Het drukkers jaarboek 1908 (The Printer’s Yearbook, 1908)

iz xi î/ t- îs

•f î t ï îî

« s iS fe ó s s g

‘ ?-■ƒ*■'.-

⠌ fe - ^ S S

/x ÿ

EXLI BRIS C.REEDIJK

HET DRUKKERS JAARBOEK VOOR 1908

T hi sdi gi t a l v er s i onof He t dr uk k e r sj aar boe k1 9 0 8 wa spr epa r edby i Book Bi ndi ngi n2019

Ver s i on1.

0 Ha r dc ov er , 1908, 273pp. +a ppr ox .48pp. a ds . ; i l l us t r a t i ons .

Bet ween1906a nd1911f oury ea r book sa boutpr i nt i ngwer e publ i s hed.

T hi si st het hi r dv ol ume .

T hebook swer ei nt endedt os t i mul a t eabr oa dera ndmor e l ogi c a l i nt er pr et a t i onoft hea r tofpr i nt i ng.

I nc l udes a s t oni s hi nge x a mpl esofdec or a t i v epr i nt i nga ndt y pef a c es .

T e x t sdedi c a t edt ot heAmer i c a na ndE ur opea npr i nt i ng pr a c t i c esa nda r t !

I fy ou nda nyOCRer r or s , pl ea s er ea c husa t s @i book bi ndi ng. c om Mor ebook sa boutbookhi s t or y , booka r t s , a ndbook bi ndi ng onourwebs i t e: ht t ps : / / www. i book bi ndi ng. c om/ pdf book bi ndi ngc ol l ec t i on/ ht t ps : / / www. pa t r eon. c om/ i book bi ndi ng

HET DR UK KE RS JAARBOEK VOOR 1908 y -\

IMMER STREV END

D E R D E JA AR GA NG UIT GE GE VE N ME T MED EWE RKIN G VA N VE RS CH EID EN E VAKK UND IGEN DO OR I PEN BUU R & V AN S ELD AM TE AM ST ER DA M IN NOV EMB ER MCMVIII

4>

EEN WOORD VOORAF oen William Morris, wiens naam in bijna elk hoofd­ stuk van het Drukkers Jaarboek voorkomt, in 1891 de Kelmscott press oprichtte, w as de drukkunst in een staat van grenzenloos verval. Schoonheid was nagenoeg geheel vreemd geworden aan ons vak, en zelfs de z oogenaamd „mooie ’ boeken, de groot 4° prachtwer­ ken vertoonden èn in keuze van materiaal en letter, èn in compositie, èn dikwijls ook in technische uitvoering, zooveel zorgeloosheid, naast zooveel op valsch effect berekende pracht, dat het ons thans onbegrijpelijk toeschijnt dat deze boeken ooit met bewondering werden gadegeslagen.

Sinds dien tijd is veel veranderd en hoewel juist toen en door de geheele 19e eeuw heen veel werd gebazeld over de schoon­ heid en verhevenheid der boekdrukkunst, is toch eerst na 1891 het bewustzijn gekomen, dat de boekdrukker inderdaad een vak beoefent dat kunst kan voortbrengen, en werd hier en daar doelbew ust gestreefd naar het maken van schoonheid. Hierdoor is de boekdrukkerij als bedrijf op een hooger niveau gekomen, en niet ten onrechte. Wa nt hoe nuttig en onmisbaar een industrie ook moge zijn, indien zij geen schoonheid kan voortbrengen zal zij altijd b enede n de bedrijven staan die dit wel kunnen, en de boekdrukkunst, „the art preservative of all arts , zooals men haar in Amerika noemt, vereenigt in zich de onmisbaarheid, en de nuttigheid en de geschiktheid tot het voortbrengen van schoonheid. Geen industrie vindt zoo veelzijdige toepassing, want zij draagt de wijsheid onder de menschen, zij verspr eidt de kunst van het woord, zij is de steun van handel en nijverl

heid, zij is, in één woord, het hart en de ziel der beschaving.

Maar hoe nuttig en onmisbaar ons vak ook moge zijn door deze hooge roeping, voor den boe kdrukker zelf ligge de hoog­ heid niet alleen hierin, voor hem zij het ideaal zijn industrie, waar hij kan, tot kunst te maken. Dat de boekdruk kunst ook deze roeping heeft, en waarlijk hare slechtste roeping is het niet, wordt, vreemd genoeg, juist door de boekdrukkers nog zoo weinig ingezien. Als men de hooge stap el drukwerk die van de nederlandsche persen komt, kon doorz oeken om de dingen van schoonheid daaruit te delven, hoe schraal zou de winst dan zijn.

En dit toch behoefde met zoo te wezen. W an t al kan met alles wat de drukker drukt, mooi zijn, al is zelfs een hoog percentage van het drukwerk niet mooi te maken, veel zou toch beter kun­ nen zijn en menig drukwerk, thans een ding zonder schoo nheid, zou toch inderdaad wel mooi te maken zijn.

Zee r sporadisch verschijnt een boek dat goede kwaliteite n als drukwerk vertoont,.en wel nimmer zal onze kunst op dien trap komen te staan dat alle drukkers, of alle uitge vers, zooals het jammer genoeg m ons land moet heete n, bij he t maken van een boek welbewu st naar schoonheid streven. En zooals het met het boekwerk is is het met het smoutwerk. Ve el van h et smoutwerk kan mooi zijn, en mooi met voorbeda chten rade.

Men bereikt dit niet door een randje te kiezen dat men wel aardig vindt, of door z’n nieuwste letter ervoor te nemen, of door w at beter materiaal te verwerken, dit alles zijn slechts fac­ toren die de schoonheid kunnen steunen, de eigenlijke elementen der schoonheid zijn ze niet. De schoonheid van het werk des boekdrukkers zit vóór alles m het zetwerk en in het technische kunnen de s drukkers. Ond er zetwerk is te verstaan het arrange-

ment, de verdeeling, de goed e verhou ding tuss che n formaat en zetse l, tussch en wit en zwart , tuss che n kleur en kleur. Oo k dit laatste , want geen zette r k an een uits teke nd zetw erk maken als hij niet w eet in welke kleuren zijn w erk wor dt uitgev oerd en hij het daarna ar kan op bou wen . De kuns t des druk kers ligt, b ehalve in het zeer zuiver afdruk ken van zijn werk, ook in het kiezen der juiste kleur nuanc es, in den zwaa rdere n of lichteren, den schrale ren of ve ttere n druk. Daa rom moet er s amenw erking be­ staan tus sch en ontw erpe r, zetter en drukker. En het is die same nwer king die zoo dikwij ls geheel ontbre ekt.

W ie scho onh eid maken wil moet tracht en zich te door drin­ gen met de kennis van scho onhe id. Dit is een wete nsch ap die aange leerd moet wor den , wel een ge voel swet ensc hap w aarvoor men aanleg moet heb ben , maar t och een wete nsch ap. Nerge ns hebb en onze zett ers en druk kers gelege nheid de sch oonhe id van hun vak te leeren ken nen ; geen onzer tijdschri ften gaat op dit zeer belangr ijke deel d er druk kuns t in vo ldoen de mate in, geen museum in N ede rla nd toon t iets op dit gebied . D at onze zetter s en drukk ers hun vak naar dez e richting niet verst aan is d us geen wond er, het war e een won der als ze het wel versto nden.

Da t het D rukk ers Jaar boe k, het ee nige orgaan, dat de schoon e drukk unst voo rsta at, nuttig werk en kan, daarvan ben ik vast overtuigd , en ik heb het zeker vertro uwen dat het niet alleen nuttig werk en ka n, maar ook nuttig werke n za l. Ik verhe ug mij daarom dat h et suc ces der twe e ee rste d eelen mij de u itgave van dit derd e deel tot plich t maakt e, dank zij den ijver der med e­ werker s zal ook dit deel zijn w eg wel wed er vinden.

AMSTERDAM

B. MODDERMAN i. f. IPE NB UU R & VA N S EL DA M

DE BOEK DRU KKUN ST EEN KUNST NIJVER HEIDS VAK DOOR

I

ad de groote weder-o pbloei van het kunst ambacht wel volledig kunnen zijn zonder dat ook op ’t gebied van de boekkunst nieuwe inzichten w aar­ diger resultaten kwam leveren? Ik geloof het niet.

«Ma Zelfs is het merkwaardig te moeten constateer en dat, historisch, zoowel m Engeland als in deze landen die groote verjonging van het ambacht zich voor t eers t in een pa ar uitin­ gen op boekdrukgebie d openbaard e.

Men denke aan William Mo rris’bestre vingen omstreeks 1891 en al wat na zijn e poche-makend .beginnen werd bereikt. Men gedenke het eerste optreden in Ams terda m van h et toen gelijk gezinde drietal Dysselhof, Lion Cache t en Nieu wenh uys met hun in hout gesneden diploma’s voor de Vereem ging van den Boekhandel.

Dat was een gebeuren !

Menigeen die t zich toen niet begrijpen kon hoe een artist, een kunstenaar, zoo’n hoog wezen, zich kon vernede ren tot zoo iets eenvoudigs, zoo iets banaal s als een le tterdruk, en .. .. men ve rwonderde zich hoe zo o’n man van hooge aspirat ies zijn tijd en liefde kon geven aan ’t zelf, zegge ze lf, in hout uitsnij­ den van die gewone lettertjes. ’t Le ek jongens-spelerij. ’t L eek belachelijk, en er w aren er — en er zijn er zelfs heden nog — die meewarig hun schoude rs ophaalden over zooveel naïv iteit ,. .. . om van erger niet te spre ­ ken. Kunst, de hooge, groote kunst werd immers slechts met penseel en verven beoefend, en ’t zich zetten tot wat die drie wilden was immers van den artist een handwe rksman maken.

Ho e vernederend voor de kunst, hoe vernederend voor de langlokkige kunsten aars.

2

Maar de gesch ieden is heeft de niet-b egrij pend en geleer d en sede rt zijn de hoofd en verh elde rd en de inzicht en veran derd en is er een groote herleving van het kuns tamb acht gegroeid , die zeker min of meer van het optr ede n van die drie mannen het gevolg was .

Er was dan ook sin ds d ien in H olla nd b ijna geen kunstnij vere van eemg tale nt die zich ook met zijn kracht en aan de boe k­ kunst bep roef de, zoo dat er w erkelijk v an een herleving van ook dit amb ach ts-v ak gesp roke n kan word en.

Er zijn te veel goed e namen m d eze te noemen dan dat het noodig zijn zou ze hier wee r m herin nering te brengen. Gen oeg zij het echte r er op te wijze n dat de aard van het werk dat deze kun stam bach ters maakt en, en hun ideaal zich g aande weg uitgroei de en verv ormd e.

W ar en Dy sse lho f en de zijnen begonn en zelf de moeilijke techn iek van hou tsni jde n te be oefe nen en hadd en ze hun drukken zelf gema akt, en, als prec ioza, in slech ts zeer gering aanta l, als kos tbar e ets- pre nte n ge pro duc eerd , de na hen kom enden konde n deze nog zeer ürz/e-Zcuns/achtige wijze van werke n niet meer volgen.

Om oeco nom isch e zoo wel a ls om a esth etisc he redene n.

W an t die enke le mooie drukk en vold eden , door hun gering getal, niet aan het d oel. H et w aren w elku nst- dru kke n, maarzij konden n iet met dez elfd e oogen gezien word en als een eenig kunst- schild erij, zoo dat er n aar wijde r bas is voor dit soort werk moes t worde n gezoc ht.

De lithogra phie boo d zich ’t ee rst als zeer geëige nde reproducti e-me thode aan om grooter oplaag te kunnen be reiken w aar­ van ieder exemp laar die eigene vingerdru k van den artist zou 3

bezitten. Men kent het boekje van Nie uwenh uys, Jacque s Perk, dat in zijn soort weer een tijdperk in de ontwikkeling van ons kunst-ambach t aan wees, Grooter oplage, maar ook een beetje meer mechanische behandeling waren daar de onscheidbare elementen.

Later kwam d e zincographie en met al zijn vers cheiden heid, de reproductie langs mechanisch-chemischen weg, en door den tijd gedwongen — die groote oplagen vraagt voor weinig geld — zal het boekkunstvak zich moeten ontwikkelen met de hulp der machine.

De machine, de door de opkomende kunst nijve rheid sbew e­ ging zoo zeer veroordeelde, versmade en verg uisde machine, zij toch is en blijft in onze heden daagsch e samenleving een uit den tijd voortgekomen hulpmiddel, een door oeconom ie en heel onze samenleving bepaald middel (geen doel), waarover verkeer d te oordeelen vooral gebrek aan kijk op de maatsc happel ijke toestand en zou verraden.

Wij hebben de machine, we moeten haar hebbe n, het is nu de zaak ons niet te laten beheersc hen door „he t machin ale” zooals zeer zeker langen tijd in het ambacht geschied is , maar de machine moeten we tot de willige uitvoerster maken van onze persoonlijke intellectualiteit.

W at een machine aflevert is machinaal, ik geef het toe, voor zoover het in al zijn producten gelijk en gelijkvormig is, maar nu we dit weten moeten we juist van die eigenschap partij trekken om er iets mee te bereiken wat aan alle technieken tot nu toe onmogelijk was .

Van een machine handwerk te willen eischen is een onge­ rijmdheid, van een handwer k machinale fouteloosheid te vergen 4

is een onmogelijkhe id. W at ons tot voorh een in h et hand werk beko orde, dat perso onlijk e in ieder s tuk voor zich, d at zullen w e misschien moeten missen bij machm ewerk , maar er s taat tegen ­ over dat we een cache t aan het geh eel kunnen geven dat een nieuwe scho onhe id bied t.

De m achinale letter, de gelijkmatige druk, de fo utelooz e kan­ tigheid van zets el en bewe rking is een ander schoon dan de nu en dan artist ieke nonc halan ce van het hand werk v an w eleer.

H et e ene is niet bete r dan het a nder e, maar ’t is in den grond iets ander s, omd at beid e uit zoo in den gro nd versch illende oms tand ighe den voortk omen.

In on zen tijd is en moet d e machine onze hulp zijn, maar die we in onzen mach t heb ben , die we tot onze diena resse maken.

Ee rst dan kunne n we iets met en door haar bereike n. En, dat wat we bere iken , is wel heel ande rs dan wat voorhee n werd gemaa kt, t heef t een and ere aest heti ek, een ander ideaal, maar per slot is het toch ook maar om die scho onhe id, dat rythme, die deu gd te doe n, die we, vroeger met het handw erk, meer lyrisch bezo ngen , tha ns, meer epis ch verkon den.

En dat zi jn bei de zee r versc hille nde id ealen, die zeer verschi l­ lende bas is tot uitg angs punt h ebb en.

Zo o dan de boek druk ker van hed en niet meer de zelf uitv oe­ rende artist en uitv oerd er van zijn werk is, zooals bijv. dit bij de heer en Dy sse lho f c. s. het geval was , zoo mag toch zijn heel versc hillen d maar even doe l-be wu st streven door d e kuns tnijveren niet ond ersc hat w orde n.

W aa r bij ’tbeg in der amba chtsh erlev ing de voorma nnen nog hoofdz akelijk kun sten aars -am bach tslie den waren en een soort 5

/zunsZ-ambacht beoefenden, d. w. z. bun nijverheidspro ducten met evenveel voorzichtigheid behandelde n als of het schilderijen waren, daar is dat alles in onze dagen anders. He t staat zelfs nog meer verschillend te zullen w orden.

Niet meer het voortbrengen van slechts een paar zeer mooie dingen kan in het boekdrukkersvak het idea al zijn, maar maat­ schappelijk en oeconomisch moet er nu gestre efd worden naar een machineproductie die, wat de wijze van haar o ntstaan aan­ gaat volkomen uit onzen tijd voorkomt, als product, als artikel, volkomen voor onzen tijd geschikt is.

En dan zal die drukkerskunst niet meer b estaa n m de door een artist, geheel en al persoonlijk gemaakte mooie drukjes, die eigenlijk even zoo goed eenlingen zijn als de schilderijen van Remb randt of Maris. Maar dan w ijst onze tijd besli st naar iets anders.

Nu de algemeene zin voor schoonheid ook in drukwe rken zoo gegroeid is dat er waarlijk een publiek voor dezen vorm van het schoone b estaat, nu moet er naar nieuwe banen gezoch t.

Niet meer de handdruk van den ku nstenaar, maar tha ns zegt de tijd dat het ideaal de machineproductie, door een b ekwaa m en sch oonheid-dorstig intellect geleid, moet zijn.

In den druk als zoodanig kan niet meer als hoogste ide aal die ,,kleurigheid” van een met de hand gedrukte houtplaat kome n, maar door de letter, de spaties, interlinies, de vignetten, inkt en papier kan men thans een ander ideaal bereiken dat meer van onzen tijd is, van 190 8 — dan het kunstenaa rs ideaal van 189 2.

En beide kunnen sc hoone dingen leveren, ofschoon zoo ver ­ scheiden van asp ect, vooral zoo verscheiden van uitgang spunt.

6

Op die wijze is een machine , als hul p, e en onm isbaar middel tot een doel, tot een bew ust d oel. De machine is dat doel niet, noch de foute loosh eid, of de gelijkvormigh eid van het prod uct, maar die eige nsch appe n van machina al we rk zijn nu tot d eugd en gemaakt. Maa r men moet dat machin ale in een ander licht, in ander e combin atie zien en waa rdee ren dan voorhe en.

Nu wor dt er met de machine kuns t gemaakt , niet om het machina le, maar om en door het in tellect wat leidt.

Da ar beh oor t than s een groote mate van vakkennis toe om t m eenig kun stam bac ht tot iets te brengen . In d en beginne was het slec hts een qua esti e van artisti eken aanleg, smaak, scho on­ heid sgev oel en intuïtie.

De a mba chte n dringen zich hoe langer hoe meer tot hun eigen terrein terug, en, na gelee rd te heb ben van de artisten, hebbe n ze nu sch oon hei dss ent ime nt en verant woorde lijkheid s-gevo el, wat h en vroeg er ontb rak.

En nu bes trev en ze niet meer kunstuitin gen te maken die als eenlingen hoog ges cha t wor den als de eenling, het schilderij van een Isra els of Ma uve , maar nu maken ze hun vak tot een deel van onze same nlevin g. Ui t die sociale verhoudi ngen, de vraag en aan bod k omt den aard van hun werk voort, de oplaag, snelh eid van levering en de geldeh jke aange legenh eden.

Zij trac hten h un vak, dat n u, eve n als het herleef de meubelmakers vak en de and ere mĂŠtie rs, een werkelijk m en door de samenlev ing leve nde n ijverh eid te doen zijn.

Maar nu and ers dan voor heen t oen het slech ts een industr ie was . Na w at ze gelee rd heb ben va n de heele herleving van het ambac ht is ook hun vak hen lief zoo als ieder amba chtsm an zijn vak lief heeft, omd at hij er uitdrukking mee geven kan van zijn 7

eigen willen , inzich t, idea al. En als zood anig , en naar de mate de intel lectu eele en aes the tisc he „B ild ung ” v an een druk ker is, zal zijn werk w el degeli jk als een uiting van onze hed end aag sehe gebr uiks -kun st moet en be sch ouwd wor den , en hij zelf als een k unst enaa r, zij h et da n ook een n iet zoo abs olu ut o nmid delij k kun sten aar als een schil der.

Maa r ook een archi tect is slec hts midd elijk de uitv oerd er van zijn conc epti es. En zoo is het ook met de me este me ube l­ make rs, zelfs bij nog zeer veel vakk en en am bac hte n, waa r de „leide r” onmogelijk altijd zelf de o ntw erp er en uitv oerd er tege lijk kan zijn.

In vroeger ee uwe n kon d at, moe st dat , maar de in onze tijd en zoo vera nde rde social e om stan digh ede n he bb en ook in dez e, dus ook in d e kuns t, de dingen zoo grondi g omm ege kee rd.

H et eenhn genw erk vo ldoe t niet meer aan onze ge me en sc ha ps ­ zin en in h et boek druk kersv ak moet de mach ine wel h elp en om aan wa t de tijd eisch t te voldo en.

A l staa t daaro m me t zijn werk en als werkma n de bo ekd ruk ker van hed en op een ander socia al en am ba ch tss tan dp un t dan zijn coll ega’s uit den oude n tijd, onze tijd en al w at er in de laa tst e twint ig jaren op ’t gebi ed der kun ste n aan ’t om -wo rde n is, stem pel t hem, naar gelang van zijn pers oon lijk heid tot een min of m eer verdi enste lijk werke lijk kun stni jver heid sma n.

AMSTERDAM

8

TH. MOLKENBOER

AMER IKAA NSCH E BOEKKUN ST

* i

n mijn ops tel over ame rika ansc h zetw erk in het vorige Dru kke rs-j aarb oek n oem de ik te rloo ps het w erk v an eenig e drukk ers en uitg evers , in ve rban d met de oplev ing der druk 足 kun st in de Ve ree mg de Sta ten , daarbi j tev ens in uitzic ht stell end e, dit werk m een aan am enk aan sch e boe kku nst gewi jde besp reki ng uitvoeri ger te beh and ele n. Da nk zij de w el足 will ende tegem oetkom ing van eenige uitge vers en boe kdr ukk ers ben 誰k in de ge legen heid, zij he t ook slec hts sch etsm atig , eeni gszins een bee ld te geven van den huld igen sta nd der boe kku nst in A mer ika. Ee n geheel uitge werk te stu die over een zoo uitge 足 breid en veelo mvat tend ond erw erp, zou allich t meer m ateria al verei schen, dan eenige tijd schn ft-ar tike len en wa t mij van gind s gew erd. De relaties van onze boe kha nde laa rs stre kke n zich blijkb aar niet uit tot amer ikaan sche uitg ever s, in elk geval zijn hier slec hts enkele hunner uitgaven te koo p, en dan n og me est al dezu lken die om ande re dan bibliof ilische red ene n, ko op ers vinde n. Ong etwi jfeld zal dit geringe aan bod in eve nre dig hei d zijn aan de, door onb eken dhe id, geringe vraag en we llic ht zijn hierbij ook hand els-m oeili jkhe den in h et spe l, maar t oc h z ou h et voor velen een verh eugen is zijn, indien wij hi er me er uit Am eri ka te zien kregen.

Alv ore ns het werk de r tege nwo ordi ge dru kke rs te be sp rek en , zullen wij korte hjks den toe sta nd naga an waa rin de bo ek ku nst verk eerde voor de opk oms t der bew egin g die er naar str eef de mee rder e sch oon heid in d e typogr afie te bere iken .

H et werk der vroege re ame rika ansc he typo graf en w as , eve nals dat van de eur ope esc he vakl iede n uit dien tijd, van een vrijui tgaa nde natuu rlijke krach t, die nog van de tege nwo ord ig zoo zeld zaam voor kom end e eer lijkh eid van ge est get uigt, d en vakm an 10

uit die dagen eigen. He t geringe aa ntal le tterty pen h ield hen oo k op het goede spoor, zoo als deze wed er go ed m ove reenste mming waren met het bepe rkte karakte r hunne r uitgave n, hoofdz akelijk van histori schen en theo logis chen aard . Ga and ew eg echter kwamen er meer lette rgieter s die, door o nderlmge n naijver ge dre­ ven, telk ens zoog enaam d nieuw e type n in d en hand el brach ten, maar die daar med e ind erd aad de typografie tot een tot nog t oe ongeke nd peil ded en dalen . To ch vallen uit dien tijd no g eenige goed e lett ers en uitgav en te verme lden. W ij wijzen op het, door Bruce Ro ger s later met succ es opnie uw gebruikte Brim mer type van de R ive rsid e P re ss , h et be st te karak tense eren als een tuss che nty pe tus sch en de nog wat schriel e mediaeval en de gevul­ der roma ansch. V erd er de rome in van H ob art & Robb ins , wa ar­ van jammer genoe g de matrijzen jaren gelede n door brand vernield wer den , slec hts eenig gietsel hiervan bevin dt zich in het bezit der Uni vers ity Pr es s. Va n de uitgaven noem ik de stan daa rd-e diti es van ber oem de auteu rs, zooals de octavos van Mot ley door Ha rp er en die van P res sco tt doo r Lippi ncot t en de duo dec imo ’s van ameri kaan sche schrijve rs doo rTi ckn or en Field, alsoo k het eer ste formaa t (l óm o) waarin omstree ks 18 54 de Libr ary o f Br iti sh Po ets was ui tgegeven door Little Brown & Co. Ze lfs de huize n die vroege r om hun intelligente werkkra cht vooraan ston den , w iste n bij d e uitbre iding van d e ameri kaansc he litteratuur zich aan de nieu we eische n niet aan te pas sen door werk, dat van ruimere typ ografi sche opvattin g getuigd e. Wer ken van histo risch en, theo logi sche n of besp iege lend filosofischen aard, alsook romans en de editie s der klass ieke dichte rs ver­ schene n in tamelijk goed e formate n, maar toch wist men de typografi sche uitvoering ni et in overeen stemmi ng te bre ngen me t

I

de eischen der nieuwe literaire producten, evenmin als men voor het gewijzigde materiaal een geëigende uitdrukkingswijze vond, hoewel juist toen de zoo versche iden literatuur overeen­ komstige typografische vormen verlangde. Vóó r de opleving der drukkunst waren de boekformaten en letters ouderw etsch en alledaagsch, de versiering schaarsch en slecht, en zoo de goede grondbeginselen van typografische kunst al met schenen uitgestorven te zijn, waren zij voor t minst vergeten.

Voo rdat wij het werk der jongeren b ehandel en past hier een woord over den nestor der amerikaansche typografen, The odo re Low de Vinne, over wiens leven en werk de Hee r J. W . Ensch edé (van Amsterd am) in het eerste Drukkers -jaarboe k uitvoerig bericht. Bij al de door hem verworven vermaardheid is zijn werk toch niet baanbrekend te noemen, zo owel zijn zeer d oorwro chte en van een uitgebreide kennis getuigende vakstu dies, als de op zijn initiatief en onder zijn leiding geteekend e en g esned en lettertypen, doen hem kennen als man van het beho ud. Evenzoo getuigen de boeken die hij drukte voor de Grolier-c lub, een bibliofilen-vereeniging te New York, waarvan hij medes tichter is, dat zijn streven niet zoozeer gericht was op a rtistieke com­ positie als op technisch kunnen. Duidelijk en kort typee rde hij zijn inzicht in een schrijven dat ik van hem ontving: „th at my taste leans toward severe simplicity. I regard the present fashion of decoration as a real degradation to typo graphy, especially so in its imitation of medieval fa ntasies ” .4') Maar toch heeft hij de verdienste, de nieuwere richting een vasten technischen grond onder de voeten gegeven te hebben, die ook nu nog geldend is "9 D e ve rta lin g de r en ge lsc he ci ta te n is ge pl aa ts t aa n he t e in de van dit op ste l.

12

voor het middelmatig, meer gewo on opge vatte drukw erk. In het bijzonde r vo or de „ma gaz ine s” van Scribn er, Ha rpe r en de Centu ry Co. De pag ina’s dezer in A mer ika zoo algemeen ver­ breide en geliefde t ijdsch riften zijn als modelle n aan te merken van dergelijk werk, zoow el van opz et als uitvoering. To ch stel ik er pri js op te verklar en, dat d eze „m ont hlie s” niet gehee l vol­ doen aan de zoo rechtm atig geld ende eisch van vlakve rsienng , daarv oor zijn ze te veel voor het groote publiek dat nog altijd graag pren tjes ziet. H et d oet a an onze bewerin g niets af d at de originalen deze r illustr aties af en toe van de hand v an zulke ge­ raffineerd kn app e „dr aug hts me n” zijn als de Shak espe are illu­ strator Ab be y, of d en ook als etser zoo gewa ardee rden J osep h Penn ell, welk e la atst e so ms ragfijn, als spel ende en soms zwaar besl ist stad sge zic hte n en land scha ppe n uitmunt end technis ch voor de pers we et te bew erke n, die van kleur soms goed bij de letter aans luite n, maar zelde n decora tief van opzet zijn.

Nu wij toch eenig e teek enaa rs noem den willen wij zeker een der mee st deco rati eve , Ho wa rd Pyl e, niet voorbij gaan. We l levert hij ook illus tratie s in de zich minder bij de boek letter aans luite nde tomge was ch-m ame r, en blijkt hij door luchtig werk van alle markt en thui s, maar toch heeft hij menig boek en tijdschr ift gees tig, frisch en ferm ve rlucht met zijn ietw at op de oude Du itsc her s ( Dü rer) geïns piree rde teekenin gen. Eenige b e­ kend heid met zijn w erk hier te lande m ogen wij ve ronde rstelle n door een artike van Po l de Mo nt in de Vla am sch e Schoo l, aargang ’98, naar aanlei ding van het door hem geïllus treerde dnd erbo ek Th e Wo nd er Clock . Na deze meer teeke nacht ige uitweidin g keeren wij tot de boe kdru kkun st terug zooals deze was aan het begin van het nieuw e tijdpe rk in 18 90 .

13

Omd at Morris de groote baanbreker is der moderne boek­ drukkunst, moeten we ook hier weer van hem uitgaan. Om Morris ’ invloed te typeeren laten wij volgen wat een der b este amerikaansche kun stenaars in ons vak, D. B. Updi ke, van hem vertelt in zijn lezing Some revivals o f Printin g in the nineteenth century, voor de Massac husett s Library Assoc iation , den 1 1den Januari 1906 in de Boston Public Library gehouden ; „N ow perhaps you will ask : In what does the modern revival in print­ ing differ from others, and what makes you think s o? To this I wish to explain, first, though the modern revival of printing originated with William Morris, that Mr. M orris was not a great printer, but was a great decorator. H e therefore saw in the printed book certain decorative qualities which, not being d eco­ rators, the printers had failed to perceive. Wh ile I believe tha t Mr. Morris has been overpraised as a printer, I do not t hink he can be overpraised for one point in his influence on printing. A s you know, both from his books and from his art, he loved the Northern style of decoration and design. Th ere w as som ething a little Teutonic in his whole point of view. H e openly ann ounced that he preferred Iceland to Italy, a liking which, counting out the climate, most of us scarcely share with him. He held, in com­ mon with Mr. Ruskin, a quaint view about the Rena issan ce, which he thought had done a vast deal of harm. Abou t that mat­ ter, too, opinions may wel differ. But, on the other hand, he grasped a principle and taught a principle in his boo ks which had been, after the first fifty years of printing, lost sight of, and which, to quote Mr. Cha rles Ric ketts, is thi s: “ The novelt y o f a hook made during the recent revival lies in the f a ct that it shows design in each portion o f it, f rom type to paper, and 14

fr om ,bu ild’ to decorat ion. Ther ein lies the diffe renc e betwee n a booh so under stood an d an y o ther modern book print ed before 1891 ; therein lies their af fin ity with the g ran d volum es o f the Ital ian an d Germ an presses ” .

In other wor ds, Mr. Mo rris ’s influence has made clear the unity of a book a s a w hole . Before he came upon the horizon, although ther e wer e many boo ks that w ere good, it was often forgotten tha t merely beaut iful pape r, merely beautifu l illustra­ tion s, und merely beaut iful type did no t make a b eautiful book.

A boo k is beauti ful primarily — alwa ys granted that its treat ­ ment is app rop iate to its subj ect — beca use the type, paper , imposi tion of the print ed page u pon the paper , press work , an d deco ratio ns are beaut iful in them selv es, but above all bea utif ul in relation to eac h othe r.”

En verd er Mor ris beo ord eel end e zegt hij: ,,if one looks at Mr. Mo rris ’s great boo ks, the Cha uce r and the trial pages of the Fro iss art, one is inst antl y struck with their harmony. It may be a h armo ny one doe s not like, the almos t deafening h armony of a full o rch est ra; but, like all re formers , Morris mad epr oge ss by overs tating (typ ogra phic ally) his o wn ca se. A nd so his boo ks do teach won derf ul les son s by the prope r accord of all their different par ts into one del ightful w hole . P erso nally I do not care for Mr. Mo rris ’s boo ks, bec aus e I am still of the opinion that books wer e mean t to be read , and that no book is a go od one that canno t be read , and read easily . I admire much more t he remarkab le volum es pub lish ed by T he D ove s Pre ss, in whi ch the less ons wich Mr. Morr is taugh t have been appl ied in a light er and more classi cal meth od of typo graphi cal treatm ent ”.

In mijn vorig arti kel noem de ik re eds de oprichting van Th e 15

Kni ght Errant, door een groep van geestdriftige jongeren in Boston als een mijlpaal in de geschiedenis der amerikaansche drukkunst. Ook ontstonde n toen een aantal uitgeversfirma’s, waarvan enkelen reeds zijn vergeten, en anderen slechts b ekend zijn gebleven, meer om het excentrieke hunner uitgaven en het dilettantisme van hun literatuur dan om serieuzer kwaliteiten.

Hoe wel velen dezer uitgevers den geldelijk nadeeligen invloed ondervonden van hun te artistiek opgezette ondernemingen, heb ­ ben zij in hun werk modellen gegeven, die nu nog met uitsteken d succes gevolgd worden door firma’s, welke, gesteu nd door een groote financiëele draagkracht, zijn staa nde gebleven.

