letter s.

Het ande re is een voor schri ft geg eve n door Edw. Ga illi ard in qu alit eit van B este ndig en secreta ris van de Ko nin klijk e Vlaam sche Acad emie voor taal* en lett erk und e te Gen t over het per skla ar make n v an dru kko py. Het ont wik kel de stels el heeft ni ett en volle mijn instem ming, maar moet, als het voo rsch rift dw ing end is, er toe leid en de uitg ave n der Aca dem ie unifo rm te mak en ten op* zichte van het gebru ik va n kap itaa l, ond erka st, c ursief, a anh alin gen enz. In ied er gev al is het voor schri ft pract isch, bew ijze o.a. pun t 11 : ÂŤD e schrij vers wezen zoo goe d niet uit het oog te ve rlie zen , dat inlas schin gen op de proef, ook al best aan die maar uit een enkel woor d van gewo ne leng te, tot ove rloo pen van een g ehee l alin ea aan leid ing gev en. Men gelie ve zul ke bij voegse ls te verm ijde n.

Buite ngewo ne correctie valt ove rige ns voo r den dru kk er zeer scha deli jk ui t: daare nbov en verl amt en v ert raa gt zij me rke lijk de uit ga ve Âť.

Dat streve n naar unifo rmit eit moge n de uitg eve rs (re dac ties ) onzer tijdsc hrifte n en verz ame lwer ken , wa arl ijk we l eens over* wege n; de bande looze vrijhe id, die onze aute urs bij u sance ge niet en, stre kt niet ten voo rdee le van het hom ogee ne druk aspe ct. Een bewi js leve rt een ned erlan dsch e ui tg aa f van het vo rig jaar , die ik beke nd mag v eron ders telle n a an de lez ers van deze bij dr ag e: H et dru kk ers ja ar bo ek v o o r 1906. Op bl z. 41 v ind ik een eng elsch citaa t uit cur sief en niet aan geh aald , op blz. 164 een fransch ci taat en wel aan geh aal d; op bl z. 111 st aat een b oek titel u it rom ein*onder* kast , op bl z. 115 u it ro mein *ond erkas t en aan geh aald , elder s w eer uit cursie f*ond erkast . De rge lijk e vers chil len kun nen niet goedge* keu rd wor den en het heeft mij trouw ens heel wat moeite geko st 168

om in het reeds gecit eerd e B il de rd ijk g ed en kb oe k n og dat resu ltaat te bere iken wat ber eikt is; er waren ond er de bijd rag ers van dat verza melwe rk auteurs , wien het niet aan het verst and te bren gen was, dat zij met hun typo gra fisc he corre ctie de gren zen hun ner bev oeg dhe id als auteur ove rsch red en en die de wel over wog en druk#opzet va n het boe k ver sto ord heb ben .

Onz e uitge vers en sc hrij ver s aan tu cht te doen gewe nnen en hen te doen beg rijp en, dat eenm aal een opd rach t gegev en heb ben de aan een dr uk ke rij, als na besp rek ing de uitv oeri ng daarvan in hoofd# lijn en bepa ald is, is een doel , waar heen gestuurd moet worde n om zoo doe nde het alge mee ne druk aspe ct te verb etere n. Een middel daart oe is het sch rijv en van ops telle n over deze materie. Oo k de the orie van typ ogr afis che kun st hee ft haar nut. Ned erlan d liet in 19 06 zich vrijwe l onb etu igd . Beh alve de polem ische couranten# arti kels ove r het R em br an dt a lbu m, die de k ern der zaak niet raak# ten, de bijd rag en in den vori gen jaar gan g van dit Ja ar b o ek , die amb tsha lve than s ge neg eerd wor den, en het Chelte nham #artik eltje van D eV ri es , dat ik reeds noem de, kwam mij over dit onderw erp bijk ans g een ned erla nds ch opste l ond er de o ogen , dat der vermei# ding waard sch ijnt . Ik kan slecht s noem en de bijdr age van F. L. Ra mb onn et in G ra ph icu s ove r D e uit ers te en m id de lst e red en, ha re be tre kk in ge n to t he t gr af is ch e be dr ijf , waarin aang etoo nd word t, dat ÂŤdez e mach tige natu urwe t ook op ons typo graf isch e vak toe# pass elijk isÂť; ver vol gen s een artik el van den leid sche n ho ogle eraa r pr of dr G. J. P. J. Bo lla nd ove r H et sc ho on e en de kun st, dat, hoew el niet b esp reke nde de boe kdr ukk uns t, niett emin menigvul# dige uitsp raken beva t, van bete eke nis ove r de aest hetica van druk# we rk; in de derde plaats een besc hou win g ove r de a esthe tisch e plaat sing van Pa gi na cij fer s in bo ek en in de Ty po gr af isc he m ed ed ee l 169

lin ge n, dat de vero ude rde pl aat sin g va n h et ci jfer tussch en lijn en nog het best te ver ded ige n acht, en ten slotte een serie opste llen over m oderne kind erbo eke n, gesc hrev en door ver sch illen de per# sonen in den catalo gus van de tent oon stel ling Kind en ku nst in jan ua ri te Ams terda m geh oud en door de V ere eni gin g Kunst aan het Vo lk. Een paar citaten ter ken sch ets ing : «D e groo te massa houd t nog steeds vóór alles v an de p anop ticum acht ige, zoete ge# peute erde, z oogen aamde na tuur getr ouw e w eer gav e der werkelijk# heid, zooals zij die meent te zie n» (W . Pe naat p. 10); «h et is bij een b oek met prente n ge wens cht, dat teks t en illus tra tie e en zelf de kara kter vertoo nen ; wan neer dus voor tek st van gew one boek# dru kty pen wordt gebru ik gema akt, zul len e env oud ige z wa rte n wi t teek enin gen ’t best aan die voo rwa arde v old oe n” . (B. W .W ie ri nk p. 15) — Vo lled igh eid sha lve zij nog ge noe md de derd e dru k v an Buch er’s K un st ni jv er he id , omdat in het hoo fds tuk over schrif t, druk en grafisch e k unste n (p. 107—126) n iets gez egd wo rdt ove r boek druk aesth etica .

In B elgië v erschee n meer. Emm. de Bom g af in dr uk zi jn lez ing over W illi am Mor ris, in 1904 uitg esp rok en bij gel ege nhe id der tent oon stell ing van het moder ne boe k in het Mus eum Plantin# More tus te A ntw erp en; twee aan hal ing en moge n vo lst aa n: «W e ken nen ze die vol kse diti es, die oog env ern iele rs, die smaakbeder# vers, die leel ijke lompe slecht geb ake lde ond inge n. W ee t gij n iet hoe b. V. in Vlaan der en onze He nd rik Consie nce aan ’t volk gelev erd word t, in die editi e w aar de k euk enm eide n zich blin d op staren ?

Den k eens na wat ze in het voorb eeld ige to ona ang evende Engelan d aan den dag br enge n met al die smoe zelig e goed koo pe boek jes voo r het vol k : one pe nn y edit ions , enz .» (p. 32) en ve rde r : «D e inv loe d van Mo rris strek te zich ook tot het v aste land : i k s prak 170

reeds van Deuts chland , een land waar o nein dig veel g ezoc ht, eilaas nog meer do od verl oren in den blin de gesc harre ld wo rdt : met het meeste dat daar aan den dag kom t kan niem and dw epe n: te veel bom bas t kraai t e r d en bo ve nto on , naast hier en daar vrij en zelf* stän dig prest eeren . Ster ke gro nd beg ins ele n ont bre ken omt rent over al. Maar de oog en zijn nog zo o la ng ni et op en g egaan, en wan* neer alle dile ttan tisc he ge lie f hebb er en dwaze fantasie van de baan zal z ijn, als nut telo oze uitwa ssen van den gro ote n sterk en boo m, dan zal oo k Du itsc hla nd , het vade rland der druk kuns t, weder sch oon e vruc hte n br eng en. Nu span t Scan dina vië n aar mijn gevoe * len de kr oo n: wat Za chr iss on in Gö teb or g doet, met een buit en* gew oon ech t*n atio naa l gev oel voo r kle uren schak eerin g, v ol smaak en jeu gd ige fris sch heid , wat Ber nst een in Kop enh agen op zijn han dper s zoe kt, dat alles bew ijst dat i n Car l Lars son ’s vader land de luch ten zuiv er zijn en de oog en er h elder kijk en kun nen .» (p .

36 ) — I n den cata logu s van de inter nati ona le ten too nst elli ng van «ph oto gra vu re» sc hr ee f Paul Ot let een inlei ding over het boe k en de i llus trati e, wel ke, in hoo fdz aak histo risc h opgev at, t och we l een enk el mod ern *art isti eke uitsp raak bevat , waar hij verd edig t het goed rech t der p hot o*m ech anis che pr océ dé’s (p. 15— 16 ) en in h et lich t stelt de bet eek eni s der pre ntb rie fka art en als afb eel din gen van ste des cho on en mon ume nten voo r een iege lijk (p. 17 ). — De zel fde deed even eens het lich t zien een ges chri ftje ove r het boe ken uit erl ijk, waar uit ik aan haa l: «Le cho ix des p apiers et des caractè res, l’o rigi nali té de la com pos itio n et de la mise en page, l’ég alité p arfait e du tir age, l ’exa ctitu de s crupul euse de la corr ecti on, les harm onieu ses pro po rtio ns du form at et de la jus tifi cat ion , l’att rait de l ’illust ratio n et de l ’orn eme ntio n, la beauté des reliure s, ce s ont là autant d’él ément s qui con trib uen t à faire des livre s de 171

vérit able s obj ets d’un art spécial. Ce t art est celui qui appare nte les matières au te xte imprimé, l’art qui, par l’asp ect do nt il la revêt, exté rior ise en quelqu e sorte la pensée littéra ire elle#même. Par là, les man ifesta tions du Livre o nt do ublem ent leur pla ce marquée aux côtés des autres arts, de la Pe inture , de la Sculp ture, de la Mus ique , de l ’Ar t orato ire» en ver der : «Le maître imprim eur Firm in Di do t affirma it, de son côté, que la bon ne con diti on anno nce la bon ne éditi on, toute erreur et tran spo sitio n de lettre s bles sant enco re plus l’œil typo grap hiqu e qu ’une note fausse ne blesse une oreil le musicale ». — Di t opste l v an Otle t, t ypo graf isch een ni et b ijzo nd er goed specimen der brusse lsche rich ting , was oor spr on kel ijk een voo rdra cht gehou den te Oste nde bij gele gen heid eener daar geor# ganisee rde tent oons telli ng van fransch #belgis che boe ken ; voo r nederla ndsche boe ken werd een der geli jke ten too nst elli ng inge# richt te Brussel ti jdens het Ta ak en lett erk und ig con gre s; in den daarvan opgemaa kten catalogus sch ree f L. H. Sme ding , den be# stuurde r van den Ned erlan dsch en boe kha nde l te Ant wer pen , e en voor woo rd over moderne boe kve rsie ring , aldus beg inn en de : «In elk land waar welstand en b esch avin g hee rsch en, w ordt de beh oeft e aan degeli jke boe ken gro ote r; daar ook rust op den uitge ver de plich t om het tech nisch gedee lte van de b oek ku nst te bestu deer en, opd at hij het dege lijk boe k ook in een passe nd klee d kan steken .

Hij moet hier voo r w anneer h ij ze lf gee n druk kerij heeft , ook uit# sluite nd bij die drukk ers laten werk en, die bew ijzen gelev erd heb ben hun vak gron dig te verst aan» .

De Ver een igd e Stat en van Noor d#A meri ka lieten zich ev enmin onb etui gd aan de boe kte nto ons tell ing . I n de open bare bib liot hee k te Bo sto n werd een dusdan ige geho ude n door de S oci ety o f prin# ters, ter h erde nkin g van de n twee#h onderdj arigen ge boo rted ag van 172

Benjamin Franklin. Zij droeg een historisch karakt er om aan te toonen de ontwi kkelin g van het boek, beginnend e met het handschrift en eindigende in het moderne gedrukte boek. Als hands leiding , tevens catalogus, verspre idde de Society een ampel studies boekje (T he de ve lo pm en t o f pr in tin g as an a rt), waarin toegelicht wordt het beloop, dat de ku nst in boekdru k geha d heeft n l: hands schriften; het overwicht van Italië 1470—1530; van Frankrij k 1530 —1570 ; van Zuids Nede rland 1570 —1600; van Noords Nederla nd 1600—1700; van Frankri jk en Engeland 1700—1800, om ten slotte te beschouwen den hedendaagschen en den modernen druk c. 1800—1905. Ook is b elang rijk de korte omschrijving der moderne reproducties technieken, die het gemakke lijk maken bij de bestaande interna tionale verwa rring in benamingen te weten te komen, hoe een drukte chniek in A merika genoemd wordt; met voldoen de zekerheid kan op gezag der beschrijving vertaald worden lin e pla te (re lie f= etc hin g) p ro ce ss in zin cog ra fie , h a lf to n e r el ie f pl at es in au to ty pi e, h a lf to n e r e li e f pr oc es s in drie= en vie rk leu ren dru k en ph ot og el at in e p ro ce ss in lich tdr uk . —T he am eri can ma nua l of typ og= ra ph y behelst een overvlo ed van aesthetische wenken, ondoens lijk hier in dit ov erzicht v olle dig te vermelden. Kortheidshalve zij gewezen op het opstel over advertentiezette n, denkel ijk geste ld door Edmund G. Gress, wa arin er met nadru k op gewezen wordt, dat dit zetsel onderschei den moet zijn overeenkomstig het publiek dat bereikt moet worden, dat het moet hebben indiv idua liteit èn typografische schoonheid. — Het derde noordsamerikaansche drukkerijsboek is het welverma arde opstel van Morris over Prin= tin g, dat een tw intig jaar geleden geschreven wer d; feitelijk valt het dus buiten de grenz en va n di t overzicht.

Duitschland liet, het sp reekt als van zelf, veel van zich hooren.

173

Eris van daar een merkwaardige uitspra ak te boeken, merkwaardig, omdat zij raak en omdat zij afged rukt is in de Typographische Jahrbücher, welk orgaan noch in haar streven noch in haar uit* voering nu j uist mijne instemming heeft, aangezien het technisch te veel gewicht le gt op de on derg rond plate n (Mäsers Ton platt en) en aesthetisch in zijn modelle n te veel onharm onisch werk laat zien d oor le erlingen van he t Techn ikum für Buch drucke r bedacht.

Iemand, die schuil gaat achter de letters W . in D. schrijve nde over Geschmacksversumpfung in der Akzide nzauss tattun g geeft d aar als zijn meening te kennen, dat zelfs e ers tera ngs smout zetters geen smaak bezitten, waarvan de schuld ligt aan de gieterijen ; dat de vakbladen, waarvan er veel te veel bestaan, in den regel geen verstand van zaken hebb en en dat deze, als zij h et al h ebben, hun meening niet rond uit kunne n zeggen, gebo nde n als ze zijn tegen* over hun adverteerders.

Friedrich Bauer publiceerde in Klimsch' Jahrbuch een met 32 facsimilé’s toegelicht opstel over den mod ernen boektitel , welks kenmerken hij samenvat in deze nege n s tellingen : 1. G ebrui k slechts één lettersnee, nl. die va n he t bo ek zelf ; 2. Vermijd zoo veel mogelijk verschille nde corpsen ; 3. De breedte moet gelijk zijn aan die van den tekst in het boek ; 4. Eenvou d in regelval ; weinig regel groep en; die groep en over* eenkomstig den te kstin houd ; 5. Aldu s ve rdeeld moet het geheel behagelijk zijn ; 6. Vermijd tussc henregels; zijn ze no odzakel ijk, dan niet uit een te klein corps ; 7. Om het geh eel beha gelijk te maken mag gespatiee rd wo rden ; 8. Beperk het ornem ent to t he t strik t onv ermijdelijk e ; 9. Wees spaarzaam en voorzi chtig in het gebrui k van kleuren.

174

Het vijf#en#twintigjarig best aan van den typ ogr afis che n kri ng te Stut tgar t ga f aa nle idi ng tot het sch rijv en van e en D en k sc hr ift .

Ond er de v ersc hille nde o pste llen in d at b oek, n oem ik een art ike l van A . Kirchhofif over de g esc hied eni s v an het smou tzette n in die jar en , dat in vrij kla re bew oor din gen spre ekt over de münc hene r rich ting van Otto Hu pp en de hed end aags che bete eken is van de fr ansch e r ococo en e mpir e.

Door de Deut sche Buchg ewerb e#Ver ein wer d te D resd en een boe ken ten too nst elli ng ge hou den . De cat alogu s daa rvan gee ft ge en aa nle idi ng tot bij zon der e opm erk ing en; slechts ver die nt acte ge# nome n van het oor dee l, gesc hrev en door den voo rzitt er van het Ve rei n, dr Lu dw ig Vo lkm ann , lid va n de firma B reit ko pf & Härte l te Lei pzig , in zijn o pste l over B uc hk un st ( p. 47 ) dat «Sc hri ft und Schm uck, von d en deu tsch en Gies serei en oft unt er Her anz iehu ng bed eut end er Kün stler in b eina he erdr ück end er Fülle neu ges cha h fen w ur de n» .

De jong ste B ok tr yc k er if Ka le n de r van Zach risson was ook weder# om, als vro ege r, nu tti g v an inh oud , m aar toc h n iet zoo zeer als ik we l gew ens cht zou heb ben. De art ike ls bew egen zich te veel op bibl iofis ch geb ied , zon der daa raa n besc hou wing en te verb inde n, van b ete eke nis voo r de pra ctij k der mode rne ku nst boe kdr ukk erij .

Het vervolg# en slot#artikel van Per Hie rta over inc unab elen , dit kee r o.m. Ne de rla nd b eha nde len de, is voor het dru kke rsv ak van geen gew ich t; het op stel v an Ro m da hl ov er de etsen van Remb rand t staat buit en den bo ekd ruk , eve nals d at v an Lager ström o ver den boe kbi nde r Gu sta f He dbe rg. Toch is als een enke le waa rde vol le uits pra ak te ver me lde n die va n W al d. Za chris son zelf , wa arh ij e en over zich t gev end e van den hed end aags che n modern#duit sche n dec ora tiev enb oek dru k, terech t aanto ont hoe ofdeen gelsc hemo rris# 175

bewe ging naar Dui tsch land oversla ande, aanle iding ga f t ot vele smak elooz e en onsy mpa thiek e navo lging en. Ter wij l hij in de vorig e jaar gan gen den engel schen druk had aan bev olen als voo r? beeld , spree kt hij nu, niet lo ffel ijk over den mode rnen duitsch en, die hi j vero orde elt met e en ÂŤSe, men icke rĂśraÂť , d.i. bek ijke n, maar niet als mod el nemen, woor den mij, als ui t h et hart gegre pen.

U it andere landen bereik te mij niets. He t is ni et aan te nemen, dat zoowel in Fra nkr ijk als in Enge land niets gesc hrev en is, dat niet in eenig verban d staat met typo graf isch e kunst. Me rkb aar on? volle dig is dus dit overz icht ook in dit opzic ht. Ver zam elen de en speurende, zonder hulp van ander en, is het niet mog elijk , tenzij met nutte looze opoff ering van aanz ienli jke gelds omm en, regel? matig te zien en te lezen alles wat ver sch ijnt op het inter natio nale terrein van het boek enva k niet slechts , maar ook van het kl einer e, nie tte mi nto chn ogo nm eet baa rgr oot ed ert yp ogr afie ena anv erw ant .

U it dat int ernatio nale te rrein der typ ogr afie en aan verw ant meen ik echt er op een paa r ge beurt eniss en te moe ten wijz en, die, ho ewel niet dadel ijk vallend e binn en de ethis che gren zen v oo r dit over? zicht gedacht, mij echter voo rkom en geno emd te moge n w orden .

De eerste dier gebe urten issen is de r uch tbaa rhei d gege ven aan pulsom eter do or de N ine Elms I ron wor ks te Rea din g in E ngela nd.

De pulsomet er, die dagte eken t v an 19 04 , is een zet? en dis tribueer ? machine voo r lo sse gego ten letters, een der geli jke const ructie dus als de vroeg ere van Hat ters ley, van Kas tenb ein en van andere n, die onb ruik baa r zijn geb leke n. O f deze dit we l is, v ermag ik niet te beo ord eel en; zulks aange nome n is h et duid elijk, dat deze con? structie voo r het be ho orl ijk aspect van pl atwerk beter e waar borge n gee ft dan de regel?gi etmachi nes, omdat de hin derl ijke gietbraam bij dit lo sse zetsel niet kan v oork ome n en omdat, en dat vooral , de 176

operateur vrij is in het kieze n van een lettervorm . De aesthetische nadeelen der matrijs?machines zijn h ier dus niet aanw ezig.

De tweede gebeurtenis is een postzege lstrijd in Zwitserlan d.

Voor den aanmaak van een nieuw en zege l had de postdire ctie zich laten adviseeren door Schatzman, een bekend drukke r te Bern.

Volgen s zijn verk larin g was in heel het land ge en man te vin den, die naar de eischen der huidi ge kun sto ntw ikk elin g een stempel zou kunnen steken; op zijn advies besloot de directie deze te Berlijn te laten maken. Heftige oppositie werd tegen dit besluit gevo erd van de zijde der artisten en in het bijzonder door den kopergraveur Girardet te Bern. Intusschen werd de stempel uit Berlijn ontvan? gen voor 756 francs, maar was tevens een dergelijke opdracht verstrek t aan Girardet, die plaa tdrukk en afleverde. Daar zijn werk blijk baar niet vo ldeed , heeft de postdirectie dit werk thans toever? trouwd aan de zwitsersche Munt.

Er spreekt uit dezen st rijd, voor zoover i k van de gege vens heb kunnen kennis nemen, va n een ver warring tusschen boekdruk en plaat druk en van een volstre kte onbekendheid met de eischen, die gesteld moeten worden aan een postzegel, dat is aan een gelds? waar dig papier in boekdru k. Indien inderdaa d de zwitsersche Munt belast w ordt met de verva ardig ing der nieuwe postzegels, doet de regeering al daar hetzelfde wat de neder landsche regeering deed, die bij Konink lijk Kabinetsrescript van 26 jun i 1851 No. 53 de verv aard iging harer zegels opdroeg aan den Muntm eester en daartoe een inri chting installe erde in het M untge bouw te Utrecht.

De er varing hier te lande heeft aangetoon d het onvoldoende van een Munthuis voor den aanmaak vangel dswa ardig e papieren, want sedert 1 October 1866 worden onze postz egels en ov erige gelds? waardig e stukken, die door de Posterijen worden uitgegev en, 12 177

gefabriceerd doo rjoh .En sche dé éfZonen te Haarlem. Dat overigens het voldo en aan artistieke voorw aarden bij postzegels niet immer te bere iken is, he eft de nederlandsc he welda digheids postzege l van 1906 gel eerd, aangezien daarbij de niet geslaagde ste mpelgrav ure het ontwerp van Derk inde ren geen recht liet wede rvaren ; het idée zelf echter is geloofd «als een prijze nswaard ig vo orbe eld voor de opva tting en de wijze, w aarop zoo’n postzegel versier d kan en moet wor den».

Indie n op gezag van h et uit erst onvolle dige materiaal een oor# deel gegeven mag worde n over het verlo op der b oek dru kku nst in 1906, dan is de verkrege n indr uk deze, dat, met uit zond erin g van de letterpagina’s in de Liturgisch#proef van Geb r. Kl ingspor, niets het licht gezien heeft, dat om zijn bo ekd ruk bij zonde re aan= dacht verdient. Het was ook nu weer een zoeken en ta sten om de tegenstrijdige belangen tusschen kun st en practijk te vereenig en tot een werkelijke gebru ikskuns t. In het beschikba re appar aat is de Kalender van Zac hrisson daarin zond er twijfel het best geslaagd.

De morris#richting van vóór vijftien jaar is n iet ge bleken directe levensva tbaarheid te hebbe n ; indirect daare ntege n was haar in# vloed nog wel waar te nemen. De fransche versie ringsk unst was van meer bet eekenis dan in 1905; de doo r Duit schla nd aan het bas#empire ontle enden biedermeier#stijl geeft voor hand s geen aan# leiding daarin meer te zien da n een ti jdelijke, op dit oogenb lik al weer verw aterende mode, die niet duurzaam zal zijn. Immers in Amerik a kwam een trant, geschoeid op begri ppen van vóór een halve eeuw, zich aanmelden, die thans in volle opkomst, naar mijne wijze van zien, even eens van ti jdelijken aard m oet zijn, om# dat daaraan ontb reek t het logische b egrip van boekd ruk.

In de typografi sche kuns t stond Ned erla nd ondera an en niet 178

bewaarheid heeft zich, wat Emm. de Bom meende in zijn Plantin* lezing in 1904, dat destijds in Noord*N ederland de uitzichten verbli jdend werden, tenzij dat worden zoo langz aam gaat, dat, wie weet wanneer, de uitwe ndige teekenen daarvan eerst waar* neembaar zullen wezen in de toekomst.

AMSTERDAM

J. W. EN SCHEDĂ&#x2030;

TITELLIJ ST VA N HET LIT ER AT UU RO VE RZ IC HT Om bib lio gra fisc he re de ne n zijn tus sch en de vo lge nd e tite ls enk ele op ste lle n gev oeg d, die ni et gen oe md zijn in he t vo or af ga an de ops tel.

Zij zijn gem erk t me t een kru isje .

Bauer, Friedrich, Han dbuc h für Schriftsetzer. Zweite neu bear# beitete Auflage. Mit Abb ildu ngen und Beispielen sowie mit einem ausführlichen Wörter verzeic hniss. Frank furt am Main, Klimsch A Co., 1905. VII I, 288 p. gr. 8° Klim sch ’s Gr aph isc he Bi bli oth ek . Ba nd V III .

Bauer, Friedrich. Der modern e Buchtitel.

Klim sch’s Ja hr bu ch VI (1905) p. 1422.

Bilderdijk (Mr. Willem). Uitgeg even op mac htiging der Bilderdijk commissie. Am sterdam (Pretori a, Potche fstroom ), Boekha ndel v/h Hövek er A Wormse r, (1906 ) I, 468 p. 4° Boe kve rsie ring do or Jac. Ph. W orm ser . — D ru k va n Ip en bu ur A van Seldam .

Blätter (Bunte) aus der Schriftgiesserei Genzs ch A Heyse in Hamburg . Zweiter Band. Heft 1— 1906. 64 kol. gr. 8° BoktryckerLKa lender 1905 1906. Un de rme dverk an af framstande fackmän utgifven af Wald . Zachrisso n. 12:t e och 13 : deârgân # gen. (Göt ebor g, W ald. Zachrisso n, 1906). 8, 198, CII p. 8° Te kst ver sie rin g do or Frö ke n I. Ch ris tof fer son .

Bij dra gen van: F rih err e Pe r H ie rt a. C .F r. Be rns trö m, Axe l L. Ro md ahl , W ald . Zac hri sso n, H ug o Lag erst röm , Ja co b Hy be rg , G un na r Ma lmb erg en Kin ich i Te rau cki .

Bolland, G. J. P. J. Het schoone en de kunst, of de naaste en onmiddell ijke zelfbe vredig ing van absolute geestelijkheid in het kor t besprok en.

De XX e eeuw . X lle jaa rga ng , afl. 10, Oct. 1906. Ams ter dam , Sch elte ma A H ol ke m a’s Bo ek ha nd el, p. 47 40 9.

180

Bom, Emmanuel de. Wi lliam Morris en zijn inv loed op h et b oek.

Antw erpe n, J. B. Madou#Co p (A mster dam, Jo han J. Lodewijk), 1905. 41 p. 4° Ove rdru k uit Ontw aking .

Bucher, Bruno. De kuns tnijv erhei d. Hand# en studieboe kje. Met een inleide nd woord van j. R. de Kr uy ff. ... De rde herzi ene druk , geheel g ewijzigd, uitge breid , en van talrijke illus tratiën voo rzien doo r J. W . H. Berden. Haarle m, H . D. Tje enk Willi nk . Zoon , 1905. VI I, 230, XI V p. kl. 8° p. 107427 Schrift, dru k en graphisc he kunste n.

’ï' Buschma nn, P. Hou tsne de als boekversieri ng.

He t dru kke rs jaa rbo ek 1906. p. 9=29.

Catal ogus van de te ntoo nste lling K ind en Kunst, ineengezet d oor de commissie voo r schild erkun st en die voor architectuu r en nijv erhe idsk uns t [der Veree niging Kunst aan het Volk] ge# dur end e de maand Janu ari 1906 in het Stedelijk Museum, Ams terda m [Met een voor woo rd van W. Penaat en een Inlei# ding van B. W. Wie rink ], 82 p. sm. 8° Dru k van de N.V.E lectri sche druk kerij «V ooruitg ang» te Amsterdam.

Met literair e bij drage n van mevr. Kruyt .geb. I4oo gerzeil,H .P.Berlag e, H. E. Greve en mevr. M. Wib aut, geb. Berdenis van Berlekom.

[Catalog ue de l’] Expo sitio n internatio nale de photog ravure , organi# sée p ar le Cercle d ’études t ypog raph ique s de Bruxelles [Avant# lire de Paul Otlet], Bruxelles, 1906. 70 p. sm. 8° Specimina van Jean Malveaux (Brussel), dr.E. Albert& Co. (Mün chen, Brussel), The Marshall engrav ing Co. (Lond on), Ric hard Paulus sen (Wien ), F. Dric ot K Co. (Brussel), The art phot ogra vure Co. (Londen ), C. Ang erer KGösc hl (W eenen), St abilime nto fotomecca# nico e fotochimico (Florence), A lber t Barbier (Nancy ),Tal ion &. Cie. (Brussel), Carl Hent sche l Ltd. (Londen ), Meissenba ch Co. Ltd. (Londen ) en Lagaert (Brussel).

181

Catalogu e (Official) of th e third intern ationa l exhib ition of t ne printin g, stationa ry, and allied trades. Edited by Robert Hilton .

London , Exhib ition offices (Office of The C axto n M agazine), 1906. 130 p. 4° Denksc hrift zum fünfun dzwan zigjäh rigen Bestehen des grap hh sehen Klub Stuttgart. 1881, 1906. Heraus gegebe n vom graphis sehen Klub Stuttgart, (1906 ) 64 p. kl. fol.

«Anor dnung» doo r A. Kirch hoff— Druc k von Paul Singer, Deuts che Verlags=A.nstalt en de Fachschule für das Buchdr uckgew erbe, alle te Stuttgart.

Bijdragen van S. Keil, Ludwig Pe tzendor fer, A. Kirchhoff, R. Fritsch, Fr. Meindl, H ugo Meijer, The odo r Goeb el, dr. L. Dorn, I. Fromms leth, dr. Paul Klemm en R. Loebell.

Develop ment (The) of print ing as an art. A han dbo ok of t he exhibit ion in hono r of the biscentena ry of Fran klin ’s birth, held at the Boston public librar y und er the auspices of t he Society of printers [Janua ry 1 to 29]. Boston, Massachusetts, 1906. V, 94 p. 8° Publicat ions of the Society, II.

Drukk ers jaarboe k (Het ) voor 1906. Ie j aargan g. On der mede? werking van verschillende va kkund igen. Amster dam, Ipen buu r A van Seldam, (1906 ) VI II, 204 p. 8° Boekversierin g doo r Th. Molke nboer .

Dum ont, Jean. Vade#mecum du typo grap he. Troisième édition entièrem ent remaniée, conten ant 200 plans, gravures et modèles.

Bruxelles, des presses de P. Weiss enbruc h, 1906. X, 524 p. 8° Elzevier (Mo dern e) «Chelt enham» . (Amst erdam ), Lettergieterij «Amsterda m» voor heen N. Tettero de, (Sept. 1906). 20 p. 16° 182

y Enschedé, J. W. Druk werk en drukk unst.

H et dr uk ke rs ja ar bo ek 1906 p. 1=8.

J- Enschedé, J. W. Over schoonh eid van platzetsel.

H et dr uk ke rs ja ar bo ek 1906. p. 139=144.

Enschedé, J. W. Twee artistieke nederlan dsche uitgaven.

Ui tge ve r en D éb ita nt 12 Mei 1906.

Be spr eki ng va n N ieu we nk am p «Bali en Lom bok » en A nn a Lam= brech ts=V os, «H et bo ek je va n tan te An» .

Enschedé, J. W. Typograf ische toelichting (tot Mr. Willem Bil= derdijk).

Mr. W ill em Bi lde rdi jk. p. 452=458.

[Gailliard, Edw.]. Kopy voor den drukker.