Velen der meest bekende drukkers en uitgevers van nu, waren zoo al niet direkt medewerkers der Kn igh t Erran t, a qua rteryearley review o f the liberal arts, toch stonden zij in nauwe be ­ trekking tot deze uitgaaf en hebben als zoodanig Small M ayna rd & Company, de Cheltenham Pres s van Kimball en wellicht ook de Merrymount Pres s van Updik e hun ontstaa n aan deze beweging te danken. Mr. Bertram Grosve nor Go odh ue, een der mees t smaakvolle en bekwame typografische siert eekena ars, van wiens vaardige hand het Merrymount ty pe der M errymou nt Pre ss en de alom verbreide en gevierde Cheltenh am beke nd zijn, was een der voornaamste medewerkers aan dit kort besta an hebben de periodiek.

Copelan d & Day, beiden medewerke rs aan dit tijdschrift, begonnen in 1 893 hun uitgevers-loop baan met het voornemen slechts mooie boeken uit te geven, waarvan het eerste was Ro sse tti’s Hous e o f Ei fe, in Decemb er 1893 ter University Pres s gedrukt, in een beperkte oplaag. De door Good hue hier­ voor geteeken de bloemrijke randen en initialen, de randen aan 16

het begin der boeka fdeeli ngen gepl aats t, verra den, nogth ans zond er Morris te imiteere n, dien s invloe d, ook de O ld sty le antiq ue, een letter gelijken d op onze mediaeval e gypt isch, komt vooral van kleu rwaa rde z eer dic ht bij d e Gold en t ype va n Morris, maar is gemakkeli jker te lezen, waar om zij dan ook voor vele kunstvoll e uitgave n in Am eri ka g ebruikt w ordt . D e uitga ve werd algemeen doch lang niet altijd gunstig besp roke n, en raakte spoe dig ui tverk ocht. Zi j wer d gevolgd door drie deele n Eng lish ho ue So nn ets in hetz elfd e formaat, met nieuw e versiering en van Go od hu e, terwijl de verd ere publi caties van dez e firma zich hoof dzak elijk b ewo gen op het gebi ed der schoo ne lettere n, dat uittera ard allicht een vrije opva tting en meer versiering toela at.

In 189 9 hieven zij h un zaak op en ging het fo nds over in hand en van Small Ma yna rd & Com pan y, die de voorb eelde n van hun voorga ngers volg ende n og menig belangrijk werk de den d rukken op de Uni ver sity P re ss .

Va n een hunn er laa tste uitgave n, de La tte r-d ay L ove S on ­ nets, in 19 07 ver sch ene n, geven wij een reprod uctie van de eers te pagi na eene r afdee ling, van compo sitie en versieringskarakt er onge veer gelijk aan de eers t geno emde uitgaven van Cop elan d & Da y. De and ere pag ina’s zijn gelijk aan deze , met uitzon derin g van de rand, die slech ts om d e beginpagi na s voorkomt . In ’t gehe el doe t de samen stelling denke n aan de eers te blad zijd e van de Ap pi an van Erh ard Ra tdo lt (Ve net ië 14 70 ) zond er dat Go od hu e daarb ij diens versiering smotief heeft gevolgd . De ban dje s deze r uitgaven zijn in hun e envo ud zeer smaakvo l. W itt e perk amen ten rug en hoek en, met op het fijn grijs-groen getint e papi eren plat , het in goud gedru kte uit­ geversm erk. Min der vold oet mij een dergelijk e pagina va n Th e 2

17

Tro phie s, So nn ets by Jo sé- Ma ria de He red ia, met zijn wat krullerige en spich tige versier ing, waa rme e blijk baar Go od hu e den inho ud der gedi chte n wild e sym boh see ren , maar die daa r­ doo r in een ons ame nha nge nde en druk ke com pos itie verva lt.

Of sch oo n overi gens de wa ard e der lijnen over eenk omt met de mij eve nee ns niet sym path ieke letter , geko zen met het oog op den min of m eer klas siek en gee st der ged icht en.

De Uni vers ity Pr es s die ook dit boe k druk te en menig an der goe d werk van haar pers en laat kome n, we rd ree ds in 16 39 opge richt door engel sche druk kers . Zi j dru kt ook de door G . D. Spro ul te Ne w Yo rk uitge geve n we rke n, zoo als de St .

Du ns ta ns Ill um ina ted Vo lum es, die een herle ving b ed oe len te zijn der oude , met miniaturen vers ierd e ma nus crip ten . Om bet er geleg enhei d te vinden de wijze v an vers iere n der ver sch ille nde scho len toe te pas sen k oos men lite raire m ees terw erk en v an a lle volker en en tijden . O . a . de R ub ai ya t van Om ar Kh ay ya m in de rijk met goud wer ken de oos ters che sch ool , Sh ak es pe ar e’s Son net s in de enge lsche scho ol, H ol y Gra il van Te nn ys on in d e goth ische schoo l, R os se tti ’s ve rtalin g van de V it a N u o v a van D ant e in de Re na iss an ce scho ol en Pe tra rca ’s S on ne tte n in de klas siek e scho ol vers ierd . In h et gehe el zijn het ti en w erk en, die in een oplage van slec hts dertig exem plar en op per kam ent wor den gedru kt, en die doo r Mr. R os s Tu rn er telk ens ver sch il­ lend wor den v ersie rd. Elk der millionn airs die de geh eele seri e dez er 10 00 dollar p er stuk k ost en de p rach twe rke n koo pt, bez it du s een unicum. Ee n nog luxie user onde rnem ing is e en D ick ens uitgav e in 1 3 0 dee len , waarv an 18 e nkel m et illus trati es, bek en de zoo wel als onb eke nde , ook 10 00 dollar per stuk koste nd e, da t maak t voor de geh eele serie dus 13 0 ,0 0 0 doll ars. De 18

begrijpelijk erwijs even kost bare ban den wor den gemaa kt door T he T raut z-B auzo nne t Binder y. D e firma Sproul heeft me t deze uitsluite nd naar am erikaa nsche verho uding en be reke nde uitgaven zeker het record geslag en van wat op dit gebie d mogelijk is.

Een oordeel over de ze uit gaven te geven is mij ónmogelijk, zooiets krijgt men hier niet te zien, maar wel kan ik zeg gen dat he t pros pect us alree ds een zeldz aam fraai d rukwe rk is. En ook kan ik aan de hand v an eenige proev en med edee len dat de minder kost bare u itgaven va n groote schrijver s als Dick ens, Thé oph ile Gau thie r, Def oe, Th ack era y en ande ren goed verzorgd zijn gedru kt in e ene opvat ting de Univ ersit y Pr ess eigen, de zoog e­ naam de Colo nial sty le.

Korte lings liet de U nive rsity Pr ess voor een serie H uma nist i­ sch e werke n, een let ter snijd en in navolging van die, voorkomen de op de b est en der zoo mees terlijk g eschre ven italiaan sche manu­ scrip ten, be rus ten de in de Lau rent iaan sche , Ricc ardi sche en Nati ona le Bibl iothe ken te Flo renc e, zooals de oude drukkers dit inder tijd ook plac hten t e doen . Dit „Hu man istic typ e” is zoozee r gevol gd naar het voo rbee ld, met voorb ehoud van de nood zake lijkst e doo r de dr uk-te chnie k gebod en beperkingen, dat men zo u w ane n een gesc hrev en pagin a t e zien, zooals uit onze reprod uctie mag blijke n. V an een aantrekke lijke vrijheid en b e­ valligheid van vorm, een gemakkel ijke leesb aarhe id door het weinige vlee sch, geeft deze letter bove ndien een aangena me kleur aan de pagin a, hoe wel comp act zetse l er niet mede is t e bereiken, doo rdat de onde ruith ange nde stokke n nog langer zijn dan die b oven d en rege l, wa ardo or de afsta nd tu ssch en de regels grooter is dan bij de tot nog toe gebrui kte soort en. Oo k komt hierdoo r de hori zontal e regellijn de s te me erui t. H et arrangem ent 19

deze r pagi na is eve nee ns in na volging van de be ste wer ken der hum ani stis che schr ijve rs, zoo ook de bla uw e kleur van de rub nce enn gen en de initiaal, die overig ens een mod erne ver ­ vanging is van de vers ierd e initiaal in h et origineel.

De U nive rsity Pr es s heeft voor de n ieuw e be weg ing v erd ien ­ stelijk werk gelev erd in opd rach t van vers chil lend e uitg ever s en toon t nog maan delijk s haar capa citei ten in h et ong etw ijfel d be st verzo rgde en mee st inte ress ante typo graf isch e tijd sch rift, niet slec hts van Am erik a maar van de geh eele we rel d, Th e Pr int ing A rt.

De meerg enoem de oprichtin g der K ni gh t Er ra nt wa s niet het eenig ste en ee rste teeke n van een strev en naar bet ere bo ek ­ kun st. Re ed s in 1891 gaf T ho ma s Mo she r in P or tla nd , Ma ine , een in beperkt e oplaag op han d-g esch ept p api er ge dru kte , n ieu we editie van Geo rge Me red ith’s Mo der n Lo ve uit, die gun stig afsta k bij boe kwer ken uit dien tijd. T oc h d uur de h et e enig e ja ren, voo rdat Mo she r succe s belee fde van zijn goe d ver zor gde en binn en veler bereik vallen de uitgave n, zon der van zijn ide ale n prijs geg even te hebb en. Zi jn uitgav en zijn allen op han d- ge sc he pt pap ier van de oorspr onkel ijke letter in kl eine opla gen ged ruk t.

De ban d, tot zelfs de schu tkart ons toe getuig en van een in alles volg ehou den goed en smaa k. D e letter , ee n mediaeval ty pe is ni et het b est e, maar de zetw ijze, marge verde eling en omlijning zijn bes list aantre kkelij k. De laa tste catal ogus van hem is in dit opzi cht eve nee ns merk waar dig en staa t ver bov en het g ew one peil dez er nood zake lijke r ecla mem idde len.

W ij noe mde n van eeni ge drukke rs en uitgev ers go edv erz org de boe ken op d ie re eds on ze bela ngste lling w aard ig zijn, maar toch voor het werk van tw ee kun sten aar s, Dan iel Berk ely Up dik e 20

en Bruce Rog ers stijgt dez e bela ngstelli ng tot bewo nder ing. Zo o de amerika ansche boek kuns t niets meer zou op gelev erd h ebbe n dan het werk dezer t wee „m aste r prin ters ” , zou d aard oor toch haar bes taan srec ht verze kerd zijn.

Me t de bedo eling om mooier werk te maken en op die wijze te trach ten het peil der typografie t e verhoo gen richtte in 18 93 D. B. Up dik e zijn Mer rymo unt Pr ess te Bost on op. Te r ken­ sche tsing van zijn inzich ten laten wij volgen wat hij o. m. in de boveng eno emd e lezing ze gt: „O n the other hand , there is coming to be, and must be, an end to tho se experime nts in typo grap hy whic h gain a decor ative a nd harm onious effect while disrega rding clea rnes s. It ca nnot be too much i nsist ed upon that book s wer e first, last, and all th e time inten ded to b e read, and that a public will so on be tired of book s, how ever beau tiful, which are not simple and unobtr usiv e mediu ms b y which what is writt en shall be pre sen ted to the reade r. A nd it is furthermore to be reme mber ed tha t no printe rs have ever yet been able to revive old styl es of bo ok-m aking w itho ut uncon scious ly introducing a certain quali ty of th e peri od in which they w orked — just as the Re nai ssa nce scul ptor and deco rator belie ved himself reverting to th e pur est m ode ls of a ntiqui ty, while we of another age are so readily able t o see the difference betw een Ren aiss anc e and antique work . W e of to-d ay must not expe ct to be able to eliminate the artist ic feeling of 19 06 from our repro ductio ns of earlier work, how eve r painfull y stu died . If we can lay ho ld of the lesso ns of earlie r p rinting and appl y it to the wor k of to-da y, th at is legitimate. Unfo rtun atel y, to a pply thes e principle s for to- da y’s need is no easy t ask. But I beli eve it can be an d mus t be d on e.”

Zij n werk beve stigt h etgee n hij mogeli jk acht, van de regels 21

der oud e drukk ers heeft hij een g oed gebruik gem aakt . Hij z oekt naar ee nvou dige sch oon heid die d e le esb aar hei d te n go ede komt; de mooi geze tte, gelijkmatig u itgev ulde tek st is en blijft hoofd ­ zaak. Juis t in dit door velen zoo ten onre chte gem inac hte plat zets el, dat toch i nde rda ad h et h oofdb est and dee l is va n een bo ek, liggen zijn b ijzon dere v erdi enst en. O p zijn initiatie f we rde n v oor hem gesn ede n, het M err ym ou nt typ e d oor G oo dh ue get eek end en het Mo nta lleg ro- typ e doo r Mr. He rb ert P. H or ne ; zijn M ou nt jo ye type is een nieu w giet sel van de oud e matri jzen van het Brimmer type , terwijl in Am eri ka zijn ver die nst en bij ­ zond er gew aard eerd wor den , omd at hij het eer ste de Sco tch Ro m an van uit Eur opa in voerd e. Tr ou we ns van over al he eft h r zijn materiaa l aan letter s en ornam enten bi jee nge bra cht , terwij hij bove ndie n verzek erd is van de hulp van een ige de r be ste enge lsche en ameri kaansc he teek ena ars.

Dr. Lud wig Volk man n vertel t naar aanl eidin g van een in 19 03 gebrac ht be zoek , da tU pd ike zich in zijn be hag elij ke jo nge zellen wonin g heeft o mgeven van oude fami liepo rtret ten en stij l­ volle degeli jke meub elen, zelfs tot musi ceer en moe t een oud spin et die nen, terwijl d e werk lokal en van de ze be trek keli jk kl eine inrichting pa sse nd zijn ve rsier d, zoo o. a. de drukkerij met een afgie tsel van een antiek relief. Hij sch ept zo od oen de ook voo r zijn med ewe rker s ee n waar dige omgev ing, d ie niet dan ten g oed e kan kome n aan het g ehalt e van hen en hun werk .

W ij geven v ier, jammer g enoeg , verk leind e rep rod uct ies van pag ina ’s d oor Up dik e, die nogthan s eenig szins een ide e ku nne n geve n hoe hij bij vers chil lend e lett erso orte n stre eft naar een gesl oten zetw ijze , zon der de duid elijk heid te kort t e doe n. De pagi na der kwa rto uitgav e In the D aw n o f the Wo rld , met de 22

! r!

J! teeken ing van Sir Ed wa rd Burne Jon es in hout gesn eden door Mr. Catt erso n Smith , is gezet uit het Me rry mo un t type . Ho e goed pas sen de eenigs zins zwar e, kloeke , maar niettemi n fijn gevormd e letters, zoow el als de religieus ernstig e teeken ing bij het karakter van het boe k. Bij een minder sen eus e zetwi jze zoude n allicht de vele k apita le I’s store nd gedaa n hebb en. Th e El eg y o f Fa ith een geeste lijk gelijksoor tige uitgaaf is met de O ld sty le ant iqu e gezet. De ze letter is een verbe terde editie van onze mediaeval egyp tisch . Zij doe t in d e r eprod uctie w at te vol en onsc herp en verlie st zood oen de van de duideli jkheid der oorsp ronke lijke pagin a. Toe vall ig komt op deze pagina geen uitgang voor, regel is h et niet in de ze uitgaaf, wel zijn de alinea s niet inge sned en, wa t de krachti ge blad spieg el nog geslote ner maakt. H et terzi jde gep laat ste rood e titelschr ift in gothisch e letter doe t hier minde r afbreu k aan de rechthoe kig geslote n vorm der pag ina dan indien h et boven deze g eplaa tst wa s. Minde r gelukkig lijkt mij h et pagi na-cijfe r, iets van voren af aangebr acht.

Ee n duide lijk voo rbee ld van het smaakv olle aan passi ngsve rmo­ gen van den mee ster -dru kke r is de pagina van Th e Fi fe o f S ir Wi llia m Ki rca ldy in kwar to gedru kt voor de Club o f O dd Vo ­ lumes , en uit het M ou nt jo ye type gezet. Te ks t, en lastgever wellich t ook, vere isch ten een 17 de eeu wsc he opvatting, die ook door de letter werd mogelijk ge maakt. H et door elkaar gebruiken van kapit aal en klein kapit aal, cursief en gotisch ter onde rsch ei­ ding van plaa ts- en pers onen nam en in de korte inh oud is typ isch oude rwet sch en in Am erik a inhee msch . Maa r overigens hoe mooi fier en duide lijk staa t daa r: in de even afgesl oten ruimte dat Bo ok I V . Mo der ner van opvattin g en letter is de pagina van het eerst e deel d er Hu ma nis t Libr ary, Leo nard o d a Vi nc i’s 23

i

Thou ghts on Ar t and life. Buitengewoon gratie-vol en welover­ wogen van vorm is deze nobele en flinke letter, door Mr. H erbe rt P. Horne van Londe n voor de Merrymount Pre ss geteekend .

Ik sta niet alleen in mijn oordeel wanneer ik }\e\Monta llegro t ype een der fraaiste letters noem na de besten voor vroegere druk­ kers gesneden. Slechts de k is minder geslaagd en valt uit het fijn getinte zetvlak. Titel s en initialen voor deze mooi opgezette en veelbelovende serie keurwerken werden en worden eve neens door Mr. Horne geteekend in nauwe aansluiting met de letter.

Behalve het drukmateriaal is van deze pagina opmerkelijk de zeldzaam harmonische compositie, de kleur van den bladspi egel tegenover de breedte der marges en het slanke boekforma at.

Van de verdere uitgaven der Merr ymount Pre ss vermeld ik nog: The Li fe o f Michelagno lo door Asc anio Condiv i, uit het italiaansch vertaald door Herbe rt P . H om e, en onder diens toezicht met het Montallegro type gedrukt met decoratie ve titel­ pagina en initialen van denzelfden teekenaar, in klein kwarto verschenen in 190 4 ; de folio uitgave van Tacitu s Opera Min ora met het Merr ymou nt type in slechts honderd exemplaren in 190 4 gedrukt ; The Alt ar B ook met illustraties van Annin g Bell, de bekende engelsche teekenaar, randen van Good hue en o nge­ veer drie honderd initialen van denzelfden vruchtbaren ontw er­ per, en heraldische teekeningen van C .W . S herborn, eveneens uit het Mer rymo unt type gezet; evenwel is deze uitgave door de de Vin ne Press in New York gedrukt. Zon der voorbe houd kunnen wij zeggen: dat elk détail der Merrymount Pre ss pro­ ducten de g oede smaak kenmerkt van Up dike.

Dat ik he t oeuvre der Merrymoun t Pres s beha ndelde voor dat der Riversi de Pres s is geenszins omdat de mij bete r bekende 24

uitgaven van laatst genoe mde drukkerij minder belangrijk v oor­ komen. H et is louter uit chrono logisc he red enen . U pdi ke ri chtte zijn M errymou nt Pr ess op in 18 93 en Bruce R oge rs w erd eerst in 190 0 in de gelege nheid gest eld door Hou ght on Mifflin & Co., de eigenaars der reed s lang bes taa nde uitgev erszaa k met eigen drukkerij, de Riv ers ide Pr es s te Cam bridg e, Ma ss, om zijn ideeë n in de praktij k t oe te pas sen op twee boe kjes : Th e So n­ nets an d Ma dri gal s o f Mich elan gelo en de Ru ba iy at van O mar Kha yya m. Ste une nde op haar vroeger succe s, was de cons er­ vatiev e uitgevers firma met licht tot nieuw e experime nten te be ­ weg en. Da t zij het to ch geda an heeft, strekt haar niet alleen tot eer, maar ook zeer zeker tot voor deel, en wij zijn h aar verplicht om de, jammer genoe g hier te lande onbek ende, typografisc he kun stwe rken , die Bruce Ro ger s, sinds dien uit de onder zijn leiding gep laa tste afdeel ing de r Riv ersi de P res s laat kom en. M et de versch ijning van het ter pers e zijnde Th e L if e an d Wo rk o f Ge offr oy To ry zullen deze in be perk t a antal gedrukt e, allen versc hillen d opg eva tte editi es het respe ctab ele aantal van 45 bereik t heb ben . Te me er is dit een opmerkelijke prest atie te noeme n, da ar er ook kleiner werk voor particulieren door deze pers wor dt gele verd , in de zelf de zo rgvuldige en kunstvoll e uit voering.

W el mogen wij een land als Am erik a benijd en waar maar stee ds dergel ijke ko stb ar e, .privat e pres s” uitgaven bewon dera ars enk oop ers vind en, immers de meeste n dez er boek en zijn geheel of bijna uitv erkoch t. Z elf s he eft zich een club gevormd van eigenaars van Rive rsid e Pre ss Ed itio ns.

De nieuw e gee st die door Bruce Rog ers in d e reed s sed ert twe e generat ies om haar goed e werk beke nde drukkerij haar intre de heeft gedaa n is n iet een r évolutio nnaire, maar waa rdee rt, 25

prij st en pa st het oud e toe, overt uigd als hij (B. R .) is dat nieu we w erkp rinc ipes niet te b este llen zijn do ch z ich m oete n o nt­ wikk elen uit het voor afgaa nde. Ma ar hij gaat in zijn liefde v oor het v erle den verde r, hij zoek t met s lech ts l eering m aar oo k in spi ­ ratie m het wer k uit vroege re glan spe riod en d er b oek dru kku nst .

Hij pa st de overw eginge n die de oud e druk kers geleid he bb en , en die tot nog toe duur zaaa m gebl eken zijn, toe en druk t be ur ­ teling s al naar de aard van het w erk dit me deb ren gt bo eke n in goti sche n-, rena issan ce- en zelfs roko kost ijl. Ec hte r verv alt hij daarbij niet in s laafs che imitatie, en we et hij toc h alles wa t van zijn p erse n komt, een perso onlij k cac het te verl een en, getu igen is afleggen de van zijn bijzon der verfi jnden sma ak vo or ar rang eme nt, letter keuz e en combina tie, en meer dere deu gde n die de bo ek ­ drukk er beho ort te bez itte n; wat onge lukk igerw ijs sle ch ts van enkelen gezeg d kan word en.

De repro duct ies, hierac hter af gedru kt, v erm ogen no od we nd igerwij s slec hts een pover den kbe eld van hun ne origi nale n te geven . Ee n enkele, op een zoov eel doen lijk op de orig inale n gelijken d pap ier gedruk t, vold oet goed . Sle cht s is het pa pie r iet s dunn er en fijner van struc tuur geno men, om in ver hou din g te blijven met de vrij fijne rep rodu ctie . De maa t is klei ner, de lett er daa rdo or en door de niet te verm ijden euve len van he t clich é ons che rper , zoo ook d e ho utsn ee-v ersi erin gen , maar bo ven al o nt­ bre ekt de waarli jk subli eme druk op het prac htige , fijn geti nte pap ier, die het t ot een genot make n de ze b lad zijd en d oor de v in­ gers t e late n gaa n. T oc h zou den somm ige druk kers bed enk ing en tege n dez en druk aanv oere n, omd at zij d oor gaa ns meer b ew on ­ dering gevo elen voor een loute r t ech nis ch volm aakt e, gelijke en daa rdo or saai e druk . Bruce Ro ge rs verlan gt het kara kter istie ke 26

kenmerk van het ge reed scha p in zijn w erk t e herk ennen . ,, A cer­ tain rough ness, within limits, is to me a n ece ssa ry sign of vigor and life in the work, a sign that the man wa s real ly more en gros ­ sed with his idea than with the pe rfectio n of d eta ils ,” zooal s hij zelf zegt. H et z ou zeker de moeite loonen , al d e merkw aardig e produ cten deze r pers te beh and elen , maar vooral snog is ons drt onmogelijk, en ook bew aren wij dit liever t ot een volge nde ge­ legen heid.

Zi jn eer ste druk dan, So nn ets an d Ma drig als o f M ich el­ angelo , in 19 00 vers chen en, herinne rt sterk, tot zelfs in het druk kersm erk toe, aan de door Al du s Man utius gegeven voor­ bee lden met d e in 150 1 voor t eer st voor ee n uitgave vanVir gilius gebruik te cursief , in na volging van het hands chrift van Pe trarc a.

Zo o beh ield hij ev enals A ld us de gewo ne rome insche k apitale n, zond er het euvel dat de afst and tuss che n deze kapital en en ond erka st cursi ef groot er is dan bij de gewon e zetwijz e. De ze uitgaaf bed oe lde een tegen hang er te zijn tegen het werk der rijp en groen imit eere nde navol gers van Morri s en is boven al t eeke nend a ls resu ltaa t van de op gemakkel ijke leesb aarh eid gerichte uitga ngsp unte n van Bruce Ro ger s.

Ui tste ke nd w ee t hij de mee st gesch ikte krachte n, te ekena ars als hou tsni jder s en druk kers ook, aan het werk te zetten te rwijl hij zelf geto ond heef t, doo r zijn op een oud-fr ansche n vorm geïnsp ireerd M on tai gn e type een verdie nstelij k letter teeke naar te zijn. De ze letter wer d ges ned en voor de drie-d eelige folio uitgaaf der Es sa ys o f M on tai gn e, 1 9 0 2 — 0 3 — 04 in 26 5 exempl aren versc hene n op D icki nson hand -ges che pt pap ier ; van welke nobel e uitgaaf wij fronti spiec e en titel van h et tw eed e de el repro duce eren, met het portr et van den engel schen v ertaler. In 27

«Ik deel komt een dergelijk port ret voor, in h out ges ned en door Mr. Lam ont Brow n, in de open -lijn-m anier der oud e frans che grav eurs , en is eve nals d e titel omg even d oor een rand m navolging van een der scho one geti jdeb oek en van Geof froy T or y. O ok de initialen zijn doo r Bruce Ro ger s gete eke nd in e enig szin s vrije navolgin g van T or y, de zen en de rand en we rde n ges ned en doo r Mi ss Cat erin a A . Po we ll en M r. H . F. W . Ly ou ns . Bij de com ­ pos itie der pag ina’s en het ont we rpe n van letter en versi ering wa s h et Br uce Ro ge rs’s bedo eling in ov eree nste mm ing met den stijl uit de ont staa nsp erio de van dit b oek een har mon isch ge heel te verkrijgen als waar dig en eenv oudi g mon ume nt voor de algem een bek end e, geest ige en leve nsw ijze ops tell en van den frans chen rena issa nce- styl ist.

De „Int rod ucti on’’ pagin a der Fi fte en So nn ets o f P etr arc h, uitgeg even in 19 03 , met het fijne lijn -enc adre men t, is eve nals de sonn ette n uit de cursief gezet . H oe fijn ove rw oge n is de marge -verdee ling, geac centu eerd doo r de lijnom ramin g, en hoe gelukkig is voor de bevallige ranke cursie f het z etvl ak gek oze n.

Tu ss ch en de twe e lijnen bove n zijn de ged ich ten -nu mm ers gep laa tst en tuss che n die onde r, het p aginac ijfer.

W el k een versch il tus sch en dez e pagi na in den ge es t der Qu att ro -C en to en de beid e volg ende n van de mi dd ele eu ws ch e sag e van Oliv er an d A rth ur in goth isch e lette r en hierbij ove r­ een ste mm end e zetw ijze en arran geme nt. H et voo rwo ord in groo te letter over den gehe elen b lad spi ege l en de tek st in twree kolom men. De som s nogal sto ren de par agr aaf- teek ens ter ver­ mijding van het insn ijde n en uitvullen der alin eas , vold oen uits tek end aan hun doe l, nie tteg ens taa nde hun iets zwa ard er kleur dan de letter , sch ade n zij het gelijk matig asp ec t der p agina 28

niet. Prach tig decora tief zijn de mooi gepl aats te pagina cijfers.

Me t zijn vullend versie rende p enkrull en aan enkele letter s, zou de titel geïnspir eerd kunnen zijn door den Th eue rda nck , van Melc hior Pfinzing (N eure nber g + 15 17 ). De illustr aties voor dit mooie boek zijn, zooa ls trou wen s alle vignet ten, initialen en verdere deco ratie s in de uitgaven der Riv ersi de Pr ess , in h out gesn eden en zijn gen omen uit een zeld zame z esti end e-ee uws che duits che editi e.

In mijn boven geno emd ops tel m het vorige ja arboek gaven wij de nob ele titelp agina v an de in klem octavo, m l 90 4 versch enen Georgies o f Virg il. Nu geven wij de beginpa gina van het Tw ee de Boek met vignet, door B ruce Rog ers vrij gevolgd naar antieke v oorb eeld en, en blijkb aar in hout ges nede n titelregel. De open initiaal kleurt goed bij de lichte zetwijz e, waa rin nogth ans de letter s dich t op elkaar staa n, maar tuss chen d e woord en een de duid elijk heid bevo rderl ijke ruimte is gelaten.

De titelp agina van Th e L if e o f Da nte is merkwaar dig om haar wel over woge n schri ft-sam enste lling als om het delikaa t gesn eden portr et-m édai llon. De hoofd titel is weder om als op de vorige pagi na, in w at zwa arde r type met puntig uitloop ende, in t m idden gebo gen schr avee nng en, gesn eden . De subtitel is evenals het gehe ele boe k uit de Mo nta ign e type gezet. Ve rd er is deze groot kwar to uitgaaf versier d met roo de open g eteek ende initialen en op de han dpe rs gedru kt. Ho ew el de titel 190 4 ver­ meldt is zij in F ebru ari 19 05 versc hene n. O nze ongeveer op de helft ve rkleinde repr oduc tie vermag slec hts, vooral van de zoo meesterlijk g edrukt e hou tsne e, een flauw b eeld t e geven.

Zo oal s ik reed s verm eldde is Bruce Rog ers bezig aan een uitgew erkte, geillus treerd e enge lsphe uit gaaf van B erna rd’s leven 29

van den groote Re na iss an ce teek ena ar en druk ker G eoff roy T or y en aan een n og mee r bel ove nde ond erne ming , e en folio editi e van D an te ’s Di vin a Com edia in den oors pron keli jken itali aans chen tek st, met de enge lsch e proza -vert aling van Pro f. Ch arl es Elli ot No rto n, vers ierd met de teek enm gen doo r Botti celli inde rtijd gema akt. H et in dub bel opzi cht, voor den boe kdr ukk er en lief­ he bb er , zoo merk waar dige werk over To ry zal nog dit jaar vers chij nen, terwijl d e Da nte -ed itie n iet eerd er dan in 19 10 kan uitko men. De door ons ger epr odu cee rde bla dzi jde , eve nee ns van Da nt e’s Vi ta N uo va , is echt er niet een e van dez e uitgaa f, maar een proef pagin a, eenige jaren gel ede n, uit he t later eeni gszins gewij zigde Mo nta ign e typ e geze t. T oc h hee ft zij voor ons veel aantre kkelij ks, waa rom wij dus niet nal iete n haa r in onz e illustra ties op te nemen.

W ij mogen, wellic ht in ie twa t te ver ged reve n pur ism e, probee ren af te dingen op de artist ieke wa ard e van de som tijd s arc haï stis ch opge vatte onder nemin gen van Bruc e Ro ge rs , maar mogen daarbij niet uit het oog verlie zen da t het v oor als nog t ot He onmo gelijk heden zou beh oor en, de me este n dez er uitg aven , èn zoo volm aakt in overe enste mmi ng met den inh oud , èn in meer mode rnen gee st beid en, op te los sen . En ook ben ik ver zek erd dat al wa s het a lleen om de zuive re en d istin ctie voll e wijz e waa rop de opz et is doo rgev oerd , daa rgel aten dus and ere mee rgen oem de voortreffe lijke kwa litei ten, wij toc h ond er de bek orin g kome n van zijn mee ste druk ken.

Nu wij het werk v an de tw ee be ste n der „p riv ate ” per sen , no od we nd ig slec hts terl oop s, be ha nd eld heb ben blijft er voor He anHeren, en Heze zijn legio, nie t veel ru imte o ver, en tro uw ens zou ons Hit moeilij ker valle n, wa ar ons minHer g egev ens ten 30

dien ste staan. En behal ve deze pers en als : de Vill age P re ss ; de Phil oso phe rs Pr ess in W au sa u, W isc on sin ; d e El sto n P res s, Ne w Roc helle ; de Blue Sky Pr es s, Chi cag o; de Mon adn ock Pr ess , New Ha mp shi re en de excen trieke Band ar Log P re ss van Ariz ona met hare hum orist isch e en onhan dig primitiev e voortbr engsele n, zijn er o ok tal van uitgevers die som s met goe d verzorgde en mooi opg ezet te boek en voor den dag komen, als : Alfr ed Bart lett, Bos ton ; Brent ano, Dufh eid & C omp any, T ho ­ mas Y . Cro wel l & Co ., G. P. Putn am Son s, Do dd M ead & Com pan y, R . H . R us se l, T he Centu ry Co ., Morgan She pard , Me Clure Phi lips & C omp any , Do ubl eda y Pag e & Co ., Th e Graf ton Pr ess en bo vena l Pa ul E lde r & Co ., allen te N ew Y ork ; A . C. Me Clurg & Co . en F ran k Morri s te Chic ago; J. B. Li p­ pinco tt Co mp any te Ph ilad elp hia en T he Burrows Brothers Co . te Cle vela nd, Oh io. A ls drukk ers dezer uitgaven ontmoet men v aak de bek end e name n van de Me rrymo unt-, Unive rsity- , Che lten ham - en de Vi nn e per sen .