Ve rsl ag en en me de de eli ng en d er Ko nin kli jke Vl aam sche A cad emi e vo or taal= en le tte rk un de . Febr . 1906. Ge nt, A. Siffer, 1906. p.

165=168.

Genzsc h ( Emil Jul ius) f ünfzig Jahre Schriftgiesser. Ihrem Senior# chef zum gold nen Berufsjubiläum gewidmet von den Firmen Genzsc h A Heyse , Ham burg und E. J. Genzsch, München.

Ostern, A. D. 1906. (Ham burg , Schriftgiesserei von Genzsch und Heyse , 1906). X, 112 p. fol.

Genzsch A Heyse , Schriftgiesserei, Hambur g. Nachträge zur Han dpr obe , (1906 ) 24 p. kl. 8° Geschma cksversum pfung in der Akzidenz ausstattu ng.

Ty po gr ap his ch e Ja hr bü ch er . Leipz ig XX VI Jh rg . He ft X S. 77.

Graphicus. Maan dblad voor de typografie en aanverwante vakken.

Tweede jaargang. Tilburg , Bijvoet, Muts aers& Zoon , 1905#1906.

IV, 160, CC XIV p. gr. 8° [Gress, Edmund ?] Adve rtisin g typo grap hy.

Th e Am eri can m an ua l o fty po gr ap hy . 2e ed. N ew=Y ork 1905 p. 13=20.

183

Groo t, E. J. de. Eenige typografische regelen betreffe nde het samen? stellen van h et man uscript en het corrigeeren der d rukpr oeven .

Behoor ende bij de lette rpro ef de r stadsdru kkerij van de gem.

Amsterdam. Amsterda m 1906. 14 p. 16° He rdr ukt met de bijvoe ging «vo or Leeken» in: Typografi sche mede? deelingen 1906 p. 2?3 en anoni em doo r Laurens Hansm a te Apel? door n (1906). 8 p. kl. 8°

Hierta, Friherre Per. B oktryck erikonst ens u ppfin ning och guidai? der. Sammandrag efter senaste forsknin gar.

Boktry ckernK alender 1905 1906. p. D45.

Hortzsc hansky, Adalbe rt. Bibliograp hie des Bibliotheks? und Buchwesens. Leipzig, Otto Harras sowitz. 8° Versch ijnt jaarlijks alsB eiheft zum Ce ntra lbla tt für Bibliothekswese n.

Gepubl iceerd zijn de deelen over 1904 en over 1905.

Illustra tion (L’). Noel 1906. Paris 1 déc. 1906. 30, 20 p. fol.

InsehAl manach auf das Jah r 1907. z. pi. IV, 152 p. sm. 16° S. II: «Für Titel und Umschla g dieses Buc hes zeich nete Rud. Alex.

Schröder die Rahmen und He inr. Wi eyn k die Sch rift Di e Redak? tion besorgte Ant on Kippenbe rg. Der Dru ck erfolgte bei O skar Brandst etter in Leipzig».

Jacobi, Charles Thomas. Th e p rint ers’ han dbo ok of trade recipes, hints and suggestions relating to letterpr ess and lithogra phic printi ng, book bind ing, stationa ry, process works, etc. Th ird editio n revised and enlarged. London , Charles Thomas Jacobi, 1905. VII , 464 p. kl. 8° Jellinek, Ar thu r L. Intern ationa le Bibliograp hie der Kunstwis? senschaft. Berlin, B. Behr ’s Verlag. 8° Vers ehene n zijn de deelen over 1902, 1903 en 1904.

184

Jessen, Peter. Die Buchkunst der alten Meister. Führer dur ch die Sonderausstellung . . . der vormalig en Sammlung Hans Grises bach. Dezember 1906sJanuar 1907. Berlin 1906, 28 p. 16° Uitgave van het Kun stge wer bem useu m te Berlijn.

Katalog (Sonders) der buchgew erbliche n Abtei lung veranstal tet und durch gefüh rt von dem Deutsch en BuchgewerbesVerein Sitz Leipzig. [Bearbeitet von Art hur Woern lein]. (Leipzig), Deutscher BuchgewerbesV erein, (1 906). 103, XXV III p. kl. 8° III. Deutsc he Kunstgewe rbesAusste llung. Dresden 1906.

Literaire bijd ragen v an Ar thu r Woernl ein, dr. Ludwig Volkma nn en MathiessMas uren.

Kirchoff, A. Zu r Entwicke lung des typogra phische n Akzidenzs drucks.

Denk schr ift . . . des graphisc hen Klub. Stuttgart p. 17s26.

Klimsch’s Jahr buch . Technische Abhan delung en und Berichte über Ne uhe iten aus dem Gesamtgebiete de r graphischen Künste.

Band VI 1905 (Fra nkfu rt a. Main, Klimsch A Co., 1906), VI, 324 p. gr. 8° Lagerström, Hugo . Gu sta f Hedbe rg.

Boktryckeri=Kalen der 1905=1906. p. 75=95.

Letterproe f [der] stadsdru kkerij. Amsterdam. MD CC CC VI. (X ), 135 p. 4° Liturgisch. Schrift, Schmuck und Bilder für kirchliche und welts liehe Zwe cke nach Zeich nung von P rofessor Otto Hup p, auss geführt von der Schriftgiesserei Gebr. Klingspor. [Vorwor t von dr. Friedrich Schneider]. Olfenbach, (1906). 142 p. 4° ■f Loubier, Jean. De nieuwe boek kuns t in Duitschl and.

Het drukker s jaarb oek 1906 p. 49=100.

185

Ma nuel (T he a mer ican ) o f typ og ra ph y. A n e xha ust ive exp osi tio n o f ty pe* com pos ition . A t e x tb o o k for the am biti ous typog ra* pher, a guide and refe renc e vol um e for th e lay -ou t m an, fore* man, su pe rin ten de nt A em plo yin g pri nte r. [2e e d.] Ne w Yor k, Osw ald pu bli shi ng com pan y, 1905. IV , 142 p. gr. 4° Het geschrift bereikt e Ned erla nd in het voorj aar van 1906.

Ma rly. Fr an kfu rt a. M. Schr iftgi esse rei Flins ch, Au gu st. 1906.

(40 p.) gr. 8° [Schriftprobe] 30. Fortsetzung .

Me ded eel ing en (Ty pog raf isc he) . Tw eed e jaa rga ng. Am ste rda m, Lette rgiete rij «A mst erd am » vo or he en N. Te tte rod e. 1906. III , 108 p. kl. lol.

Mo del len (Pra ctisc he) vo or zet ter en dr uk ke r. Cir cul aire s. Afl. 1.

Oc tob er 1906. Ni jve rda l, A. Tam min ga, 16 p. gr. 4° Druk van Morks &. Geuze, te Dord rech t.

Mo ri,G ust av. Inte rna tio na le Zeit ungs * Au sst ell un g. F ra nk fu rta . M. 1906 in den Räuml ichk eite n der ehe ma lige n Weissf raue n*S chu le.

27. Ma i bis 11. Jun i. Fü hre r im Auf tra ge des Auss chu sse s heraus* geg ebe n von — . 64 p. sm. 8° p. 2.: Gedruc kt in der Kun st*Anstalt W üste &. Co., Fran kfurt a. M. mit Farben von Berger &. W irth in Leipzig un d Berlin. Clic hés F. Guh l &. Co., Fran kfurt a. M. Entwür fe von C. Fritz, Frank* furt a. Main. p. 46.: Der Satz erfolgte in der Hausset zerei der Schriftgiesserei Ludwig &. May er aus Chris tian Egenolff Werk* und Akzidenz* Schrift sowie Schmuck nach Zeic hnun gen von J. V. Cissarz, Darmsta dt.

Behelst: Franz Rittweger, Zur Geschicht e des Zeitungswe sens in Fran kfurt am Main. (p. 7*32) — Fritz Math ern und Gust. Mori, Zur Tech nik des Zeitungsw esens (p. 33*38*linotype, typogr aph, mono line en elektr otypo graph ).

186

Mo rris , Wil liam &. Emery W alk er. Pri nti ng. A n essay from «A rts an d crafts essays by mem bers of th e arts an d crafts ex hib iti on socie ty». Par k Ridg e, The villa ge pres s, M. CM . III . 17 p. 4° Kwam eerst in Jan uar i 1906 in den handel.

Ni euw enk am p, W . O. J. Bali en Lom bok. Ui tvo eri ge geïllu? stre erd e rei sh eri nn eri ng en en stud ies om tre nt lan d en vol k, kuns t? en ku ns tni jve rh eid . [Me t e en vo orr ed e do or G . P. Rouf? faer]. Eerst e ged eel te. Edam , Ni eu we nk am p, «D e Zw erv er» , (19 06 ). V II I, 80 p. Me t plt n. gr. 4° obl.

Zwerver uitgave No. 2.

Ot let , Paul . Les a spec ts du livre . C onf ére nce in aug ural e de l’expo? siti on du livr e belg e d ’art et de litt éra tur e organ isée à O ste nde pa r le Mu sée du l ivre (14 juil let 19 06). (B ruxe lles , 1906) 35 p. 8° Publ icatio n du Musée du livre VIII.

Ot let , Paul . Sur le livr e et l’illus trat ion .

Expos ition inte rnat iona le de photog ravure . Brux. 1906 p. 7?20.

Pag inac ijfer s in bo eke n.

Typo graph ische medede elingen van de lettergieterij «Amsterdam» 1 Sept. 1906. p. 73?74.

Pica rd, Ed mo nd. But e t e sp rit d ’Oste nd e centr e d’art. Con fére nce ina ugu rale 6 ju in 1906. 43 fol. sm. kl. 8° Ra mb onn et, F- L. De uite rste en mid del ste red en (de pro por ? tie ’s in de na tu ur ), har e be tre kk ing en to t h et grafisc he bed rijf.

Graphicus, 2e jaa rg. No. 7. April 1906. p. 134?138.

Rekla mesc hrift: Radi um:L eipzi g,J.Sc helte r<S< Giese cke,( Juni 1 906).

16 p. en 4 plt n. 24° obl. p. 1093T112 van de Generale proef.

187

Remb randt album 1606# 1906. In 1906 uitgegeven voor het Neder# landsche volk ter gelegenh eid van het Rem bran dtju bile um.

[Met een inleidi ng door W. C. va n Meurs]. Zes k leur druk ken in omslag, fol.

Vgl. : J. W . Ge rhard, He t officieele Kunst=Nederland en de natio nale Rembrandt=hulde. Amst. 1907. 8°

Romdahl, Axel L. Rembra ndts raderinga r.

Boktryckeri=Kalender 1905 1906. p. 50=64.

Smeding, L. H. Modern e boekvers iering.

Algemeene catalogus van nede rland sche boek en u it N oor d en Zuid.

Antwerp en, De neder landsc he boek han del (1906). p. VII=XII.

Unger, Art hur W. Die Herste llung von B üchern, Illustra tionen , Akzid enzen usw. Mit 166 Figu ren, 12 Beilagen und 60 Tafeln.

Halle a. S., Wilhelm Knap, 1906. XX II, 452 p. 8° Dru k van het Waise nhaus te Halle a. S.

Veldheer, J. G. H et dorp Bergen vo orhe en en thans. Hou tsned en.

Amsterdam, S. L. van Looy, M DC CC CV I. 27 p. gr. 4° Vogeler, H. Kalender#Bilder Nac hze ich nu ng en vo n—. Offenbach a. M., Gebr. Klingspor, (1906 ). 28 p. 4° Volkma nn, Ludwig. Buchkunst.

Sonder=Katalog der Buchgewerb liche Abt eilu ng u.s.w. p. 45=49.

ƒ Vries, Jr., R. W. P. de. Initialen.

He t drukke rs jaar boe k 1906. p. 101=138.

Vries Jr., R. W. P. de. Een nieuwe boeklette r.

De Amsterdamm er. Wee kbla d Voor N eder land , 20 Mei 1906.

Wal, F. van der. De beginselen der typografie . Meppel, H. ten Brink, (1906 ). VII , 112 p. 8° Dru k van Karel P. Misset te Arnhem .

188

We iss au f Schwarz ! Rek lam esc hrif t «N eg ati v» . Zusam mense tz= bare helle Sch rift auf d unkel em Gru nd e D. R. G. M. für An zei ge n un d Rek lam edru cks ach en. Off enb ach am Mai n, Ru dh ard sch e Gies serei , (19 05). S p. en 1 pl. 4° We zät as Ma nad shä fte. Vi nte rnu mm er 1905, 16 p; Vä rnu mm er 1906. 12 p. 8° Za chr isso n, W ald . Ta nk ar om bo ku tst yrs el. IV. Bo ktr yc ke rü Ka len de r 1905 1906. p. 141=168.

189

LIJST VAN BOE KDR UKK ERI JEN Nederland AAL SME ER De dd en s, D. Mu r, W. AA LT EN Boer , Firm a Ge brs . de AL FE N Ca mb ier va n N o o te n ’s Bo ekh .

Samso m, N. W ie rin ge n Jr. , C. va n AL KM AA R Bez aan, J. Bez aan, R. Co ste r & Co ., Bo ek ?e nH an de lsd r. v/h . H er m s Kl uit ma n, P. Ko ster & Co., Co ura nt? en Han ? del sdr . v/h .

Küs ters , A. N ed er ko or n, W .

Slin ger, W. H. AL ME LOO Dijk, Th. H. V. Hi lar ius Wz. , W. Jan s, W ed . J. W. Somm er, J. T. Tw ent sch e Boek? en Fla nde lsd r.

Wi lme s, Firm a Wi lme s, Jo h.

AM ER ON GE N Ku ipe r, F. F. AM ER SF OO RT Bla nk enb erg & Zo on. , B. Cleeff, Firm a A. H. v.

Eym ann , A. W. H. Mic hiel sen, A. J. Wi jng en, W. van Slo tho uw er, G. J. W an t & Co., Va n der Wo lte rs, Firma H. AM ME RZ OD EN Ru n, R. W. A. van AM ST ER DA M Ab raa s & Co., Singe l 235 Ad ler , A., Wa rm oes str aat 161 Ams t. Boek? en Ste end ruk ker ij v/h . Elle rma n, Ha rm s &. Co. (Dir . B. C. E. Zwa rt). War? mo ess traa t 147/151 Ams t. Gr ave er? inri cht ing Ams t. Sto om dr. R. Los, Nic ola as Be rch em stra at 1 An ne ve ld, A., J . v. Cam pen str. 142 Berg Jr., J . van den, O ud esc ha ns 20

191

Biene, George W. v., Amstel 105 Bigot, J. L. P., G erard Doustr. 244 Bladergroe n, J.Ph.,Ra adhui sstr. 43 Boek? enK unstd rukk erij v/h. Roe? loffzen, Hü bne r & Van Santen, N. Z. V oorbu rgwa l 187 Boek?,Kunst? en Plandelsdrukker ij v/h. Gebr. Binger, Warmoesstr.

174?176 Boom & Co., J., Kerkstraat 350 Brakke Grond, Mij. de, Nes 53 Brancart, P. J., Gravens traat 13 Bruggeman, J. H., Frederik Hen? drikpla ntsoen Bunders, B., Beerenstraat 11 Burgh, C. v. d., 3e Oosterpark? straat 124 Burgh, H. v. d., St. Janst raat 5 Bussy, J. H. de, Rokin 60?62 Buijten, N., Haarl. Hout t. 131 Cats, Gebr., Looiersgracht 43 Cladde r & Tak, Singel 313 Clausen, J., St. Jans traat 40.

Coesel, Joh. Concordia , N. V. HoogteKadijk, 3 Coster, S., Weespe rstraat 58 Craats, H. v. d., Ie V an Swinden? straat 47 Creveld & Co ’s Boek handel, Van , J. D. Meijerpleim 8?10 Dantum a, &C o.D ., Nie. Beetsstr.