A an de h and onzer r epro duc ties nog eenige bescho uwing en.

De Vil lag e Pr es s van den teek enaa r F. W . Go udy was oorpronke lijk in Hin gha m, Ma ssa ch use tts , gevest igd en is nu verhui sd naar Ne w Yo rk. De zwar e en groote titelpagi nas met bloemrijke ran ken -bo rdu res, acht ik minder geslaa gd dan de pagina (zie afb. 16 ) uit het d uidel ijke, wijde en he t p enkara kter beho uden heb be nd e, Vil lag e Ty pe door Go ud y ontwo rpen.

Oo k is de initiaal te roeme n. Ve rde r werk te hij mede aan uitgaven der Blue Sky Pr es s en voor versc hille nde uitgeve rs.

De eerste druk die de Vill age Pr es s publ iceer de was het van Morris en Eme ry W alk er wel bek end e Pri nti ng, in rood en zwart zorgvuldig gedru kt. V an deze druk is op pagina 146 31

in den vorigen jaargang van dit jaarboek het colophon afgebeeld.

De teekenaar Ral ph Fletch er Seymour in Chicago geeft door hem verzorgde en versierde, voor hem door ongenoemden ge­ drukte boeken uit. Soms zijn deze geheel geschreven en gecli­ cheerd als: The Eve o f St. Agn us van Keat s, en anderen, die mij toch matig voldoen. Fijner en rustiger van ornamentatie en m het geheel beter geslaagd lijkt mij The love letters o f Abela rd and Hel oïse waarvoor Seymour ook de goti sche letter teeken de..

Blijkbaar Morris navolgend is zijn werk in mediaevistischen geest; zijn geschreven boeken zijn in de manier der oude manu­ scripten, in zwart, goud, rood en blauw ged rukt.

Wij laten de verschillend beoord eelde economi sche opzet voor wat zij is, hoewel dez e noodwendi gerwijs verban d houdt met de kwaliteiten van het werk der onder Elbe rt Hu bb ar d’s (Fra Elbertus) leiding staande Roycrof t P res s in E as t Auro ra, New York. Deze handig bestuurde onderneming he eft veel uit­ gegeven, waaraan men den minder zuiveren opzet herkent of het te liefhebberige gedoe van pseudo artis t-drukker s en initialen en randen kleurende dorpsmeisjes. Een enkel boek is v ersierd door professionals, zoo teekende o. a. onze landgen oot Th eo Neuhuy s, gedurende zijn verblijf in Ame rika, menige initiaal en versiering voor dezen uitgever, geheel verschillend van de amerikaansche opvatting, maar toc h goed bij de le tter a ansluit ende.

Wij zouden er niet aan denken om de vette Chelte nham als boekletter te gebruiken, maar ik zag deze toch goed toege past in eene uitgave der Roycro fters. Zij hebbe n bijzonder dure, in geciseleerd lederen en andere kostbare banden , door den be­ kwamen Mr. Kinder gebonden, boeke n uitgegeven, versierd met hand-gekleu rde en vergulde randen en initialen. Ond anks het 32

enorme w erk en den bu iteng ewon en prijs is het re sulta at da araan niet geëvenre digd. E n t och, hoew el ook hi ervoor de versiering en niet bepa ald uitmunte n, is de door ons gere prod ucee rde pagina uit een bunde l van Elb ert Hu bb ard met de bek end e talrijke malen herdru kte Message, to Garcia, een lang niet te verw erpen voorb eeld van het ongelijke kunnen deze r beurte lings op het land en in de drukkerij wer ken de Ro y crofters.

In mijn vorig artikel beh and eld e ik Bradley reed s, als de stic hter der niet meer bes taa nde W ay sid e Pr ess en als belan g­ rijke figuur in de amer ikaan sche typografie. De u itgaven dezer per s, nu door R us se ll in d en hand el gebrac ht, zooa ls: R ip üan W in kle , Th e Ru hd yd t, Per seus , en Bra dle y, Hi s hook, he bben allen dat eenig szins excen triek primitieve, van samenst elling en versier ing, hoe we l zij daar doo r een zekere frischheid bezitte n, he t mee ste van Bra dle y’s werk eigen, zooals ook de pagina van het kind erbo ek Pe ter P ood le, uitgegev en door Do dd Me ad & Co . De letter hierva n is even eens door Bradle y geteek end.

Vo or M c Clur e en and ere uitgev ershu izen ontwierp hij titel- en and ere pag ina ’s, waa rvan in het vorige jaarbo ek eenige goede voo rbee lden .

Me erde re boe ken te beh and elen of te vermeld en zou ons te ver voeren , maar toch h ope n wij eenigs zins een beeld g egeven te hebb en van de opmer kelijk e werk zaam heid van drukke rs en uitgeve rs in h et land , d at den vo orrang toekom t in de bo ekd ruk­ kun st, aan het bere iken van welke n voorrang allen, teeke naars zoow el als lette rgie ters, drukk ers en papier fabrik anten, maar voora l ook het pub liek h et hun ne he bbe n bijge dragen . Wij willen nog eenige der gebrui kte pap iers oort en memore eren, waar van sommig e echter in Eng elan d gemaa kt wor den, die wat schoo n3

33

heid van nerf, soepelhei d van stof en aangename kleur in geenen deele achter blijven bij ons wereldb ekende „Ho llan dsc h” , ja dit soms verre overtreffen. Va n de han dgesch epte soor ten noem ik die van L . L. Brown voor de z.g. millionnairs-uitgaven van Sproul, en de fijn getinte, gebleekte en ongeb leekte Batchelor-, Arno ld- en Dickinson-papie ren door de Rivers ide- en M errymount-persen b enut voor hunne uitgaven. Ook is deMi ttinea gue Pap er Company te Mittineague, Ma ssac huse tts met haar groote keuze aan Strathmore-Japan en andere boek- en omslag papieren te roemen om het prachtig drukmateriaal d oor haar in den handel gebracht. Kortelings gaf zij een belangrijke serie welverzorg de proefboeken uit, waarvan vooral dat met de boekpa pieren menig smakelijk staal van typografische kunst bevat.

Wo rdt het ook hier niet eens tijd voor heeren uitgevers, den drukkers mooier materiaal ter bewerking te geven ? Ze er ze ker heeft dit in Amerika veel bijgedragen het algemeene peil der drukkunst te verhoogen. Met mooier materiaal springt men zui­ niger om en tracht allicht bij de bewerkin g ervan de ze in waa rde daarmede te doen overeenstemmen. Niet slechts valt een meubel van eikenhout een meer verzorgde afwerking ten deel, m aar ook wordt het anders geconcipieerd dan een van vuren of andere minderwaardige houtsoo rt.

Trach ten wij de hoofdkenmerken der overzeesch e b oekku nst nader aan te duiden, dan valt het ons op, dat men ginder het meer zoekt in welbegre pen en royaal uitgevoerde to epassi ngen in navolging van het werk der oude meesters , dan in nieuwe experimenten. Toc h vergeten zij niet da t meer nog dan he t vroe­ gere, het moderne boek een nutti gheidsvoorwer p is, zoo doende ook iets van de zen tij d in h un wer k leggend. O ok is dit verwer34

ken en zoo smaakvol toe pas sen van oude re compo sitiereg elen wellic ht een middel te achte n niet slec hts tegen excentrie ke uitingen, maar ook om ten slotte tot werk te komen dat een eigen stijl be zit.

Bovenal blijkt door hun juiste letterk euze, hun spaar zaam toeg epas te en disti ncte versieri ng en niet in ’t minst door hun op evenw icht gerichte comp ositie , het alles bij elkaar hou den de element, dat de amer ikaan sche boek drukk ers in ruime mate de zoo begeer lijke eige nsch app en bezit ten, die hen in s taat stellen te voldo en aan de eisch en die door het gesch oolde oog g esteld word en. H et oog verlan gt evenw icht. De s te grooter de ware besc havin g van den b esc hou we r des te dringe nder is zijn eisch om evenm aat, verh oudi ng en harmoni e. Zo o aan deze voor­ waa rden niet vo ldaa n wo rdt, is een nog zoo techn isch volmaakte uitvoering n iet in sta at ee n ding va n scho onhe id voort te brengen .

W ij Ne de rla nd ers , d ie al te veel veg eteere n op den roem onzer schi lder kuns t zijn er nog verre van af dat men van ons zou verklare n wa t Ch arle s El liot N orto n van zijne landgeno oten zegt: „T he future of A me rica n art lies in her printi ng” . Vo ord at het hier zoover k omt moet nog heel w at gebeur en.

W or dt h et daar om geen tijd, dat sc hrijver s, uitgevers, t eekenaars en d rukk ers, korto m allen d ie het wel meen en met de kuns t van het boek, de h and en in eens laan om te bereiken , dat ons mooie kunstva k gelijken tred hou dt met den vooruitgang der ander e amba chts- en nijv erhe idsk unst en ? !

SLOTEN BIJ AMSTE RDAM

S. H. DE ROOS

35

V E R T A L I N G V A N D E C IT A T E N .

Pa g. J . da t mijn sm aa k zic h nei gt na ar str en ge ee nv ou d. Jk be sc ho uw de teg en w oo rd ig e sm aa k van ve rsi eri ng als een we rke lij ke ve rn ed er in g vo or de typ ograf ie, en we l voo ral in ha ar na bo ot sin g van m id de ne eu w sc he gri lli gh ed en .

Pa g. 5. Nu zul t ge all ich t vr ag en : W aa ri n ve rs ch ilt de te ge nw oo rd ig e her lev ing de r dr uk ku ns t van an de re , en wa t do et U da t de nk en ? H ie ro p w en sc h ik te ve rkl are n da t, ho ew el de nie uw e her lev ing de r dr uk ku ns t do or W ill ia m M or ris on ts ta an is, de ze ni et ee n gro ot dr uk ke r w as ma ar we l ee n gro ot si er ku ns te na ar . H ie rd oor zag hij in he t ge dr uk te bo ek ze ke re kw ali tei ten , di e de dr uk ke rs , gee n si er ku ns te na ar s zi jn de , nie t ha dd en on td ek t. O fs ch oo n ik gel oof da t M or ris als dr uk ke r ov er sc ha t is, ge loo f ik toc h nie t da t zijn inv loe d op de dr uk ku ns t oo it ov er sc ha t ka n w or de n. U it z ijn e bo ek en zo ow el als uit zijn ku ns t zal u ge bl ek en zijn da t hij va n de n N oo rs ch en stijl hi el d in ve rsi eri ng en in op ze t. D aa r w as ie ts te ut oo ns ch in zijn ge he el e op va tti ng . O pe nl ijk ve rk on di gd e hij da t hij Ij sl an d ve rk oo s bo ve n Ita lië , ee n vo or ke ur di e, in ve rb an d me t he t klim aat , sl ec ht s we ini ge n me t hem zu lle n de el en . H ij ha d, in ov er ee ns te m m in g me t Ru sk in , ee n zo nd erl ing e op va ttin g ove r de R en ai ss an ce , di e na ar hij m ee nd e, he el w at kw aa d ha d ge sti ch t. O ok hie rov er zu lle n de m ee ni ng en w el ve rd ee ld zijn . M aa r, aa n de n an de re n kan t, aa nv aa rd de hij een pr in cip e, en le er aa rd e hij in zij ne bo ek en ee n pri nc ip e da t na de vijftig ee rs te jar en de r dr uk ku ns t ge he el ve rla te n w as en da t, om C ha rl es R ic ke tts te cit ee ren , hie rin bes ta at : ,,D e ni eu w ig he id va n ee n bo ek , ge ma ak t ge du re nd e de se de rt ko rt be go nn en pe rio de v an he rle vi ng , ligt in he t fei t da t he t be do eli ng ve rto on t in elk zijn er de ele n, in let ter en pa pi er en va na f de co m po si tie to t de ver sie rin g. D aa rin ligt he t ve rsc hil tu ss ch en ee n du sd an ig op ge va t bo ek en elk an de r bo ek da t vóó r 1901 ge dru kt is, da ar in ligt de ver w an ts ch ap m et de be ro em de bo ek en de r ita lia an sc he en du its ch e dr uk ke rs .”

M et an de re w oo rd en : D e inv loe d van M or ris he ef t de ee nh ei d va n h et bo ek als ge he el be w ez en . V ó ó r hij op tra d w er d he t, of sc ho on er ve le go ed e bo ek en ve r­ sc he ne n, dik wi jls ve rge ten da t all éé n mo oi pa pi er , of al léé n mo oi e ill us tr at ie of al lé én ee n mo oie le tte rty pe gee n en ke l bo ek mo oi ku nn en m ak en . E en bo ek is mo oi — vo or op ge st el d da t zijn be ha nd el in g aa n he t on de rw er p is aa ng ep as t — al s de let ter , he t pa pi er , de pl aa tsi ng de r bl ad sp ie ge l op de pa gi na , he t dr uk w er k en de ve rs ie rin g mo oi zijn, ni et all éé n moo i op zic hz elf , ma ar Vooral m ooi ten op zic ht e Van elk an de r.

Pa g. 6 ...........als iem an d de pr ac ht ig e bo ek en va n M or ris bç ki jk t, de C h au ce r en de m od el pa gi na ’s van de Fr oi ss ar t, w or dt hij da de lij k get rof fen do or hu n ha rm on ie .

H e t ma g ee n ha rm on ie zijn di e ni et ie de re en be va lt, de ve rd oo ve nd e ha rm on ie van vol or ke st , ma ar ev en als alle he rv or m er s m aa kt e M or ris ste mm ing do or zijn eig en za ak (ty po gr afi sch ) te ov erd rij ve n. E n zo o ge ven zijn e bo ek en be w on de re ns w aa rd ig e le ss en do or de zu iv er e sa m en ste m m in g van al de ve rs ch ill en de o n d e rd e d e n to t éé n pr ac ht ig ge he el.

Ik be n pe rs oo nl ijk on ve rsc hi lli g vo or M or ri s’ b oe ke n, o m da t ik nog alt ijd de me en ing be n to eg ed aa n da t bo ek en ge m aa kt w or de n om ge lez en te w or de n, en da t ge en bo ek go ed is da t me n nie t, of ni et ge ma kk eli jk lez en ka n. Ik be w on de r he el w at me er de

36

me rk wa ard ig e bo ek en die de D ov es -P re ss uitga f, wa ari n de le ss en die Mo rris lee rd e, ve rw erk t zijn tot een lich ter e en me er kl as sie ke typ ogr afi sch e be ha nd eli ng .

Pa g. 12. ,,A an de n an de re n kan t, da ar zal een ein de kom en aan al he t geë xpe rime nte er in de typo graf ie, wa arb ij na ar een de co rat ief en ha rm on ieu s effect ge str eef d wo rd t, ma ar de le es ba ar he id w or dt ve rw aa rlo os d. E r kan nie t te vee l op ge we zen wo rd en da t de bo ek en i n he t beg in en th an s en ten alle n tijd e gem aak t zijn om gel eze n te wo rd en , en da t he t pu bli ek gau w gen oeg krijgt van bo ek en , die , ho ew el sc ho on , toc h nie t he t een vo ud ige en aa ng ew ez en me diu m zijn w aa rd oo r da t wa t ge sch rev en is de n lez er wo rd t aa ng eb od en . En ve rd er mo et er aan he rin ne rd wo rd en da t gee n en ke le dru kk er tot nog toe in st aa t is ge w ee st ou de ho ek sti jle n te do en he rle ve n zo nd er er on be w us t ze ke re ho ed an ig he de n uit zijn eige n da gen in te legg en, he t is er me de als me t de R en ai ss an ce be el dh ou w er s en si er ku ns te na ar s die m ee nd en da t zij de mo de lle n de r ou dh ei d in zu ive ren stijl he rh aa ld en , terw ijl wij, in een an de re eeu w zee r go ed in st aa t zijn he t on de rs ch ei d te zie n tu ss ch en R en ai ss an ce w er k en we rke lij ke an tie ke n. W ij die van he de n zijn, mo ete n no oit m ee ne n da t w ij he t an tie ke voele n van 190 6 uit on ze co pi eë n van ou de r we rk ku nn en w er en , ho e na uw ge ze t w ij ons on de r­ we rp ook be st ud ee rd mo gen he bb en . M aa r als wij on s de le ss en van vro ege re dr uk ke rs ku nn en ten nu tte ma ke n en he t w ete n aan te pa ss en aan he t we rk van he de n, kan men di t ten vol le to eju ich en . D oc h he t is gee n lich te taa k de ze pri nc ipe s toe te pa ss en op we rk als wij in on ze n tijd be ho ev en . Ik gelo of ev enw el da t h et kan en mo et ge da an wo rd en .

Pa g. 17. E en ze ke re ru w he id , bi nn en be pa al de gre nze n, is voo r mij een on on t­ be erl ijk te ek en va n kr ac ht e n lev en in he t we rk, een tee ke n da t de m an wer kel ijk me er er op uit w as zijn id ee te ve rw ez en lij ke n, da n om de de tai ls erv an te pe rfe cti on ne ere n.

Pa g. 2 6 . D e to ek om st de r am er ik aa ns ch e ku ns t ligt in ha ar dru kku nst .

37

FO RG O TTEN N ju ttin g cape the ruined temple stands, And Dea th has strewn upon the tawny ground Heroes of bronze and marble Goddesses Whose fame the soli“ tary herb enshrouds.

Only a t times a herds­ man, where he leads His buffaloes to drink and from his conch Sends forth an ancient tun e o’er the wide main Lifts his blac k form against the boundless sky.

Ea rth , to t he ancient Gods a mother kind, Ea ch spring makes bloom all vainly eloquent A new a canthus round the capital.

But man, for dreams ancestral caring naught, Hears without shudder in the silent nights The s ea that mourns in tears her Sirens lost.

Afb. 1. José Maria de Heredia, The Trophi es

if

AC RO SS T H E YE AR S H E old re m em be ra bl e

â–

ma ide ns of t ha t day ?

Som e, like t he b ird s, afa r ha ve t ak en w ing ; So me sle ep bel ow , bu t me mo rie s oft th ey bri ng F ai nt as re m em be re d odo urs of t he h ay.

Ah, ye t on ce m or e ac ros s th e sh ad ow y ye ar s Sh e m ee ts me in th e glo am ing ! Do wn th e l an e W e he ar t he dr op pin g of th e pa stu re ba rs ; It i s th e tr ys tin g ho ur, an d kin dly sta rs Blo om in th e t wi lig ht tre es ... O Lo ve ! O Te ars !

O Yo ut h th at w a s— th at wil l no t com e ag ain !

Llo yd Mifflin.

Afb . 2. Latter-d ay Lo ve Son nets

BY F 1 A N C E S C O Î E T 1 A E C F L O R E N T IN E TO ET L A U R E A T

pi Æ £

H E I L E A U S T IC IO U S E Y B E G 1 N N E T H T H E T R 1 U M T H OF D E A T

PA R T ON E OP T H E T R IU M P H OP D E A T H Q u cs ra le g g ia d ra c g lo ri o sa D o n n a i

H A T S P O T L E S S SOUL T H A T L E F T H E L DU ST B E H IN D , AN D S H IN E S ALL Û L 0 L 1 0 U S NOW AN A N G E L M IN D From ties mater ial unr estr aine d an d liglotr^ 1 s un g, victorious in tbe Lardy fights Over th at might y lord, whose potent sway An d frau dful wiles the sons of ear th obey.

H e r stren gth wa s from above; her vestal fire" Co ns um 'd tbe flying shafts of low d esir e; H e r heavenly glan ce overcame his wan ton smiles; H e r soaring tho ugh ts esca p'd his t angl ing wiles; Afb. 3. Francesco Petrarch, The triumph of death

Afb. 4 en 5 FRONTISPIECE EN TITELP AGINA UIT

ESSAY S OF MIC HAE L LOR D OF MO NT AIG NE

d ay : an d A da m an d his wife hid themselves from the pres enc e o f th e Lo rd G od am ong st th e tre es o f th e g ar ' den . A nd th e Lo rd Go d calle d unt o Ad am , an d said un to him, Wh er e ar t tho u ?A nd he said, I he ard thy voice in th e ga rd en , an d I was afr aid , b ecause I was nak ed; an d I h id myse lf. A nd he said, W ho tol d th ee t ha t th ou wa st na ke d ? H as t th ou eaten of the tree, whe reo f I co m' ma nded th ee th at th ou sho ulde st no t ea t ? A nd th e ma n said, T he wo man wh om tho u gav est t o b e w ith me, she gave me of the tree , an d I d id eat. A nd the Lo rd God said unto th e wo man, W ha t is th is t ha t th ou ha st do ne ?

A nd the woma n said. Th e ser pen t beguile d me, an d I did eat. A nd the Lo rd God said unt o the serp ent, B ecause tho u h ast don e thi s, tho u ar t c urs ed above all cattle , and above eve ry be ast o f the fie ld; u pon th y belly shal t tho u go, an d du st sha lt th ou e at all th e da ys of th y life: A nd I will p ut en mit y betw een the e a nd th e wom an, an d b e' Afb. 6. In the Daw n of t he W orld

o f jf ai tl)

N Mem oriam is esse ntia lly theol ogica l, th at is, it boldly rea son s upon tho se beliefs which men have called the veriti es. It dea ls wit h th e fu­ tur e life, with t he d esti ny of man, and ma n’s wo rld. Th e que stio n of th e fut ure life is one of the m ost difficult and at t he s ame ti me fasc inat ing the me s th at en ga ge the hum an mind. S ays Joh n Fis ke, “T he ma teri alis tic as ­ sump tion th at t her e is no such st at e of th ing s and th at the life of th e soul acco rdin gly end s with the life of th e body, is per ha ps the mos t colossa l insta nce of b asel ess ass um pti on th at is known to the histo ry of philo soph y.” W e ca n­ not scientific ally d em ons trat e the imm orta lity of the soul, but the soul acc ept s it s own im mor­ tality, which is to say it is self -res pec ting an d recog nizes its fit ness to live, h ence its rig ht t o live. Im mort ality is more tha n con tinu ous e x­ istence, an ev erla stin g cont inua tion of our pres ­ en t life. Imm ortal ity is end less exi ste nce pl us a gr ea t moral purp ose, wh ich con tain s a tru e an d rati ona l theodicy. “ Fro m the first d aw nin g of life, we see all thin gs w ork ing tog et he r tow ard one mi ghty goal, the evo lution o f the mos t sp ir­ itu al qual ities w hich cha rac ter ize hum ani ty.”

Ten nys on’s love refus ed to ack now led ge the end of love. I t rea son s ou t of th e d ep ths of our own cons ciou snes s, and thi s ha s a lwa ys been th e s tro ng es t defenc e of th e im mor talit y of th e soul. It indi cate s a sup rem e faith in the rea son ­ able nes s of God’s way of doin g thi ngs, an d it 36 Afb. 7. The Elegy of Faith

H O W © ra n g e became Qapta'm o f the C A S T L E O F E D IN B U R G H , how he came to £M.isdou bt the © B tl of 9 9 u tt a p , an d h ow he w as ^ Pers uade d to D ec la re t ha t he stood f o r the £Ru cCn Of ^C Ot S.

IR J ames Balfour had fought stoutly at La ngside , but the Re ­ ge nt was anxious to have the Castle of Edin burg h out of his hands. He had been a minion of Bothw ell’s,and his reputation for personal honour even in thes e dishonour able times was not of the best. Mindful of the pledge that Gra nge had mad e, B alfour decla red that he would yield his tru st to him and to none oth er. To this suggestion the Reg ent rea dily agr eed . He was fond of G ran ge, and thou gh he had been worri ed by his a ttitude toward the Que en, he felt reas sure d now t hat the unhappy Prince ss was a fugitive beyo nd the Border. So on Septe mber 5, 1568, Gr an ge ent ered the Castle as its Captain. T he old famil iar hau nts in Fifeshire w ere to know him'no m ore, and for the remaining short mea­ sure of his life he was to dwell watchful and armed within the walls of Scotl and’s gre ate st stronghol d.

Th e Scottish Queen had been dethro ned by her nobles. Thi s was a bad prece dent for Elizabeth to condone. But the Scottish Q ueen had not ra tified th e Tr ea ty of Edi nbu rgh , and was in the eyes of good Catholics the rightf ul Q ueen o f Englan d. The se faéfs made her a dange rous and unw elcome gue st on En g­ lish Afb. 8. Th e Life of Sir Willi am Kirca ldy

IN T H A T P A R T O F T H E B O O K O F M Y M E M O R Y BE­ F O R E W H I C H L I T T L E C A N BE R E A D IS F O U N D A R U ­ B R IC W H I C H S A Y S : I N C I P I T V I T A N O V A ( T H E N E W L IF E B E G IN S ). U N D E R W H I C H R U B R IC I F I N D T H E W O R D S W R I T T E N W H I C H I T IS M Y I N T E N T I O N T O C O P Y I N T O T H I S L I T T L E B O O K - A N D IF N O T A L L O F T H E M , A T L E A ST T H E IR M E A N IN G .

I N E T IM E S N O W , S IN C E M Y B I R T H , the hea ven of lig ht had tu rn ed alm os t to th e sam e poi nt in its o wn g yr ati on , w he n the gl or iou s L a­ dy o f my mi nd , w ho was call ed Beat rice b y m an y wh o k ne w n ot wh at to call he r, firs t app ear ed be­ fore my eyes. Sh e ha d alre ady been in thi s life so l on g th at in its cou rse the sta rry he ave n ha d mo ved t ow ard t he reg ion o f t he Ea st on e o f the tw elv e part s o f a degree ; so that at abo ut the be gi nn in g o f he r n in th yea r she a ppea red to me, and I n ear th e e nd o f my ni nt h ye ar saw h er. Sh e ap ­ pea red to me clo thed in a mos t nob le color, a m od est and b ec om in g c rim ­ son, an d she wa s gir t an d ad orn ed in suc h wise as bef itte d h er ve ry y o u th ­ fu l ag e. A t th at in su nt, I say tru ly t ha t th e s piri t o f life, wh ic h d we lls in the mos t secret ch am ber of the heart, began to t rem ble wi th su ch vio len ce th at it appe ared fear full y in the least pulses, and , tre m bl in g, said the se wo rds : Ec ce de us for tior m e, q ui ven ien s d om in ab itu r m ih i ( Beh old a go d st ron ge r tha n I, wh o co mi ng shall ru le ov er m e ).

A t th at in su n t th e spiri t o f the soul, w hic h dw ells in th e h ig h c ha m be r to whi ch all the spirits o f the senses carry the ir pe rcep tion s, b ega n t o m ar ­ vel g rea tly , an d, spe aki ng especia lly to the spir it o f t he sig ht, sa id thes e wo rds : A pp ar uit jam be ati tud o ve stra ( N o w has appe are d yo ur bliss ).

A t th at i n su n t the n atu ral sp irit, w hic h dw ells in th at par t w he re ou r no ur ish m en t is suppli ed, beg an to wee p, an d, w eep ing , said the se w ord s : H e u mi ser ! qui a fr eq ue nte r im pe dit us ero deince ps ( W o e is me, w re tc h­ ed ! becau se oft en fr om thi s tim e fo rth sha ll I be hi nd ere d ).

I sa y t ha t fro m th at t im e for wa rd Lov e lor ded it ov er m y so ul, w hic h ha d been so sp eedil y w ed ded to hi m : a nd he beg an to exerc ise o ve r m e suc h co ntr ol an d su ch lor dsh ip, th ro ug h the p ow er wh ic h m y im ag in a­ tio n g av e to him , tha t it beh ove d m e to do co mp let ely all hi s ple asur e. H e co m m an de d m e of tti m es th at I sh ou ld s eek to see this yo ut hf ul ang el ; so th at I in m y bo yh ood of ten w en t se ek ing he r, an d sa w h er o f suc h n obl e

Af b. 9. Onu itge voe rde proef pagin a, voor Da nte , Ne w Life

Il THOUG HTS ON ART * * * HE painte r’s work will be of littie me rit if he takes the painting of others as his standard, but if he studies from nature he will produce good fruits ;as is seen in the case of the paintage after the Romans, who continued to imitate one anoth er and wh ose art co nsequently declined from age to age. After these came Giotto the Florentine, who was born in the lonely moun­ tains, inhabi ted only by goats and similar ani­ mals; an d he, be ing drawn to his art by nature, began to draw on the rocks the doings of the goats of w hich he was the keeper ; and thus h e likewise began to draw all th e animals which he me t with in the coun try : so that after long study he surpassed not o nly all the masters of his age, bu t all th ose of m any p ast centuries. After him art relapse d once more, because all artists imi­ tate d the paint ed pictures, and thus from cen­ tur y to cent ury it went on declining, until Tomaso the Florentine, called Masaccio, proved by his perfe ct work tha t the y who set up for them ­ selves a stan dard other th an n ature, the mistress of all masters, labour in vain.

59 Afb . 10. Leona rdo da Vinc i, Tho ugh ts on A rt and Life

Paint'n g ^e " ss

r °° -, '

I N T R O D U C T IO N EA R

my summ er home ther e is a little

cove or lan din g by th e bay, wh er e not hing lar ger th an a boat can ev er ancho r.

I

sit above it now ,upo n the

steep ban k, knee-deep in butt erc up s, an d am id grass so l ush an d gre en th at it seems to rippl e an df lo w ins tea d ofw a vi n g . Be­ low dies a t iny beach, s tr ew n w it h a fe w bits o f dr if t­ wood an d somepu rp le sh ell's ,and soshe lter ed bypro jec t­ ing wa lls t ha t its wav el et s pla sh b ut lig htl y. A lit tle fa r th e r out the sea break s more roug hly ove r sub­ mer ged rocks, an d the w av es li ft them selv es, before bre akin g, in an indescriba ble w ay , as i f each g av e a glim pse thro ugh a tra nsl uce nt w in do w , beyo nd whi ch al l ocean's de pths mi gh t be clearl y seen, could one b ut hi t the prop er angle o f vis ion. On the r ig ht side o f my re tre at a high w a ll l im its the v ie w , w hi le close upon the le ft the cru mbl ing pa ra pe t o f Fort Gre ene stan ds out into the f or eg ro un d, it s ve rd an t scarp so rel iev ed ) aga ins t the blue w at er th at each in w a rd bound schooner seems to sa il into a. cave o f gras s. In •

z *

/

the m iddle dist ance is a w hi te l ight hous e, an d beyond V

A fb . 1 1. Petr arch , Fif tee n So nn ets

nu s fa r of tillage of thefie ld s and stars in the sky : now o f thee, Bacchus, wil l I sing, an d w ith thee no less of woodland copses and the slow ly wa xi ng olive gr owt h. Hith er, lord o f the wi nepress; here all isfu ll o f thy bounties,fo r thee thefi e ld flo we rs, heavy wi th te ndrils of autum n, and the brim ming vin tag e fo am s; come hither, lord o f the winepress, by my side pl uck o f thy buskins and dye t hy bared ankles in the ne w wine. i RST o f all, Na tu re

is mani fold in the birth

o f trees. For some with no human urg ing come at th eir own wi ll and spread wid e . by plai n and wi nd ing river, like the soft osier a nd tough broom, the poplar, and pale willo w-be ds w ith their silvery leafa ge; and some rise fr om seed they Afb. 12. Virgil, Georgies

l ÿ x , .,C )

gre at m as ter o f R at ur e, S lrigtotle, gapg ht t^e beg inn ing of tyfi jlf tttapb pgicg , th at there ig im pla nte ö in th e n at ur e of a ll men a öegire to bnom. <I> ere in i se rn bag come to me, Hielp bon T e rn , a estrange bigto rp in the fr en ch lan gua ge, wr itt en , it i&gtat eö, in the p ear 15 11 a fte r th e bi rth of our öear Horb anö ^ a b io u r, 91cgug Cb rig t. O ge rba nt at tbig time of mp gracioug mag ter of 'Be rn in big me reb ant bouge , mb ere otberg belpeö a nö none binö ereö me, 91ba be öeboteö mp att em tion to tbi g bt étor p, an ö babe b ent ure ö m itb th e hel p of ©oö to tra ng lat e it from itg foreign ton gue int o ou r Oe rm an , i n tbe hope th at it m ap b ring to ma np into mboge b anö g i t map come tbe en ter tai nm en t of refr egb ing fenomieöge. O lt b o u g b 91 a m no t go mell in gtruc teö i n tbe fre nc h lan gua ge a g one g boulö be mbo mo ulö tra ng lat e gucb a morfe ag 91 ba be un öer tafe en, gt ill 91 babe öeboteö to it al l poggi ble öiligence, mbicb mu gt ercuge me, 91 hope, mitb a np rea gon able pergo n, mho ma p tbinfe th at 91 babe been too brie f, n ot gufficientlp cl ear, or ot ljermi ge u n g a t igfactorp in m p tra ng lat ion . O lt b o u g b 91 babe been car efu l th at tbe gubgt ance an ö tr ue m ean ing of tbe big torp gboulö no t be lo gt or in anp map ebangeö, gt ill 91 babe n ot aim apg placeö tbe m at te r apcoröing to tbe oröer in tbe fr en eb boob; bu t babe arr ang eö ebapte rg an ö m att er in mb at geemeö to me tbe mögt gengib le map. O lt b o u g b 91 beliebe, for ma np reago ng th at mou lö r equ ire too much time i n re la tio n, tha t tb ig big torp com tai ng a g rea t öea l of t ru th , Ptt 91 can not öenp t ha t gomet bing of fiction ig algo ming leö mi tb it ; but in rega rö to tbig gucb m rtt in g mu gt regt on it g omn mer itg ; an ö tb ug 91 m ill angm er Afb. 13. The Histor y of Oliver and Arthur

X (ICC X X X be happ p i f a öap p ass eo , i n toljtcl) tje oio no t site bet . <LU?c th ou gh t, als o, th at it too ulo be an aob an tag c a no ho nor.