97?99 Dokkum , J . van, Leidschegracht 84 Dorssen, PI. G. van, N. Z. Voor? burgwa l 44

192

Driessen, J. F., Overtoo m 192 Drukkeri j Algem. Ned. Diamant? bew.?Bond, PI. Fransche laan 9 Drukkeri j Bos, Kerkstra at 347 Drukker ij «De Globe», (L. Dou? wes), Alb. Cuy pstra at 203B Drukkeri j «Elsevier», Van Ostade? straat 233 Drukker ij «Holl and», Brouwers? gracht 136 Drukker ij «Plantijn», N. Z. Voor? burgwa l 324 Drukke rij «Rembran dt», (H. Beij? levelt), Alb. Cuy pstra at 261 Drukk erij «Volksd agblad», O. Z. Voo rbur gwa l 19 Drukke rij «Vond el» Dub ois & Co., Da Costas traat 94 Duwa er & Van Gink el, Bloemgr. 8 Ehrenf eldt, J. G., 2e Nassau straa tó Elderm an £xBerg, N. Z.Voorburg ? wal 27 Electr. Drukk erij en Kan toorboe? kenfab riek, v/h. Arn d & Zn., Grav enst raat 10 Electr. Druk k. «De Ha ndelspers» , Roki n 61 Electr. Drukk erij «Hemon y» Fadde gon & Co., Haarlemmer? hou ttu ine n 29?35 Frisch Jr., W., Lijnbaansteeg 5 Fritz P., Prinse ngrach t 92 Gaar land t &T jabri ng, O.Z. Voor? burgwa l 226 Geer Jr., E. P. A. van de

Ge rbr ac ht, A. G., Bo rge rst raa t 75 Gim bel, Geb rs. Ov ert oo m 354 Ha ve, Geb rs. ten, La uri ers stra at 22 Ha nd els dr uk ke rij «Ko ster» He ier ma nn & Co., Sp uis tra at 52 He rde s & Co., Na am loo ze Ven* no ots ch ap v/h. , Sp uis tra at 22A Hoe f, S. V . d., Ie V an Swi nden ? str aat 15 H ol de rt & Co., Ke ize rsg rac ht 324 Hu ize nga, F. Ki nk er str aa t 21 H un ol d, H. Ro ze ng ra ch t 146 Imm ig & Zo on , Co rns .

Ip en bu ur & Va n Sel dam (B. M ods der ma n), Sin gel 91 Jan se, H. , Ja co b v. L en ne ps tra at 86 Jesse , Jo h. , N . Z.V oo rb ur gw al 160 Jo ac hi m sth al ’s Sto om dr uk ke rij , Jo de n H ou tt ui ne n 92 J ub els & Matt hij sse n,C ele bes str. 48 Ka ss,W ed.G ., H aa rle mm er dij k 140 Kast eel va n Ae ms tel, N. Z. V oor ? bu rgw al 69?71 Ker len, J. H. A. Kin sbe rge n, Firm a, Am ste lst raa t 33 Kn oo p, He nr i, Ra ad hu iss tra at 17 Koe rsen , H. J., H ee re ng ra ch t 261 Ko opm an, W . M., Ja co b v. Cam? pe ns tra at 14 Kost er, F. G., Pri ns en gr ac ht 507 Leefsma, J., Jo de nb re es tra at Leeuw, F. J. W. C. de, Firm a W ed .

P. A. Tak, Ni eu we Leliest r. 137 Leeu wen , K. va n, La uri erg rac ht 91 Leger des He ils, P. H en dr ikk . 49?51 13

Levee, M. H., M uid cr str aa t 22 Levis son, Geb rs., Zw ane nb.w al 26 Li nd en ba um & Co., M.. Sin gel 459 Los, D., Lei dsc hek ade 91 Los, R., Nie . Be rch em stra at 1 Lud wig & Co., Ha arl . H ou tt. 91 Luii & Co., J. A., Lijn baa nsg r 210 Lut kie & Smit, N ieu we nd . 188?190 Mij. Alge m. Ha nd els bla d, N. Z. Vo or bu rg wa l 236?240 Ma nnh eim , S., Gr oe ne bu rgw al 23 Men des Co uti nh o, A., Wa terl oo? ple in 57 Mo nn ike nd am Jr. & Co., S. S., Am stel 294 Mu g Jr., J. A., W ees per str aat 108 Mu ller , C., Pr. He nd rik ka de 20?21 Mu nst er & Zn., De Erv en H .v an , He ere ng rac ht 246 Na am l. Ve nn . Ka nto orb oe kh . en Dru kke rij v/h. Blik man £x Sar? tor ius , Ro kin 17 Na am l. Ve nn oo tsc ha p «D ruk ker ij Vo oru itg ang », Keizer sgr. 378 N un ni kh ov en , J., W arm oes str. 72 Pauls , W. G. F., Vij zel stra at 99 Pl an t & Co., J., Ke rks tra at 215 Por tielj e, M. J., Sp uis tra at 249 Pos thu mu s, J. D. Pro ops , Jz., Firm a D. Rei mer ing er, Geb rs., Ro kin Reis hau s, O., Spa rren we g 27 Ro ber t, Th. C., Da pp er pl ei n 46 Roe ver , Kr öb er S< Bakels, De, W arm oe sst raa t 96

193

Ros sen, F. v an, He er en gr ac ht 281 Ru yse nda al, F irma J., Kr. W aa l 22 Sch röd er, W. H ee re ng ra ch t 363 Sch war tz & Co., Ru ste nburg er? str aa t 318 Simo ns, Geb rs., Ka lve rstr aat 124 Slo ot, A. J., Ro ze ng rac ht 164 Smits, B. A. S ne ljr . ,R., N ieu we Lel iest raat 118 Snel Hz n., T., Blo em gra cht 6 Soest, G. v an, Lan ges traa t 25?27 Spi n & Z oon , C. A., N. Z. V oor? bur gw al 287 Sta dsd ruk ker ij, Ne s 43 Steijn , C. F. van, W arm oes str aat 75 Sto om dru kkeri j «De Fakke l», v' h.

B. van Man tgem , Singe l 562 Sto om dru kke rij «De Kolk» , Zee? dijk 16 Sto om dru kke rij «De Ve ldp ost », Wa rm oes str aat A rn ol d de V ita, Be urs geb ouw Stra elen , A. van , Ni euw e Zijds? ko lk 19 Tak , J. C. He er en gr ac ht 323 Tij en &. Zo nen , G. van , N. Z. V oo rb ur gw al 296 Tu ijl, D. J. van Va lk, H. V. d., Sp uis tra at 96 Ve en ma n &. Co ., J. C. F., H oo gte Ka dijk 87?89 Vis sch er, Erv en T. A. D., Ne s 80 Vis ser, J., W es ter str aa t 16 «V oo rw aar ts» , Ele ctri sche Boek? en Ha nd els dr ., Pla nci uss tr. 3

194

Vo sku il, Firm a C. L. C., Re gulier s? bre es tra at 32 Vrie s, J. de, Ha ar lem me rp lei n 30 Vr oli jk, J. R., O. Z. Vo orb urg ? wal 136 Wa alw ijk, D. A. va n, Ni eu we Zijds V oo rb ur gw al 345, Ge bo uw «C on co rdi a» W ee nin k, J. H. G., Pri nse ng r. 447 Wi eff eri ng Jr., H. Reg ulie rsdw ars? str aa t 87 Wi ers ma , K. C., Pr ins en gr ac ht 463 Wi jch ers , W ed . J . J . Lel ieg rac ht 5 W ijn pe rle , B., N. V. v,h ., O. Z. A ch te rb ur gw al 75 W itt eb oo n, S., Reg ulie rsdw ars? str aa t 82 Zee &. Ko rte n, V an der, St. Ja n? str aa t 29 ST. A N N A ?P A R O C H IE Ku ike n J z., J. A N N A PAULOW NA Sli kke r Cz., C. A PE LD O O R N Baars, F. V. va n Be unk, Geb rs.

Ha nsm a, Lau ren s Kro esek laas , D. A. Prin s, W. J. K. Rom ijn, P. G. Steg hge rs H. Jzn ., J. H. W ek ke r, M. de

APP INGE DAM Knaap, A. Ploeg, W. V. d.

ARN HEM Boek?, Courant? en Steendruk? kerij v/h G. J. Thieme Coers & Roest Jon gh ’s Kant oorb oekh ande l, De Martens, J. L. Mastrigt & Verhoeve n, Van Meer, A. L. v. d.

Meijer, A. Misset, Com mand itaire Venno ot? schap Stoom? Boek? en Handels? drukke rij Karei F. Muinck, S. A. de Paap Zoon Piggelen 6< Heu velin k, van, Jans? plein 51 Slot & Zoon, Firma T. E. Swaan, W. Wiel a Co., G. W. v. d.

ASSEN Born, H. Gorcum &. Co., Van Gratama, A .W . &M .H. Hansma, L. Hummelen , G. F. Stoomdru kkerij «Floralia», Firma W. van Gorcum ASTEN Berkers Ver bun t

AXEL Dieleman, F. BAARN Bakker, G. Holland ia?Druk kerij Oerlemans, A. B. BALK Boek?, Cou rant? en Handelsd ruk? kerij «Balk» Jong h, W. H. de BARNEVELD Boonstra, G. W. BEDUM Haan, W. BEEMSTER Lakeman, Firma C. BERGEN?OP?ZOOM Harte, P. Hasselman, Numa Jute n, Gebrs.

Kok, A. J. A. de Verli nden, H. P. M., Muziekdr.

BERGUM Meulen, Gebrs. van der BEVER WIJK Slotboom, D. S. BILT, DE Bodegraven , J. van

195

BOD EGR AVE N Pfauth, C. H. Sanders, T. Wijk, C. A. van BOKSMEER Schoth, Firma F. BOKSTEL Eupen, Wilh. van

Mobach, P. BRIELLE Kluit, L. Moerman, D. Overbeeke, J. K. BUI TEN POS T IJlstra, W., Boekdr ukkerij «Acht? karspelen »

BOLSWARD Baars, T. A. J. Cuper us Azn., B. Jong, P. de Weste rbaan & Pekema

BUR EN Thijsen, D. J.

BORNE Heise, J. C.

BUSS UM Faber & Co. Los, Firma R. Märkel bach, G. M.

BOSKOOP Boskoopsche Handel sdrukke rij (H. Mathot) Wiega nd Bruss, M. A. BREDA Bogaerts?Petit Bredasche Boekh.v/h.Broese &Co. Engelbregt. H. NijsdPhilipsen, C. E. J. Oirschot, J. van Ouko op, Geb r. (P. W. v. d. Weijer) Tu rnh ou t & Co., Van Wees, Eduar d v., Muz iekdruk kerij BREUKEL EN Dijk, G. van 196

BUR G (TEXEL) Langeveld & de Rooy

COL IJNS PLA AT Peijl, S. v. d.

DALFSEN Eshuis & Co. DEDE MSVA ART Gelderm an, G. J. Meesters Jr., J. DELFT Brouwe r &. Co. Dijk & Zoon. A. M., van Door ne, C. J. van

Gaa de, W. Gräfe , F. Ju de is Jr., B. Ko um ans , P. J. M ar ke n’s Dr uk ke rij Ve nn oo t? schap , van Me ijde n, C. A. v. d.

Oe i Jr., J. van W alt m an Jr. , J. DE LFZ IJL N. V. De Eem sbo de DE VE N TE R Beits ma, P. Boek? en Ste en dru kk eri j «De IJ sel» Bu rgh , J. J. va n de r D ev en ter Boek? en Ste en dru kk eri j, vr oe ge r J. de Lang e H oo ve na ar Ru ter ing , A. W. Ve lde rs, H. W. W ilt er di nk , D. J. D ID A M Sta arin k, H. A. DI ER EN Op wy rda , G. G. DI RK SL AN D Pe nni ng, A. G. DO ES BU RG Beck ing, H. G. J. De rks en & Zo on, H.

Ger ms F. H zn. , LL D O ET IN C H EM Ne de rl. Dru kke rs? en Uit g. Mij. C. Miss et Str ate n &. Mo oy, van We lsc her , J. S. te Zu ric h, W. H. DO KK UM Do um a, D. P. Kam ming a, J. Schaa fsma & W. Bro uwe r, B. DONGEN Leijten , J. W. D O OR N Ru iten bee k, B. DO RD RE CH T Bru mm en, D. J. van Buu l, Firm a T. va n Dek ker s, N. H. Do rdr ec hts ch e D ruk k. e n Uitg. Mij Elk, D. L. van El k’s Dr ukk eri j en Bo ekh ., H . R. v.

Ho ev en , A. v. d.

Ko lde wij n, D. & T. Lon gte, J. de Ma ywa ld, F. Mo rks &. Geu ze O br ee n & Co. Rei del, D. Zee uw, J. de 19 7

DRA CHT EN Folkertsma, J. Laverman, J. Plantin us, Jan, DRIEB ERGEN Kraal, W. DRIEB ORG Bakker Rzn., J. DRU TEN Drukkeri j Maas? en Waa lbode Heereve ld & Co., J. F. van ECHT Griens, R. EDAM N.?Holl. Stoomt, Boek?, C ourant? en Hande lsdruk kerij, H. Smit Veen Kzn., K. EIN DH OV EN Nu nen & Vervo ort, Van Pierre &. Co., M. F. van Pierre?Bijsterveld, P. E., van Strijbos?Hubers, P. J. ELBURG Hengev eld, A. EMMEN Kate, W. ten EN KH UIZ EN Bais, P. Egmond, A. 198

Graaf, J. W. de Posthuma, F. J. W. ENS CHE DÉ Adolfs & Pen nink Blijdenstijn, B. B. Broek &. Adolfs , Va n den Bronsema, Gebr.

Bruggeman, G. Electrische drukker ij «De Samen? werking», Speibergsweg 2?4 Hassink, Gebrs.

Loeff, M. J. van der Rosen boom & Zoon ., F. Twents cheBo ek?enS teendr ukkerij (J. ten Cate Bzn.) EPE Hooi berg , A. ERMELOO Kruijver, H. Mooij, Gebrs.

FRAN EKER Bos, Gebrs.

Koksma, F. Telenga, T. GEERTR U1DENB ERG Vermeer en, Firma A. P. GELDERMALSEN Haar, H. R. ter GEN DR ING EN Smeenk & Bosma, Firma

GOE S Bo lui jt & Co. Jong e*V erw est, We d. S. J. de Kle euw ens & Zn., F., (J. Mu lde r) Oo ste rba an & le Co int re Ross, J. A. San dyc k, F. Tals ma, Y. GO OR Boer, R. de GO R1 NC HE M A nd el Jz n., F irm a A. H. va n Eck, J. M. va n Kn ier um , J. H. N oo rd ui jn & Zo on . J. Ot te rlo o, H. O. B. va n Sto om dr uk ke rij v/h . T. H or ne er GO RR ED 1JK Kie mst ra, R. Zwaa g, G. L. va n de r GOUDA Be ntu m & Zo on . J. va n Br ink ma n & Zo on , A. Bu ure n, Nz. , (S. W . van ) Ed auw & Jo ha nn iss en Jo ng en ee l, A. Koc h £x K nu tte l Ve n, J. de Ver zijl, B. A. GR AV E Di ere n, Firma A. F. G. v.

Pen der s, W.

’S*G RA VE NH AG E Ar ps & Co., W. , N ob el st ra at 4 Bc linf ant e, F. J., [v h. A . D. Schin* kel], Pa vil joe nsg rac ht 17 Blo mm end aal , C., Z. O. Buiten* sing el 223 Boek* en Ha nd els dr . «Tr ans vali a» Bur gh, J. v. d., Pri nse ngr . 93 Dr ukk eri j «H um ani tas » Dr ukk eri j Leviss on, N. V., v/h .

Dr uk ker ij «Lu ctor et Emerg o» Dr ukk eri j «Trio », No be lst ra at 27 ’s*Gr avenh aagsc he Boek* en Han* del sdr ukk erij v/h. Gebr s. G ui nt a d ’Al ban i, Ni euw e M ols tra at 20 Haa gsch e Stoom*, Boek* en Han* del sdr ukk erij Haa s, A nt on de, Fre der iks tra at 9 Hag en, T. C. B. ten, No be lst r. 20 Ha nd els dru kk eri j «De Ster» Ho ek str a & Co., J. Klaass en, H. H. Laméris, F. Lan dsd ruk ker ij, Alg eme ene Lan gen huy sen , Gebr s. J. & H. v., Ke rkp lein 9*10 Me ule n & Co,, Va n der Mo rtel ma ns, We d. F. G. M ou to n & Co., He rd ers tra at 5 Ne de rbr ag t, Jo h. A. Ne d. Boek* en S tee nd ruk ker ij v /h.

H. L. Smits Nie zen , P. Pig eau d & Stei n Sch err enb erg , Firm a D.

199

Sijthoff Jr.; A. Wagens tr. 24*28 Simons & Co., Ph. Smulders &. Co., J., S puistra at 55 Swart & Zn., De, Oude Molstr. 7 Wery, J. L. Zuid*Holl. Boek*, en Hand elsdr .

Wage nstra at 70

Waal, M. de Weijer, Firma I. H. v. d.