Chapter xK ^o to $l tto te am s of a g ran o t our na m en t to be brio in ILonDon ; is as sa ilr ö bp rob ber s i n t he for est ; ano m ee ts a fricnol p b ni gh t.t oh o pr om is es to equ ip him for tije tou rna * m en t.

J © lib er lingere O, for a tim e, C s ^ J L in the citp of C an te rb urp , to tth

ber p li ttl e m on ep re m ai nin g a fte r he hao paiD th eb ni ght ’s Debt, he lea m eo th at the bi ng of C ng la no , toi ttj th e aö bice of h is p ri m es anD su bf ec ts th ro ug ho ut the re al m , hao an no un ce û a gr an o tou rna * m en t to be h elo for th ree ba ps , to tohich al l nob lem en , toho hao ple as ur e anb sh ill in su ch sp or ts , to ere in bi te o. ® he l is ts toe re free to all n obl e h ni gb ts ; bu t onl p to o ne, toh o to as un to eö , co ulo the ch ief p ri je of the to um ep be gib en ; for the han o of the b in g’s Dau ghte r to as to be th e ret oaro o f the bic to rio us bn ig ht , if he toer e of unblemi stjeD cha ract er. <L® he Dau ghte r of the bin g to as fameo t o be the m ost b ea ut ifu l pr in ce ss i n the t oor lo ; ano t he b in g to oulo n ot c on se nt to gibe he r to a for eig n b in g ; for he OesireD to

co un trp , th at he sljo ulo gibe he t to a m an lp a no too rth p bn ig ht , eben tho ugh he toer e poor in la no s ano golo, ra th er th an to a rich pri nce , toho m ig ht be sc an til p cnDotoeO toi th bn ig ht lp bit* tu es . 3 s for rop al blooû a no rich es, hi s Daug hter hao eno ug h foe b oth ; for she to as tlje pr in ce ss of C ng la no , an o heir* es s to it s th ro ne .® , Th er ef or e he hao proclaimeO th is to ur na m en t, in otû er to sec ure , as hi s Dau ghter ’s Im sba no, a brab e ano poœe rfu l bn ig ht , in tot jose ha no s t he b ingO om toou lo be sa fe fro m in ba si on , a no it s p eople shelt ereo fro m an p toho too ulo tor on g, or op pre ss, th em . C JF ou r hunOreû bn ig ht s toer e to holo t he l is ts ag ai ns t all com ers ; ano eleb en m ont hs haD pa sse o sin ce the to ur na m en t hao been proclaime O. an * no un ce m en t of i t hao been mao e t o a ll the b ing Do ms a no pri nc ipa liti es of tlje C h ri st ia n toor lo. < L® ut ©l ibe r hao no t hearo of it u n ti l be ca m e to the citp of C an te rb ur p ; anD no te onlp fifte en Oaps int erb en eo before the li st s too ulo be openeD. ï?e to as gre atlp tro ubl eö, for he feareo th at he cou lo n ot prep are hi m se lf in so sh or t a tim e ; ano mor eob er, for suc h a to ur na m en t, he no lon ge r hao su ffi cie nt mo ne p, to equ ip hi m se lf in su ch ma nn er as seem eo f itt in g. £>till he se t h im se lf to Do hi s be st a s q utcb lp an o a s creoit ablp as he m ig ht . C j? to m the ho ur in tohich he fi ts t hearo of her, hi s th ou gh ts tu m eo c on sta nt lp to the © ng* lis h pr in ce ss ; ano he saio to him sel f. <L“ # h , tjoto happp toou lo 31 be, t oere 31 no to , tho ug h Ortben i nt o eri le bp misfor * tu ne, to be so b les t th at a qu ee n toou lo be gib en to m e in m ar ri ag e— a qu ee n toh om all m en pra ise for her b ir tu es an o her bea ut p.” ®S? e hao, th eref ore, a gre at

Afb . 14. Th e Histo ry of Oliver and A rth ur

LIFE OF DANTE W RI TT EN BY GIO VAN NI BOCCACCIO AND NO W TRANSLAT ED FROM TH E ITALIAN BY PHILIP HEN RY WICKSTEED

TH E RIV ER SID E PRESS MDCCCCIV Afb . I 5. Giova nni Bocca ccio. Life of D ante

T H E H I N G H A M S O C IE T Y O F A R T S A N D C R A F T S E st ab li sh ed In igo x O B JE C T H E C o n st it u ti o n a nd By* L aw s Sta te th a t ‘■''the ob je ct of th is S oc ie ty is to pr om ote ar ti st ic w o rk in al l b ra nch es o f ha ndi cr af t. It h op es to br in g de si gn er s an d w o rk m e n in to m u tu a ll y h el pf ul re la ti on s, & to e nc ou ra ge w o rk m e n to ex ec ut e de si gn s o f th e ir ow n. It e nd ea vo rs to Sti m ul at e an ap pre ci at io n o f th e d ig n it y an d va lu e o f good de sig n, an d to es ta bl is h a m ed iu m o f ex ch an ge b e tw e e n th e pro* du ce r an d co n su m er .”

In ac co rd an ce w it h thi s S ta te m en t of o u r pu rp os e, th e en de av or o f the S o c ie ty h a s n o tb e e n m e re ly to es ta bl is h a m ar k e t fo r sal ab le goo ds. M a n y ar ti cl es w o u ld En d a re a d y sale w h ic h ar e no t wit h* in th e s co pe o f an A r ts a nd C ra ft s or ga ni za tio n. O u r ai m ha s b ee n to se t up a h ig h S ta nd ar d o f ex ce lle nc e to w h ic h a ll th e w o rk e rs sh al l at ta in , an d to w h ic h o u r va ri ou s br an ch es o f in d u st ry s ha ll co nf or m . W h il e St ri ct ly ho no ra bl e bu sin es s m et ho ds ar e o f cou rs e in si st ed up on , an d w h il e a n e a rn es t w is h also pr ev ai ls to as sis t cr af ts m en to En d a m a rk e t fo r t h e ir goo ds, th is So ci et y is n ei th er a b us in es s v e n tu re n o r a p hi la nth ro pic in st itu ti on , an d it de cli ne s to ho ld it se lf bo un d b y ry le s w h ic h , w e re t h e y co ns id er ed fr om a m er ca nti le o r a ch ar it ab le S ta nd po in t, w o u ld be em in en tl y pr ope r an d s ui ta bl e. T h e o bj ec t as Sta ted is al w a y s cl ea rl y be fo re us . W e se ek to “ pro m ot e ar ti st ic w o rk in al l b ra nc he s o f h an d ic ra ft .”

M ANAGEM ENT A cou nc il o f fifte en per so ns , w h o h av e th e p o w e r t o f ill a n y va* ea nc ies i n th ei r n u m ber , ha s ch ar ge o f th e af fa irs o f th e So ci et y.

T h is C ou nc il in cl ud es th e P re si d en t, V ic e P re si de nt , S ec re ta ry , an d T re a su re r, w h ic h off ice rs th e C ou nc il el ec ts an nu al ly .. It Afb. 16. Pagina met de ,»Village typ e” van F. W . Goudy

&

E IÖ V E

O F ABE IARD 1AND HEIOlSEg j>HERO and

.EAND]

ÏZKtserein are W rit te n IsoW tpe sc po la r $e te r Obelari s for go t pi s learn ing anb became a lober, altïjo tpe price pe palis Was great: f£ ® anö IsoW tïje b ea ut if ul ^elois eF# 1 in is es iri ng t o acquir e ftnoW*® leisge fro m Obelaris l earn eis of all le ss o n s t pe gr ea tes t, f ro m tlje great est ma ste r ofall, to toit , $ 1 ît ob e: anis poto sise pris eis f t “ m os t pig plp, altpo it b ro ug ht t)er botts spa me anis sor row

KSSSStJ

Afb. 17. The Love letters of Abelard and Heloise

o

o

O

O

O

o

N al l th is Cu ba n bu si ne ss th er e is on e m an st an ds ou t on m y m em or y lik e M ar s at p e ri h e li o n W h en w ar br ok e ou t be ­ tw ee n S pa in & the U ni te d St at es , it w as ve ry nec ­ es sa ry to co m m un ic at e qu ic kl y w ith th e le ad er of th e In su rg en ts .

G ar ci a w as so m ew he re in th e m ou nt ai n fa st ne ss es of Cu ba —no on e kn ew w he re .

No m ai l n or te le g ra p h me ss ag e co uld re ac h hi m . T h e P re si d en t m us t se cu re hi s co ­ op er at io n, an d qu ic kl y W h a t to do ?

So m e on e sa id to th e Pr es id en t, “ T her e is a fel low by t h e nam e of R ow an wil l find G ar ci a fo r yo u, if an yb od y ca n. ” R ow an w as se nt fo r an d giv en a le tte r to °b e de liv er ed to G ar ci a.

H o w “ th e fe llo w b y th e na m e of R ow an ” to ok th e le tte r, se al ed it up in an oi l-s ki n 0 po uc h, st ra pp ed it ov er hi s he ar t, in fo ur da ys la nd ed by ni gh t off th e co as t of Cu ba fro m an op en bo at, di sa pp ea re d int o th e '0 ju ng le , an d in th re e w ee ks ca m e ou t on th e ot he r sid e of th e Is la nd , ha vi ng t ra v ­ er se d a ho st ile co un tr y on foot, an d de li v­ er ed h is le tt er to Ga rc ia, ar e th in gs I ha ve Afb. 18. Elbert Hu bbar d, A m essage to Ga rcia

A M ESSA G E T O G A R C IA

^ïje Jfourteentï) Chapter.

C/n zse . In uu H iel ) ij *to lâ Homu Ttzg Thll <raileâ tHe b l a e ^ f g ^ e v , a n â o f t/> eg lee o f tHe I c /c c d n e e r j' a t tf ie iv c c m n in g b a ff li n g o f tHe K in g (SD DbÇsv. lo o â lc .

H E N Lon g Ji m sa id th e sh oo ti ng o f th e c a n ­ no n w o u ld al ar m th e w h o le to w n h e to ld b u t th e tr u th . It d id m o re t h a n t h a t h o w e v e r, fo r it w a rn e d Ki ng T o m m y an d M r. Po od le t h a t it w a s th e la ke a n d n o t th e ca st le to w h ic h th ei r c o m p a n y m u st r id e, th u s sa vi ng th e m m u ch v al u ab le tim e. W h a t a c la tt e r th e h o rs es d id m ak e ga llo pi ng th ro u g h th e to w n ; o u t o f o ne s tr e e t a n d in to a n ­ o th e r th e y w e n t, all th e w h il e w il li ng ly st ra in in g in e v e ry m us cl e to a tt ai n t h e u tm o st s p e ed o f w h ic h th e y w e r e c a­ pa bl e, se em in gl y r ea liz in g th e g re a t a n x ie ty o f th e ir r id er s.

Ki ng T o m m y ro d e a t th e h e a d o f th e co lu m n, h is s w o rd i n h is f ist, h is he ad th ro w n ba ck an d hi s h a ir b lo w in g in th e

Afb. 19. Bradley, Peter Poodle

Eine gute Annonce

RU DO LF M OSSE

Rttboll

Im geschäftlichen

Wettbew erb

Dié M ac ht

Stiller-Stiefel

des gedruckten Wortes

Still er’j Sch uh Warenh aus yg —*Ber li n sw

Continental Pneumatic

Rudolf

Continental

e leven in een tijd, waarin men zijn groot e mannen eert. Ov er groote dad en wor den groote ar tikels g esch reve n, zij, die iets pra esteeren wor den geroe md en heb ben zij iets volbr acht, dat van blijv ende be teek eni s is en beh oore n zij reed s niet meer tot de leve nden , dan is er altijd nog een plaa ts te vinden , wa ar men hun een s tan dbe eld opric ht.

Zo u men hed en we ten , wie de u itvind er der adver tenti e wa s, men zou hem zeer ze ker do or op richting van een of ander bronze n beel d eer en. W an t wa s oo k Co ste r de man, die de technie k vond, h ij is de man gew ees t, die dez e techn iek pas lucratief maakte en den hand el, na po st en later spoo rwe gen , den groots ten dien st bew ees .

W e kunne n bijn a geen druk wer k ter hand n emen, of een of ande re reclam e zal er altijd op te vind en zijn. Ge en c ourant kan zond er adv erte ntie s be sta an , geen tijdsc hrift zond er aank ondi ­ gingen leven , boe ken w ord en door hunne u itgever s van adv er­ tentie s voor zien, zelfs op pap iers erv ette n en nog ander e heel nuttige papi eren prijk en adv erte ntie s. Zij begel eiden ons leven en zijn voor ons, zoo dra wij een ondern eming heb ben , die de public iteit raakt , ons dage lijks ch bro od. W at won der, dat ik het th ema d er moeit e wa ard acht de adver tenti e eens bij licht te bes cho uw en! Is toch juis t dit soort zets el door de mee ste mijner geach te coll ega’s op onbarm hartig e wijze verw aarlo osd.

Va n d e ee rste aanko ndigin gen, die m 16 33 te Par ijs, m 16 52 te Lo nde n en in 16 80 te Ha mb urg v ersch enen t ot op den huidigen tijd, zal ik niet spre ken, daar de adve rtent ie qua zets el geen groote ontw ikke lings gesc hiede nis doorg emaa kt heeft . Da t bew ijst de tege nwoo rdige t oes tan d. Maa r wei wil ik pr obe eren 57

Nederlandsche Schaatsenrijdersboncî

E IJSCLUB

5?

9

Leeuwarden.

(U S

E N

W E D E R

D IE W E M D E .)

De groote Nationale We dstrijd en om het Kampioenschap vo or A m at eu rs op de La ng e B aa n wo rd en ge ho ud en

op VRIJDAG en ZAT ERD AG

17 en 18 JAN UA RI

1908,

te L E E U W A R D E N , o p d e b a n e n d e r V e r e e n i g f i n g - „ d o I«Xsï<olra.t>”,

Voor dezen Wedstrijd beeft ll.M. de Koningin eto Gouden Medaille beschikbaar gesteld.

Ka mp ioe nsp rijs Gro ote Gouden Me da ille , n a p u eb o d en d o o r d en JX ed . S c b a a t e e n r J J d e r s b o n d .

Prÿzen: VERGULD ZILVEREN, ZILVEREN, BRONZEN MEDAILLES. A a n g i f t e vee r Donderdag 16 Ja nu ari , ' b middags 121 nu r, bij den Secretaris, Tweebaksmarkt 41, Leeuwaïden .

Afstande n: Vrijdag 5 0 0 en 5 0 0 0 Mete r, Zaterdag* 1 5 0 O en 1 0 , 0 0 0 Meter.

N.B. Er zal worden gereden volgens het reglem ent van de nation ale hardrijderijen.

Be Directie van de „ I J S C L U B ” stelt zich voor aan bovenge­ noemde wedstrijden te verbinden op

ZATERD AG 18 J A M J A M

Wedstrijden op de lange baan voor beroepsrijders op. afstanden van 5 0 0 Meter, waarvo or als prijzen worden uitgeloofd ƒ5 0 en ƒ2 5; 1 5 0 0 Meter, waarvoor als prijzen worden uitgelooid /6 0 en ƒ 30.

Aangifte voor Donderdag 16 Jan uar i, ’s middags 12 uur, bi j'dén Se cretaris Tweeba ksmark t 41, Leeuwarden.

D E R W E D S T R IJD E N :

Vrÿdags 1 uur ’s middags, Zaterdags om 10 uur ’s morgens.

Toegangsprijzen Leden en Huisgenooten per persoon en per dag ƒ 0 . 2 5 ; Niet-Leden / O 7 5 per persoon en per dag, voor beide dagen ƒ 1 . 2 5 .

Kinde ren van LedeD, beneden 16 ja at , ƒ 0 . 1 0 .

De Rede rl. Schaa tsbond , De Dir ectie van de , IJ&cï-ub", H e t B e s tu u r: Z. S. FE DD EM A, Yoorz.

Mr. M. MzN. VAN HELOM A, Voorzitt er. A. R. VAN DER SL U IS . Secr.

Dr. J. A, SCHUT TER, Sec reta m.

W0<

in v erb and met het doel van dit Dru kke rsja arbo ek ee n ov erzich t te geven van de hed end aag sch e adve rten tie in h et algem een, in de hoo p mijn vakg enoo ten meer inte ress e voor dit in H oll an d zoo stiefm oederli jk beh and eld e druk werk t e doen w ekke n.

W at wor dt er niet alles gea dve rtee rd! Ov ers cho ene n, aandee len, verloren horlo ges, doc hter s uit goed en huize , bouillo n, hou t, schild erijen . Iede re kat ego ne heeft ande re Inter esse nten .

Me nee r zoekt een klerk, P. G ., van goed han dsch rift voorzi en, Me vro uw zoekt een nieu we keuk enm eid, de doch ter grijnst Königl.Residenz- u. Prov.Haupt stadt. ca. 150 000 Einwohner, in

herr lich er Lage und Umgebung an der schiffbaren Fulda, Sitz zah l­ reich er Reichs-, Staats- und Pro ­ vinzia l • Beh örden. Bedeutende Garnison. Vorzügl. Unterricht su. Erz iehu ngs- Ans talte n. Biblio theken , Museen , Kuns takade mie, Hoftheater, Bildergalerie mit be rüh mt er S ammlu ng von Werken nieder ländis cher Meister.

Schön e Prom ena den inne rha lb der Stad t und in de r Carlsaue, dem gross artigen Park mit 0 rang eriesch toss u. M armorbad. Lohnende Ausflüge in d. Umgegend, insb eson dere na ch Wilh elms höhe ; elek tr. Strasse nbahn verbin dg. Kgl. Schloss mit a usge dehn t. Gebirgspark, bis 600 m üb.JM. ansteige nd, prachtv oller Laubu. Nadelw ald, ber ühm te Was serk ünst e. Cassel bie tet neben den Annehmlich kei ten e iner Grossstadt die Vorzüge landschaftl. Schönheit u.ga nz besonders günstig e Gesundheitsverhältnisse, daher alsWohnsitz sowiez. vorüberge hend.

Auf enth alt sehr empfohlen. Jed.Au skunf t erteilt d. 8tädt.Verkehrskommission.

om de huw elij ksa dve rte ntie s en de zoon snuffelt de rubrieken doo r om een of and ere sen sat ie te vinde n. De mees te blad en he bb en hun spe cial iteit en wo rde n ook daarom speci aal gea­ bon nee rd.

W el b ijkan s ieder een heef t eens in zijn leven een adve rtent ie opge geve n en de m ee ste co pie wo rd tw el d oor le eke nge sch reve n.

Bij het ver schijn en de r be ste lde aank ondig ingen , valt dan m eest al een kleine verw onde ring op. ,,D us zoo ziet dat er nu gedru kt uit — ik had het mij eigenlijk and ers vo org est eld .” Da t hoor t men zoo vaak en dat is ook zoo begrijp elijk, omd at de mee ste 59

adverteerde rs te weinig op de hoogte zijn van het inrichten der copie. Zelfs den inhoud hunner advertentiën kleeden zij vaak verkeerd in, — d e ad verteerder denkt bij het neerschri jven der copie te veel aan zich zelf en te weinig aan het publiek, waar­ voor het gedrukte immers beste md is.

Deze fout loopt bij koele beschouwin g het meest in ’t oog en begin ik hierop vooral attent te maken. Een uitgever moes t

Bekümmern Sie sich nms* um Khire Arbeit. Das musste ich so oft sagen , wenn je mand von meinem Bureau- Persona l sich ablen ken liess durch ein von einem Dri tten gefü hrte s Telepho n-Gespr äch.

Nun sch aff te ic h ein e von den fam ose n s c h a l l ­ d ä m p f e n d e n T e l e p h o n z e l l e m an, wi e die

Industrie für Holzverwertung Akt-G es ., Altenessen sie liefe rt, und alles Aerg ernis ist bes eiti gt. Ver­ langen auch S ie Pro spe kt von ge nan nte r Fir ma .

daarom op zijn kantoor een händigen vakman hebbe n, die bij ontvangst van de copie den adverteerd er op het verkeerde van zijn text en textindeeling wijst. He t publiek zal meer t evreden zijn over een iets duurdere a dvertentie, die door b etere indeeling en juiste letterkeus een goed voorkomen krijgt, dan over een publicatie, die in de massa ondergaat en iets goedkooper is. En wie zijn vak verstaat, kan dikwijls door een kleinigheid zelfs de klei nste a dvertentie tot ha ar rec ht doen komen.

60

Hoe is nu in Holland, en ook bij buitenlandsche bladen, de gang der zaak ?

Aan het loket wordt de grootte reeds bepaald, de adverteerder moet dadelijk de kosten weten. De zetter, die meestal zegt geen tijd te hebben, heeft wel de vrijheid letters naar zijn keuze te nemen. Zou hij een oogenbhk nadenken over den inhoud, hij zou zonder tijdverlies de juiste letter kiezen, zijn regels en ruimte juist indeelen. Maar het idee van er-maar-op-los-zetten is bij hem zoo vastgegroeid, dat er van een nadenken niets komt.

Hij zet vette regel op vette regel, op volle breedte der kolom en bekommert zich niet om den indruk of inhoud van zijn werk.

Wann eer het er maar gedrukt staa t! Zoo ontstaan nu draken van zetsels als de a dvertentie De Ijsclu b.

Een specimen van letters der geheele drukkerij ! De hollandsche zetter is door zijn patroon nog te weinig op het leelijke van zijn werk attent gemaakt, omdat de patroon het meestal zelf met b eter kan maken. Holla nd is in het kweeken van kunst­ zin bij zijn typografen nog te sterk ten achter bij de andere landen, waar vakscholen en akademies reeds goede resultaten verkregen hebben. Zij zijn het, die den zetters eenvoud gepreekt en de oogen geopend hebben voor het lapidare van den advertentiestijl. W at zou er van de advertentie Cassel terecht ge­ komen zijn, wanneer de zetter alle in de copie twee, drie of viermaal onde rstreepte woorden groot en breed, telkens als regel op zich zelf, gezet had? Een dergelijk misbaksel als de adver­ tentie De Ijscl ub. He t woord Cassel alleen is voldoende het publiek op deze mededeeling attent te maken. H et wit tussche n lijn en text is zoo opvallend en de rust der geheele advertentie zoo groot, dat onwillekeurig de lezer, die zijn courant ops laat, 61

■ E ia B B E B S a B B S U B B llB S e E

Spezialität: Datfjzie gelfabrik ate ber

B

flkt.=öef.inöridjeberger6eroerkrdjaft ÏTlulben=Dillen, Turmfalzz tegel, Ijollänb. Pfannen mit Falz foroie bie ba= zu erforberlictjen Firft=, 6r at - unb (Dalmziegel. Spitten ufro. in rot, alle Farben glafi ert. - Cangjäprige öara ntie für abfolute Halt bark eit unb IDetterbeftanbi gkeit. - Biberfdjroänze, JTIönctj- u. non nen -Klo fterz iege l, Hoblfalzziegel, bollänbifcfie Dachpfannen. Stänbiges Cager alle r Sorten.

ö flbolf Fütj, Ham bu rg H Fiffef tr. 382 • Fernfpr . Amt V, 550 sa lïîan perlange Katalog unb Offerten

Z ie ge nh al s i. S c h ,. --------------------- <

Sanatorium W aldfried en Für Nervenkranke, Erholungsb edürftige,

Entziebungskuren(Alkohol,Morphium etc.)

II!

A us fü hr lic he P ro sp ek te fre i du rc h de n le it en de n Ar zt S o m m e r und W in t e r g e ö ffn e t.

O r. J ir z lk , N er v en ar zt

0

naar deze advertentie zal zien. Iets dergelijks zal h et geval zijn met de advertentie HerrrrrrH. Ik heb met opzet deze adver­ tenties gekozen om te bewijzen, dat het geheel overbodig is altijd een opeenhooping van groote letters te kiezen om de aan­ dacht van den lezer te trekken.

Se it Jahr en ? bew ähr t und bel ieb t und ne ue rdi ngs ver bes ser t ist und ble ibt

das fe in st e und vo rte ilh aft es te

L L e d e rp u tz m it te l j \ \

- Je t Cream ist über all käu fl. u. lasse / / " \ m a n sich n ich t durch m in d er w er -^ ff lK tige Fab rika te beirren

Wil men nog een stap verder gaan en bepaald artistiek, modern zetsel leveren, dan is de advertentie Dach ziege l daar­ van het prototyp ; alles één lettersoort, dekoratief gearrangeerd om een gesloten indruk te verkrijgen.

Maar er zijn nog andere mogelijkheden door zetsel iets op­ vallends te bereiken. De voorgeschreven ruimte voor de adver63

tentie San ato riu m W a ld f rieden is niet groot. Ma ar doo r de gebo gen lijn en door de eenv oudi ge symm etrie der twe e ge zette zuiltj es rech ts en links is een adv erte ntie ont staa n, die onder de ma ssa d er da geli jksc he a ank ond i­ gingen niet zal ond erga an. Ov er de geb ogen lijn, die bij de dwa rslijnen in iede re adv erte ntie kolo m afst eek t, zal onw illeke urig de blik strui kelen . En e ven een s zal dit met de adv erte ntie Je t Cream het g e­ val zijn, daa r de cirkel h et re chtli j­ nige, dat ie dere a dve rten tiep agi na heef t, kruis t.

Nu hoor ik ree ds , na deze eerste voo rbee lden , mijn col leg a’s roe ­ pe n: ja, maar wa t kom t ervan folgen Hoch zeite n. Bei Zeiten sollte je de Braut backen lerne n. te rech t, wa nne er al onz e zett ers Dazu wird stets zoo goe d zou den zet ten , we Dr. Oetker ’s zou den imme rs da n we er op Backp ulver u. Van illinz ycker hetz elfd e sta nd pu nt sta an, dat de benu tzt. Rece ptbü cher gra tis und franc o von eene goe de adv erte ntie de an dere Dr. A. Oetker, do odt, even als nu de een e sl ech te Bi el ef el d. adv erte ntie de n slec hte n indru k, die een a nde re a dve rten tie m aakt, par aly see rt. Da aro p ant woo rd ik, da t mijn coll ega ’s in dit opz icht volko men gelijk he bben, maar da t die vre es in de prak tijk niet zoo gegro nd zal blijk en, aang ezie n de go ede zett ers nog altijd scha ars chz ijn, de doo rsn ee- zet ter alleen d e grove foute n verm ijdt en de slec hte zett er — w ie van ons hee ft er g een ! —

Verlobungen

64

zijn leven lang slecht zal zetten. Voo r afwisseling zal er dus altijd gezorgd worden.

En wat de tijd aangaat, dien de zetter aan goed zetsel be­ steedt, die zal altijd korter duren door de keuze van minder verschillende lettersoorten dan wanneer hij naar tien of twaalf kasten moet loopen om telkens een regel te zetten. Op zijn minst kan hij met dezelfde kosten de juiste letters nemen — zij zullen nooit duurder komen dan de verkeerde en slechte .

Om misve rstand te voorkomen wil ik dadelijk opmerken, dat ervan een zeker decoratief voorkomen bij advertentie s, die de geschie­ denis van den dag meebrengen, geen sprake kan zijn. Een hu we­ lijksadvertentie of een advertentie, waarin een keukenmeid gezocht wordt, zal altijd uit gladde regels bestaan, omdat het daarbij be­ langhebbende publiek dergelijke rubrieken gewend is door te lezen.

Hetg een ik boven zeide heeft vooral betrekking op zetsel, dat door den inhoud een beter voorkomen eischt, omdat anders de adverteerder met zijn publicatie zijn doe l mist en daardoor het blad gevaar loopt zijn adverteerders te verliezen.

W e hebben dus gezien, dat in de eerste plaats voor adver­ tenties een duidelijke, gemakkelijk leesbare letter een eerste vereischte is en dat zoo min mogelijk verschillende letterkarak5

65

ters saamgebracht mogen wo rden. De zetters moeten langza­ merhand systematisch voor stijlgevoel opgeleid worden, want het oog van den lezer wordt door het lezen van verschillende lettersoorten afgestompt. Ornamenten worden weinig gebruikt

om de advertenties niet door weggenomen plaatsruimte slechter en duurder te maken, een leelijke rand kan een advertentie in zijn waarde ruĂŻneeren. He t zou daarom van groot voordeel zijn, wanneer de uitgever een verzameling van goed advertentiezetsel, zoowel voor het publiek als voor de zetterij, zou samenstellen; alle deelen zouden er veel profijt van kunnen trekken.

67

W'aller(tein''s

ortfchrittótiefel I sind nicht ohne Grund berühm t geworden. Ein Schuh oder Stiefel, welcher den Namen „F ort­ schrit t“ trägt, bietet absolute Gewähr für beste Qualität, höchste Eleganz u. vorzügl. Passfo rm

Zu haben in allen besseren Schuhgeschäfte n, welche durch Plakate kenntlich, eventl. erfrage man nächste Verkaufsstelle bei der Fabrik

Eugen Wallerstein,

aJ.

H e b ik tot nu to e sle ch ts ove r rein ze ts el ge sp ro ke n, zo o ko mt nu de be ur t aan he t ze tse l, da t pa s zijn w aa rd e on tva ng t do or he t geb rui k van een of an de r cli ch é, zij he t als illu str ati e van de n te xt of ter op lui ste rin g van he t ze tse l zelf.

Mittel

her ße ft tiotn 7. 3an nnr bf5 14. fülni 190S wer ben üer mit tclf t bcè <3?oppcl>'rf)rau6en Kä mp fer s „ S H e tc o r "

5 33crflnitflungê* unft

(grfjolungërctfcn $ur <5cc ber anf tnl teï, nuf benen je nad} Çn pr pla n cine meh r ober tnin ber grojje Slnj itbl ber in bi ei cr $n rte b unt) bie iHouten(inte bezeichneten £ä fe u fcefudtt wir b. {ynOrpreif e je norb fRoute bon £D?C. 300, 350 unb 2J.it 500 an

au fw ärt s

Fuachal XaM fi sehe J

- ISc nua . lä en ua

19.

14. 2Bat

r

„

13 „ 16 .

2lflcd Wntjcrc jentfcnltcn fcfe t&refrette. tHBteilnng §amüitrg=Wmetitß Sittte, ©ergnuainifltfceifen, A dv er te er de rs , die op he t ge bi ed van re cla me we ze n al gro ote re on de rv ind in g he bb en , lat en hu nn e text en nie t me ed oo ge nlo os aa n ze tte rs over, m aar lev ere n z elf e en o nt we rp of c lich é me e, da t da n he t w er k va n de n ze tte r te n ee rs te ve rge ma kkelij kt, en ten tw ee de de n be st el le r de ze ke rh eid ge eft , da t zijn ad ve r69

Sût

Zebnpfennigftück ertjQÏt man dw Pahet

Kathreiners foUtc jede £auô* fron bebeufen, bie gern einm al einen SBerfud) mit bem ,,$îûtïjreiner" machen mödjte, um beffen ïjerbor* rageube(Beuufc(£igeufd)nfteu Fennen gu lernen, $>ie fet^i ne SluSgabe marfjt fid) buubertfad) belohnt, Weit ^ atb rei ner y Sftalgfaffee in ber 5£at ba§ befte, ge> fünbefte unb babei wo()lfd)metfeubfte ^pauSgetrcinlift, ba£ e§ fjeut^utage gi bt £)a3 praftifdjje gefynpfennig*^a fet bon ^atf)vei ner§ SRalglaffce, welcpcê fid) gu einem 23erfud) auf3 bequemfte eig net ift in jebem ^olonia lmarcn * gefdjäft gu Çaben.

(Sie Föuneu 10 Pfenn ige nid)t nu^br ingeu ber für $tjr e Qtefunbfjeit anlegeit, aI3 wenn ie fid) fogleid) biefcö ^palct f)oleu.

[Ol

[OE

IOE

JOE

JOE

joej oe

JOE

3QE~â&#x20AC;&#x201D;. K

A Love Potion ma y be a failur e. Vin olia Soa p never is. It is pe rfect. It is pu re.

Fo r a rou nd face. Fo r a swee t face.

Ne ve r ma kes a lon g face.

Pr em ie r, 4d. ; Fl or al , 6d. ; To ile t (O tto ), lOd. ; V es ta l, 2/6. tOE

JOE=

I O

E

=

= 2O ---------------------------------------------------------------EZ =I Or =E 2O El 0I I0E = 3Q ]

:o

tentie nooit geheel verminkt w ordt. Nog verstandiger adve rteer­ ders, die ter publicatie verschillende bladen gebruiken, laten bij hunne drukkers eerst een prima zetsel, met of zonder cliché, door een degelijk smoutzetter maken, en bestellen dan daarvan na goedkeuring galvanos of stereotypi ëen, die zij dan ter opname aan de verschillende courantenex pedities opsturen. Zij zijn dan niet afhankelijk van slechte zetters of slechte letters, en

braucht niemand für teures Geld zu ziehen , der Sommer und Winter seinen Wohnsitz in Berlins vornehmster und landschaf tlich schönste r Kolonie hat.