Wolter s, J. B. Wolth ers, L. J.

’S*GRAVENZANDE Deventer, J. v.

GULP EN Alberts, Firma M.

GROE NLOO Banning, F.

HAAR LEM Alfen, H. G. van Boekd rukker ij v/h. St. Jacobs Gods huis Bohn, De Erven F. Boom, J. A., Firma W. H. W oest Citte rt Zonen , P. van Damen & Co. Enschedé &. Zone n, Joh .

Haa rlem ’s Dagb lad Haarlem sche Drukkers* en Uit* gevers*Mij. v/h. Gebrs. Nob els Hoogk amer, W. F. Inklaar , J. Janse n, H. S. Ketting, P. L. M. Kleijnen berg, J. L. E. L. Loosjes, De Erven Met & Meijlink N. V. «De N. Haarl. Cour ant» Olp hen & Co., H. A. van Ruijgro k & Co. Ve rnh out & Sluyters Waard , Gebrs. de

GR ON ING EN Amo lli, A. Bouwman, E. F. Casparie, P. W. Haan, Jan Hazewin kel Jzn., R. Heijnin gen, Bosch &. Co., van, Hoitsema, Gebrs. (Dr. A. S. Hoit* sema, Dr. C. Hoitsema en Mr. J. E. T. Hoitsema) Hov ing & De Gro of Jacobs, B. Kamerling, Wed. A. Kamp, Erven B. v. d.

Oppen heim, Firma I. Schut Azn,, H. Ubb ens Hzn., H. Uchtma n, T. Ucht man Jr., J. Ven, W. F. van de Vred evoo gd & Co., Firma

200

GR OU W Spoel &. Co., Van der

HAR DER WIJK Schilder, E. Weddi ng, Firma 1.

Wielenga, W. HAR DING SVEL D Dekker, W. P. HAR LING EN Houtsma, S. W. Wilkeshu is, C. Zwaag Zn., F. v. d.

HEE REN VEE N Binn ert—Overdi ep, A. Bokma, H. Hepkema, J. Schaar, P. J. v. d.

HEERLE N Penner s & Co. HE YTH UIS EN Beijnsberger, J. HELDER Boer Jr., C. de Egner, H. J. P. Heldersch e Uitgevers Mij. Haagen, G. v. d.

Snel, P. HELM OND Moorsel & v. d. Boogaart, Van Pellemans, Aug.

Reijdt, J. de Reijdt—Simons, F. de Electr. Drukkeri j «Plantijn» HEN GEL OO Blenken, B. T. Cate, F. L. ten Klaasesz &. Cie., Jhs. Schölten, Reijmer & Aries ’S.HERTOG ENBO SCH Arkeste yn & Zn., J. J. Cou rant .

Boek., Cou rant, en H ande lsdru k. kerij v/h. Henri Berger Cahen, J. Jansen, B. G. Lutkie & Cranen burg Po ell -de Rooij, J. H. Steures, Gebrs.

Stokvis & Zn., P. Teulings, C. N. Tierie’s Drukkerij en Binderij Veer donk & Zn., J. van de HEU SDE N Gezelle Meerburg, A. Veerman, L. J. Wuyste r, H. HILLEGOM Hambe rg Jz., Firma H. Kat, J. G. Ultee, C. J. HILVER SUM Blommesteyn, M. 201

Boekh andel en drukkerij «Astra» Drukke rij en Uitgeversza ak «De Mercuur» v/h Non heb el & Co. Hoof t, A. van Kiene, Gebr.

Kroes, Alb. H. Reddingiu s, J. Witzei, J. H. Wolff, Gebr.

HOE NDE RLO O Drukkeri j va n het D oorgang shuis HOO FDD ORP Stadt, Sr., A. van de HOO GEV EEN Pet, C. Slingenberg, Wed. A. Zwiers, Jzn., E. HOO GEZ AND Smits HO OR N Boldingh , A. C. Geerts & Kops Houd ijk, A. Posthuma, A. Rzn. Stumpel, H. Verm ande Zone n HUL ST Verwil ghen, Gebrs.

N. V. «Zeelandia» 20 2

IERSEKE Peijl, J. J. V. d.

IJM UID EN Sinjewel, J. IJZE ND IJKE Bevin, Wed. L. J. JOU RE Vries & Muurl ing, De KAMPE N Bos, J. H. Halte ren, H.Kzn., T. van Huls t, Laur. van Jong , C. de Kammen, H. van Kok, J. H. Leene & Co. Zalsman, Ph. KERKE RADE Albert s, N. KIN DE RD IJK Jong , Azn. C. de KLU NDE RT Vries, J. de KOLLUM Slagter, T. KOO G A/D ZAA N Schenk & Zonen, Klaas

Zaanlandsc he Stoomd r., v/h. E. N .

Smit Ez. Naaml. Venn.

KO OG -Z AA ND IJK Bakker Jz., S. KRIMPEN A/D IJSEL Wolters, J. Ph. KROMM ENIE Knijnenber g, A. Preijer Jr., P. KR UI NI NG EN Peijl, F. van der LEERDAM Haar 6< Schuijt, Ter Tui nen & Zn., C. van LEE UW ARD EN Borgesius, J. H. Broersma &. Colle t Coöpe ratieve Cour. en Hande lsdr.

Eisma Czn., W. A. Gro ot Hzn., H. G. de Hoekst ein. L. G. L. Jon gbl oed Azn., C. Koumans Smeding, Erven Krediet, P. Miedema & Co., N. Miedema & Co., Wed. J. R. Tijssen, Leonard Veen, Jan van der Vlerk, C. V. d.

Vries, N. L. de

LEIDEN Batteljee & Terpstra Bink, C. de Boekh andel en drukkerij v/h. E. J. Brill Brussel, G. van Buurman, H. Duijverman , P. Groen & Zoon, J. J. Kat, Jr., W. J. Linden, E. J. J. v. d.

Mulder, P. J. Nifteri k Hzn., L. van Schut, Joh. T. Sijthoff, A. W. Taconis Sz., W. M. Théonville, G. F. Trap, Firma P. W. M. IJdo, E. LEKKERKERK Oudsten, Gebrs. den LEMMER Koopman, W. A. F. Wilder, H. LIEND EN Mil, J. C. van LISSE Taconis Szn., W. M. LOCHEM Lochemsche Co ur. en Hand elsdr .

20 3

MAASSLUIS Endt &. Zn., J. v. d.

Govers, N. J. Huch t, J. P. van der Lintjes, W. P. Maassluissche Boek? en Handels? drukkerij MAA STRIC HT Arno lts & Cie. Boosten & Stols Elissen, J. H. Leiter?Nypels Schols, Victor Simais—de Groot Weij erhörst, Firma MEDEMBL1K Idema, K. H. MEERSSEN Maen en—Vaessens, J. H. MEPPEL Baumann, J. B. Boom & Zn., J. A. Brink, B. ten MIDDE LBURG Altorffer, J. C. & W. Auë r & Zn., U. F. Benthem & Jutt ing, C. H .J .v an Ceulen, Firma J. J. Kröb er Jr., D. G. Littooij Azn., A. D. 20 4

I

Smits, R. M. Straaten, Gebrs. van Wijtman, P. G. Zeeuw, M. S. de MID DEL HAR NIS Flakkeesche Boekdr ukkerij , enz MIJ DRE CHT Verweij, Johs.

MOL ENAA RSGR AAF Essen Mzn., P., van MO NN IK EN DA M Groe newo ud, J. MUSS ELKA NAAL Koster, Erven H. H. NA AL DW IJK Bergen & Co., E. van NA AR DE N Gooische Snelpe rsdrukk erij NEED E Gan tvoo rt, D. NEER BOS CH Nee rbos ch’ Boekh andel NIE UW E NIE DO RP Groot , Gebrs.

NIE UW E PEKELA Dijken, H. van

NIJKE RK Callenbach, C. C. Ramshorst, J. van NIJM EGE N Drukkerij «De Phoenix» Eekhoff & Zn., J. H. Geurts, P. A. Graa f Azn., B. de Hooi jdonk , A. T. van Maatsch. De Geld erla nder Mac Dona ld, F. E. Robijns & Co. Thieme, G. J. T iemesen—V erkuy l Vieweg & Zn., C. A. NIJ VE RD AL Nijver dalsch e Snelper sdrukke rij NO OR DS CH AR WO UD E Keizer, J. H. NO OR DW IJK Æ IN NE N Dorsman, A. Smits, Hen drik NU MA NS DO RP ’t Hoo ft Jzn., D. OLDEN ZAAL Banning, F. Bruggeman, C. Verhaag, J. OOLTGE NSPLAA T Breur Zonen, M.

OOST BURG Bronswijk, Firma A. J. Pauw, A. de OOSTERBEEK Ham, J. D. Jong e Mzn., W. de OOS TER HOU T Aa & Zonen, H. C. van der Helverb v. d. Bom, J. M. van Oosterh outsche Cou rant en Ha n­ delsdrukkerij OOSTERWO LDE Popping, J. H. OOSTWO LDE Koning Gzn., Z. J. OOSTZ AAN Wijk & Smit. Van OS Acket, J. A. OUDdBEIERLA ND Hoo gwer f Azn., W. Witte, M. J. OUD ENB OSC H Ditvoor st, J. F. X. Hopstake , M. OUDE.P EKELA Muld er Azn., T. 205

OUD EW ATE R Rahms, E. C. Verhoe f, H. T. PUR MER END Honij k, J. G. Schuytem aker, J. D. Steensma, K. PUTT EN Hand elsdru kkerij «De Veluwe» REN EN Wai boer , C. RIJP, DE Raven, J. W. van RILLA ND jBATH Boven A Co., Van ROELO FAREN DSVEEN Jon g, J. de ROER MON D Roermo ndsche Stoomdruk kerij Romen & Zonen, J. J. Timmermans, Hen ri Veith, Herm an Wat erreu s, M. ROTT ERDA M Arps & Zoon, B., Groo te Markt 12 Bekink Jzn., G., Aelbre chtstr. 61 Belle, Firma G. W. van Benedictus, Firma Wed . S., Zuid? blaak 82

206

Biene, George W. van, Ge dempte Binn enrot te Bieshaar & Zoon Blazer &. Metz, D. Blitz & Co. Blonk, Wilh. L. Boer & Co., De, Ho utt uin 41 Bont & Zn., E. de, Leuveh aven 4 Borgh, E. P. Bro nkh orst & Schaap Brouw er & Co., D., Opp ert 36 Bück & Elze Co ura nt en Han delsd rukk erij «De Maasbode » Drukk erij «Morris» Ende, P. F. van den Faber, A. Geleijns, C., Wij nbr ugs traa t 13 Gra nd Jr., J. H. la Haagens, Gebrs., Keizerstraa t 25 Har tog Jr., C. Hofmans, H. A. Hofwe gen & Genn eken, Van Holla ar, Corn.

Hoof t, G. B. ’t, Hari ngvl iet 55 Hosma n, G. J. Hou tma n, H. A. J. Immig &Zn., Corns ., N . Haven 3?5 Jong , J. de, Wijn straa t 34 Korpel, J., Electr. drukker ij «Het Oosten», Admira liteitstr . 13=15 Kriens, J. L. Leeflang, L. Linden, J. H. van der Luigies, N. H.

Ma sere euw & Bo ute n, Ge dem pte Bi nn en ro tte 50 Mie chel sen, L. Hi lle laa n 18 M oo ne n & van Pelt Mo ret, Fran s Mo ste rt & Zn., Stef anus , N ieu we Ha ve n 155 Mu rk, K. Ni jgh & V an D itm ar Poo t, Geb rs., O pp er t 110 Ro tte rda ms N ie uw sb la d Ro tte rda ms che Boek? en Kuns t? dru kk eri j Sc ho lla ard t, Geb rs., W ijn ha ve n 57 Sch usle r, C. Sijn &. Zn., D. V., Ged em pte Bier? ha ve n 27 Sij thof f,C. , Sch ied am sch e Sing el 24 Str öm be rg & Co. Tu izi ng , Ge brs . To er ijs tu in 12 Vl iet, J. C. v an Vr ies Dzn ., T. de, H oo gs tra at 246 V ür th eim & Zn., J., Sto om dr. , Lin ker Ro tte ka de 72 Wa esb erg e & Zn., W ed . G. v an, Re ed eri jst uin 5?11 We em e, A. ter, O pe nr ijs tu in 16 W it, K. de, Ad m ira lit eit str aa t 4 W ijt & Zo ne n, M. Zw age r’s Bo ek ha nd el RO ZE ND AA L Hel ver t?W eije rma ns, E. H. B. v.

Leeu wen, M. D. v.

Pol l?S uyk erb uyk , J. v.

SAP PEM EER Borg esius , T. J .

Klei n, D. SA S?V AN ?GE NT Ve rha ak , Ch. SC HA GE N Bur ger, C. Tra pm an, P. SC HA GE RB RU G Leve rink, J. van SC HE EM DA W in d, B. SC H EV EN IN G EN Eda uw & Jo ha nn iss en Ho eve n, H. H. v. d.

Jan sen , Firm a C. Koek , D. SC HI ED AM Dr ukk eri j «De Een dra cht» , W es t Fr an ke nla an 14.

Hu lsm an , J. B. C. No ort wi jk, Geb rs. va n Re ter ink , W . H .

Roe lan ts, H. A. M. Roe lan ts, H. J. C. W at er Hz n., J. v. d.

SC H IP LU ID EN Ver me er, L.

207

SC HO ON HO VE N Noo ten, S. &W. N .v.

STAD SKAN AAL Eerelman, J.

SITTARD Alberts, J. K. Claessens, Bern.

Thole n, Gérard Vroemem Bormans, J. H.

STEEN BERGE N Nijssen, Gebrs.

Vermeu len, P. A.

SLIEDRE CHT Luijt, Gebrs Wijnga arden, A. v.

SLUIS Ossewaarde, J. J. SNEER Boer Szn., C. de Boschma, L. Brand enbur gh, H. Drij fhou t, E. J. Drute n, J. F. van Falkena Mzn., B. Flach, A. Osinga, A. J. Stoomdr ukkerij «De Motor» Vries, J. G. de Wiard a, J. J., Kruiz ebroed erstraa t Wiersma, A. J. SOMMELSDIJ K Boekho ven, W. SPAN BROE K Taconis, M. 20 8

h

STEE NWI JK Bijkerk, R. H. Hov ens Grève, G. Smit, A. STEIL, BIJ TEGELEN Drukk erij van het Missiehuis TER NE UZ EN Jonge, M. de Littooij Azn., D. H. Sande, P. J. van der TH OR N Ton naer, Firma Hub .

TIEL Campagn e, Gebr.

Izaks, A. J. Loon, A. van Mijs, D. TILBU RG Arts, Ant. Bergmans, A. Bergmans, W. Byvoet Mutsaers & Zn. Duzée, Louis

Gi an ott en , H. Jo ng en s We esh uis , R. K. Lov en & Co., F. Luy ten, N. Scho lberg ^de Rey dt, A. Smits, Je an We ijer s & Co. TO LE N Pot, J. M. C. U D EN He ijd en £x V an Dij k, V an der UI TG EE ST Klo mp, G. U IT H O O R N Lo dew ege n & V an de r N eu t U TR EC H T Abe ls, W. A nt on Alt , P. Bo ek ho ven , J. va n Boer, P. de n Bok ma Hz n., J. Bosc h & Zn ., Firm a L. E. Dit ma r, Firm a F. B. va n Dr uk ke rij «H et Ce ntr um » Dr ute n, J. van, Sto om dru kk eri j «De In du str ie» Gr oo t, D. W. G. Kem ink & Zn. Liefde, Jo h. de Mass elink , L., K war tels tr. 35 en 41 14

Moss el, A. N. V., Sn oe k’s Sto om dru kk eri j We ijer , P. W. v. d.

VA LK EN BE RG Crollad Falise , Jos .

VA LK EN SW AA RD Berk ers, Gebr s.

VA RS SEV ELD Str ate n & Moo y, Firma van VE GH EL Goede ^de Greef, W. P. I. de Sto om dru kke rij «Fu tura », (Fr. de Goe de) Wie seil, I. J. VE EN DA M Bakk er, E. J. Lange & Va n Du yse n, De Mu lde r, E. E. A. VEL P Bou vet , L. Smits, F. B. VEL SEN Na uta , J. P. VE EN EN D AA L H ar de ve ld Cz., Jac. v.