Auskunf t erte ilt: Z e h le n d o rf W e s t T . - Â . - G .

hebben buitendien nog het voordeel, dat hunne adverte nties door de onveranderde herhaling in de verschillende bladen eerder opvallen en daardoor een sterkeren indruk teweegbr engen en achterla ten.

Op pag. 56 vindt de lezer dertien advertenti es gerepro du­ ceerd, die bew ijzen, dat goede , degelijke adverten ties, die zelfs het reklame-achtige niet mogen verliezen ook met eenvoudige middelen bereikt kunnen worden. Een negatieve regel, een geteekende groote regel of cijfer is al voldoe nde om in verband 72

P fle ge de in e Zä hn e mit

Dentisano-Zahnpasta

--------------------------

gesetzlich geschützt.

-------------------------

Die Z a h n e rk ra n k u n g e n u. de r Z a h n v e rl u st v ie le r M ill ion en M en sch en rü h re n vo m „ Z a h n s t e i n “ h er (d u n k le Fl ec ke n an den Zä hn en ). lö st de n Z ah n st ei n un d ve rA iiöb dn u &dn n npda fid h in d e rt de ss en N eu bi ld un g. Die „uUen Zähn e werd cn gesund und schön< da s Za hn fle is ch fr is ch , un d ü b l e r G e r u c h v e r l i e r t s i c h . w ir k t m ild e un ne sc hä d„ U e n ilS a n O ~ £ a n n p a S l3 i i c he n E in fl us s d auisft oh da s Ge bis s.

Tuben à 65 t£f. und 1 Mk. in Apoth eke n, Drogerien und besseren Parfüm erie n

Fabrik ehern.-pharmac. Präparate Fr. Hammann, Cassel.

met het zetsel een indruk teweeg te brengen, die de aandacht van den haas tigen courantenlezer boeit.

De volgende voorbeelden laten de grootere w aarde van ten deele geïllustreerde ad vertenties duidelijk erkennen. De adver­ tentie Verlohungen zonder h et hartcliché zou vervele nd zijn en overzien worden. Evenee ns Herrliche Parkg runds tücke . Een effektvolle teekenmg is ook de afbeelding m de advertentie der ïersche tentoonstelling in D ublin; zeer in h et oogloope nd, doch minder artistiek is Lat ta, waar het effect verkregen is door witte vakken uit te snijden op klein geruiten t oon. Gew one af­ beeldingen van schoenen, zooals in de adverten tie Fortschrit tSti efe l bewijzen reeds, dat een juiste verdeeling van ruimte met eenvoudige clichés al voldoende is om een annonce tot haar recht te doen komen, ln Mitte lmee rfa hr ten heeft de ont­ werper zeer juist ingezien, dat een klein landkaartje ve el meer zegt dan een lange aanprijzing der reizen of der scho onhe den van de Middellandsc he Z ee. Met één oogopslag wee t de lezer alles en dat is juist het geheim der go ede advert entie, dat zij in de eerste plaats gezien moeten worde n, ook do or hem, die deze aanprijzing niet zoekt. De geteeke nde hand met het 10-pen ningstuk der Kathreiner-advertentie zal ook overal de aand acht vestigen, daar door de horizontale lijnen op den achtergrond de witte hand meer naar voren komt en de lezer onwillekeurig op den eersten blik het verband zoekt tussch en 10 Pf en ni g en Kathrei ners M alz ka ffe e. Meer illustratief is nu reeds Vino lia Soap, een amer ikaansche advertentie, waar de attractie meer in de illustratie zit.

Om de il lustraties nog pakkend er te maken, is men zelfs met veel succes tot de photographie overgegaan, die in korten tijd 74

M iw w o ch , Dn nn arc txj x Sonnabend

Da me nDa me nDa me n__ l_)amcn-

od er od er , od er . od er

He rre n- Sc hir m e K»<iei»»-.a «it Furwaï......... 2.4° He rre n- Sc hir me G lo ri a m il F u n e r a l .......................... ^ . 2 ƒ Pr im a H al b ta id » «ait ie .Jen em C L * « » He rre n- Sc hir m e Funeral......................... 4.50 „ „S u rr at " Na da hr oc k m. »eid F u n er al z C l " » i oClur me stocktonnen. m.Doubi»-De«ci»iag 0.2 ƒ H er re n—

Spezialma rke: „Del phin “ Heine Seide, looo Tage schriftlic he Gara ntie gegen regulare» Verschluss in doa U g a « 1 * C l> a m e n -O C n ir m e C

■ 1

I *

Ka m ». Pa ra g p n -G ew el l m ir „R ei n e Se id e“ mi r fes ter sei de ne m T a f f e t - F u .t e .a l, N ar ur ri oe ka or ri m an t .................... m it P a ra g o n -G » « e ll „R ei n e Se id e“ m ir fes ter K a n t» , sei de ne m T a ff e t- F u tt e ra l .................................................................

R em e Se ide “ mi t fes ter Ka nt e. Pa rago ng» <r»l ) m it «eid ea» m F u tt er al , pr im a N at u r- und Fa nta si »s to ck -S or tim e« t . . „R ei n e Se id e“ m it fes ter Ka nt », P ar ag on n» n» ll m it »e id en »» T tf fe t- F u tt e ra l, pr im a N a tu r- und F a n ta n m o c k -S o rt im e » !. . .

ler ren -Sc hir me I • o D am en- öcn irm e T.ffet-

I

,

i Id

C I * r e n -Ö C lu r m e

z 0 .J 0 z O .^ O

0

ƒ -j

/ •J 0

Spezialmarke: „Fashionable“ Prima Ta fle t mit lester Kante , & Jahre schrïftl. Gara nti» gegen reguläre n V»r<cEJim i» d«n Lägern Ge «t »l l mi r T a f f » r - F o t t t e r a l, P ri m a

„

_

,

~ „P rim a T a ff e t“ , ele gan t»« C I * lJa me n-S cn irm e N at u r- S to c k to rr im e n t........................................... .......................... .. 14*7 ƒ »den en-S chi rme Natur-srock-sortimem.................................... 14*7 ƒ -.P rim a T a ff e t“ , ele ga nte « G es ie lt m it T a ff e t- F u tt e ra l, elc g . z _ Uamen-dC lurm e Au sst att un g in N a tu r- und F am as ie -S io çk en ........ .. ............... 1 0 . ^ 0 i< - p He rre n-S ch irm e

Farbige Reg ensc hirm e

Dam en- Scl nrm e "*esSde" Ch iae -B or dü r« mi t T a ft e t- F u n e a a l..........

q

r \ \_ J

Da me n-S chi rm e

m it Ch ine -B ord Hra .. H a lb s e id v » » T a ff c t”

F )a m C n -S c h ir m e

„H al bs ei de “ m it Ch in é- O or dü r» «a d S a ri a -S tr e if a « ................

6.2 Ç

Da me n-S chi rm e

,»H alb se id e! er T tf fe C ' C bi né -B or du w m it y« id o ax a Ru rte ml

*7 . Z

Da me n-S chi rm e Pa rag on -G es tel l m it seid ene m Fu tt er al la Au ss ta ttu ng ............................................

l/A Vff lAV Ï k \= = D E V ß .n .D M .

T| T, 1 1 .

( | ( ) V z V -z

Fad »n g e f ü g t . .

Damen-SchirmêTaff«,-T

Pa rag on -G es tel l m it seid ene m F ut te ra l V eg et al -F »r k„ R e g u l. W e rt .».c o j e » !

ALLSNK5E V ER KÄ /F HT Et Lf DCf WA RPb nAV VEf EVR OEVTfCME BEAMTE

j

I /I I XZ-Xo

n)

)l

depu n

SPORl L W N -T L N N IS H O CK EY GOLF CR ICK ET EUSSB ALL

polo Reitsport

AU TO- SPO RT ANGE L-SPO RT ALPIN ER-SPO RT WIN TER -SPO RT GE WE HR E EURJA G D U N D SPORT SP OR T-T RK OT AG EN U N D SPEZ IAL LAGE R EUR SPORT BEK LEID UNG UN SE RE MI T KÜ NST LER ISCH EN SPORTBILDERN R E W GESCHHlXK TE PREISLISTE SEN DEN WIRAJUE VERL ANGE N GRATE UND FRANKO BITTE. BEACHTEN SIE UNSERE COLECTIV AUSSTELLUNG IN DER H AUP THA E LE DER INT ER NA TIO NA LE N SPORT AUSS TELL UNG

KÏÏ2IBWÊ

DEHL iri

100

«t<«n« in 85 St id te n 4 e t D e m e l« « Re ich« « befl ndli oh« Ge ee hif te

ln B e r li n n. Um^ ejJe aZI : C., Fo*entJh«ler««7««M M C-, »ptt t'lü urk l u Itt 5?-. P V-, » c M U lv tr u M 1« M 30., • * j hW

mj

8 0 ., O ru d*»aer*M « 3« 40 io ,

»W., rrUdrlcXatnuM

J 4 4 -J M ,

im H«lle»cK«a TSor

1 0 7 ^ B4 wt «« la* 7-a »M 35 41 ww ,

ir v .,

Zxk « 044« n in rf tr e « ru s a w ti M w jg if c T g «.— >« j a

u

O. , ZVawJcfwTW- A J * * 133 X- , D* j«j ri< cnr bra *M 1 M , Z rl *< l> -l eb «t n uu « 135 Mbrl< fa««««Wr 4 0 r » » f a l m » « i X_, M & U cr et ra M « 2 X- , X«l Ml<lL a»il eTf «r« er« JM « 23 CÄÄj-lort irab^Lr^, Wilm*ndorf*rMz««B» i Ä - l t ä 2i at <l or f, 3 ~ r> tr » » i 30^> XotaAlMjrv, 3ren4 «nh« i ; ■ < !« — U Fer ner lo :

A a p W / X , Caro llaaa slrai ie j^ a a , J n ^ h tn iM l ia- laa »fa feewXfcea 1 / T n d x a & * r ^ a. HL,- Hj lr r e x K E ïf M t P ix « i

swi<alr&ae» l a , A i l n , * c U « t r u M L3B-I b u A , B r x i i u u » « «4 flaw, M a i * Jch aaa am aaa 3 2cb » Utf ed âL k Aj » W <* r* aû a 22a 7»U (Baha SX&1M4, A l l e r >4

Eta xa Ww rf H l t W ia H B H w CMaaa— T33 A a n t iu r ^ r v , b ill bô rw r Z ââ ra aÜ AA Sü tf ^ ■ b a r t-O a n a lH ik , Ha r» bu rfa oi r» aa a » —Ô3 it ü Ä >< r» <r , Or F ia * ko fu riaa » LS f ia i lb r a n a , Ka lM ra iri aa » xS &a *a *o i> in »a « AJ S irx u S iü 4 < » Ä « iM , H ol er W«< 2Ó ta e ta rt o w rg , Alt et H u k t I & a a a < l, K û o ip ir w « «2 H La tto w ita , Q m o d a a b oair iaaa U KJaX, H ol ne oa ui aa a 35 H o h U a » , Flrtn au< -a4l rJ7. l e * » JtaaMafc M&Xm, Br aita airi aaa 12-14 Sahcâfad^alraaa» LS KA a 14 aS ar g L L FJ o o k ir ii fU M . tteke M ia a ^ a u K l » i < t M A ti » ,K u w rt L 42' le * e WU t«f lM t t a n ô iu , Spra sahar r*raira «s« 4 S j a la lA , H c d a ir c M 41 R kà ta W M f» t> ILauaJa& ^rrf a.

L c ip a lJ , Kai cha airt iaa U L lb a c A , Rral iaa lria aa <7 Ma Md ab Mr g« Al la M a rt i I I M a la a , S c b a m n ir u M lô M a a n h é lr n , 3 1. l M a ta , bUata Fv ria ar M/ iaa * A M i» < A 4 > , Ro aaalâ al 10 W .- Û U 4 U C A , Kra feM arvt u m M Ni Lr mÀ xr g, Flc baab ofxlz iaaa 1 O a a a b rû c k , k ri h aa U . 30K u a M a la a W or aM <±a a, W « ll K w l F ri e d h d U v o a i F o i « , K rljo a rxlraaaa l$—JÜ » Ä ü b o r, iXia reU iaaa I l I c k ) u a k t 4 l U V -, M a rt i S S ta aa tm rt , Ria iBair iaaa Stat atm, Ur ail aa l/ia aa >J SU Jafea jkM, Oabah afeirij ma SS • tra -la •- » J , A pa llo ol aa aM rt l 4 tf ar aa ab ^r tf L K-, X l q l « «pU^ÿlaiA I A ft a ti ja x l, K b a r t e r ti lr M * I T l o r a , br a4 Uii r«* «a if n i a i t . » ia 34« »i/te e» 4 W U « b « 4 « a , M ar tla lz ia ae lû W lt U a a. 4. « < A /, Babnl i f t iaa—a ■ W or uA i, kl-t jeeararm raaaa I X a b r w , K »oapri aaaa «iraa M U0 I w U h a a , WUh afrmu aa— 4

Schuhwaren-Fàbrik inB ur g Magd eburg •O A l l V •

X li/'V f c # A a A lz A l l

î- r » v » n T > f IA A V A l I

^ d Q «ch t« ite t» ge na u au f um er e vo lle Fir ma , um Verwe ch xal un gen mi t äh nl ic h la ut en de r Fir ma xu ve rta ald en !

be we es een uitst eken d hulp midd el te zijn. Am eri ka beg on h ier­ mee het eers t, o mda t dit land op h et ge bied van re pro duc tiek uns t het verst g evor derd wa s en daaro m het b es t ver sto nd de pho tos voor recl ame doele inden zóó te reto uch eere n, da t de clich és effektvolle drukk en leve rden . Na E nge lan d is toe n Du itsc hla nd gevolgd en menig ph oto- geïl lust reer de a dve rten tie is in d e la atst e zes jaar vers chen en. De nt isa no -Z ah np as ta , In s Gebirge, Va n Ho ute ns Cacao zijn voo rbe elde n van derge lijke adv erte ntie s, die tuss che n de and eren ste ed s zullen opva llen ").

Daa r, waa r de illust ratie à prem ière vue dus de hoo fdza ak schijn t te zijn, is zij in w erke lijkh eid een midd el om t ot het doel te geraken , den i nho ud te doe n leze n. Is de illustr atie zo o goed , dat zij bez ien swa ard ig is en kwa lite iten bez it, die de belan g­ stelling van den lezer eenig e se kon den langer kunnen boei en, dan bes taa t er eerd er gele gen heid , da t de tex t ook geleze n wor dt.

Daa rom hee ft men zich er hoe lange r hoe meer op toege legd j goed e teek enin gen voor adv ert ent ies te neme n. Am erik a is op <dit gebi ed he t ver st, maar ook Du itsc hla nd begin t nu bete re ; rekla me-t eeke ning en te pu blicee ren. V ee l bela ngste lling wekk en ! tege nwo ordi g de adv ert ent ies van het K au fh au s des We ste ns te Berlijn, wa ar de jonge A ug us t Ha jdu k artistie k leider is en ? zelf zijn adv erte ntie s illus tree rt. In ie dere adve rten tie breng t hij : een nieuw e ged ach te. Al tij d ietw at hum orist isch, maar origineel ï en ad rem, zoo dat men — het g roote publ iek zelfs — telke ns 1 beni euw d naar zijn n ieuw e ide eën uitkijkt. Hij is nu in Du itsc h*) De technie k der versc hillen de adve rten ties laat ik buiten deze bescho uwing , > omdat ik als beken d aanneem , dat voor r otatie druk slech ts lijncliché s gebruikt kunnen ’ worden, terwijl bij de geïllu streerd e tijdsch riften voor het gebruik van cliché s in lijn[ manier en auto typie geen be zwaa r b estaa t.

79

■ ._ _ _ _ _

„S tbiedr oa ye r, Fia no Forte fa bri k’ S t u t t g a r t , N e cka rs tr .1 2

Klubsessel

L e d e r.

L e d e r.

S tü h le

Fauteuils

K a ta lo g

u m so n st

Berlin er'Sitz möbe l In du str ie G.sn.b.H. Be rlin C.D irc lcs en str as se4 7. ( Bahnhof B ö r se . ) II. Hof .

M a n a c h te g e f ä ll ig s t d a r a u f, d a s s d e r V e r k a u f u n s e r e r s e it J a h r e n b e w ä h r te n F a b r ik a te s ic h o h n e Z w is c h e n ­ F a b r ik - u. V er k a u fs rä u m e:

h a n d e l n u r in d e r F a b r ik

DircKsenstrasse H o f Q u e r g e b ä u d e b e fi n d e t.

6

land de groote man, die de and ers zoo onrus tige Wa ren hau sadv erte ntie s voo r liet eers t een artis tiek cach et heeft gegeve n en daar mee veel goe ds voor ons gehe el vak ges tich t heef t. De oud -ho llan dsc he letter van de par aplu iead ver tent ie w ijst op een herlevin g van den goed en oud en stijl, en ook de gete eken de Spo rt-ad vert enti e laat zien, dat Ha jd uk het recla meva k buit en­ gew oon goe d be he ers ch t.

Oo k de bek end e plak aatt eeken aars Bern ha rd, Li nd en sta ed t, Klin ger, Ed el he bb en zich met adv erte ntie s bezi g geh oud en, maar over het alge mee n heeft men ge en g oed e op loss ing en van hun gezi en. Zi j he bb en mees tal een geh eele pag ina voo r hunne ide eën n ood ig en da t is me nigen adv ert eer der te duu r. D at door plak aats tijl o ok w el e ffekte n ve r­ kregen kan wo rde n, be wi jst de groot e wi tte sch oen op pag . 78, een teek enin g van Klin ger ; men heef t echte r toch het gevoel also f dez e sch oen te groot is, en hetz elfd e effekt berei kt zou zijn doo r een klein ere afbee lding .

De adve rten tie Klu bse ssel , ook van Klin ger, is al veel beter en zal overal tus sch en and ere uitbl inken . Da t er som s weinig nood ig is om zelfs een kleine adv erte ntie te doe n opvalle n, bew ijst h et kleine cliché Pi an os . W aa r het ook moge gepl aats t wor den , overal zal men het zien, nerg ens zal het onderg aan onde r den dage lijks chen adv erte ntie -sto rtvl oed . De M an oli 82

•JöntterautßeUungens. « Tleuzjnteóews vo n^ ßj ^f t& f Æremsn,-SteeUa/, 1

y&lSfön&bêiefy,, GXakalJiusfteUung. &&IÛIZÛ.

• »

I

• Q

e

a

o

a

o

®

o

® ®

0

Q

û

ô

@

e

ô

O

C

) O

o

( s

I

e

6

6

•

ô

ô

®

Cigaretten reclame vervolgt den lezer al maanden. De goed ontworpen advertentie heeft zijn succes te danken aan zijn eenvoud. Ook Javol erhält ihr Haa r zegt alles door weinig middelen, slaat echter door de sterke attractie die deze advertentie uit­ oefent, de om haar heen staand e advertenties dood. De bekend e Ka lodont reclame zal door de schuine regel zijn uitwerking niet missen.

De geteekende advertentie van het

Hohe nzolle rn-Ku nstge werb ehaus vertegenwoordigt een genre, da t hoe langer hoe meer opkomt : geen ver­ siering, maar alles geteek ende le tters.

Ook Oosten rijk voelt veel voor dit reclamemiddel, doet dit echter, zooals de lezer na lang ture ns uit d e advertentie Wie ner We rks tät te zal ontcijferen, nogal overd reven, onge­ zond en brutaal. Ove r h et algemeen is men in Ooste nrijk met goede, gemakkelijk le esbare reclame nog niet zoo ver als in Duits chlan d. Men hecht daar meer waard e aan het dekoratieve dan aan de leesbaa rheid (vide Sommer & Wen iger ).

Frankrijks geteeken de advertenties zijn altijd levendig, met duidelijke letter. D e gezette annonces zijn slecht en de bladen hebben ook bijna geen advertent iegedeelt e. Van daa r dat een geteeken de advertentie als die vanP iver ook dadelijk in toog valt.

84

Onze hollandsche kunstenaars zijn op het gebied van reclame nog al eentonig. De meeste teekenen goed, maar hun ont­ breekt phantasie. En met de exactheid alleen trekt men niet de aandacht. Zij zijn te veel F T Y rrrm slaaf van hun decoratief gevoel.

De advertentie Corn, van der Sluijs valt tusschen andere op, evenals die van van Diss el en Ens ink. Maar au fond is alles het­ zelfde. De levertraan-advertentie vertoont tenminste een goede il­ lustratie, die den lezer naar een nadere verklaring der scheepjes doet vragen.

Dezelfde eentonigheid is ook het geval bij de gezette moderne advertenties, die met alle geweld in een decoratieven vorm gegoten X lU KHOfSTEIN MElZMEISTER v worden. W el geeft men zich in W IE N O W R A T R IN G 9 U O K I. den laatsten tijd in Hollan d V ' XI.CEMTRAURIEOH Of vi ji w iï I TH OR.^ moeite de oude sleur er uit te BES TEN (J. BILLIGS TEN krijgen, wel hebben sommige uit­ DIE gevers en drukkers er groote MONUME NTE waarde aan gehecht hun zetsel naar artistieke voorbeelden te laten zetten, maar telkens ziet men, dat he t na uwe verband tusschen kunst en handwerk door de typografen nog niet verwerkt, nog niet verteerd is. De wil is goed, maar de innerlijke kracht, de samenhang ontbreekt.

Beschouwt men de advertenties der moderne tijdschriften en 85

SOMÄER&WEItIG ER ?

7

E X T R A I T • PO U D R E D E R IZ

S A V O N -E AU DE TO IL ET TE POUDRE À SACHETS

PARJS

AZUREA OREADE £j Ä i FL OR AM YE J *** ** •*

: E J E VA N D IS B E L EN ZO NE N | L FA BR IK A N TE N IN A R T IS T IE K :i DA MA ST EN TA FE LG O ED ER EN $ EN LI NN EN S TE EI ND HO VE N

•-•J

bo ek en nau wk eu rig er, dan zal men bij na ove ral de ze lfd e fou t vin de n : ove ral te gro ote lett er en te we ini g ruim te ! D e ge slo ten vla kken, die de ku ns ten aa rs tee ke ne n, wo rd en vee l te vee l na ge bo ot st. D e ho lla nd sc he ge or na me nte er de sti jl, die wij tha ns he bb en , is van ind isc he stof fen afk om sti g en alle te ek en aa rs , die H ol la nd s bo ek dr uk ku ns t in de la at ste jare n he bb en do en he rle ve n, he bb en ge da an a lso f alle zal igh eid uit on ze O o st CORN VAN DER 5LUY5 « < mo es t ko me n. D aa r vó ór die n ATELIERS VOOR O * tijd van een her lev ing on zer VER5IERING5RUNS T 0 EN TECHNISC H C l ze tk un st gee n sp ra ke w as , (d e C T 7 1 TEERENWERK ♦ wa ter - en me lkt ran t in he t sm ou tw er k v an vijf tien to t tien * C C ONTW ERPE N EN * o TEEK ENIN GEN VOO R o jaa r ge le de n, da t vo el de w el 4 INTE RIEU RS EN AF ZO N'* ie de re en , ha d no oit bl ijv en de ♦'DERL IJKE M EU BE LE N, ♦ de h zic e pt am kl !) is en ek be te ♦ WEEFSE LS EN BA TIK S; ♦ die n, de el be or vo n ze tte r nu aa ♦ BO EK VE RS IER ING EN CLICHES ♦ o DE C. SC HIL DE RW ER K ENZ. ♦ hij kon be re ik en . E n da ar do or A T E L IE R S • D E N H A AG ♦ is nu ee n ze tst ijl on ts ta an , die 6 8 RUKLOF VANG0 EN55TR-* on ga ar is en ee rs t do or sy st e­ m ati sc he be ha nd el in g d rag eli jk kan w or de n.

H et is nie t noodig, dat de mees te ad verten ties in h óófd lette rs ge ze t worde n. Ee nh ei d v an sti jl is ook nog op an dere manie ren te b ereiken. H et is nie t noodig, da t al le regels vo lgestop t moeten worden met vul mat eria al, leeli jk en groot als de h oofd lette rs z eiven. H et is nie t n oodig, da t alle regels even breed ge ze t wo rden.

Me n verget e niet, dat men adv erte ntie s op het e erst e gezich t moet kunnen lezen, en dat niem and de moeit e doe t ze te ont87

cijferen. De hollandsche typografen moeten dus hun eigen weg op gaan en zich minder bekommeren om de misleidende voor­ beelden der heeren Lion Cach et, Th eo Neuhu ys, Molkenboer, Tho rn Prikker e. a., allen degelijke kunsten aars, maar ongeschikt als gidsen in het labyrinth der typografie.

O

Bij mijne bes cho uw ing en

en voorbeel den heb ik met opzet van A merika , het land HILVER SUMSC HE der reclame bij uitstek, weinig YZERGIE TERY ën Mac hi ne fa br ie k : gewag gemaakt. De meestal overdreven blufadve rtenties i-t w en humoristi sche publicati es ginds strooken zoo weinig kolom men met ons gevoel van fatsoen, c k ?i koopman seer en degelijk heid, dat de te ver gaan de ameri; GIE TWE RK o p elk d H ' , , , , kaansche reclame voor TT Hol «G BN E O -B R U B B E N B O U W Q C y Z E R C 0 N 5 T R U C T IE 5 | H la n d geen waar de heeft. De Holla nder zal er zich niet om bekommeren. En de buite n­ gewoon go ede teek enaar s die Amerika bezit — geen land van Euro pa heeft er zelfs een paar, die hun kunnen evenaren — doen ons slecht s jaloersch worden en laten dubbel zien hoe wij in Euro pa pas in den beginne staan van de adver tenties -op-gro ote-sch aal. W ij kunn en die reuzensommen niet vatten, die voor Qua kers Oat s uitgegeven worden per jaar, en staan al verwon derd over de reclameonkoste n van O dol of van Hou ten.

Wij zijn ermee tevr eden, wann eer onze adverten ties er netjes 88

uitzien, duidelijk, gewoon, zonder extravagance, en wanneer het kan, een beetje artistiek. De hollandsche boekdrukker moet alleen meer met den tijd meegaan. Hij moet met vergeten, dat de advertentie hoe langer hoe meer waarde gekregen heeft, naarmate de drukmethode vereenvoudigd werd. De waarde der pers over ’t algemeen is grooter geworden. De advertentie is en blijft een suggestie en is daardoor als een sterke concurrent opgerezen van het drukwerk. le deren dag wordt er iets nieuws uitgevonden, wordt er iets nieuws geproduceerd, en dat alles kan door de advertentie veel eerder en met meer succes publiek gemaakt, verklaard of aangeboden worden dan door het mooiste drukwerk. Voor adv ertenties wordt er per jaar veel meer geld uitgegeven dan voor drukwerk, wel een teeken, dat de adver­ tenties het waard zijn zich er meer mee te bemoeien dan dit tot nu toe het geval was .

BERLIJN

ANSELM HART OG

DR A 15 M A -V7ÂPÎ VA LK EN BU RG ’S L E V E R T R A A N -: LE EU W A RD EN S

89

WALD EMAR ZACHRISSON DOOR

C. J. E. BOSMANS

aldem ar Za ch ris son , de „m ees terd ruk ker van Go the nb urg ” , moge in Ne der lan d geen on­ bek end e zijn, toch we et men omtre nt zijn pers oon nog zoo goe d als mets en zijn w erk geniet niet alom de bek end hei d en wa ard eermg waa rop het aans praa k mag maken . B elang stelli ng mag de r­ halve vero nde rste ld voor eemge bij zon der hed en uit het leven en speci mina van het werk van dez en ener gieke n Z w ee d, die, zijn vad erla nd tot eer, de inhe ems che dru kku nst hee ft we ten op te voeren tot den zeer hoog en trap , wa aro p zij tha ns sta at.

Alv ore ns ik echter zoove r wa s, dat een begi n kon wo rde n gemaa kt met het schrijven van dit ops tel, m oes t menig b ezw aar overw onnen . Alle ree rstd ien den de toestem min g en med ewe rkin g van Za ch ns so n — ik zal hem maar zoo, ge mee nzaa m, n oem en — gevraa gd en v oorts de noodi ge gege vens verz ame ld te wo rde n.

Hierbij mocht ik de ho oggewaa rde erd e mede wer king onder vin den van d en hee r J.T h. App elb oom , een Ned erl and er te Go the nb urg , die, hoew el musicu s, van huis uit met de typo grafi e be ke nd is.

En die mede werki ng was noodig. Za ch ris so n toc h, die den naam hee ft zeer besc heid en te zijn en he t ook werk elijk is, ma akte bez waa r tegen een spec iaal ops tel over zijn per soo n en wer k.

Ni et dan na veel moeit e moch t het geluk ken hem over te hale n zijn mede werk ing te v erlee nen. Hij d ee d d it ec hter sl ech ts g eleid doo r zijn sym path ie voor Ne de rla nd en de Ho lla nd er s, di en aa r hij vind t, zoov eel ove ree nste mm end s met de Z w ed en heb be n en in de overw eging , d at zijn stre ven en w erke n v oor j onge liede n een aan spo ring zou den kunn en zijn den zel fde n weg in te slaan .

W ald em ar Za ch ris so n nu werd gebo ren den 2 5 st en Ap ril 18 61 in h et oud e dorp Ku ngsba cka in Zw ed en . Hi er bra cht hij ook 92

zijn jeugd door, totdat hij op elfjarigen leeftijd naar Gothenbur g verhuisde om aldaar het gymnasium te bezoeken. Ree ds op jongen leeftijd, toen hij nog leerde lezen, ontwaakte bij hem de belangstelling voor de boekdrukkunst en die belangstelling is met de jaren toegenomen. G een oogenblik heeft hij dan ook in twijfel verkeerd, welk beroep hij zou kiezen, noch heeft hem die keuze ooit b erouwd. Integendeel, h et omgekeerde is het geval.

Zijn vader, die boekhandelaar was, en een tijdlang zelf het boekdrukkersbedrijf uitoefende, moedigde de liefhebberij van den knaap aan en kocht voor hem in Philadelphia een miniatuurdrukkerij, welke beston d uit een kleine modelpers en slechts eenige lettersoorten. Maar deze primitieve inrichting was voor den knaap een goede leerschool. Hij leerde zelfstandigheid ; want er was, naar hij zelf getuigt, gewoonlijk niemand wien hij kon vragen hoe dit of dat gedaan moest worden. Nog denkt Zac hnss on wel eens, niet zond er humor, terug aan de prachtige smoutjes toen door hem geknutseld. In ’t bijzonder herinnert hij zich nog zeer goed een aandeelbe wijs in ultramarijn gedrukt.

Dat was nu alles wel heel aardig, maar zijn wetenschappelijke opleiding mocht intussch en geen schade lijden. H et gold toch in den kortst mogelijken tijd zooveel wetenschap op te doen als maar mogelijk was. Daar nu de knaap naar den zin van den vader op school niet spoedig genoeg vooruitkwam, liet deze hem thuis nog privaatlessen geven. Door aldus zijn opleiding te forceeren had de jonge Zach risson dan ook zijn studiën spoedig beëindigd.

Zijn illusie was nu maar een groote buitenlandsche reis te maken met het doel op drukkerijen in andere landen kennis te vergaren. Nadat hij eerst nog een jaar als volontair in C. A.K ind vall’s boekdrukkerij te V arberg was werkzaam ge weest, zag hij 93

K a n to o r

eindelijk zijn lang gekoesterden wensch vervuld. Hij was toen nauwelijks 16 jaar. Allicht zal men denken, dat hij nog te weinig ervaring had om profijt van zoo ’n reis te trekken. Doc h de jonge Zach risso n dacht er niet zoo over. Zijn ambitie voor h et vak en vroeg ontwikkeld zelfvertrouwen hadd en hem genoegzaam voor­ bereid en vol hoop en verwachting ving hij zijn groote reis aan.

Zo o kwam hij dan in den vreemde, ’t Ee rst ging hij naar Hambur g, waar hij als volontair een plaats vond bij de firma G. J. Her bst. Na een verblijf van een jaar in dez e stad vertrok hij naar Leipzig, waar hij een aan stelling als volontair kreeg bij de firma Breitkopf und Härt el. Niet lang bleef hij ook daar, want na een half jaar ging hij naar de voortreffelijke drukkerszaak van Otto Spame rs. Ditmaal echter als illustratied rukker, op loon.

94

Pri vĂŠ kanto or

Tijd ens zijn verblijf te Leipzig kreeg Zachri sson het reisstipendium van de Zw eed sch e Handelsk amer. Nu was zijn besluit genomen. Hij trok de stoute schoenen aan om een plaats te zoeken in de Keizerlijke Rijksdrukkerij te Berlijn. Na heel veel moeite mocht hem dit, dank ook de hulp van de Zwee dsche legatie aldaar, merkwaardig genoeg gelukken. Intusschen was hij wed er een korten tijd werkzaam geweest bij Gebr. Grunert.