VE NL O Bo nta mp s, W ed . H. 209

Sloot, W. Van der Uytte nbroe ck, Wed. H. H. Venloos che Boe kdrukker ij voorh . de Schartz & van Grinsen, N . V. VEN RAA I MunckhofbSa ssen, Van den VIA NE N Vianensc he Boek* en Cou rantd r.

Veenman, H. Wigman, B. WATE RGRAA FSMEE R Küppers, C. P. WEERT Smeets, Emm.

VLA ARD ING EN Dorsman & Odé Meyden, A. v. d.

WEESP Ho ute n & Zoon, C. J. van Weesper, Boekh andel en Stoorm drukk erij v.h. P. P. Kool. N. V. Posthum a, G.

VLISSIN GEN Geelhoed, M. Stuart, J. M. Velde Jr., F. v. d.

Vey Mestdagh, C. N. J. de

WES TZA AN Bakker, J. Dijk & Allan , Van Jong, Gebrs. de Molen aar, J.

VOO RBU RG Lokker, J.

WI ER IN GE N Bosker, O. J.

VU CH T Krijnen, Jos M.

W IJH E Dillen, J. C. van Sieswerda, S.

WAA LWI JK Baijens, P. C. Breuer, Firma Tielen, An too n

WI JK. BIJ .DU UR ST ED E Sieswerda, Sj. J. Vonk , C.

WA GE NIN GE N Drukk erij «Vada» Stads^Boek? en Cou rantd rukk erij 21 0

WIL DER VAN K Halte ren, H. K. van Halte ren, T. van

WIN SCH OT EN Boekdrukkeri j «Oldambt» Veen, J. D. v. d.

Verver & Co., E. Zuikerberg, B. M. WIN SUM Mekel, J. C. WIN TER SW IJK Boer, Gebrs. De Hartog, G. WISSEKERKE Marcusse, M. H. WOE NSEL Hoo ff Sengers, H. van WO ERD EN Kraaij enbrink , Firma D. WOL VEGA Taconis, G. WO RKU M Brandenburg!}, Firma Simon Bran denb urgh & Zn.. Firma H. WORM ERVEE R Dekker Jz., Firma P. Gorter Jr., D. Meijer Dzn., G. Ramshorst, Wed J. van ZAA NDA M Bakker & Zonen., Firma

Blees Gzn., K. Bolding, D. Huig, C. Leeuwerik, Jb. Pel, Corn.

Santé, M. van Sombeek, Wed. P. N. Stuurman, A. ZAA ND IJK Heijnis Tzn., J. Out Pzn., P. J. ZAUDBOMMEL Drukkerij d. Bommelsche Cour ant Garde & Co., H. J. van de Pekelharing, J. ZAN DPO ORT Drukkerij «Linnaeus» ZAN DVO ORT Zandvo ortsche Boek? en Handels? drukkerij ZEIST Avis Jzn., C. Steenbergen , L. Von k & Co. ZEVEN BERGEN Greven, Arn. M. Sneep &. Maris Stoomdr. «’t Slot Loevestein» ZIERIKZEE Mooij & Mommaas, De 211

N. V. Stoomdr ukkerij v.h. o nder de firma Lakenman & Ochtman.

Ochtman, R. W. J.

Willemsen, Q. B. Berg, T. Burgers, H. D.

ZU1DDOR PE Moerdijk, A.

ZWAR TSLUI S Kuiper, H. J.

ZU1DLAREN Hertz & Co., J. K.

ZWOLLE Heuvel , H. ten Rivière & Voo rhoe ve, La, Thomas?à?Kempis?druk kerij, (J .

M. W. Waan ders) Tijl, de Erven J. J. Tjeenk Will ink, W. E. J. Tulp, Firma H. Velli nga Wzn., J.

ZUTF EN Barneveld, G. W. van Cate & Zn., Firma Fr. ten Spruijt & Co., Firma J. Thieme 6< Cie., W. J. Wansleve n, W. C. Wanslev en & Zn., Firma J. H. A.

Oostdndië BATAV IA Albre cht &. Co. Belkum & Co., A. M. van Boekha ndel Visser & Co. Dorp & Co., H. M. van Jap Goan Ho Javasche Boekh andel Kolff & Co., G. Landsdrukk erij Smits, F. B. CHE RIB ON Bisschop, A. Boer, J. D. de

212

DEL1 Deli Co ura nt DJO KD JAK AR TA N. V. v.h. Buning , H. MAKASS AR N. V. Han delsd rukk erij en Kan? too rhan del «Celebes» PA DA NG WinkeLMij. v/h. P. Bäumer & Co. SAM ARA NG Bisschop, A.

Dorp & Co., G. C. T. van Masman & Stroink Samarang^drukkerij en Boekhand.

SOERA BAIJA Boek^ en H andels dr. v/h. Thie s & Umbgrove, N. V. Don ker & Co., Gebr.

Gimberg, Gebr.

Ingen, H. van Mij. v/h. E. Fuhr i & Co.

Matzen Sand & Co. Nijlan d, J. M. Ch. SOERAKA RTA Vogel, van der Heijde & Co. TEGAL Boer, J. D. de WELTEV REDEN Boekhand el Visser & Co.

W es bl nd ië CU RA ÇAO Meijer, C. D.

PARAMARIBO Libertador Ellis, T. Obviera, J. H.

21 3

I

.1

I

INHO UDSO PGAV E Een woord voo raf Bldz.

Amerikaansch zetwerk, door S. H. de Roos, met 38 illustratiën . . . . . . . .

1 Het l ezen van druk proev en, door Corn. J. E. Bosmans, met 4 illustra tiën . . . . . . .

49 Emil Julius Genzsc h, door Friedrich Bauer, met 19 illus stratiën . . . . . . . . .

73 De herlev ing der boek kuns t in Engeland. I. William Morris, doo r R. W. P. de Vries Jr, met 15 illustratiën.

95 Iets over Spitze rtypie, doo r B. Modderma n, met 4 illu# stratiën . . . . . . . . .

131 Lite ratu urov erzi cht, doo r J. W. Enschedé, met 5 illu* stratiën . . . . . . . . .

139 Lijst van boek druk keri jen . . . . . .

191 Adv erten tie afdeelin g Aanhang sel

e druk van ditb oek is vol to oi d den twin tigsten Juli 1907; het wer d gedr ukt op de persen van IP E N B U U R & V A N SE L D A M te Amste rda m; de boek^ en band vers ierin g is van de hand van S. H. DE R O O S, ter wijl de vo or den druk be no od ig de materialen geleve rd werde n do or : V A N G E L D E R Z O N E N , Amst erdam , vo or het papie r; G E N Z S C H U N D HE YS E, Ha mb urg , vo or de letter; BE Ă?T & Co ., Ha mb urg , vo or de druki nkt; D IR K S C H N A B E L en EILE RS L W O L F , beid en te Ams terd am, vo or declic hĂŠs. ELI AS P .V A N B OM M EL , Amst erdam , vervaa rdigde het bin dwe rk.

IMMER ST RE VE N D

ADVERTEN TIE AFDEELING

□

□

□

Lr

□

x

□

LJ

p—■—— ^-^=1 __ 1 I--- f .

□

□

VA

□

□

_^ <Ï L “Öää—--— TE '

□ □

□ □

□

lyijj

□

□

□

□

□

□

□

□ □

□ □

n

□

□

□

GEBR. BREHMER MACHINEFABRIEK

—

LEIPZIG PLAG WITZ

bo uw en als sp ec ia lit ei t in erk en d be ste en so lie ds te ui tv oe rin g

DRAAD- en GAREN HECHTMACHINES VO OR A LLE SO OR TE N BO EK EN EN BR OC HU RE S

KA RT ON HE CH TM AC HI NE S ; VOUWMACHINES VOOR BOEK- EN COURANTWERK IN 70 V E R SC H IL LE N D E UI TV OE RI NG EN

COMPLETE INRICHTINGEN TOT VERVAARDIGING VAN CARTONNAGES

□

LAATSTE HOOGE ONDERSCH EIDINGEN:

□

P a r ij s 19 00 G r a n d P r ix en G o u d e n M e d a il le .

L u ik 1 90 5 K e u le n 19 05 P la u e n i.V . 19 05 C a s s e l 19 05 T il s it 1 90 5 Gouden Medaille

Gouden Medaille

Gouden Medaille

Gouden Medaille

M il a a n 19 06 G r a n d P r ix

Gouden Medaille

I

LETTER GIE TER IJ AMSTERDAM

Âooc+o^4oc+oc4oo4-3^+-3o+o^ I 1

VOORBEEN N. TETTERODE

o fo o fo of oo > o o 4o ^f o c4 o c4 o ^

^C 4o s4 o. 4- o: 4- 3: >3 c4 oc 4o c4 oc 4o of 03 4o ^o ^o o4 o- fo *o c> 30 4o of o; 4o ?4 oc 40 ^o c4 o^ oc 4o c4 o» '0 0f o^

;■ BILDERD IJKSTRA AT 163- 5 ■; : AMS TERD AM f 4-

$ $ Telephoon Interc. No 513

Q

t

V

Telegram-adres Lettergieteri j *

o o > o> K i^ o+< x>+ oo|o o+o o+o c4oc 4oo* o^ O o> ^o »o >» os 4c ox »K > cz fo 0. o fo o fo o *o o K > ^ o *o f> > c > *o 5 fo ^ fo ;4 o o 4 o o 4 o ^ C4 oo4 oc4 oo* oof oo4 of > 4< 4 oo K > o 4 oj fo :>

GENERAAL AGENTSCHAPPEN: Machinefabriek „Augsburg” te Augsbur g; Karl Krause, | I A. Hogenforst en Gebr. Brehmer te Leipzig; Etablisse- t ? î ments H. J ullien te Brusse l; Waite & Saville te Otley $ 2 I In onze tentoonstellingza al met eene oppervlak te van 200M . zijn t f tal van werktuigen voor de grafische vakken in werk ing te zien î

j

$

Dagelijks geopend. Toega ng vrij.

C4'^^ fo-4o^ 4oc4o ;4oo> oc>f- oc4o -^oc4 o-fo> oo40 0foofo ofoc4 oofoo >oof< >of-x )+o

-B î

ofoo><x4<x>>oo >oofoofoo4<x4o otoo>3foK>o+oo >3c>foo>304oc4 oc4oo>oo4oc4 c

f

■

El

1

■

BI

1H

■

LETTERGI ETERIJ AMSTERDAM VOO RH EEN N. TETTE RODE

16 3- 16 5 BILD ERDI JKSTR AAT AMSTERD AM

■ ■ iJ 1 ■

■

g

V raagt

1■

onze speciale letterproeven va n :

MODERNE ELSEVIER CHEL TENH AM

BR EE DE HA LF VE TT E AN TI EK E KL OO ST ER SC HR IF T, C O L U M B IA □

ROMAANSCH

□

MO DER NE OR NA ME NT EN EN VE RS IE RI NG EN ENZ. ENZ.

"

B

"

O nz e na ar de la at ste ei sc he n d er te ch ni ek ge he el nie uw ing eri cht e, ele ctr isc h ge dre ve n

LETTERG IETERIJ me t 40 co mp lee t gi etm ac hin es is in s ta at gro ote op dr ac ht en op b oe k­ en fan tai sie -le tte r in ko rte n tijd, teg en bill ijke prij zen te lev ere n

■

■

E!„

EL

B ;

B

B B B

B

C

B

H B

1a

G E N ZS C H & H E Y S E O P G E R IC H T ANNO 1833

WW JB JBjffiEÏÏ J f E | ^ ^ HrSt #K W P feO <11 iJ T

T E L .- A D R .: GENZEYSE

L e tt e r g ie te r ij P a r is 19 00 : G o u d .M e d a il ie S t. L o u is 1 90 4: G ra n d P r i x Gezet met »Bavaria^Cursiv« (Norma llinie)

S

SH

I

s & © & © 6«

Gezet met »Graziosa« (Norma llinie)

<s 77 rz r7 cg (7 2& ' 7 7 ^ . 7 7 7 (ZZ^) ' / j ^ / z . '

^ 7 ^ ZZZZZ Z~t

7 3 3 7 M 7 7 ^_

777'7 777 >7 0i 7> 77 77.

37 77 7 0 7 7 7 7 2

3 7 3 3 3 3 7 > /7 e / -0 0 0 7 7 3 7 7 7 7 7 3 7 ^7 7 3 3 3 0 0 0 3 & e / ’^ / L a ^ ^ c / i e / w

s-

33^3333373

/

ç \7

07 77 07 77 33

^ 0 /7 7 6 7 7 7

7Q ^ ''72337 33 '3 3 3 (07 30 72 23 73

3333333333

'3 3 3

(3 0 3 0 3 2 2 3 3

^ 3 3 3 0 * ^ 0 3 3 7 2 ^ ?'3 3 3 iS > 2 ^ / 3 3 3 373^7333 ^^303733^303373

0 3 /2 3 3 3 7 7 3 3 2 7 3 /0 3 3 3 2 3 c\

2^03330^33033

'syy yyr• / t / t ' y f & z u 2 0 & 3 y 2 n ^ /z y^ yy /e ^/ eT e, # ' ' ^ e 4 - 0 & 0 t y - '0 0 -& 3 0 ^ ^

yy^yryfyyyyz 73y3 yyyy &y0 ^.yy yys 't t z / l / e ^ & r & f / e ' z ^y z e /- 6 & ^/ & 0 z^ e 0 2 3 ^- 7 /& yy & & /6eyyz,œ73^0-7 yyy&yy^ '0 & ^ y y ^ c T ^ / ^ y / yyyyyyyzz ,yyyyó y y i a 0 y y y < f < ^ $ 3 3 3 /0

£<50, <300

3330322

4233

/

'7 7 3 0 0 3 3 3 3 3 3

Gezet met »Schreibschrift Lithograph« (Normal linie)

8g LE TT ER GI ET ER IJ gg G EN Z SC H & H E Y S E OPG ERI CHT A N N O 1833

T T A A Æ 'R T W C F l ï A ï V l O L J IV V JT

TEL.ï AD R.: GENZE YSE

LE TT ER SO OR TE N ■V OO R-B OE KE N • T IJ D S C H R IF T E N EN -C OU RA N TE N Speciale inrichting voor vlugge afle vering door uitmuntende, van alle mo derne vers beteringen voorziene machines en op de hoogte des tijds zijnde ateliers. De letters typen, welke op onze compleetmachines (naar eigen systeem vervaardigd) word en gegoten, munten uit door nauwkeurigheid van corps en scherpte van beeld. Steeds

25 00 00 Kilogr. letters in voorraad.

m Gezet met » Nordi sche Antiq ua« (Norma llinie)

drukker m oe t oc tit erblijo en , ziet) öe groo te o oo röee len oan on ze

Un ioe r(a l-£ ett erl ijn (Deutfctie norm alt in ie ) ten nutte te m ak en !

D an be ne te noorö ee te n öe3er tecbiniscbe ni eu m ig be ib noemen mij öe oolgenöe: J.fllle lettersoorten op eoengroot corps staan precies met elkaar in öe lijn, 2. letterso orten op nersdjiltenö corps kunnen öoor onöerleggen met systematise!) materiaal in öe lijn gebracht rooröen.

3. Alle lettersoorten kunnen öoor systematise!) materiaal met öe troeepuntstiaarlijn in öe lijn gebracht moröen.

4. De tmeepuntsljaartijn bieöt öen boekörukker bet eenoouöigste en betrouwbaarste controlemiööel tot onöer3oek öer letterlijn.

Gen zsd) & Qe gse in H am burg A lleen-U ert egentn oorb ig er noor fj otl anb: Qenk O ost er in k ♦ A rn hem , B oule narb 20J

Gezet met »Hamb urger Druckschrift« en »M ignon-Rand en«

à

Gezet met »G rauschrif t A lbmgia« (Norma llinie)

GERHARD LOEBER AM STE RDA M

: GRONINGEN :

:

SINGEL 548 : TELEFOON N°. 22 5 : INTERC. 6 5 3 4 :

HEERE BINNENSINGEL I : TELEFOON N°. 87 8 :

Tel egra mad res: LOEBER j £ rq n ?NGEN

PAPIERHANDEL •

O p g er ic h t 184 6

<

ALLE SOORTEN VAN SCHRIJF- EN DRUKPAPIER, OMSLA GPAPIE R, RECLAMEDRUKPAPIER, ZIJDE- EN COPIEERPA P1ER, CARTONS, BORD- EN PAKPAPIER

Spe cial itei t:

□

Fij ne ba nk po st pa pi er en en re gi st er pa pi er en □

Allee nverk oop

□

van G us ta v N ajor k’s Fij ne ch ro m o- pa pi er en en ca rto ns □

MON STER S EN PRIJSOPGAVEN w or de n op aa nv ra ag ga ar ne ve rs tr ek t

GERHARD LOEBER

*

HAMBURG HOLSTENHOF — KAISER WILHELMSTR.85

LOEBER L— LONDON

:

50 MILTONSTREET E.C.

P A P IE R

*

i

-2 -2 .