Hiermed e was echter zijn re islust en zucht met nieuwe toe­ standen kennis te maken nog niet bevredigd. Na driekwart jaar verblijf in d e nieuwe Keizers tad trok hij naar de oude, Ween en.

Oo k daar gelukte h et hem, mede doo r hulp van de Zwe edsc he legatie, als leerling bij de K. K. Hof- en Staatsdrukkerij geplaatst te worden , een eer, die maar betrekkelijk weinigen te beurt valt.

95

Zijn rustelooze geest v oerde hem echter steeds verder, thans naar St.-Peters burg, waar hij een aanstelling kreeg aan de Keizer­ lijke Theaterdruk kerij. O p al deze reizen heeft hij natuurlijk heel wat meegemaakt en gezien. Zo o hoorde hij in St.-P etersb urg van uit zijn werkplaats het springen van de bommen, die een eind maakten aan het leven van Alex ande r II. Maar dat alles is naar ik mag veronderstellen voor den lezer van geen belang.

Met veel ervaring en kennis in het vaderland teruggekeerd, was hij nog korten tijd werkzaam bij de firma Nordste dt en Zonen te Stockholm en als chef in een pa ar andere groote drukkerijen.

In 1886 achtte hij den tijd gekomen zelf een drukkerij op te richten. Dit moest op besch eiden schaal gaan, want zijn ouders waren geen menschen van groot vermogen. Hij vestigde zich te Gothenburg, de stad die hem steed s het mees t h eeft aange­ trokken. H et eerste jaar bestond het pers oneel, met den eigenaar meegerekend, uit vijf personen, het volgende jaar was het tot negen gestegen en het derde jaar beliep het zestien. Nieu we klanten stroomden voortdurend toe. De localiteite n moesten dan ook telkens uitgebreid worden voor het plaats en van nieuwe machines en talrijker personeel. Na eenige jaren bleek d e nood ­ zakelijkheid van een kleine boekbinderij met de drukkerij te vereenigen, omdat het te omslachtig en onpractis ch was prijs­ couranten, brochures en dergelijke aan andere boekb inders to e te ve rtrouwen. Men kon dan zelf contrôle uitoefenen. In 189 6 werden reproductie-atelie rs ingericht, waarvoor ruimte werd gevonden in een gehuurd perceel. Gaan dew eg was alle ruimte echter zoozeer in beslag genomen, dat er naar een ander gebouw moest worden omgezien. N a 189 9 grond te hebben aan gekocht had de bouw in 190 0 plaats . Niet alleen kreeg men nu grootere 96

WALD EMAR ZACHRISSON

K an to or

localiteiten, maar ook beteren lichttoevoer, hetgeen vooral den reproductie werkplaat sen ten goede kwam. Tengevolge van de vele bestellingen, die van heinde en verre kwamen, waren de lokalen het volgend jaar wederom te klein en was men gedwon­ gen tot uitbreiding der zaak aangrenzenden grond te koopen. In Februar i 1902 was men echter andermaal verplicht het oude terrein te verlaten en nam men na vier maanden bouwen nieuwe Drachtig ingerichte lokalen in gebruik. Tegelijkertijd werden ithografische inrichtingen, op moderne Iee6t geschoeid, in het leven geroepen, welke van de b este machinerieÍn voorzien zijn.

In 1906 bleek het opnieuw noodzakelijk t ot uitbreiding over te gaan, waart oe men twee aangrenzende perceelen kocht, welke 7

97

ten deele reeds in 1907 in gebruik konden worden genomen.

De zaak beeft een zeer groote vermaardheid verworven, welke zich ver over Scandma vië’s grenzen uitstrekt. Zij gaat nog steeds vooruit en nieuwe plannen zijn weer m voorbereiding.

He t personeel, dat volgens d e Grafis k Kale nder 190 7 in dat jaar 170 man b edroeg, is thans weer gestegen tot 20 0: een aanmerkelijk verschil met 188 6. H et aandeelen -kapitaal bedroeg in 1907 Kr. 31 2. 00 0 en het dividend 7% . Dit zegt genoeg !

Zach risso n’s electrisch gedreven zaak omvat than s: boek ­ drukkerij, lithografie, chemigrafie, galvanoplas tiek, stereotyp ie, lettergieterij, boekbinderij, papiermagazijn en graveerinrichting.

Welli cht zeggen cijfers u meer. Laa t ik u da arom meedee len, dat in de drukkerijen 24 persen zijn opges teld, waar onder 14 snelpersen, en in de boekbinderij 21 machines. Vo ort s heeft hij 2 Lanston-Monotyp e-gietmachines met 4 bijbe hoore nde type-machines. Om niet eens te spreken van de voortreffelijk ingerichte reproductie-ateliers met al hun ap- en depe nden tiën.

Sedert Zachri sson zich in 18 86 te Gothe nburg vestig de, heeft hij onafgebroken voor zijn kunst gewerkt. Doo r het on der­ nemen van studiereizen naar schier alle landen van Euro pa, heeft hij geprobeerd zich in den smaak en eigenaard igheden van de verschillende nationaliteiten in te werken. Gee n van de heersc hende stijlen vond hij echter be vredig end. Hij beslo ot daarom een eigen stijl te schepp en. In zijn met groote liefde en opoffering van tijd uitgegeven Bok tryc keri K alen der zegt hij de richting voor te staan van de rec hte lijnen, w ant het is de enkele lijn, dun of dik, w elke Zac hris son, volkomen te recht, nastreeft als het mooiste en me est effectvolle ornament in den boekdruk .

Dat de jonge boekdrukker ook spo edig vertrouw en en aanzien 98

r a

L an st on M on ot yp e â&#x20AC;&#x201D; T oe ts en bo rd en

:'f

»

L a n s to n

M o n o ty p e

G ie tm a c h in e s

a 1 a S' ®i> R Î R v.W-«l

««ft

; ■,

V* •<* ’ *—*sI Ni ÉI fe

; wek te in versch illend e vakkringe n bleek in 18 93 toe n op zi jn ini­ tiatief een groot deel van Zw ed en s m eest aanzien lijke b oek dru k­ kers te Got hen burg same nkwa m om de A lge me ene Z we ed sc he Boek drukk ersve reenig ing (A ll m . Sv en ska Bo ktr yka ref öre nin ge n) op te richten. Nog meer brac ht Za ch ris so n’s machtige gee st tot stan d. Hij stich tte het Mu seu m voor grafische kuns t (B ok in du str im us eu m) le Stock holm e nd e G rafis che Va ksc hool (F ac ks ko lan fö r Bo kin du str i) te Got hen bur g. De ze scho ol, de groo tste van Scan dina vië, heef t 7 leeraren , welk e les geven in het zette n, druk ken, lithografie, stee ndru k en boek binde rij.

Ve rd er is hij Mitg lied des Eh ren aus sch uss es des Gut enb ergverein te Ma inz en Pfleg er van het Buch gewe rbeve rein te Leip zig. In 19 00 wa s hij comm issari s van de groote grafische tent oon stell ing te Go the nbu rg. De ze te ntoon stellin g, w elke ge­ hou den we rd in he t Cha lme rska -ins titu ut, was de groot ste in haa r soo rt. De alle reer ste han dpe rse n zoow el als de mode rnste sne lpe rsen wa ren er in werk ing te zien. Zij n verd ienst e voor dez e tent oon stel ling , waa rva n hij de ziel was , wer d door de e Zw ee ds ch e regee rmg bel oon d met de W as a-o rd e I klas.

W ald em ar Za ch ris so n is tha ns een man in d e krach t van zijn leven . Me t de jaren i s het f eu sacré n iet af-, maar toegen omen .

Do or insp anni ng van alle krac hten, initiatief en durf de man gew ord en naar wien hee l de Zw ee ds ch e boek druk kers wer eld gaarn e lui stert is hij niet wa t men hie r zou no emen ov er het paard getild . Bes che ide n en eenv oudi g gaat hij zijn w eg. Zij n omga ng met het per son eel is zeer v rien dsch app elijk . Hij beh and elt het niet uit d e hoog te, gelijk men hier zoo vaak z iet. En toch , men vliegt op zijn beve len, die kort en met klem wor den gegev en.

D at komt o mda t men hoog te gen hem opzi et, weg ens de krac ht 101

(

die van hem uitg aat; men hee ft res pec t voor hem , den stoe ren werk er. Zi jn optim isme en do ort ast en dh eid doe n hem alles geluk ken. Ste ed s loop t hij dan ook met nieu we plan nen in ’t hoo fd om plot s als de ged ach te een formule gev ond en heef t, ze raak uit te voere n. Zij n huis , buit en, is een wee rspi ege ling v an zijn pe rso on: het is eenv oudi g, maar zeer sma akvo l inger icht.

Nie tte gen sta and e hij doo r zijn z aak geh eel in bes lag geno men wo rdt , wee t hij steed s tijd te vinde n voor and ere aang ele gen hed en.

Z oo is hij than s wee r bezig k apita al bije en te krijge n voor een vere enig mgin den ge est bijv. van h et B in ne nh ui s te A m ste rd am .

Ge en won der dat men dez e sup erio ritei t in zijn kun st teru g­ vind t. Die k unst is in d e mee ste land en, in F ran krij k, Du its ch land, Eng elan d en Am erik a enz. met veel lof be sp rok en doo r de vakp ers en door m annen van gezag o p dit ge bie d. Zi jn we rk is op vel e binne n- en bu iten land sche tent oon stel ling en me t ee rst e prijze n bek roo nd, o. a. in zijn eigen sta d in 189 1 en ’94 en te Par ijs op de Lou vret ento onst ellin g in laa tstg en oe md jaar .

O p het oogen blik staa n mij de noo dig e bro nne n nie t ten die nst e om voor u te citee ren wa t in die lan den over hem ge ­ schr even i s. Al lee n kan ik aan hale n wa t Em m. de Bom , zek er geen onb eke nde voor u, schr eef in het Ti jd sc hr ift voor B oe k­ en B ibl iot he ek we zen naar aanle iding van d e Ten too ns tel lin g va n het mod erne boe k in het Mu seu m Pl an tin -M ore tus in 19 04 . „M en moe t naar Sca ndin avië gaan om in Eu ro pa d e onm idd elijke, beg rijp end e volge lingen v an de En ge lsc he herv orm ers aan te treffen. En met hoe vee l sym pat hie schri jf ik hier de n naam neer van dien pra cht me nsc h : W ald em ar Za ch ris so n te G öt e­ borg . Ee n eigen typ e hee ft hij, zoo ver ik we et, tot he de n niet ge sch ap en ; maar wa t wij van hem te zien kreg en, be wi jst een 10 2

SÄ LLSK APET

g n is t a n

fe st sk r if t TI LL GNIST ANS 25-ÄRS JUB ILE UM ENLIGT UPP DRA G AF SÄLLSKAPETS NÄMND F Ö R F A T T A D AF

WILHELM BERG

Tit el van de Jubileu msuitga ve bij bet 25-jar ig bes taa n der vereeni ging Gni stan (verk leind )

hete n hade efter han d komm it till den upp fat tni nge n at t det öfverle fvat sig sjelf och num era förde en blo tt sken tillv aro: det kunde icke dö, derför at t det var kungligt, men de t kun de icke heller Iefva, emedan de t icke längre egde betin gelse ma derför.

Det styrdes nume ra af et t lite t kotte ri med lika oins krän kt som obestridd mak t, et t kott eri, som icke hade nâgo nting emot at t med Kongl. Sam hälle t förena lysande namn i i n- och ut lan det , och ej he ller a tt upp tag a socialt betyd ande persone r inom den egna stade n, men som hyst e en verklig skräck vi d tan ken pâ at t öppna por tam e för de friska vindar, hvilka skulle ‘kunn at inblâsa ny tt lif i den förlamade organismen. Till och med de, REI NHO LD CALLMANDER som vede rfarit s ära n a tt inväljas, egde blo tt yt te rs t ringa intre sse för Sam häll et, och i re ­ geln voro samm anko mste ma sa fat ali gt bes ökt a, a tt sek rete ­ ra re n nödgades allt som ofta st anh alla om til lst ân d a tt la ta sasorn n ärv aran de ante ckna en oc h an na n frâ nv ara nd e, pa de t förhan dlinga me ma tte kun na öppn as och bes lut fa tta s.

Kongl. Samhä llet var salu nda den tid ’en inga lun da den medelpun kt, som kund e och ville sami a de spri dda kr af te m a, lika litet som det erbjö d an na t stö d ât yng re fram ât st räf van de kra fter än det, som kunde ligga i utd ela nd et af pris för näg on täfling sskrift.

I hvar je fall, äfven om Kongl . Sa mh äll et va rit än sa lifskraf tigt, kunde man icke vä nt a eller beg ära a tt det skulle er12

Pag ina uit de Jubil eums uitga ve bij het 25-j arig bes taa n der vereen iging Gn ista n (ver klei nd)

Tite l van de Bok tryck erika lend er voor 1905 en 1906

W EZÄTAS M-À N A D S lî X F TE

L a s s a

W c s a ta s M â n a d sh â fte = = N :o 7 & 8 • 19 04 =

IV E ZS ÏT St S HI Nh Ji S- V '

A'WÉ

ÿViw

»S ® Z7 ■F

WEZÄTAS

HÖSTNUMMER

W e z â ta

c o u v e rt e n

^S ylT AN ^Îi

‘f- l I N U Æ s NUMMCRj

w rt ÈÉi sf e i w s »

« r a ï

Ülcsâtas lïïànadsbâfte /Ht-

W e z a ta om sl ag en

o

tillörtèh as af2 53 ül d» ^3 ac l)r iêê or ïé> ^B o h tr y ch cr i M TB *<Ööfe bor<j 3$

T it e l va n ee n W e z ä ta af le ver in g

grondi g inz icht in het vr aagst uk van ’t boek : diep doord ronge n van Mo rris ’ den kbe elde n, die de groote boek druk kers van eer­ tijd s ook bez ield en; daarbij in de eerst e plaa ts een man van practijk , door en door moder n en, bove ndie n . . . . een ideal ist, is hij een der sch oon ste verte genw oordi gers van dat sym pa­ thiek e Zw ee ds ch e volk, dat onzen Vla am sch en aard, op zijn be st, zooze er nabij kom t: ernstig in den grond ; warm, levendig en leven slusti g naar bui ten ; geestd rift bij v aste , echte overtui­ ging! W at hij met zijn W ez ät as M an ad sh äf te bedo elt, is, buiten een zinnige reclame voor zijn eigen werkh uis, een doorloop ende manmg aan al w ie het te zien krijgt, wàt er voor het boek moet ged aan wor den : die kleurige en keurige boek jes zijn toon bee lden v an smaa k, en zoo eigen, zoo nationaa l. Zi jn Bo ktrÿc keri Ka len de r is een uitgaaf, zooal s wij er in Eu rop a geen tw ee de k enne n : elk jaar met een ande r type gedrukt, beva t h et ops telle n over alles wa t er merkw aardig s in het leven van het boe k — als kun stw erk — voorv alt, en strijdt met w armen ijver voor de me est nieu we den kbe elde n. Zo u men niet Z we ed sch willen leeren om die koste lijke boe ken te lezen ?” Al du s De Bom. Oo k in ons lan d is zijn wer k t e zien gew eest . Daa rtoe uitgenood igd hee ft Za ch ris son deelg enom en aan de tentoon stelling van b uite nlan dsc h druk werk , welk e, naa r u beke nd is, verlede n jaar in het Muse um van Kuns tnijv erhe id te H aarle m is gehoud en.

De ze deelne ming is echte r voor hem een teleurstel ling ge­ we est . Ho ew el noo de, dient er hier over gespro ken. In het midd en laten d of het aan de voorbe reidin g, inrichting, leiding of a ndere oorzak en moet wor den toeg esch reven , een feit is het, da t de tento onste lling teleurs telling heeft opgel everd . All een zij geco nstat eerd dat voor een eenigs zins belangrij ke tento on105

stelling van drukwerk, behalve grondige vakkennis, ook en wel in de eerste plaats noodig zijn zeer veel ruimte en licht.

Onbe kend met den opzet van de tentoonstel ling (er was geen program) maakte Zach risso n, nietteg enstaa nde gelijktijdig te Lund m Zw ede n een groote tentoonstel ling van drukwerk we rd gehouden, waaraan hij deelnam, uit louter sympath ie voor ons land en volk, een tweed e veelzijdige inzending klaar voor de tentoonstelling in Haarlem. Geen kosten spaa rde hij : de chef van zijn lithografische afdeeling, de heer Ax el Norde ll, werd naar Ne derland gezonden om zijn inzending op ord e te bre ngen.

W at Z achrisso n stuurde was geen op effect b ereke nd hum bugdrukwerk, maar werk uit het dagelijksch bedrijf. Beha lve bo eken zond hij ca. 6 5 cartons waarop 30 0 à 4 00 drukwerke n gehec ht waren. Dat was te veel en niet bed oeld. Aa n wien de schuld Van Zach risso n’s troetelkind, de Bok tryc ker i Kalend er^ waren hier alle jaargangen, op de titelpagina openge slagen, onder glas te zien. In hoeverre zoodoende een goede beoo rdee ling mogelijk is, het oordeel hierover laat ik gaarne aan den lezer.

Er schijnt echter niemand gewees t te zijn die de pers inlichtt e over het eigenaardige of wetensw aardige van al het tent oon­ gestelde. Immers, ware dit het geval gewe est, dan zou het onmogelijk kunnen zijn voorgekomen, dat in een der bla den een zoo vernietigende critiek op de Bok tryc keri Kale nde r, spec iaal op de eerste drie jaargangen, werd geleverd. Men had er op moeten wijzen, dat die eerste drie werden uitgevoerd naar de richting in dien tijd heersc hende en da t zij voor den ontwikke ­ lingsgang, dien d e Kalen der seder t had doorgema akt, zeker ze er leerrijk war en en geenszins hadd en mogen ontbreken. De krass e termen waren zeker in de pen gebleven en ha dden voor waar106

deerin g van werk en streve n van Za ch ris son plaa ts gema akt.

H et moet Za chr iss on wel zeer gegriefd heb ben , zijn h oof d­ werk , dat met zoo ’n onuitsp rekelij ke toew ijdin g is tot stan d gebr acht, dat in alle land en door de bek waa mst e va kkund igen is geprez en en ook in zijn eigen oogen hoo gsta at, zijn Ka len de r doo r een misv ersta nd met een penn ehaal te zien in een hoek ged uwd . V an zijn W ez at as M an ad sh äf te wer d zoog oed als geen notitie genom en. En toch zijn ook daar vele, ik zeg niet alle, exemp laren bij die bew onde ring verdie nen. Hie rme de zij nu ma ar van de Ha arl em sch e tentoo nstelli ng afsc heid g enomen .

H et woo rd W ez at as zal voor oninge wijden , die, met een woo rde nbo ek gew ape nd, naar de bete eken is zoeken , wel een raad sel blijven . To ch is de oplos sing eenvoud ig. W ez at as M an ad sh äf te bet eek ent slec hts : W (al dem ar) Z( ac hri sso n)’s maa ndel ijksc he afleveri ngen. In Z we de n is echter Za chr iss on’s drukkerij alge meen ond er den naam W ez ät a beke nd. Va n dit recl ame blaa dje schr eef de heer J. W . En sch edé in het vorig Dr ukk ers jaa rbo ek, „d at (he t) telke ns in decorat ief uiterlijk en typog rafis che opv attin g versc hille nde, een sprek end bewijs is van de arti stie ke bet eek eni s dier drukkerij en van de oneindige ver sch eide nhe id die de mode rne kunst in weerw il ha rer strenge gron dbeg inse len in sta at is voort te bren gen” . Bij dit alleszins juist e oord eel sluit ik mij gaarne aan. To ch , het dient gezegd , niet alles wa t van W ald em ar Za ch ris so n’s p ersen k omt valt te loven. Er is alth ans werk bij dat o nzen Ned erla nds che n druk­ kers niet tot voo rbee ld beh oeft g este ld te word en. Daa raan ka n echte r n iet ééne drukkerij ontkom en. Oo k de rechte lijn, welk e richting Za chr iss on h eet voor te staa n, zoekt men in d e practijk wel eens ve rgeefs. Men blad ere maar een s in de W ez ät as Ha ft e.

107

Ma ar aan den ande ren kant hee ft hij veel sch oon s gelev erd, werk dat een monu ment zal blijve n van de Zw ee ds cn e boek­ dru kku nst in het begin van de twi ntig ste eeu w. En bove nal mag niet verge ten wo rde n, da t Za ch ns so n voor Zw ed en een stuw krac ht is gew ees t, die ni et gen oeg n aar w aar de kan g esc hat .

Bij een besc hou win g van zijn wer k valle n tw ee zake n direc t in het oog : veelz ijdig heid en har mo nisc he aan we ndi ng van kleur en. W ij, nucht ere Ne de rla nd ers , sta an eer st ie tw at v reem d tege nove r Za ch ris so n’s werk . De aan we nding van sch erp e kleure n overbl uft ons en wij zijn licht gen eigd wa t voo r on s o og vree md is, leelijk te vind en. Me n ziet he t met B erla ge s be ur s­ geb ouw . W an ne er wij echt er naar de nat uur k ijken zulle n ons Za ch ris son s kleur comb inatie s niet meer zoo vre em d to esc hij ne n.

Immers , de hel- rood e granium met har d-g roe ne oml ijsti ng we kt onze bewo nder ing. Zi en wij nu die kleur en v oor b oek ve rsi eri ng aan gew end dan zijn wij zoo licht gene igd ze „s ch re eu w en d” te noem en. Ze ke r, men mist de tintel ing, de sch ake erin g, die de leve nde natuu r bie dt. Ma ar dat nee mt nie t we g da t met kleur enteg enste lling p rachti ge effecten zijn te b ere ike n. Z oo zijn in de polyc hrom ie en bra nds chi lde rku nst der mi dd ele eu we n sch oon e en nav olge nsw aard ige voorb eel den b ew aa rd geb lev en.

Za ch ris son nu is een mee ster in de a anw end ing van d eco rati ef wer ken de kleure n. Zi jn kun st hee ft iets ap art s, men moe t aan zijn werk gew end zijn om het m ooi te vin den . H oe meer men ’t dan ook bes ch ou wt , hoe meer men ’t ga at be wo nd ere n. Er spr eek t een krach tige g ees t, i ndiv idua litei t en zin voor he t ha rm o­ nisc he uit. Za ch ris so n hee ft een fris sch en kijk op het boe k.

Nu is wel een s be we erd , dat de doo r hem a ang ew end e aan de Ou ds can din av isc he w eef kun st ont lee nde mot ieve n, die hij voor 1 10

de versiering van zijn laa tste Bo ktr yck eri Ka len der gebru ikte, niet geschi kt ware n voor het boek , maar wie het ju iste gebruik ziet door Za chr iss on ervan gemaak t, zal niet kunn en ont kenne n, dat zij inde rdaa d een decor atiev e boekv ersier ing opleve ren.

Ov er zijn veelz ijdigh eid kan ik u met woo rden n iet zoove el vertell en als een besc hou win g van zijn werk u zal zeggen. Ik geloof de verd iens ten van Za chr iss on niet te verklein en, wa n­ neer ik terlo ops, op grond van hetg een mij ter oore kwam , hier twijfel uitsp reek of hij wel dàt a ande el in he t ontw erpen va n de „N ord isk An tiq ua hee ft geha d als men, afgaan de op hetgee n doo r den heer J . W . En sch ed é in he t vorig Dru kke rsja arb oek wer d me deg ede eld , met eenig recht zo u mogen vero nderst ellen.

In N ede rla nd kan men overig ens veel van Za chr isso n leeren.

Zij n per soo n, zijn ond erne ming sgee st, zijn doorzet vermog en, zijn e ven zoov ele navo lgen swa ardi ge voor beeld en. En zijn van zoo groot e indi vidu alite it getuig end werk zij een spoor slag tot navolgin g, niet van zijn k uns t, maar van de princip es die er aan ten g ronds lag liggen. W ell ich t dat N ede rlan d dan eens, gezien de opk ome nde stroo ming , evena ls Zw ed en op een nationaal, een o nde rsc hei den d karak ter in zijn druk kuns t zal kunnen wijzen.

H et S toc kho lms che dag blad Vart La nd , schreef naar aan­ leiding van he t b ezo ek van koningin Emm a aan Zw ed en in Mei van dit jaar o. a. : „Z ou h et niet aan te bevel en zijn, dat deze twe e volken (de Z w ed en en Ned erla nde rs) nader met elkand er kennis mak en? Wa arv oo r heb ben wij dan tegenw oordig de bete re verk eers weg en ? . . . De re izen der Zw ed en naar vreem de lande n berei ken slec hts heel z elde n Ned erla nd en daar is toch zoovee l eigena ardigs , groo tsch en scho ons te leeren ken nen ” .

Zw ed en en Ho lla nd! Ja, die twe e landen , die zoovee l in 111

volksaard gemeen hebb en, kunnen veel van elkaar leeren. Ma ar dan moet men trachten elkander te begrijpen en niet mannen van initiatief afschrikken, zooals het te Haarle m is gegaan.

Op typografisch gebied is t aan Nederla nd leering te trekken.

Moge daarom de belangstelling voor den persoon en het werk van Zachr isson evenredig zijn aan de verdienste n die hij zich heeft verworven en aan de moeite die ik mij heb gegeven om een en ander onder de aandach t van den lezer te brengen. 's-GRAVEN HAGE

112

CORN. J. E. BOSMANS

DER BOE KKU NST IN ENGELAND

unnen wij Wil liam Mor ris in zeker opzi cht, den groote n voorg anger , den baa nbre ker noem en, die door zijn Kel msc ottd ruk ken bew eze n heef t, dat bet boek als kun stw erk in o nze dage n geen utop ie is, niet minder van bela ng voor de herlev ing der boe kku nst mogen wi] zijn tijdg eno oten en navo lger s ach ten, die, huld igend de den kbe eld en van den groo ten me este r, iede r op eigene wijze een bep aal d kara kter wis ten te geve n aan de door bun opgeri chte of o nder b un leidin g sta an de drukk erij.

De princip es van Morr is, die wij m h et kort zou den kunn en same nvatt en met: „H et t rach ten naar sch oo nh eid in een boe koagina door s amenw erking v an lett erty pe, van pa pie r, van inktdeu r, door goed e verhou ding van bla dsp ieg el en ver dee ling , van m arges ” , zij zijn ook die van Co bd en -S an de rso n, van Em ery W alk er, van Cha rles Ric ket ts, Luc ien Pi ss arr o, van C. R .

As hb ee , van Elis abe th Cor beth Ye ats en mee r an de ren , wie r uitgaven de boek kuns t m Eng elan d verrijk t he bb en met t al van proe ven, die wij als zoovel e voo rbe elde n van sch oon druk - en zetw erk mogen bes cho uwe n.

Opm erkel ijk is he t ech ter, dat, wa ar M orri s al s vol blo ed de co ­ ratief kun sten aar in om lijsting en, in initia len en in illust rati es m ede voor een deel de scho onh eid van een boe k zoc ht, zijn nak omers, met n ame bijv. C ob de n-S an de rso n en mis s E lis ab eth C or ­ bet h Y ea ts juist in zuiver typ ogra fenk uns t hun ne k rach t von den .

A ls het nau ws t aan hem ver wan t en het dic hts t bij hem sta and e, immers zij ware n niet alleen zijn vrie nde n maar ook zijn r aadg ever s bij de oprich ting der Ke lm sc ott -P res s, en leef­ den zoo g eheel med e in alle s w at de Ha mm ers mi ths che drukkeri j 1 14

betrof , mogen wij zeker wel Emery W alk er en T . J . Cob den San ders on ac hten, wien s gem eensc happe lijke drukkerij , de Do ves -Pr ess ook daarom het eerst vermelding verdie nt van de versch illend e „P riv ate -P re ss es ” die tot de herleving der boe k­ kuns t in Eng elan d hebb en bijgedra gen.

Emer y Wa lke r, Mo rris ’ buurman in Ham mers mith , kenner van oud drukw erk en zelf drukker, is een der eerste n gew eest die Morri s er to e aanz ette zijn eigen boeke n te drukken , en die dan ook een met gering aand eel heeft gehad in de verzorging, van Th e Ho use o f Wo lfin gs en van Th e Ro ots o f M ou n­ tains beid e nog wel ter Chi swi ck- Pre ss gedrukt, maar onder Mo rris ’ leiding en Em ery W alk ers t oezich t. En hoew el hij niet inging op Mo rris ’ voo rste l, diens deelg enoo t in de Kelm scottPr es s te wor den , zoo wa s hij to ch, zij het dan niet officieel, in alles dien s adv iseu r, en ston d hij hem, zoowel door zijn vak­ kenni s, als doo r zijn kennis van vijftie nd’ eeuw sche boeke n ter zijde, niet alleen bij dien s uitgave n, maar ook bij de aankoo pen voor Mo rris ’ zeer uitge breid e biblio theek .

Da t hij eve neen s aan het ontst aan van de Gold en-, Tro yen Ch auc er-t ype niet vree md is gew eest , mogen wij opmaken uit de zaak kundi ge kenn is, waar med e hij de lettervormen van zijn tijd vero orde elde , zelfs de door de Chi swi ck-P ress ge­ bruikte Cas lon -let ter niet onve rdeel d bruikbaar achtte en ten slott e in de letter van Jen son , de mees te qualiteite n vo or een goede l etter vond . Z oo als men wee t, (zi e o.a. Drukk ersjaa rboek 19 07 pag . 10 8) ba zee rde ook Mor ris in hoofd zaak zijn Romein , the Go lde n typ e, op een Pliniu s-uit gave van 14 76 door Nicolaas Je nson , te Ve net ie gedru kt.

Een goede letter moe st volgens W alk er in d e eerst e plaat s 115

duidelijk en goed lees baar zijn. Maa r hierto e is noodig, dat alle overb odige dikten en puntig e uits teek sels verme den word en en men zoo zorgvuldig mogelijk trach t naar zuiver heid van lijn.

Ze lfs de Cas lon- lette r verto ont in dit opzic ht tekortk ominge n, die duidelijk in het oog springe n zoo dra ze vergro ot word t, de uiteinde n van t en e bijv. zijn op een ond oor dac hte wijze opgeh aald, inplaa ts van te eindige n in een sche rpe en duideli jke haal als Jen son ’s letters ; de bove nein den van de c, de a en de daara an verwan te type n, zijn grof en lomp, doo rdat een leelijke peervormige dikte aldaa r het uiterlijk van de letter mis­ maakt. Vo or letters geldt eigenlijk wat op alles van toep assi ng is, dat de praktijk, hoew el zij doorgaa ns voor op stel t orname nt te vermijden, zich dikwijls op de mee st dw aze en onb ere de­ neerde w ijze vasth oudt aan vormen, die eens orna men t w aren .

Behalve de zucht tot versieringe n is een der me est kenm er­ kende ve rschillen tuss chen e en mooie letter en de g ebrui kelijk e, de versmalling der moderne letters , onts taan doo r de verk eerd e vrees om met h ande lsusa nces te brek en. W aa r de m ees te van Jen son ’s letters m een vie rkant get eeke nd zijn, daa r is de bree dte van een moderne letter dikwijls tot op een der de vers mal d; en deze wins t in ruimte, die onget wijfel d ten kos te van de scho onhe id der letter is, bes taa t maar in de verbe eldin g, daar zij zich toch weer in het zetw erk verlie st, dat voor duideli jke lees baar heid meer interlinie noodig h eeft. Va nd aa r dan ook dat ten slotte een bree dere , vierkan ter letter niet eens duur der uit­ komt, en er d us feitelijk ge en prak tisch e overw egingen beho even te gelden om aan de versm alde letter de voorke ur te geven, boven een mooie zuivere vierkant e.

Nie t minder waa rde dan aan de letter, hecht ook Eme ry 116

W alk er aan de tussc henru imte der woo rden . De smalle gebrui ­ kelijke letter, zoo zegt hij, heeft vee l wit tuss chen de woor den noodz akelij k gemaak t, doch indien iedere letter stevig en zorg­ vuldig getee kend wa s, en ontwo rpen gehee l overeenk omstig haren aard, zood at verwarring is uitges loten, dan kon er zon der eenig bez waa r veel comp acter gezet wor den, wat ongetwijfe ld het asp ect van de pagin a ten goede zou komen. Va ste regels voor witve rdeeli ng acht ook hij niet best aan baar , slechts zoo veel mogehjk dient h et plaa tsen van w it b oven elkaar verme den te wor den , evena ls het maken van zooge naamd e „rivie ren” op de pag ina, waa rop d an oo k voortdu rend de zorg, nauwl ettend heid en smaak v an den zette r gericht moeten zijn.

Oo k de marg everd eeling , de ve rhoudin g van den lett erspiegel, kortom a lles w at M orris met zijn Kelm scott- drukk en voorsto nd, ware n eve neen s voor zijn vriend Eme ry Wa lke r vraagstukke n van ernst ige overw eging g ew ees t.

A l hee ft hij gem een d niet op Mo rris ’ voorste l, zijn dee lge­ noot in de Kelm scot t-dru kker ij te word en, te moeten ingaan, toch beh oef t h et ons niet te verw onde ren, dat een man van een dergel ijk inzich t, geleid door kennis van de praktijk, vroeg of laat zich als een van de leide rs der boekherl eving in Engela nd zou doe n ke nn en ..

Na den doo d van Morr is en na het sluiten der Kelms cottdrukkerij veree mgde hij zich dan ook met den, als binder reeds bek end en Co bde n-S and ers on, even eens een vriend van Morris , en toon de in de Dov es- Pre ss-u itga ven , dat hij niet alleen met het wo ord maar ook m et de d aad wis t te bewijz en, dat m simp el zetw erk scho onhe id kan heer sche n.

T ot d e eerst e uitgaven van de Do ve s-P res s, aldus genoemd 117

naar de Dov es-B inde rij, de wer kpla ats van den vroegeren juri st doch sede rt 188 3 boek binde r gew orde n Cob den -Sa nde rso n, beho oren de beide 19 Oc tob er 190 0 geree d gekom en drukk en: Een latijnsc he uitgave van Agr icol a van Ta cit us , en Th e Ide al Bo ok or Bo ok Be au tif ul , a Tra ct on Calli graph y, Pri nti ng and Illu stra ting an d on the Bo ok B ea ut if ul as a Wh ole , door Cob den -Sa nde rson . H et eers te vers chee n in Jan uari 19 0 1 in 22 5 exemplare n tegen een inschr ijvings prijs van 25 sh. en 3 exemplar en op perkam ent tegen 5 gui nea s; van het twe ede dat eerst in Feb ruari 1901 uitkwa m, zijn 3 00 exemp laren tegen 12 sh. 6 d. en 10 op perkam ent tegen 3 guin eas in d en hand el gebracht.

Niet alleen om het uiterlijk, maar m ede om der inho udsw ille, lijkt ons dit laatst e een opm erke nswa ardig e uitgav e, daa r wij het in zeker opzicht als de gelo ofsb eleid enis van den stic hter der Do ves -Pr ess zouden kunnen bes cho uw en. „T he Ideal Book or Book Beautifu l is a com posi te thing made up of many parts and may be mad e beaut iful by the beaut y of each of its parts — its literary cont ent, its materia l or materials , its writing or printing, its illumina tion or ill ustratio n, its binding a nd de coratio n — of each of its p arts in su bord inati on to the whole which collectivel y they con stit ute ” , zoo luidt de aanhe f van Co bden- Sa nde rso n’s boek je, (wa nt het is slech ts weinige bladz ijden groot) en de aes the tisc he begin selen hierin uitgedr ukt heeft hij en zijn vriend E mer y W alk er in alle uitgav en der Do ve s-P res s betra cht. Ieder der on de rde de n, waar uit het boek bes taa t, is op zich zelf g oed en scho on, en de sam enw er­ king voortreff elijk; zoow el papi er als de letter, het zetwe rk als de druk getuigen van een smaak , een zorg en overleg, die het 118

%

boe k tot een kun stwe rk make n. H et papier , zuiver lompen papier , betro k San ders on van denze lfden molen waa r Morris het van had , van J. Batch elor & S ons , maar het zijne, kenb aar aan een water merk met de twe e duiven der Do ve s-P res s en monogram van den eigenaar , wa s dunne r, lichter en zachte r dan dat der Kei msc ott. ,,V on so s chön em P ap ier ,” zegt Jean Loubie r, „ kann man mit W or ten keine Vor stel lung geben , das muss man mit Au gen sehe n und mit d en Hä nd en f ühlen” .

De letter der Do ve s-P res s, wie zou er na bove nsta ande aan twijfe len, is de zuivere Rom ein v an Nic olaas Jenson, den Ven etiaa nsch en drukk er der vij ftiende eeuw . Wal ker s voorlie fde voor de vijftiend eeu wsc he dru kke rs, zijne v ergelijke nde studiën op dit gebi ed, bra chte n hem evena ls Morris to t den meester-d rukker J ens on, doc h wa ar Morr is als het ware een interpretatie op Jen son s anti qua gaf, daa r volgd e Emery W alk er deze zoo getr ouw mogelijk na. Mor ris immers zegt zelf in zijn : A note

by W ill ia m Mo rris on his aims in f ou nd in g Th e Kelm scott Pre ss : „ D ez e le tter (Ro me in uit Jens on ’s Plinius-uitg ave 147 6) be stu de erd e ik m et veel zorg door ze op groote schaal te laten fotog rafee ren en ze ver sch eide ne malen na te te ekenen ; zood at, ofsc hoo n ik meen he t wez en er van meest er geword en t e zijn, ik ze met slaa fs nam aak te; inde rdaa d heeft mijn Rome insch e letter, in h et bijz ond er de o nder kast lette r, meer van de G otisc he dan de Je ns on ’s lett er” . De letter daarent egen die Wa lker teek end e en onde r zijn toez icht liet snijden , is als het ware de zuivere reco nstru ctie van Jen son s letter, hij vermeed echter de onzui verhe den die m d e drukk en, hetzij door papier , hetzij doo r inkt of door slijtage, de letter onduide lijk gemaakt had den , en hield daarbij rekening met den vooruitg ang der letter-grav eer- en 119

gietku nsl. Hi j kreeg op die wijze geheel eenze lfde type, dat misschie n iets van de bekoring dat oud- druk werk heeft, miste, maar daar door in zuiverhe id van lijn had gewo nnen.

Eve nals ter Kelm scott- drukk erij werd ook ter Do ve s-P res s op de hand pers gedruk t, en evenal s ook daar, bes ton d het per ­ sonee l uit slech ts enkele mens chen , di e als med ewe rker s in den schoo nen arbeid stee ds v ernoem d wo rden . A anv ank elijk slec hts één zetter en drukker, welke laat ste ook met Morr is gewe rkt had, kwamen er later vo or de om vangrijker uitgav en nog eenigen bij en w erd ten slotte met drie man op de zetterij en vier aan d e persen gewerkt.

Wa ard oor d e uitgaven der D ov es -P res s zoo beko ren is n aas t mooi papier, letter en druk, onget wijfel d de pro por tie, zoow el die van den bladsp iegel als van de mar ges; wan t wij zeide n het reed s, juist in teg enstellin g met de uitgave n der Ke lms cot tPre ss en met die van latere drukk ers, die aan illust ratie en boekversiering een zeer belangrijke plaa ts toek end en, beo og­ den Cob den -San ders on en Emer y W alk er te doe n zien, dat in zuivere typografie schoo nheid k an betr ach t wo rden . S lech ts een enkele kleur, een mooi rood voor b egin lette rs w as de ver luchting waar van zij gebruik maakten . Me er ook dan Morr is, wien het er in hoofdz aak om te doen wa s mooie boe ken te maken, was hun streve n, tevens duidelijk lees bare , bruik bare boek en te geven, en hierin zijn zij volkome n gesla agd.

Oo k he t b indwe rk, dat n agenoe g uitslu itend in C obd en- San ders ons Dove s-Bin derij gemaa kt wer d, was gehee l in overe en­ stemming met het overig e; het mooie gele perka ment met iets donk erder nerven, werd mees tal onver sierd gelaten en slech ts de titel m duidel ijke letter op den rug aa ngeb racht .

120

H oe nauw geze t de leiders der Do ve s-P res s waren in hu nne eisc hen betref fende verhou ding van zetw erk blijkt wel hieruit, da t zij voor de Guld en regelen Voor den Boe kbin der, als af­ zonderl ijk blad vers chen en, een geheel ander formaat, een ge­ heel ande re margev erdeelin g noodig acht ten dan voor hunne boe kpa gin a’s, en op zich zelf is ook dit wee r een voor beeld van sch oon heid in zetw erk.

O p de bei de hier geno emde uitgaven en het in Nove mber 19 00 gedru kte loss e blad , volgd e in A pril 19 01 , d e lezing van J. W . Mackail over Wi llia m Morri s den 1 l en Nove mber 190 0 in K elm sco tt- Ho us e geh oud en voor de Ham mers mith Socia list Soc iety ; en in M ei van het volge nde jaar A lf re d lord Te nn y­ son, Sev en poem s an d two Tra nsla tion s. Juist deze uitgave do et zien hoe nauw keur ig zelfs de waa rde, de sterkte van een rood e letter tus sch en de zwa rte overw ogen moet worde n, om met te veel de aan dac ht te trekk en en zood oend e het algemeen verb and te sch ade n. O p hun stels elma tig vermijden van iedere orna ment atie in h et bo ek, maa kten zij een uitzonderin g soms voor beg inle tter s, die dan in een ope n tekstr uimte uit de hand geteeken d w erd en. Zo o is het vijfde bo ek dat de Do ves -Pr ess verliet, zeer opmer kelijk , daa r m d e geh eele oplage, 32 5 exemplaren, al de ini tialen in rood en blau w ge teek end zijn en wel do or Edw ard Joh nst on, en G ray ley H ew et t. De ze opvatting , die waa rschijnlijk niet eeni eder dee len zal, om gesch reven of getee kende letters bij druk pagi na’s te gebru iken, stroo kte geheel me t Sand erso n s idee ën, in Th e Bo ok B ea ut if ul neerge legd, waar hij zegt, dat de drukker ook feitelijk calligraa f moes t zijn of ten min ste ste eds in directe verbindi ng moet s taan m et calligrafen, en bij iedere druk­ kerij eene afdeelin g beh oor de te zijn vo or de schoo nschr ijvers .

121

Ze ke r de belang rijkste uitgave der Do ve s-P res s is de groote Bijbel in 19 02 begon nen en in vijf deele n compl eet. H et w as de bedoe ling hierme de een we rk te lever en, dat in alle opzich ten goed genoem d kon wor den, de tek st was een geau toris eerd e Eng elsc he vertaling en zooals het p rosp ect us luid de: „T he aim of this edition is to pre sen t this text in as fair a form as may be, unenc omber ed by critical app ara tus , and unad orne d save by the dignity of its diction and the nobili ty of its mess age .

Geh eel zonder eenige versieri ng is ook dez e eno rme uitg ave; slech ts de hier en daar, wel is wa ar naar teek enin gen g eclich eer­ de, doch totaal ongeo rname nteerd e beg inle tters en begi nwo or­ den zijn in rood gedrukt, wat een pretti ge afw isse ling geeft aan de zwarte pagina die opnie uw een bew ijs is van den ongeë venaarden smaak van de leiders der Do ve s-P re ss .

Me t de oprichting van de Do ve s-P res s in 19 0 0 heb ben zij zich to t ta ak gestel d, eens deel s slec hts datg ene te druk ken wa t waard was in een behoorl ijken vorm gep ubli ceer d te wor den , maar a nders deels om goe de op lossin gen te vind en voor de mee st voorkom ende typografis che probl emen , en z oow el pro za en v er­ zen als dialogen tot goede p agin a’s te z etten .

Daarbi j bleven zij stee ds getro uw aan het begi nsel in Th e Bo ok B ea ut ifu l neerg elegd : „T he who le dut y of t ypo grap hy is to communic ate to the imaginat ion, wit hou t loss by the wa y, t he thoug t or image in tend ed to be con veye d by th e A ut ho r” , wat zij liever trachte n te bereike n zoo als C ob den -Sa nd ers on zegt : „b y the arrange ment of the who le book , as a whol e, w ith due regard to its part s and the emp has is of its div isio ns” dan, „b y the sple ndo ur of orn ament , intermi ttent, page a fter pa ge ” .

Ho ew el juist in d ezen door h unne eenv oud, als te geng estel d 122

aan de Kelmscott-drukken, behooren o. i. de uitgaven der Dove s-Pre ss tot het beste, wat de herleving der boekkunst in Engeland ons gegeven heeft.

Wa ar de Dove s-Pre ss onder leiding van Cobden-Sanders on • en Emery Walk er nog steed s voortgaat ons met nieuwe publi­ caties te verblijden, en thans aankondigt om in Juni 1909 te verschijnen : The play o f Hamlet , the Princ e o f Denmark, daar heeft een der andere Privat e-Pres ses, die om verschillende redenen met minder belangrijk was, helaas sedert eemge jaren hare werkzaam heden gestaakt.

Na een kort leven van slechts zeven jaar zag de V ale-P ress onder behee r van Haco n & Ric ketts in 190 4 haar bestaan ge­ ëindigd, werden haar eigene letters weder versmolten tot specie en rusten hare patrijzen en matrijzen voor het grootste deel op den bo dem van de The ems .

Leid de hiertoe eensd eels dat het aantal der boeken, die vol­ gens de uitgevers op den weg lagen der Vale-Press-pub licaties, door den tijd minder gewo rden was, andersdeels moet de oor­ zaak gezocht worden in het treurige feit, dat bij een brand ter drukkerij nagenoeg alle oorspronkelijke houtsneden en galvano s der platen, omrandingen en initialen verloren gegaan waren, een arbeid van vele jaren, die moeilijk te herstellen zou zijn.

He t werk der Val e-P ress kunnen wij in menig opzicht verwant noemen aan dat van Willi am Morris, daar in beide, naast een zin voor schoon zetwerk een gevoel voor ornamentatie valt op te merken. W el zegt Ricket ts meermalen, en toont dit ook in verschillende uitgaven, dat een boek, een pagina, goed kan zijn, zonder eemge versiering, maar evenals de stichter der KelmscottPres s kon ook hij niet nalaten met houtsneden, titelpagina’s, 123

bord ures en hoof dlett ers zijne uitgaven luisterrijker te tooien.

H et beho eft eigenlijk geen betoo g, dat ook Ric ket ts bij zijn trachte n naar meerder e sc hoo nhe id, me erdere logika in boekdruk, geïnsp ireerd werd door oud e Du itsc he en oude Itaha ansc he drukk ers. W at men toch tegen het midde n en einde der nege n­ tiende eeuw en ook zelfs than s nog als het fraaist e in b oekdr uk aanmerkt, is een wond erfijn g erep rodu ceer de illus tratie, glanzend glad papier, kostb are in- en uitw endi ge versierin g, dingen die op zich zelf miss chien tech nisc he, laat het zijn, zelfs artistie ke waar de hebb en, maar die bij elkaar abs olu ut geen harmon isch geheel vormen.

Behalve dit gemis aan eenh eid, hin der de hem natuurlij k ook de hede ndaa gsch e letter, die geb ase erd is op de z uinig heid, om veel op een pagina te k unnen zette n, zoo dat hij aanle iding vond zelf een drietal ty pen voor zijn druk ken te ont wer pen : T he V ale type, Th e Avo n-ty pe en T he Kin g’s-typ e.

Ho ewe l, evenals Morris , wa ard eer end e de lette rtyp en der vroeg-Ita liaansch e drukke rs, zoo mee nde hij toch v oor de oorsprongs vormen ervan teru g te moeten gaan tot de Carol ingis che minusculen, daar hij in enkele lette rs een zeker e een heid in ve r­ band tot de ander e miste. De sierlij kheid van een h, een m, een n, die o. a. bij Sw ey nh eym &P ann art z, H ah n en S pira voor­ komen, ontbra ken zijn inziens aan de lette rs van Jen son ; de laats te had den door de eisch en van gravee ren en gieten iets ingebo et van de scho onhe id die een gesc hreve n Caro lingis che letter kenm erkt. D eze overw egingen leidd en er d an ook toe, dat hij, zooals gezeg d, eigen alp hab ets ontwi erp volgen s een vast grondp lan van letter. De nietigh eid van het oog van de g, in onde rkas t, hind erde hem, en maakte dus in zijne type n plaa ts 124

voor een oog, dat gelijk in grootte was aan een c. of o.; de boven eindig ing van een f. die mees tal niet veel van een 1. ve r­ schilt kre eg bij hem een vlag getje. Ken mer kend is nog het & -teeken, dat vo lgens zijnm eeni ng een niets zegge nd overbijfs el was van pe nnek unst , en d oor hem gewijzig d wer d tot een combina tie van een e. en een t., die er duidel ijk in te herke nnen zijn. Da t hij aldu s trac htte naar zuivere en logisc he letterv ormen is onmis­ kenb aar, maar dat hier door van zelf wel eens iets onlogisch, laat ons zeggen een zeker e gezo chth eid, in d e letter ontst ond is even zeer waar, en van meer dan eene zijde heeft hij dan ook aanmer kingen o p de door h em on twor pen a lpha bets moeten v er­ nemen , wat hem noo pte zijn ziens wijze n hieromtre nt uit een te zette n in: A def enc e o f t he reviv al o f prin ting.

Opm erke lijk zeker voor ee nie de r is bijv. het door elkaar ge­ bruiken van vorm en, die wij gew end zijn als boven - en onder ­ kas t ges che ide n te hou den , en die Ric ket ts in zijn K ing’s-fount tot één alp ha be t ver wer kte. W ij zien hier o. a. de T . F. R. naa st 1. d . p. h. q., een eige naar digh eid die, uit ae sthet isch oogoun t mis schi en ver ded igb aar , toch in verba nd met den letteroouw bez waa rlijk navolgin g zal vind en; trouw ens in zijn Vale en Av on- f ount (de laa tste spe ciaa l voor de Shakes peare- uitgav e bes tem d), die bei de ook door het algemeen aspe ct zeker de voork eur verd iene n, zijn dergelij ke excentric iteiten vermeden.

Ri ck ett s’ den kbe eld en omtrent de schoo nheid van het boek wijken overig ens in begi nsel niet veel af van die welke door Morr is gehuld igd wer den . De harmoni e van de bladz ijde of juister v an de twe e tegen over elkaar staa nde pagina s w as ook voor hem het voor naam ste, en ook hij trach tte dit te bereike n door de verhou ding van de n letter spieg el, de bree dte d er marges 125

en door de evenr edighe id in zwa arte der om randinge n, ka pitalen en illustr aties. Ho ew el hij v oor een groot aantal zijner uitgaven omrand ingen o ntwier p en in hou t sne ed, en met zijn vriend Sh an­ non meermalen h et illustrat ieve g edee lte van het bo ek ve rzorgde , toch stelt hij als zijn meening voo rop : „U se decora tion only when it can be urged as an ad de d elem ent of bea uty to the book , let it acc ompan y the text, and not gobb le it up .

Ri ck ett s’ omra ndingen, zij herinner en ons aan d e Ita haan sche bordu res der Ren aiss anc e en dee ls ook, vooral de open e, aan Wil liam Morris, en hij zelf is zich hierva n wel bew ust als hij in A defe nce o f the reviv al o f pri ntin g ze gt : „F or the remaining floral border s of the Va le P ubl ica tion s I am unab le to assign a prec eden t: I think the usua lly solid grou nds of the Ra tdo lt and William Morris bord ers forced me tow ard s open decorat ion, if I may give it this name .

Even als de Kelm scott- uitgav en en die de r D ov es -P re ss , zoo zijn ook de boeke n bij Ha con enR ick ett s v ersc hen en o p sp eciaa l papie r gedrukt, kenbaar aan een wate rmer k met het monogram V . P ., met e en zeemeermin, of ee n b uryn met bl ader takk en om­ kranst , motieven die wij ook als boek merk en in de vers chil­ lende uitgaven terug vinden.

Om niet te uitvoerig t e wor den verwij zen wij voor d e his torie der V ale -P res s en de bedo eling en van hunn e onde rnem ers naar de in 19 04 versc henen Bib liog rap hy o f the hooks issu ed by Ha con an d Ri ck ett s, waari n de laat ste zijne den kbe elde n uit­ eenz et en het ontst aan zijn er eigen le ttero ntwe rpen verdu idelijkt .

Vo ort s naar de reed s geno emde De fen ce o f the reviv al o f Pr int ing en ten slott e naar een vroeger versc hene n uitgaa fje: D e la Typ ogr aph ie et de 1'harm onie de la page imprimée, 126

IVil liam Morr is et son infl uen ce sur les arts et métiers door Cha rles Ric ket ts et Luc ien Piss arro .

Dit laats te boekj e dat aanvanke lijk door Ri ck ett s’ vriend Pis sar ro gedru kt zou w orde n, maar door ziekte ten slotte op de Ball anty ne-P ress wer d voleind igd, verbi ndt onwillekeu rig de Va le- Pr es s aan de niet minder belangri jke Era gny -Pr ess waa r­ van Luc ien Pis sar ro de leider is.

Luc ien Pis sar ro toch drukt e zijn e erste u itgaven met de doo r Ric ket ts ontw orpe n Va le- typ e, eers t later, toen ook de ont­ wer per zelf haar niet meer gebrui kte en zij dus uit d e circulatie genome n wer d, kwam hij er toe een eigen l etter voor zijn Eragn ypre ss te teek enen .

Luc ien Pis sar ro, Fra nsc hm an van geboo rte en zoo n van den bek end en teek ena ar Cami lle Pis sar ro, kwam, aangem oedigd en onde r leiding van den h out snij der L epe re er toe boeki llustrat ies in hou tsn ed e te make n. Z ij n eers te werk in dit ge nre, vier illu­ strat ies voor M ai t' L iz ia rd van Oc tav e Mirbe au in de Rev ue Illustr ée ver sch ene n, ha d echte r weinig succe s in Frankrijk, zoodat hij bes loo t naar En gel and over te steke n, wa ar toen juist de bew egin g der dec orat ieve k uns t op boek gebi ed velen der jonge­ ren het v oor bee ld van Morr is had doen v olgen. V an zijn komst in Eng elan d dag tee ken t de vrien dsch ap met Charle s Rick etts en zijne mede werk ing aan dien s perio diek Th e Dia l.

In 18 94 bego n hij zijn typogr afisch e stud ies met d e uitgave van Th e Que en o f F ishe s, waar voor hij echter den teks t niet zett e, doch schre ef, en dez e dee d repro ducee ren ; de illustr aties zijn oorspr onkeli jke hou tsn ede n, enkele in vier, vijf kleuren ge­ drukt . Vo or zijn volge nde uitgave n Th e hook o f R ut h & the book o f E sth er maakt e hij voor het eerst gebruik van Ric ke tts ’ 127

Va le- typ e, dat hij sind s dien voor al zijn public aties aan wen dde tot hij voor T. S. Moo re, Ab ou t Er ag ny Bo oks het eerst zijn eigen type , Th e Broo ktype bezigd e.

Dat Piss arro in tege nstelli ng met de leider s de r D ov es- Pr ess en in aansluiti ng met zijn vriend Ric ket ts de scho onh eid van het boek mede in hou tsne den , initialen en omrandin gen zoekt bew ijst menige Erag ny-ui tgave , die re eds door gek leurd e omslagblaa djes kenbaa r is . Piss arro is dan ook voor alles hout snijd er en enlumineur, en evenals Ri cke tts een man van smaak , iemand die, zooals ook Will iam Morr is, overtu igd is van de nood zake lijke eenhei d der sam enw erken de deel en die het boek v ormen, maar dit bij voorkeur met in d e simp ele wi t- en z wart werk ing der letters toont, gelijk Cob den San der son en Em ery W alk er het vermogen.

W at wij dan ook b ovenal in Pis sa rro ’s-uitga ven zullen w aardeere n is de overeenst emming, die hij in algem een asp ect , in wij ze van behandelin g wee t te beware n tussc hen het typografis che en h et illustratieve gedee lte zijner boek en. T . S. Mo ore zegt dit zoo juist : ,, W he n the agreement of the le tter s has at la st res ulte d in the swe etne ss of a well -pro port ione d page , if the re are to be any dec oration s or illustrations the se sho uld b e of a similar origin to the type itself, cut with like tool s des ign ed with similar stroke s . De illustratie is dan zooal s Pis sar ro het noem t: ,,la note aiguë , la pointe lumin euse, dan s l’harm onie qu est un e page, s en écarter pou rtan t” . Maa r dat hij ook aan de Ettervo rming, de ana tomie der letter zijn a and ach t schon k, b ewi jst dat hij met de in de n hand el zijnde type n zich niet kon vereen igen, gebruik maakte van Ri ck ett ’s aan bod , zijne uitgaven in Va le- typ e te doen zetten en ten slotte zelf een, betrek kehjk van deze slech ts 128

weinig versc hille nde, Broo k-typ e ontw ierp. Oo k hij achtt e een terugk eer tot oude lette rtyp e noodz akelij k voor opbo uwin g van nieuw e; d e gron dvormen waren langza merha nd doo rvoo rtdu rend nasn ijden verloren gegaa n, h et karakte r was onbe grepe n gew or­ de n: ,,L a typo grap hie mode rne, zegt Pis sar ro, ne montre ni l’influence des pro céd és for mateur s, ni logique aucune d ans l’ana­ tomie des forme s, et surto ut, aucun élémen t de bea uté ” . En daa rom : ,,U n retou r vers les so urces inspira trices de ces lettres et la compréh ensio n des proc édé s néce ssair es pourles refaire peu­ vent seul s donn er le m oyen de regénére r la typog raphie et de lui ajout er une harm onie, un éléme nt qui, à prése nt, lui manque ” .

Ee n zes tient al uitga ven d er Era gny -Pr ess mee st alle met hout ­ sne den , initiale n, ver sier de omsla gen, ontw orpen door Lucie n en gesn ede n d oor Es the r-P iss arr o versc hene n in Th e Val e-ty pe, en het eer ste boe k met zijn eigen letter, de reed s genoemde bibliogr afie doo r M oor e, we rd in Juni 19 03 vol tooid. Sinds dien kwa men er me erde re uit in the Brook -type , gedrukt op ,,A rch es ” han dpa pie r, waa rvan Mil ton ’s Are opa giti ca zeker een der meest belan grijke is. D e uitga ve hier van ( de twe ede in the Brook-ty pe) wa s gehe el gere ed, toe n de oplag e beha lve een tiental perkamen t-dru kken , doo r bra nd bij den binde r geheel verongelukte, doc h dad elij k doo r Pis sar ro opni euw werd vo orbereid.

Ka n dan o.i. d e' Er ag ny -Pr ess nóch de Va le- Pre ss in zuiver typo gra phi sch e sch oon heid het winne n van de Do ves -Pr ess , toch is zij ee nd er mees t mark ante Pri vat e-P res ses die na William Morr is en onde r dien s invlo ed wer den opgericht.

H et zou ons than s te ver voeren alle verdien stelijk e drukk e­ rijen, want er zijn er meer dere, die in Enge land hebben bijgedragen tot een herlevin g der b oek kun st, afzonder lijk te memoreeren. Wi j 9

129

hopen hier later nog eens gelege nheid toe te krijgen, en zullen dan zeker de Dun Em er- Pre ss, de As he nd en e-P res s, Cra ig’s prae stat ie „a t the Sign of the R os e” en a nde ren Behoorlijk recht doen wed ervar en. Slec hts de Es se x- Pr es s meen den wij nog in dit kort best ek te moeten opne men, niet zooz eer om de eigene letter door As hb ee ontw orpe n, maar wel omda t zij door het aantal barer uitgaven mede een der belan grijks te is.

Ze ker het bes t en het fraaist is zij verte genw oord igd door T he Pray er book of King Ed wa rd VII dat de charme h eeft van een uitgave als de Hyp nero tom ach ia van A ld us en waarin teekeningen en t ekst op zeer g elukkige wijze harm omee ren.

De Ess ex- hou se- Pre ss onts tond nad at Mo rris doo d een einde had gemaakt aan de Kel msc ott- uitg ave n. Aan van keli jk was door de Guil d of Han dicr aft getra cht de Ke lm sco tt- Pre ss voort te zetten en hare traditi es getro uw te blijven ; zoo war en reeds onderhan delingen getroffen me t enkel e van M orr is’ m ede ­ werke rs, doch men kon ten slotte niet de besc hikk ing krijgen over de door Morris o ntworp en ran den en in itialen, noch over zijn drie bek end e letter typen, die zooa ls men w ee t,t ha ns in het Br itis h Mus eum een plaat s gev onden h ebb en. W as dit in eenig o pzich t een teleurstel ling, aan de ande re zijde leid de het tot het ont­ werp en van een twe etal n ieuwe lette rs, de En dea vou r-ty pe en de Ki ng’s Pra yer Bo ok-ty pe, de laa tste n aar de reed s genoe mde uitgave aldus gedo opt.

De ontw erper deze r lette rtype n C. R. As hb ee trach tte in hoofd zaak de vormen, de groote lijnen van Morri s in zijn ont­ werp te beh oud en, en slec hts in de on de rde de n, in finess es meen de hij zijn individ ualiteit t e moeten n eerlegg en. „D ev elo p­ ment app aere d pos sibl e in th e dire ction of co mbine d let ters, and 130

my bias was tow ards a b lack (in prefer ence to a grey) page and the introd uction of a rather gothic and perh aps uncial feeling into the roman cha ract er.’’

W el heeft As hb ee met zijn letter berei kt dat de pagina er stevig en zwaa r als geheel uitziet, en in overeen stemm ing is met de mees tal forsch e teek ening en van hem zelf, v an Savag e, S trang, Ne w e. a., maar de vorm der lett er, a fzonderl ijk be sch ouw d, lijkt mij wa t te onrust ig, te veel georn amen teerd. W ij zoude n haar in dit opzic ht gelijk kunne n stellen met de Gra sset -let ter die hoew el ee n mooien z war ten spieg el geven de, door hare versiering een zeker e gem anië reer dhei d heeft gekregen.

De inkt, het pap ier, het perka ment door de Ess ex-h ous ePr es s gebru ikt, ware n van de zelfde k walite it als die waarm ede Morr is zijne K elm sco tt-b oek en maa kte; alleen ontwierp n atuur­ lijk A sh be e voor zijn pap ier een eigen waterm erk, een anjelier.

H et beh oef t eigenlijk geen beto og meer dat ook de Ess exho us e-P res s in beg inse l dez elfd e scho onhe idsw etten erkende die door Mo rris in zijne uitgav en ware n neergel egd. De v erhou­ dinge n van den lette rspi ege l, de versch illend e breed ten der mar­ ges, de harm onie tuss ch en tee ke nin g, en-têt e, initiaal, bord ure en tek st te H am me rsm ith betr ach t, zij werd en nagevolgd door den leide r der Es se x- ho us e- Pr es s. En dat d it ni et ontaar dde in imi­ tatie , maar voe rde tot een voor tbouw en in eigen geest, op de gron dpn ncie pen van de n groo ten m ees ter, bew ijst menige uitgave door C. R . A sh be e verzor gd, en niet het minst zijn Pray erbook waar in circa 150 rand en, letters en prente n in ho utsn ede voorko men, alle door A sh be e ontw orpe n en door Mr. W \ H .

Ho op er en M iss C leme nce Ho usm an g esne den. Maar niet alleen hij zelf, ook ander e kun sten aars Ontwierpen h et decora tieve en 131

illustrat ieve ge deelt e van zijn vers chill ende uitgave n. Zo o ma akte Regi nald Savag e de illustra ties voor A J our nal o f th e life an d Trav els o f J ohn Wo olm an , Joh n Bun yan ’s Pilgr im 5 progress, Th e Epi tha lam ion van Spe nse r, Mi lton ’s Com us en M iss Kil mans egg an d her precious leg. Mr. Wil liam Strang ontwie rp o.a. een twaalf tal teeke ningen in twe e kleu ren, waar van de ho utblokje s gesne den werd en door Bernar d Sle igh voor Th e Do ings o f D ea th, zoo ook voor Era sm us Pra ise o f Foll ie. Noem en wij verder E dmu nd N ew ’s stad sge zich ten, de teeken ingen van W alt er Crane , Pau l Wo odr offe en Sturg e Mo ore , dan zien wij dat de Es sex -ho use -Pr ess zich wee t te omringe n door een staf van uit steke nde mede werk ers.

De perkam ent-uitg aven wer den mee st uit de hand versie rd door Mis s Kingsf ord, terwijl het bind werk aanv anke lijk door Doug las C ockerell gem aakt, later in hoofd zaak doo r M iss Po we r werd uitgevoerd.

W aa r de meest e Pri vat e-P res ses verw eten wo rdt dat zij de prijs hunner uitgaven, hoe mooi deze ook zijn mogen, tot een ongeeve nredigd e hoogte wete n op te voer en, waa rdo or hunn e boeke n spoed ig een specu latiev e wa ard e krijgen, daar mogen wij dit overzichtje van de Es se x- ho us e-P res s niet beslu iten zond er de meening hieromt rent van den leider deze r Priv atePr es s neer te schrijven . „W e desir e, zegt hij, to prod uce good boo ks and adorn them in the bes t way w e can. W e hope t he book-lo ving public will continue as before to help us in this, bu t we h ave b een much troub led of late by the gambling that has b een going on in som e of our prod ucti ons. Th is may be good for pu rpo ses of adve rti­ seme nt, but I do not think that it much help s the craftsman in 132

the long run. It is bett er for him to know tha t he has a stea dy and growing market for his work bec aus e peo ple like it for its goo dne ss, than that he sho uld work for th ose who are buying it to spec ulate with. „W e sincerel y desi re to wide n our market and cheap en our boo ks rather than incre ase th eir price as a lux ury for the we althy only. Th ere for e we do not like „s ta gs ” .