* T♦

BOG KBI QDG RJ

fabriek.™ u

m

E

i î

S

T

E

r

c

P E L B ff lW ■L

□B

OPGERICMT I

3V

0WBOEKBII1DERS-I

ichtiiïg : PARTICULIER : BH W ER K . :

GELEnKBOEKElT 1 7INNO! 1Ô61 !

21V

G.0 05TENBR0EK enZOON MflGDfllENTGTEEG^HTfflRIEM

B C __________________ ATELvDEC-KUNiT- KR & M -H A A R Lt fl

IPENB UUR & VAN SEL DAM Uitgevers

AMSTERDAM

M ED ED EE LI NG EN O V E R B O E K K U N ST : I. DE BOE KL ETT ER IN NEDERLAND DOOR J. W. ENSCHEDÉ

.

I I .-

II. DE GR ASS ETL ETT ER DOOR J. W. E N S C H E D É ......................... f L—

I

b / w

n S tâ i v â t â s / ï d a w 'r ï ,

'ï t e ï e f c 'ge gt /' g/ , ‘/ g^ ^ ^ ggig^

'ß Z P t e ß O / ß ß ' 7

O

o - / ', g/ï

^ e / & & ^ d & Z s e-e'7'2s & m f ^ t ' e & M ' Z ' ß ’d ß ’

/

gg^

G ^ G ^ G g/

?

'f ß ß C / / ß £ £ ß 'U & f 'f c ?& G ßzß zrß ß i

z/ 'e & &

'M 'ïl

<

Q r^

tfß 'ß

^ ^ ß l - ß ^ M - ß ^ ß ’ßG G M ß £ ^ ß

ß /ß

5> 6> 7.

y é* J? -Y t? d?\

g^

m/ g G G G G &

&??S

'ZMG/G'GGGG, Z ßM G G ßG Z 'ß /ß & ’G

/ ß ß j f r s / ß ß ^ & G ß / ß ß i ' G 'M gggg & z G - & G /G ß ß ? G ^ & ? G ß fß G ^ z f / G e / b n ,

w

t m

t e / ß ß ^

té

^ ß W ß /ß p G ß

j / g d & r i ' / ^ /^ G ^ G ß /ß ^ ^ /G ß G ß G ß ß ^ G ( Ï r ï ï é 'L t& n , d e t t e , é e / t S G t / ÿ d / f t ß t gggg/ g?g& ? g <

d t ä ß 'G

tß M ß tG G G G G G ^ .

V C ^ ß 6 ß £ /ß ß /& & t'

'g a e M G G S G & ^ e G t e n d ß r G v ß L ß te z /ß tß ß ^ ^ / ^ ß Z ß

^ /ß tfö ß 4 '2 ', d

gg^

g^ ß ß ß ß ^ ß ß ^ ^ ß ß ß / ^ ^ ß ß ß / ß ^

&tg ß ^ e l t f e r G , ^

t f d e t t e i t e / ß ß ß j ' Z , 3 & / 1 3 ggggsgg gggs i gg/

G te fJ G .

d & G M / ^ / é e 'G t / ' tt G G ^

d

z

GG GG tG GG GG GG ^et G G / G

ß /ß ß /ß ß ß c /ß ^ 6

^ /d ß £ d e m e e d fe

v c e b r fc & j g

' ,~ A G G < l e e / c

•

V

d

z

3<f) b«be träum enb flunb enlan g gefeflen Unb all es runb um mid, Return ver geß en, Ï5ie weiß en JBlatter war ten unbe fdjtie ben, ©ebanFen finb mir ungcbarfjt geblieb en.

Unb m it Unb m ir

biefee Sch aue rn nur , we il bu beim "Hommen frf)lid,tec TDärme meine «^anb genomm en. biefe 2Minbl)eit nur , we il bu beim (Beben fon nen glei d, ine Kngefirfjt gefetjen.

exem f>fa ren x y n n o j

aar

KARL KRAUSE □

LEIPZIG

□

VERVAAR DIGT SEDERT 1855

BOEKD RUKKE RIJMAC HINES ALLE EN-V ERT EGE NWO ORD IGIN G VOO R NEDERLAND EN KOLONIËN

LETT ERGI ETER IJ „AMSTERDAM” VOORHEEN N. TET TER ODE

AMSTERDAM BILDERDIJK STRAAT 163-165

f

«»

».

q if

M il

fG

(v a g g s g g i.

}J G f

SHj

qG qG

b u p jT G p

Z A G L jq iG q G U

G l .c b

GGU G

LG qSU G U '

UU

/A ll

qG

g G q U H fq S l ] u ‘

JJJU U a

SG}<GL IJ IG f

H u u sfsru u q G

n if g U A G ahu

qG SG

ru

ru

p G f S G ji q G :

g c p o n /A

AA Gï. q g G p o u q G u -

s i]

P °K

fJ IG L U IG q G p O U q i a G U

ousg sg u g

sru u p jO q G U J G F-Z Â € ^ G Ü IJ

qG

6 6 L

“ M Ë D E D E E F ÏM G E M

AS fU p G f f6 V

sg gl

ge-

G G ta f G u

lU A jo G q

qsu

Aftj ] q G A G L S C p f ll H u g UH U A U U GGU UÎG UA A /A G L p lG A U U q € U H

O A E K B O E K K flM S X » ouqG L q c u f p c j : 1 ’ M ’ E P æ c p c q G * q s f / a i ] s r ja qG LU G q c G j f l G o b u u u i G u r u

?>e

qG U S q e u Q G fO p G L l 3 o f p i ] gG JG g. G H JJ G rq AH U q e fG Î J f O O U a f G J H I J g j j G f aa.g i .}<]g p G A U f GGU G } G s i u g ‘ I x G p ó r r q G n r u p o f . j q r r s G u u j

q rG

g to o fs u

jG s ru g

fO G U in u a q s

u g i.

BO Gf c*

u u u p o x jq ig ru g astu

ousG

?A O L qG U O b q G O I J f A k ip jC G p u g OI JS G L pQ G Kj -. U U 3 f ’ q s r c j j f g u i 3 q o o t p a rl e * s g g i . p ê j q è x ê g u T u r a f G p s f o o g . G u

14 h

p j i l p G U A H U JU g G U O U JG U p G Z q U IG f O U 3 fa] UU î f O f GGU G U lf g U A G p J A H U J p G f fO G U GA GU lU U L g U U g ‘ AH U * 'H g Î D ^ F K 6 1 -3 Î s ^ ï - P O Ô K » / O U f A îU g. G U /A l] ASTU A G L SC JJ G iq G U p U IJ fG U

q /A ÎU § .G U q G

p G J U U g S f G J f lu g

U rf g G A G L 3 ‘ U IG f S U Jj G U u s q u f G u

GU

p O G p G U U J IU U G U q p G q iG U q G U

GU

pG f

p rru U G

q tn p p G L a

OOJC

A O OÎ . O U 3

qO O LA O G L G U

q s rp

GU

A O O I.

b x .G U f] G 3 ‘ g u j u g c u n u i q r u i u g { q u e jq G U L G u s o i.g A .rq q r g g G q r .u p f o b g o G q b u b iG i? r u l o â u h j

O O Jf

S l]U ’

3C pU {J G U

A G L S C p ip G U q G

pnU U G U

M G gG U S

fG

f G L /A ïl j

p j j] jf G U

A G LA fiU C pf G U

HH U

qu3

p o G J c lG

pG pp6U

/A G J UI G f*

U lf g U A G

GU UT Og GU

src p

SH}

UJH JCGU

U lf g U A G

ob U JG L J< SH H U r fG

AfvG JffO UJG

pG quqqr o x u ap a g ,, { p u u u u p h 6 î î 3 A G i. 3 iG i. q u j g ; j j Ç f p o G j^ G r a G G U A o n q i8 ‘ q o c p

4

LOGICA IN BOEKDRUK

H et w er kj e b ev at ee ne lez ing , ge ho ud en in h et Mu seu m P la nt ijn t e A nt w er pe n den 2 d en Oc to be r 1904, bij ge leg en he id va n de te nt oo ns te ll in g va n h e t M od ern e Bo ek, die in he tz el fd e ge bo uw w er d ge ho ud en . Zij tr o k to en m aa ls ze er de a a n ­ da ch t en is do or h ar e ze er he ld er e en ju is te be to og en va n gr oo te n in vl oe d ge ­ w or de n op de on tw ik ke li ng on ze r bo ek ku ns t.

Na onz e aa nk on di gi ng de r aa n st aa n d e ui tg av e va n dez e lez ing in den ee rs te n ja ar gan g va n „H et D ru kk er s Ja a rb o e k ” , on tv in ge n wi j va n ve rs ch ei de n ka nt en bli jke n va n in ge no m en he id m et on s pl an ; to t ee ne ui tg av e kw am h et to en ev en ­ w el ni et , w eg en s ve rs ch ill en de vo or on s dw in ge nd e re de ne n. T h an s nu wij de ui tg av e he bb en ku nn en do or vo er en zal de be la ng st el lin g ze ke r ni et ge da al d zijn, en mo gen wij du s ve rw ac hte n d at de d ru kker s en ui tg ev er s, ni et zu lle n na la te n zic h dit bo ek je aa n te sch aff en en oo k hu nn e be die nd en en w er kl ie de n ero p op m er kz aa m te m ak en te rw ij l h et oo k vo or h et bo ek en m in ne nd pu bl iek een e w el ko m e ui tg av e zal bl ijk en te zijn.

H et bo ek je is ee nv ou di g, doc h ze er zo rg vu ld ig ge dr uk t op goe d pa pi er , in ro ya al 8" fo rm aa t. H et is ve rs ie rd m et tw ee pr en tj es , en in ge na ai d in m et dr ie kl eu re n

g*

H ierm ed e ko nd ig en wi j de ve rs ch ijn in g aa n va n een ni eu w w er kj e van d en H ee r J. W. En sc he dé , d at w ij al s de rd e de elt je op na me n i n onz e se rie „ME DED EEL ING EN OV ER BO EK KU NS T” , on de r den ti te l:

IPENBU UR & VAN SELDAM

H o o g ac h te n d ,

Naam Da tu m ;

.

.

.

.

.

pa rt. f i .—

pa rt. f i .—

. pa rt. f 0.90

W oo np la at s :

: De G ra ss et le tte r.

Ex, ,

.

: De Bo ekl ette r in Nederla nd

Ex. ff

.

Ex. J. W. En sch ed é: Logica in Boek druk

Ond erge teek ende we ns ch t van de Uit gev ers IPENBU UR & VAN SELDAM voo r reke ning te ont van gen :

ten zee rste aan.

I I

S Z ïï ïg S S n Z F & F & F i^ ^ ^

BOEK- & ST EEND RUKI NKTE N RO LL EN SP EC 1E BR ON ZE N

G R O O T ST E VO OR RA AD IN N ED ER LA N D PRIJSC OURA NTEN EN DRUKPRO EVEN GRATIS EN FRANCO

+--- «--- £>----o--- +

STOOM ROLLENG1 ETER1J PR IM A SP EC IE JA A RA BO N N EM EN TE N N IE U W E RO LL EN W OR DE N KO ST EL OO S G E G O TE N . £ L A --S 2 2 E 2 2 E 3 ö S jE 3 2 r3 ^ 2 £ r^ 3 £ X 3 ^ a J S 3 2 2 ^ a £ r^ 2 E E ^ 3

u i uï Ui i l ï U i tli u i u i lAa uj uj tri ua m ui dü Hj uj uj ™WJW Vpw Wjv VrpBr v*jW wfW Wps? w[wxÉ FJwwjW Wjw w|w Wjw '3qw w fw wpgr vJjW w-jV>

Ottomar Swante n N.Z. VOORBURGWAL 85

AMSTERDAM Te le gr .-A dr es S w an te n A m st er da m Tel . 4466 en 5092

STOOMRO LLENGIET ERIJ M A G A ZI JN VAN ! Î ï ä ï ! ï : : ! î 5 ! !

5 5 5 !

5 ï

IN KTE N VOOR BOEK-, ST EEN -, LIC HTDRUK, EN Z.

T A N G IE R -V E L L E N

1

(FILMS)

E N SP U IT A P P A R A T E N

Gebr . Hartmann

Alexan der Grube

Ammendorfb.Hallea/dS.

Leipzig

■

□

a

K O P E R E N L IJ N E N

o

a

H AAS-R A STER

O

C. RÜCjER

J. C. Haas

Leipzig

Fran kfort a. d. Main

■

B

0

■

L E TT ER S, W IT , IN TERLIJ NEN, EN Z.

BRONZEN EN B L A D M E T A A L

H einr . H offmei ster Leipzig

J ul . Schopf loch er

■

Frank fort a. d. Main

■

Ia

b

■

F O T O -C H E M I G R A P H I S C H E A PPAR ATEN EN M ATERIA LEN

Hoh & Hahne Leipzig ■

iB

■

ï î ! ï

SIMPLEXDRUK NAAR EENE PEIOTI IOGRAPHI SCHE OPNAME V er vaa rd ig d in de A te li er s d er N .V . C he m ig ra phi sc he K u n st in ri ch ti n g Po ly gr ap h, H aa rl em

I

9 IK

?

3

v*

s

IfeG ,

'''

11 . i*■jUBlUBtKZ -

•

1

Mtaâ^JB1 ÜLL.'- •J’-St

g$3' 'VE

1p..

S R -Z

•d

! i

MAATSCHA PPIJ VOOR BOEKDRUKKERIJ-INDUSTRIE AMSTERDAM — TELE FOON No. 7467

DE „TYPOGRA PH” REGE L-, ZET- EN GIETMACHINE is ni et all ee n de go ed ko op ste , doch te ve ns de be st e en sn el ste y

ZE TM A CH IN E te r we re ld.

De ze ee nv ou di ge , ni et -g ec om pl ic ee rd e, ma ch ine is ni et all ee n vo or co ur an twe rk, do ch ook vo or he t be ste bo ek ­ we rk, st aa t- en ta be lw er k ge sc hi kt .

De Ex pl oi ta tie ko ste n zijn ze er ge rin g, de Re nt ab ili te it is de rh al ve bu ite ng e­ wo on gu ns tig .

Wij zijn Generaal-Vertegenwoordigers d e r ___ „T yp og ra ph ”- fa br ie k vo or Ne de rla nd en Ko lon iën .

AGENTUREN va n de vo or na am ste fa br iek en van Afa chin es, G er ee ds ch ap pe n en M ate ria len vo or de pa pi er ve rw er ke nd e in du str ie.

Uitgebreid Magazijn van Ma ch ine s, Hu lpm idd ele n, Ink ten , Le tte rs, Or na me nte n enz.

Importeurs van de ni eu w st e ar ti­ kel en vo or he t gra fis ch bed rijf .

TECHNIS CH INSTALLATIE-BUREAU

*

VOOR BOEK-EN STEENDRUKKE RIJEN, BOEKBINDERIJEN, CARTONNAGEFABRIEKEN ENZ. ENZ. Vakkundige leverin g van geheele inricht ingen in den kortst mogelijken tijd.

D R U K IN K T F A B R I E K

OTTO BAER RADEBEUL

-

DRESDEN

Z W A R T E EN G E K L E U R D E

BOEK- EN STEENDRUKINKTEN LICH TDR UKIN KTE N B LI K D R U K IN K TE N E T C .

VERNISKOKERIJ

• ROLLENSPECÏE •

ROETBRANDERIJ

SP E C IA L IT E IT

Zwarte sn eldr og en de Inkten ■

voor boek- en steendruk

■

Vertegen woordiger voor Neder land JULIUS GIPSEL Ka rolingerstr. 108 DUSSELDORF * en HENK OOSTERINK Bo ulevard ARNHEM *

R5r a r a r a r a r a r a r a r a r a r a r a K a Ka Ka K a Ka K a Ka Ka Ka Ka tm

TRIUMPH ZETHAA K 2 ©

o

© OS' UJ

TRIUMPH ZETHA AK S i

De Tr iu m ph Ze tha ak is de be ste en ee nv ou di gs te ha ak die to t he de n in den han de l kwa m. Wi e de ze ze th aa k ee nm aa l in ge br uik hee ft gen om en wil gee n an de re mee r. Hoe ee nv ou di ge r het me ch an ism e van iet s is, hoe ge ma kk eli jke r he t te ge bru ike n is, en hoe ze ke rd er w er kt men er me de, daa rom is h et sys tee m van de Tr iu m ph ze th aa k het vo lko me ns te. Elke ha ak dr aa gt de na am „T ri um ph ’' dui del ijk in ge ste mp eld

: Q ; -< ;

©

FABR IKAN TEN :

VEREINIGTE INDUSTR IEWERKE BIRKIGT

J . © > K *

FABRIE K VAN BOEKD RUKKE RIJMAT ERIAAL

Dre sden A. Ma thi lde nst raa t 7

M * U-Î ♦ © *

A lle en -v er te ge nw oo rd ig er voo r N ed er lan d:

JULIUS GIPSEL - DUSSELDORF No No No No No No

PRIJSC OURAN T 1, 2 3, 4, 5, 6,

lan g n n n >>

36 Aug . (17 c.M.) . . . . .

40 „ (19 .

60 „ (28 „ ) . . . . .

80 „ (37 „ ) . . . . .

100 n (46 . .

120 „ (55 . .

. . . . . .

. M. 1.- ^ . „ 8 ,. „ 1 0 ,. „ 11.50 . „ 13,. „ 14.50

© s

B erger & Wirth D R U K IN K T F A B R IE K E N *

LEIPZIG

*

BERLIJN, BARMEN, BUDA PEST FLORENCE, LONDEN, NEW YORK, PARIJS, SINT PETE RSBU RG

F IL IA L E N :

Drukink ten vo or alle gr afi sc he te ch ni ek en Ro lle nsp eci e „V ict ori a” en „B ia nc a’ in ku bu sv orm , li ch tdr uk en tro pe nr ol le ns pe ci e

NOUVEA UTÉS VI CT OR IA BRO NS VE RF (v oo rk om t h e t la st ig e b ron ze n) PL AT IN DE KV ER F (lic hte kl eu re n op do nk er en g ron d) ME TA TO NIN KT (v er be te rd e du pl ex in kt ) :— : RE LI EF DR UK IN KT VIS CO SIN E : M en gt in ct uu r PE R FE K TI N E (o no nt be er lij k vo or chr omo dr uk ) :— : VERT EGEN WOO RDIG ER VOOR HOLLAN D

FR AN Z GO ERZ

RO TT ER DA M

J

A f z o n d e rl ij k

G o e d k o o p s te

a a n g ed re v en

b e w e e g k ra c h t

ELEC TR O M OTOREN

M AC HI NE S VO OR DE G R A FI SC H E VA KK EN g e d re v e n d o o r a f z o n d e r li jk e e le c tr o -m o to re n , h e b b e n n ie t a ll e e n g ro o te r p r o d u c ti e - v e rm o g e n d a n w a n n e e r zij d o o r g a s o f s to o m g e d re v e n w o rd e n , d o c h de a ld u s to e g e p a s te :: e le c tr is c h e b e w e e g k r a c h t is b u it e n d ie n a a n z ie n li jk g o e d k o o p e r d a n ie d e re a n d e r e ::

GEEN VER BRU IK WANN EER DE PE RS STI LS TA AT V o o r u it v o e r ig e p r o s p e c ti e n p r ij s o p g a v e v a n e le c tr is c h e b e w e e g k ra c h t e n v e r li c h ti n g w e n d e m e n z ic h to t

GROENEVELD, RUEMPOL & C2 “ S S 2 Ä Ni eu we Z ijds V oo rb ur gw al No g2, A m st er da m

T e l. - A d r e s : V E L D R U M

T e le f o o n n u m m e r 4S 27

1

S. 5C HE CT ER & 0IE 5E CK E, CE IP ZI S

Lettergieterij Groote keuze boekletter Geheele garnit uren titel- en tweek leuren letters en initialen Eene uitgebre ide keuze smout letter voor alle soorten van smou twerk

Artistiek geteekencle letters ------

...

. =

nau wke urig e afwerk ing

—

Biljet letter s Rande n en siera ad in hout en galvan o voor modern e biljetten

kop eren letters en ornamenten om te drukk en en hoog te druk ken , teven s voor boek bind ers

koperen lijnen en ornamenten Cijnen, welke te combineeren zijn in ied ere g ewe nsch te gr ootte Cirkels en koperen platen voor ond erg rond druk

(DateriaaLom te ponsen om te gelijkerti jd te druk ken, te ponse n, te kerven, te groeven en uit te snijde n op de Phönix dege ldru kper s Werel dtento onstell ing te Par ijs 1900: „Sr and prix“ Vertegenw oordiger voor Hederl and en kolo niën :

Joseph keiler, Amsterdam, kei zer sgr ach t 174

J-G -SC HE LT ER & GIES ECK E ■LEIPZI G Sche iter rom ein en cur sie f

Fontaynes adresboek voor den Franschen boekhandel

Nederlandsche en Duitsche boeken. Fransche Romans

Kaarten en platen Zilveren medaille

Luxeartikelen Jong Holland Sch rijf lett ers Fee en Fat a Morgana

Fa fne r-G rot esk

N ed er la nd sc he p ra ch tw e rk e n

Gent Nieu we Akademie

Duitsche Romans VERTEG ENWOOR DIGER VOOR NEDERLAND EN KOLON IEN:

JO S E P H K E L L E R •A M S T E R D A M

KEIZERSGRACHT 174

(=- >

TELEPHOONN UMMER 8129

□ ]. 6.

Sche iter & Qieseche - Leipzig □

: Ftunstinricbting : voor het mähen van clic hé’s Driehleurendruh clich é’s, weihe aa n de ho og st □

mog elijh ges teld e eis ch en vol doe n

□

Uitstehend e autotypiën Zinco grap hiën, bere hend voo r groo te op lag en

inrichtin g voor gal van o’s Oalv ano' s na ar dri ehl eur end ruh c lic hé ’s autotypiën enz. ond er gar ant ie van spre ken de ge lijk en is met het orig inee l, keuri ge afw erk ing ; voor groote opla gen zeer ge sch ikt

Uitstehend afgewerh te grav ures

S

voor all e soorten rel iëf dr uk Stempe ls voor boek band en, enz.

□

me sse n voo r uitst ootw erk

Ver tege nwo ordi ger voor Ued erla nd en Kolo nien :

JOSEPH REECER, fimSTERDfllT) Kei zer sgr ach t 174

J. G. SCH ELT ER & GIE SEC KE , L EIP ZIG H machinefab riek - = Eén - en tw ee to er en sn el pe rs en „W in ds br au t“ E en to er en sn el pe rs en in 4 verschillende formaten voor courant-, boek- en smoutwerk.

Leve ren tot 2200 öruk s pe r uur.

Tw ee to er en sn el pe rs en in 17 verschillende formaten, snelloopend, voor het fijnste werk zoowel als voor de zwaarste vormen 2200 öruks per uur

Doo r eigen onöe rvinö ing in onz e d rukke rij en ö oor öie van erv aren vak man nen is het ons gelukt , öe bo uw öez er m oöer ne machines tot in öe kl eins te b ijzo nde r­ hede n „up to da te“ te make n Deze per sen ken me rke n zich bi jzon der öoor hun ste rke n bouw , hun groo te snelh eid, onov ertro ffen inktver wrijvin g en zu iver regis ter, wa ara an zich ar beid spa ren de onö erö eel en aan slui ten

Vertegenwoordiger voor Nederland en Koloniën:

Jo se ph Ke lle r, Am ste rda m, Keizersgracht 174

Dege ldruh pers

„pbönrx“

met cylinder ink twerk in 9 versch illende formaten voor kleuren- en bande lswer k, □ alsmed e voor hoogd ruk □ :

W ij leve rden tot beden circ a 5000 st uk s

-----

VeilïgbeïÖsUften vo or pe rs on en en goe der en <& On ge ve er 1950 gele ver d

ke tel s om rollen te gieten

tr an sm is si es

□

tr an sp or tw ag en s

Verteg enwoo rdiger voor Peö erla nö en koloniën:

Jos eph Relier, Amsterdam ,

Rei 3er sgr acb t 174

J, 6. Scheiter & ßies eche - Ceîpsîg

Inrichting voor kleine re machines en gereeds chappen — ■ ■BB B and

n u n u n e rm a c h tn e s v o o r

b o e k d ru k in k t

''I'ifi'iiiiiijiiii

V e rb e te rd e b a n d n u m m e rm a c b in e s ,,G re if“ v o o r s te m p e lin k t

Sïrma* en Datumstempels 3elf wer hen de n u in m e r t u a c h i n e s „ A r c h i m e d e s “ voor de boeh druh pers t e l m a c h i n e s v o o r s n e l- e n d e g e l d r u k p e r s e n

Tlummerramen B o o fd - e n

n u m m e rd ru k m a c h in e s v o o r v o e t­ e n k r a c b t b e d r ij f

IJseren voeten voor be stere otyp ie en outotypië n /

IJser wit Slu it m at er ia al (k o o ie n )

Verte genw oord iger voor Tlederland en kolo niën :

Jo se p h ke ile r, Am ste rd am ,

R e i 3 e r s g r a c b t 17 4

Fab riek van houten Geree öschap pe Alle soorte n van bokken , kasten , borden voor zetsel, wit en lette

Kasten voor kopere n lijnen en muziek

Re kk en om pa pi er te dr og en Practisch e in richtingen om de kas ten bij het uitn eme n te on de rst eu ne n

: Wa sch bak ke n voo r vo rm en : O n g e v e e r 650 b o k k e n , 9000 k a s te n e n 1250 b o rö e n w o rd e n ja a r li jk s a fg e le v e rö

Gereedschappen Alle gereedscha ppen voor het zetten en het drukken Galeien, zethaken^z etlijnen, eisten, tange tjes, bors tels □ aanlegspelben, kooien, handrollen, □ buig- en snijmachines voor interlinies, toeste lmesj es □ enz. enz. enz. □ Ve rteg enw oor dig er voor Ded erlan d en Kolo niën:

Jo se ph Ke lle r, Am ste rda m,

Keizers gracht 174

llllilil

Æ

iO siii BiB jai BiB i MiBiBiBiBIBiaiB)

1

în n ir

iaiR iDi iiSi UD iiiô iiiD igip isjQ ! iEja igigiB iBiiiS iBiB iaiBi piDii i iaiBiaiHiDiBjäiiiEiBiBigiKiBiDi iB iB iii ai iiB ili B ig iii fli oi w B iw ii ii iö ii iB ig ic in jB ji ic ig ia ig p iiiB iii B jii S iîi iiB iB in B M îB ig ! iaigiDigigiBiöigiBiHiäiBiDHiBi ^H BiB iBi Bii iBi m? —" ^ i B i

MONS & C2 GROO THAN DEL IN PAPIER ’S GRAVE NHAGE Ams terda msch e Veerk ade 10-16. — Telefoon 990

ROTTERDAM

AMSTERDAM

Gedem pte Bote rsloo t 7 Telefoon 2304 ___ n___

(Mo nste rkam er) N. Z. Vo orb urg wa l 373 Telefoo n 3745

ORDIN AIRE EN FIJNE PA PIE RE N IN DIVERSE GENRES .

Houtvrij e Druk= en Schr ijfp apie ren.

PO ST PA PI ER EN .

Illust ratie- , Kunstdruk- en Chromopapieren.

P A P IE R E N V O O R A U T O T Y P IE , LIT HO GR AF IE, ZIN CO GR AF IE.

ROMANPAPIEREN. W IT TE EN GE KL EU RD E CA RTO NS.

GROOTE SORTEERING IN MODERNE OMSLAGPAPIEREN

CÅ&#x2019;H HNO IIJS Nl'IN'/IH 0 3 N I I.LMV.l.IPI HJVHNHSI3IAI NOA

INLLOTIHH

-

y

â&#x20AC;&#x201D;

VAN GE LD ER Z O N EN A M ST E R D A M

K O N I N K L I JK E P A P IE R F A B R IE K E N

ClichĂŠ Helios, Rotterdam

P. VAN DIJK WARMOESS TRAAT 155 * AMSTERDAM □ M a g a z ij n v a n B o e k d r u k k e r ij b e n o o d ig d h e d e n □ In ri c h ti n g to t le v er in g va n co m pl et e

B o e k d r u k k e r ij e n , S t e e n d r u k k e r ij e n , B o e k b in d e r ij e n

OPGERICHT 1873 TELEFOON INTERCOMMUNAAL

2279 □ □ VERTEGENWOORDIGER o. a. VAN C h. Lorilleux & Cie., Paris, DRUKINKTEN MACHINES VOOR PAPIER EN Ch. Mansfeld, Leipzig, CARTONBEWERKING HECHT- EN VOUWMACHINES G ebr. Brehmer, SNELPERSEN Marinoni & Cie, Parijs, Klein Forst & B ohn, Nachf.

Maschinenfabr. Johannisberg, ROLLENSPECIE C. A. Lindgens, Coin, HOUTEN LETTER EN LET ­ Roman Scherer, Luzern, TERKASTEN F. M. Weiler’s Liberty DEGELDRUKPERSEN W orks, Berlin,

PR IJS CO UR AN TE N EN L ET T E R PR O EV E N □ OP AANVRAAG FRANC O □

}

BB o • ♦

♦ O

:n • •

$

S E

O

♦ •

♦ O

o 0 4 0

A.PALM&ZONEN

$

AMSTERDAM

$

MACHINALE- EN GE SCH EP TE PAPIEREN

fa

Kw';rm öruinr>iuuuuHtfW Jwir»r4»flnryuu,jiiuèfuttHHMMui»>.M)

-^^-rjoe^^TCïs^ê^n^s^e*«^? «<^:^-w~ . ■vr^x^ajxs

W . t t a g

MAA NLIC HT OPN AM E

PH OT O BER N. F. EILER S

B

a

s

i

s

M S S S 1 8 S M ! zâ ï s$ s » O e K sa S :

W s

ï.

» Ö

«

-k

s

3 ö

s

-• va 'r •a A>, <

l ü

l

Ä £ -< Ä @ ^

V5e■? ' fest e© ? Ä

’" ï - '£ ‘ ë? - ^ & K ^2 âc ?« 5S S S :Vv. .'« s^ ,! ■

■WWISBSWW Ä B 8 ä # I ä 8B8r aa^Ä w os

z'S 'Sß g

9

BILD ERDI JKST RAA T 163-165 AMST ERDA M

LETTERG IETERIJ â&#x20AC;&#x17E;AMSTERDAM"

STE ED S VOO RRAD IG EN IN WERKING TE ZIEN BIJ DE

SNELPERSEN AUGSBUR G

RE PR OD UC TIE NAAR EEN TEE KE NIN G VAN H.H EIJ ENB ROC K IN DRIE CLI CHÃ&#x2030; S

VERVA ARDIG D IN DE ATE LIER S VAN

DIRK SCH NAB EL AM STE RDA M KE IZE RSG R. 324 TEL EE. INT. 2807

L E T T E R G l E T E R IJ

D EN T E L E F O O N IN T E R C .

HA AG BS

T E L E G R A M -A D R E S JJD O - HA AG

-----------

■ ■ ■ 3

■

■ B

R R H H

H

□

■ ■ H

gg H

------------------H

L E V E R IN G VAN C O M P L E T E B Ö EK -'E N S T E E N DR UK KE RI JE N * uit de fabriek van TÇlein, Borsi er Bohn, Nachf., Geisenheim a/Rh. en andere fabrieken ST ER EO TY PI E- IN R IC H TI N G EN EN MA TER IAL ):: van T^empewerk, Nürnberg V IC TO R ]A D EG EL D R U K PE RS EN van T^ochstroherSchneider, Nachf. Dresden-H ei denau SN IJ M A CH IN ES ENZ . van TÇarl TÇrause, Leipzig A L L E V O O R K O M E N D E M A T E R IA L E N > ST EE D S VO OR HA ND EN .

■ 3

■ J

R

iOffenbflrtj taai e en b uib elij te letter* soorten â&#x20AC;˘ G rootste teute uan oignett en en afbeet* binge nooor betne esfoe r* srbi llen beb oele inbe niR I onje prob urte n toorb en terftnisrt) uiters t jo rg uu lbi g uiige* noerb en staan artis tiek teer boog

enten

naa r o ntwe rpen ua n betenbe kuns tenaa rs

.s

K M