Ho ew el alle g eba see rd op de begin selen der Kel msc ott- Pre ss, op har e tra ditie s en d e inzi chten van Willia m Morris, haar grooten leider, zoo is het opmer kelijk e dat de in dit best ek genoem de Pr iva te- Pr ess es toc h ied er voor zich, naas t vele pun ten van over­ eenk oms t, e en pe rsoo nlijk karakter hebb en w eten te beho uden en te han dha ven . Ge en hunn er uitgave n zullen wij voor imit aties van Mo rris -dru kke n ho ud en ; het kan zijn dat een enkele om­ randin g van R ick ett s doo r haar open karakte r herinnert aan eene drui venr and v an d e Ke lm sc ott -P res s, maar geen oogenblik zullen wij twij felen bij het vas tste llen v an de plaat s van herkoms t. En dit vers chijn sel do et ons zien d at M orris niet alleen voor beelden hee ft gege ven, die men mooi of leelijk, prijzen swaard ig of on­ lee sba ar kan vind en, maar dat hij waarlijk door zijne uitgaven beginse len heef t verk ondi gd waa rop na hem, de verschille nde leide rs der Pr iva te- Pr ess es ieder op hunne eigene wijze zo uden voo rtbo uwe n. San der son , W alk er, R ick etts , Piss arro , A sh be e, zij allen die heb ben bijge drage n tot de herleving der boekk unst in E nge land , zij trach ten ie der, afge schei den van h unne per soon ­ lijke k walit eiten , evena ls Morr is, naar eenh eid in he t boek d oor volkom en harmon ie der versc hille nde deele n waarui t het is sam enge steld .

133

n, Zij wilden het b oek he rgeven de vorme nprac ht van voo rhee d en doen zien dat, al zijn de tijden vera nder d, de oms tand ighe g van gewijzi gd, het boek ook in onze dage n we der een uitin n van scho onhe id kan zijn. A l zullen er d an allicht de begin sele d slag vroegere drukke rs, van groote voorg angers aan ten gron toch in liggen, de individu aliteit van den zett er en drukk er zal geven, staa t zijn aan diens werk een pers oonl ijk karak ter te -, èn zooals dit duidelijk blijkt bij de uitgav en èn van de Do ves -P re ss . van de V ale -, èn van d e Era gny- , èn van de E ss ex -h ou se HILVE RSUM

R. W. P. DE VRIE S JR

Boekmerk van T he E sse x-h ous e-P res s

134

N THE BEGINNING G O D CREA TED T H E H E A V E N A N D T H E EA R TH . ([A N D T H E E A R T H W A S W IT H O U T F O R M , A N D V O ID ; A N D D A R K N E S S W A S U P O N T H E FA CE O F T H E D E E P , & T H E S P IR IT O F G O D M O V E D U P O N T H E FA CE O F T H E W A T E R S. ([ A n d God said, Le t there be light : & there was light. An d G od s aw the lig ht, th at it w as goo d : & Go d div ided the lig ht fro m th e dar knes s. A nd Go d called the lig ht Da y, an d the dar kne ss he called N ig ht . An d the ev enin g an d the mo rn ing were th e fi rst d ay. ([ A n d G od said, Let th ere be a fir ma me nt in th e mi dst of the wa ter s, & let it divide the w ate rs f rom the wate rs. A nd Go d ma de the firm am ent , an d div ided the w ate rs w hic h wer e u nde r the firm am ent from the wat er s w hic h w ere ab ove the firm am en t : & it wa s so. An d G od called the fir ma me nt He av en . A nd t he even ing & th e mo rni ng we re the secon d day. ( [ An d Go d sa id, Let t he wa ter s u nder the heav en be gat her ed tog eth er u nto one place, a nd let the d ry land app ear : a nd it w as so. A nd Go d called the dr y lan d E ar th ; an d th e ga th er ing tog eth er of the wa ter s called he Seas : a nd Go d sa w th at it wa s go od. A nd G od said, Let the ea rth br ing for th grass, t he he rb yie ldin g seed, an d the fru it tree yieldin g fru it afte r his kind , wh ose seed is in itself, u po n t he ea rth : & it w as so. An d the ea rth b ro ug ht f ort h grass, & herb yie ldin g see d af ter his ki nd, the tree yie ldin g frui t, w hos e seed wa s in itself, aft er his k in d ; an d G od saw th at it wa s good . An d the evenin g & the mo rni ng we re the th ird da y. ([ A n d G od said, Let ther e be l ights in the firm am ent of the heav en to divi de th e da y fro m t he nig ht and let them be for signs, a nd for season s, a nd fo r da ys, & years : an d let th em be for l ights in the firm am ent of the hea ven to giv e lig ht up on the ea rth : & it wa s so. An d Go d mad e tw o gr eat ligh ts ; the gre ate r lig ht to r ule the day, and the lesser ligh t to rule the n igh t : he ma de t he sta rs also. An d G od set th em in the fi rma men t of the h eave n to give lig ht up on th e ea rth , a nd to rule ove r th e da y a nd over the nigh t, & to divide the lig ht from the dar kne ss : and Go d sa w th at it w as good . A nd the eve ning an d the m or nin g w ere t he fo ur th day. ( [ And Go d said, Let the wa ter s bri ng fo rth a bu nd an tly the mo vin g crea ture th at ha th life, an d fow l th at m ay fly abo ve the ea rth in the ope n fir ma me nt of heav en. An d Go d crea ted gre at wha les, & every liv ing crea ture th at mo vet h, wh ich the wa ter s b ro ug ht f ort h ab un da nt ly , a fter their ki nd, & eve ry win ged fo wl afte r his kin d : & Go d saw th at it was goo d. A nd G od bless ed the m, sayi ng, Be fruit ful, & multi ply , an d fill the w ate rs in th e seas, a nd let f ow l mu ltip ly in th e ea rth. A nd th e even ing & the mo rni ng wer e th e fifth da y. ([ A n d G od said, Let the ea rth bri ng f ort h the li ving cr eatu re afte r his kin d, cattl e, and cr eepin g thin g, an d bea st o f the ea rth af ter his k ind : an d it w as so. An d Go d ma de the beas t o f the ea rth af ter his kin d, an d cattl e afte r the ir kin d, an d ever y th in g th at c reepe th up on the 27 Beginpagin a van het Boek Ge nes is van T he English Bible ge drukt ter Do ve s-P res s 1902

l T H E ID EAL BO OK OR BO OK BE AU TIF UL The Idea is a composite thing made up of man y parts &may be made beautiful by the. beauty of each of its parts—its literary content, its material or materials, its writi ng or printing, its illumination or illustration, its bin din g# decoration —ofeach of its parts in subord ination to the whole which collectively they constitute: or it may be made beautiful by the supreme beaut y of one or more of its parts, all the other parts subord inatin g or. even effacing themselves for the sake of this one or more, & eachin turn being capable of playing this supreme par t and each in its own peculiar and characteristic way .

On the other hand each contribu tory craft ma y usurp the functions of the rest & of the whole and growi ng beautiful beyond all bounds ruin for its own the com­ mon cause. I propose in this brief essay, puttin g aside for the moment the material, paper or vellum, the bind­ ing & decoration, & the literary content of the Book Beautiful, to say afew words on the artistic treatme nt of the vehicleof expression—Calligraphy, Printing, & Illustratio n—and on the Boo k Beautiful as a whole.

CA LL IGR AP HY H A N D W R IT IN G and hand decoration of letter & page are at the roo t of the Book Beautiful, are at the root of Typo graph y &of wood cut or engraved Deco­ ration, & every printer, # indeed every one having to do with the making of books should ground himself in the practice or knowledge of the A rt of Beautiful I uti ful , ge dru kt T . J. C ob de n- Sa nd er so n, T h e Ide al bo ok or bo ok bea ter D ov es -P re ss 190 0, ee rs te pag ina

Th is is th e supre me B ook Beautifu l or Id eal Bo ok, a Th e Ideal B ook dream , a sym bol of the infinite ly bea utiful in whi ch all thing s o f be aut y rest a nd i nto whi ch all thing s of bea uty do u ltim ately merge, Th e Boo k Bea utiful, the n, shou ld be conceived o f as a whol e, & the self-assertion of any Ar t beyo nd the limits imposed by the condit ions of its creatio n should be loo ked upo n as an ACt o f T rea son , T he pro per du ty o f each Ar t w ith in such limi ts is to co -ópe rate w ith all the othe r arts, simila rly employed, in the pro ­ duc tion of some thin g wh ich is distinc tly Not- Itself .

Th e whole ness, symm etry , harmo ny, beau ty wi tho ut stress or stra in, o f the Bo ok Beautiful, woul d the n be one in principl e wi th the wholenes s, sym metr y, har ­ mo ny, an d be au ty w ith ou t stress or strain, of th at W H O L E O F LI FE W H IC H IS C O N S T IT U T E D O F O U R S E L V E S & T H E W O R L D ,T H A T C O M P L E X A N D M A RV EL LO U S W H O L E W H IC H , A M ID T H E ST R IF E O F C O M PE TI T IV E FO RC ES , S U P R E M E L Y H O L D S ITS O W N , A N D IN T H E L AN GU AG E OF L IFE W R IT E S, U P O N T H E I L L U M IN E D PA GES O F T H E DA YS , T H E V O LU M ES OF T H E C E N T U R IE S , & T H R O U G H T H E I N F IN IT U D E S O F T IM E & SPA CE M OV ES R H Y T H M IC AL LY O N W A R D T O T H E F UL L D EV E L O P M E N T O F IT S A S T O N IS H IN G STO RY T H E T R U E A R C H E T Y P E OF A LL BO OK S B EA U TI FU L O R SU BL IM E. T. J. Cob den -Sa nde rson , Th e Ideal book or book beautiful, gedrukt ter D ove s-P res s 1900, laatst e pagina

Ihey who to 'states ^

Jand gov erno rs of

T H E C O M M O N W E A L T H D IR E C T TH E IR SP EE C H , H IG H C O U R T OF P A R LA M EN T , or wa nti ng such accesse in a privat e cond ition, wri te th at w hich the y foresee m ay a dvan ce the publiek good; I suppose them as at the beg inni ng of no meane endeavour , no t a li ttle a lter 'd & mo v'd in wa rdl y m their mi ndes : Som e w ith do ub t o f wh at will be t he successe, oth ers w ith feare of wh at will be the cen ­ sure; some wi th hope, othe rs with confiden ce of w ha t they have to speake. A nd me p erha ps e ach of these dispositions, as the s ubject wa s w her eon I ent er’d, may have at oth er times variou sly affeóted ; & likely mig ht in these form ost expressions now also disclose whic h o f them s wa y’d mos t, bu t t ha t t he ver y at ­ tem pt of this addresse thu s made, an d the th ou gh t of wh om it ha th recourse to, ha th g ot the pow er wit hin me to a passion, farre mor e welcome th en inciden tall to a Preface. Wh ich thou gh I stay not to confesse ere any aske, I shall be blamelesse, if it be no other , th en the joy &g rat ula tion whi ch it brin gs to all who wish and prom ote thei r C oun tries libe rty; w her eof this who le Discours e prop os’d w ill be a certain e testi­ mony , if no t aT ro ph ey . For th is is n ot th e libe rty whic h wee can h ope, th at no grievance ever sho uld arise in the C om mo nw eal th, th at let no m an in this 8

Pa g. 8 van Jo hn M ilt on ’s A re op ag iti ca , ged ruk t ter D ov es -P re ss 1907

Q u a n e no n Fa ci m us r7 T u m eç o, to tic s ex ci t o t u s , p la n e ve hem en TC R ex ca n d u i, ct Re d­ di di illi vo ce s su as : A ut do nm i, ou t eç o ja m pa TR i di ca m .

C A PU T LX X X V IIL ■ ^^ C R ec T us his sen m on ib us , co ns ul eR e pR ud en TioR es co ep i æ 'ra T es T ab ul aR um , ct qu ae da m aR çu m en T a m ih i ob sc uR a, sim ul qu e c a u sa m de ­ sidiae pRa esen Tis excu TCR e, qu um pul che RR ima e aR Te s peR Üss enT , inTe R q u a s picT URa n e m in i­ m um q u id em sui ve sT iç iu m Rel iqu isse T. T u m ill e : P ec un iae , in qu iT , cu pi di T as h æ cT R op ic a in STiTuiT. 3^ & V eR um , ut a d p la sT as conveR TOR, L ys ip pu m , S TaT uæ u ni us li ne am en T is iah aeR cnTe m, in o p ia ex sT inx iT : eT M yn on , qu i pae ne h o m in u m a n im a s F eR an um qu e aene co m pR ehe nd iT , n o n in ve ni T h en ed em . A t nos , vi no sc oR Ti sq ue d em eR si, n e p a n a T a s qu id em ort cs a u d e m u s co çn os ce R e; se d, acc usa TO Re s an T iquiT OTi s, vi T ia T an T um do ce m us ct dis cim us .

U b i esT d ia le c T ic a / u b i as TR on om ia ƒ ub i s a pi en T iæ con su lT is si m a v ia / Qi iis , in qu am , veni T in T em pl um , eT v oT um FeciT, si a d e lo qu en T ia m pe R ve ni ss eT ? qu is, si ph ilo so ph ia e F on re m o t Ti çis se T? A c ne b o n a m qu id em va le T ud in em pe Tu nT : se d STa Tim, a n T e q u a m lim en Ca pi T ol ii T an ça nT ,a liu sd on um pR om iT T iT ,s ip R op in qu um di vi Te m ex Tu le ni T: al iu s, si Th es au R um cff o deR iT : a liu s, si ad T R ec en T ie s H S . sa lv us pe n v e -

neniT. Ips e s enaTu s, ne er i boni que pnaecepTon, xx xi x R ep ro du ct ie van een pa gin a gez et in T h e Kin g s-f ou nt

ih$frEjusmodi fabulae vibrab ant, quum Trim alch io intravit, et, deter sa fronte, u nguen to manu s favit, spa tioqu e minimo inter ­ posit o: Ignoscit e mihi (inquit), amici, multis jam diebu s venter mihi n on re spond it: nec m edici se inve niun t; profuit mi hi tam en malicorium, et taeda ex aceto. Spe ro tam en jam ventre m pudo rem sibi impon ere; alioqui n circa stom achu m mihi sonat, putes taurum. Itaque, si quis vestru m voluer it suae rei causa facere, non est quo d illum pudea tur. Ne mo nostr um solid e natus est. Ego nullum puto tam m agnum tormen tum esse, q uam co ntinere. Ho c solum vetare ne Jovis potest. Ride s, Fortu nata! quae soles me nocte d esomn em facere. Ne c ta men in tricl inio ullum vetui facere quo d se juv et: et medici v etant conti nere; vel, si q uid plus v enit, omnia foras parata sunt: aqua, las anum , et ceter a minutal ia. Cre­ dite mihi, ana thymia sis si in cereb rum it, in to to corpor e f luctum facit. Multos scio sic periisse, dum nolu nt sibi verum dicere.

Gratias agimus liberalitati in dulgen tiaeque ejus, et su bin de casti­ gamus crebris p otiuncul is risum. Ne c ad hu c scie bam us nos in medio lautitiarum, q uod aiunt, clivo labor are. Na m com mu nda ­ tis ad sympho niam mensis, tres albi sues in tricli nium add ucti sunt, capistris et tintinnabulis culti, quorum unum bimu m no men ­ culator esse dicebat, alterum trimum , tertiu m vero jam sene m.

Ego putabam , petaurista rios intrasse, et porco s, sicu t in circulis mos est, port enta ali qua facturos. Se d Tri mal chio , exs pect ation e discus sa: Quem, inquit, ex eis vultis in ccenam statim fie ri/ Gallu m enim gallinaceum, phas ianu m, et eju smo di naenias rustici faciunt : mei coci etiam vitu los, aeno coct os, solen t facere. Con ti­ nuoq ue cocum vocari jussit, et, non exsp ecta ta electio ne nostra, maxim um natu jussit occidi ; et clara v oce: Ex quot a dec uria e s / Qijum ille, ex quadra gesima , resp ondi sset: Emtit ius, an, inquit, dom i natus e s / Neu trum , inqu it cocus, sed testam ento Pansae tibi relictus sum. Vid e ergo, ait, u t dilige nter ponas; si non, te jubebo in decuria m villicoru m conjici. Et qu idem cocus, potentiae admo nitus , in cu linam o bson ium duxit .

CA PU T XL VII I. J^ ^T rim alc hio aute m mit i ad nos vul tu r espex it; et, Vinum , in ­ quit, si non placet, mut abo: v os illud, oporte t, bonu m faciatis, Deor um beneficio n on emo , se d nun c, q uid qui d ad salivam facit, in subu rbano nascitu r meo, quo d ego adh uc non novi. Dicit ur confine esse Tar raci nen sibu s et Tare ntin is. Nu nc conjun gere xxxvi i R ep ro du ct ie van een pa gin a gez et in T h e Av on -fo un t

CA PU T L X X X I I I .

3^jG>ïn pi na co th ec am pe rv en i, va rio ge ne re ta b u ­ la ru m m ir ab ile m : na m e t Z eu x id o s m an us vi di, n o n d u m ve tu st at is in ju ria vi ct as ; et Pr ot og en is ru di m en ta , cu m ip si us natu rae ve rit at e ce rta nt ia , no n sin e q u o d am ho rr or e tra ct av i. Jam ve ro A pe lli s, qu am Gr aec i m on oc hr om on ap pe lla nt , et ia m ad or av i. T a n ta en im su bt ili ta te ex tr em i­ ta te s im ag in um er an t ad sim ili tu di ne m praecisae, u t cr ed er es e tia m an im or um ess e pi ct ur am . H in c aq ui la f er eb at , coel o s ub lim is, d eu m . Il lin c ca n­ di du s H y la s r ep el le b at im pr ob am N ai da . D a m ­ na bat A po ll o no xi as m an us , l yr am qu e re so lu tam m od o na to flo re ho no ra ba t. In te r qu os et ia m pic ­ to ru m am an ti um vu lt us , ta nq ua m in so lit ud in e ex cl am av i: E rg o am or et ia m de os ta ng it / Ju pi te r in coel o suo n o n in ve ni t q u o d eli ge re t, e t, pe cc ca tu ru s i n ter ris , ne m in i ta m en i nj ur iam fecit . H y la m N y m p h a præ d at a im pe ra ss et am or i suo , si v en tu ru m ad in te rd ic tu m H er cu le m c red idi sse t.

A p ol lo pu er i u m b ra m r ev oc av it i n flo rem , et o m ­ ne s fa bu læ q u o q u e h ab u er u n t sin e aemul o co m ­ pl ex us . A t e g o in so ci et at em re ce pi ho sp ite m , L yc ur go cr ud el io re m . E cc e au te m , eg o du m cu m ve nt is lit ig o, in tr av it pi na co th ec am sen ex ca nu s, ex er ci ta ti vu ltu s, et qu i vi de re tu r ne sci o q u id m ag nu m pro m it te re ; se d cu ltu n on p ro in de sp ec io su s, ut fac ile ap pa re re t eu m ex ha c no ta lit te ra to ru m ess e, qu os od iss e di vi te s so len t. Is er go , ut ad lat us co ns tit it m eu m . E go , in qu it, XXXV Re pr od uc tie van een pa gin a gez et in T h e V al e- fo un t

»

z j y f*Âť<[ / > 4

]

t

V

*

I N th e co urs e of thi s no te on th e aim s of the rev iva l of pr in ti ng , & on the co nd iti on s co nt ro lli ng th e m as te rpri nte rs of th e pa st, I w o u ld b eg to be al lo w ed to co nt ra st th e w o rk of the gre at V en et ia n Pr in te rs & of W il li am M orr is to m y ow n, no t in an y ru de as su m pt io n of riv alr y, b u t m er el y for co nv en ie nc e, sin ce t he ac hi ev em en t in

Beginpag ina van Cha rles Rick etts, A defenc e of the revival of pr in­ ting, randv ersier ing ontwor pen en gesne den door Ch. Rick etts, gedrukt t er Balla ntyn e-Pr ess 1899

Bo ek m erk de r E ra gn y- Pr es s

i

/1

VT

’

/

■> I

• •

‘

\

*'

FOR TH E LIBERTY OF UNLICENC’D PRINTING.

WH O T O S TA TE S & GOVE RNOU RS MM ON WE AL TH CO E TH OF DIR ECT TH EIR SPEEC H, H IGH CO UR T OF PA RL AM EN T, OR WA NT ING SUC H ACC ESS E IN A PR IV AT E COND ITION , WR ITE T H A T WH ICH TH EY FOR ESE E MAY AD VA NCE the PUBLICK GOOD; I SUP POS E TH EM AS A T TH E BEGIN/ NING OF NO ME AN E END EA/ VOUR, NO T A LI TT LE AL / TE R’D AND MO V’D INW ARD / LY IN TH EIR MINDES; SOM E W IT H DOU BT of W H A T W ILL BE TH E SUC CES SE, OT HE RS W IT H FEA RE OF W HA T WILL BE TH E CEN SUR E; SOM E W IT H HOPE. OTH ERS WI TH CONFIDE NCE OF W H A T TH EY HA VE TO SPEAKE. AND ME PER HAP S EA CH OF TH ES E DISPO SITION S. AS TH E SUBJE CT WA S WH ER EO N I EN/ TE R ’D, MAY HAV E A T OTH ER TIM ES VAR IOU SLY AF FE CT / ED; & LIKELY MIG HT IN TH ES E FOR EM OST EXP RES SIO NS NOW ALSO DISCLOSE WH ICH OF TH EM SW AY 'D MOS T, BU T T H A T TH E VERY A TT EM PT OF T HI S ADD RES SE TH US MADE, AND TH E TH OU GH T OF WH OM IT H A TH RE/ COUR SE TO, HA TH GOT TH E POW ER W ITH IN ME TO A PASSIO N, F ARRE M ORE W ELCO ME TH EN INC IDE NTA LL TO A PREF ACE. WHI CH TH OU GH I ST AY NO T TO CON FESS E ERE ANY ASKE, I SHA LL BE BLAM ELES SE, IF IT BE NO OTH ER, TH EN TH E JOY AND GR AT UL AT IO N WH ICH IT BRINGS TO AL L W HO WI SH & PRO MO TE TH EIR C OUN TRI ES LIBER TY; WH ERE OF TH IS WH OL E DISCOU RSE PROPO S'D WIL L BE A C ERT AIN E T EST IMO NY, IF NO T A TRO PHE Y. F OR TH IS IS NO T TH E LIBE RTY WH ICH WE E CAN HOPE, T H A T

T_J TT*V 1 IJL E I

Beginpagina uit John Milt on’s A reo pag itic a, initiaal en randv ersier ing ontworp en door Lu cien Pis sarr o, gesneden door Es the r P issa rro . Ged rukt ter Era gny -Pr ess 1903

8 V

J 3 LA m or t in at te nd ue de W ill ia m M or ris n ou s pe rm et q ue lq ue s pa ge s de cr iti qu e sur so n oeu vre et son in flu en ce ; in flu en ce do nt la po rt ée s em bl e en co re va gu e en ra iso n de s on é te nd ue et de sa pr ox im ité .

Il y a d an s ce q u ’il a ac co m pl i de ux élé me nt s d is tin ct s: l’un bi en à lui, po èt e et arti ste, l'a ut re ou ve rt à tou s. Je ne pa rle pa s ici de s po nc ifs q u ’il a in ­ ve nt és (tr op im ité s au jo ur d' hu i) , do nt l'id ée initi ale c ep en da nt se r at ta ch e t o u ­ jou rs au x co nd iti on s d ’un m ét ie r bi en co mp ris ; il y a là ut ili té se ul em en t d' ex em pl e . . . . no n, il a ré ha bi lit é le trav ail, la pr ob it é da ns les m ét ie rs ; à un e ép oq ue de m ol le ss e et de suf fi­ san ce art ist iqu e, il a ins ist é su r les ex i. ........

Pa g. 18 en 19 uit C ha rle s Ri ck et ts et Lu cie n Pi ss ar ro , D e la typ og rap hie et de l’h arm on ie de la pa ge imp rim ée, W illi am M or ris et son infl uen ce sur le s ar ts et mé tier s, ged eel teli jk ge dru kt ter E ra gn y- Pr es s 189 8

hi sto ry of the R en ais sa nc e e nd s in Fr an ce , an d c arr ies us aw ay fro m It aly to th e be au tif ul cit ies of t he co un try o f th e Lo ire . B ut it w as in F ra nc e also , in a v er y im po rt an t s ens e, th at the R en ai ssa nc e ha d be g u n .— W al te r Pa ter .

W IL L IA M M O R R IS E T S O N I N FL U E N C E SU R LES A R T S E T M E T IE R S D ia na W h it e.

ÂŤ M fc N O T E ON T H E R E L A T IO N O F T H E P R IN T E D B O O K A S A W O R K O F A R T T O LIF E. is no longer ne cessar y to defend the beau/ JLtiful printed book, because its price is estab/ lished, and the collector appreciates its rarity.

But it may not be altogeth er vai n to say some/ thing in expl anation of the ends that should be attained by rec laiming the book for beauty, and mak ing it a wor k of art. Haste and hurry are the mortal foes of delicacy, discrim ination, con/ templation and r efinement. In an age of motor s art has untold enemies: the circum stance s of our life are hostile to beauty; we are robb ed right and left, but we ha ve not the time to rea/ lize our losses. Our lives are so imp ove rish ed that we have scarcely leisure for a s igh. A n d those who have time upon their hands often seem best pleased whe n they are able to emu/ late the slaves of machinery , in some exe rcis e originally design ed to recreate, or in some self/ imposed task whi ch they are ha ppy to entitle philanthro py, public spirit, or even scien ce, even art. But life? that is forgotten, or only spoke n of in terms that wou ld lead on e to sup/ pose it wa s some prevalent malady. Yo ut h in/ deed is loud in praise of life, but it seem s to con/ ceive of it as an external force, to wh ich it is delicio us 6

JT

_ J rs te bo ek da t in T h e Pa g. 6 uit T. S . M oo re, A bo ut E rag ny bo ok s, be t ee es Br oo k-t yp e ged ruk t we rd ter E ra gn y- Pr s 1903

° l

0 & fi iwrr ÎXtÆvZ Jr -xwwx \r\ WAyx V' HAH

m /l\

0

\ w

i

\

E L IZ A B E T H A

l

AN A CT F O R T H E U N IF O R M IT Y O F COM MON PR AY ER , AN D S E R V IC E I N THE CHURCH, AD M IN IS TR AT IO N O F T H E SACRAM E N T S ^ PR IM O ,

REG.

H E R E at th e d e a th o f o u r lat e S ov er ei gn I S r d K ip g E d w ar df hc S ix th ffi cr cr cr pa ip cd op o u p if o r r p O rd e r of C or p190 9 Se rv ic e 82 P r a y e r , ap d of th e A d ip ip is ­ tr a ti o p o f Sa c­ ra rp ep ts , R it es a p d C e rc rp o pi es of t h e C h u r c h o f E p g la p d ^ w h ic h w as set fo rt h i p o pe B oo k, ip ti tu le d , Th e B o o k of C oi pt po p P ra y e r, 82 Ad rp ip is tr a ti o p o f S ac ra rp ep ts , a p d o th e r R it es a p d Ce re rp op ie s i p th e C h u rc h o f E p g la p d , A u th o ri z e d b y Ac t of P a rl ia tp e p t, h o ld e p ip th e f if th a p d s ix th y ea rs of o u r sa id la te S ov or ei gp L o rd X ip g E d w a rd th e S ix th , i p ti tu le d , A p Ac t f ö r t he U p if o n p it y of C or pi po p P ra y e r, 82 Ad rp ip ist ra ti op of t he S ac ra rp ep ts ; T h e w h ic h wa s re pe al ed , a p d t ak ep a w ay b y Ac t o f P a rl ia ­ m en t, ip th e f ir st Y ea r o f fhe R ei g p of o u r la te So vo re ig p L a d y Q ue ep 'M a ry , to th e gr ea t de ca y o f fh c d u c h o p o u ro f G o d ,a p dd is co rp ~ fo rt to th e P ro fe ss or s o f th e T r u th of Ch ri st 's Ro lig i op : * ry E it th er ef or e E p ac to d by . the A u th o ri ty aO of th is pr es ep t P ar li ar p cp t, T h a t th e sa id

St at ut e of Re pe al , 82 eve ry th ip g the re ip co pta ip ed , o p ly c op cc rp ip g th e sa id B oo k, ap d th e Se rv ic e, A dr pi pi st ra ti op of Sa cr ar pe pt s, R ite s 82 C er et po pi cs , cop ta ip ed or ap po ip te d ip o r b y th e s ai d B oo k, sh a lf be vo id a p d of po pe effect , fr o m a p d aft er the Fe as t of fhe Na ­ ti v it y of S t. Jo h n B ap ti st p e x t co rp ip g: a p d th at the sa id Bo ok w it h th e O rd e r of Ser yi ce , 82 of fhe A di pi pi st ra ti op of Sa cr ai pe pt s, Ri te s a p d Ce re ip op ic s, w it h th e Al tcr ati op s, ap d A dd it io ps t h er ei p a d d ed a p d a pp oi pt ed b y th is St at ut e, sh a lf sta pd , ap d be fro m ap d af­ te r t he sa id Fe as t o f fhe N at iv it y o f S t J o h p B ap ti st , i p f ul l fö rce a p d effect , acc or di pg to th e te po r 82 ef fect of t hi s St at ut e: A py th ip g ip t he f or es ai d S ta tu te of R ep ea l to th e co pt r a r y no tw it hs ta nd in g.

N D fu rt h e r b e it E p a e te d b y fh e Q u e e p 's / a H ig hp es s, w it h th e as sep t o f t he L o rd s ap dC oip rp ops ip thi s pre se pt P ar li am en t as­ se m bl ed , a p d b y th e A ut hor it y o f th e sarp e, T h a t a ll a p d sip g u la r Mi pi ste rs ip ap y C at h­ ed ra l, o r Pa ri sh C h u rc h , or ot he r plac e w it h ip th is R ea lm of E p g la p d , Wale s, a p d th e Ma rch es o f fhe sarpe? o r ot he r fhe Q ue ep 's Do rp ip io ps , sh al f fro rp ap d afte r fhe F east o f fhe N at iy it y of S t. J o h p B ap tis t p ex t co rp ipg , b e b o u p d e p to say ap d u se the M at tip s, E ye pso pg , Ce le br at io p o f the L o rd 's S u p p e r, ap d A dr pi pi st ra ti op of ea ch of fhc Sa cr ai pe pt s, 82 al l t h e ir co rp tp op ap d op ep P ra y e r, ip s uc h o rd e r a p d f or m as is ip ep tio pe d ip th e sa id

bt

Be gin pa gin a uit T h e Pr ay er -b oo k of Ki ng Ed w ar d V il , ver sie rin gen en ini tia len on tw orp en do or C. R. A sh be e, ge de elt eli jk gez et in T h e En de av ou r-, ged eel teli jk in T h e Pr ay er -b oo k typ e, ged ruk t ter E ss ex -h ou se -p re ss 1903

A BIB LIO GR AP HY °F T H E E SS E X HO U SE P R E S S WIT H N O TE S ON T H E D ES IG NS , BL OC KS , C UT S, B IN DI NG S, E TC ., FR OM T H E Y EAR i SqS T O 1904<« JB SB ZK BC 2E IE aE ES 3SB BB BE EE ESE ^2S 3DB 5Iz rCB SîS ?C2 S3= 22Z ZE B® aBB EE

n® n22 !a2S aS2 2Ei K^ BSa B^ B?S a2E EB S39 ïa

T H IS paip pb let is inten de d to serye pot opl y as a catalog ue of the pro du ct io ns of the E ss ex Hous e Pre ss, wh eth cr ip design s, draw ing s,b oo ks, wo od cuts , 8S bin di ng s—pow for.fhc firs t tiipe gath ere d toge ther —bu t also as a little bi bl io gr ap hy of its six ye ar s 7la bo ur tha t ip ay be of int ere st to collect ors. t@kThe P ress , as the colo pho ps o f its fi rst th ree pu bli ca tio ns ind ica te, w as s tar ted ip Ap ril iSç3, a Tite lpag ina van A B ibliography of Th e Ess ex- hou se-p ress , gedrukt ter Ess ex- hou se-p ress 1904. De afbeelding van Ess ex-h ouse , geteeke nd door George Tho mso n is uit An endeavo ur towards the teachin g of John Ruskin and William Morris, bij C. R. As hbee

HE T GEBR UIK VAN MODELLEN DOOR

A. W. BARTEN

at zijn modellen en waartoe dienen zij ?

Deze vraag laat zich gemakkehjk beant­ woorden door te zeggen : modellen zijn voorbeelden met de bestemming nage­ maakt te worden. Hoe eenvoudig dit ant­ een axioma woord ook moge klinken en door de meesten als de modellen zal beschouwd worden, toch is ten opzichte van met juist. die gebruikt worden in de typografie dit antwoord t de meeste We l is waar worden ook in de boekdrukkuns den we juist modellen als zoodanig gebruikt, maar hierin vin . aanleiding aan dit onderwerp een opstel te wijden in geheel De typograaf staat ten opzichte van het model o efenaars, andere verhouding dan andere vaklieden of kunstbe r dezelfde want slechts zelden zal hij kunnen beschikken ove zijn zetwerk materialen waaruit het model is sam engesteld, dus letters, orna­ kunnen opbouwen uit de op het model toege paste este geval­ menten of andere versiering. Hij moet dus in de me bootsen , en len met verschillende hulpmiddelen trachten na te akloos is, aangezien nu, goed beschouwd , iedere imitatie sma er voor een daar ze iets wil zijn dat ze niet is, kunnen zeer zek ducten die groot gedeelte de minder goede typografische pro of verkeerde in Nederland vervaardigd worden, aan het slechte al beschikt gebruik van modellen toeg eschreven worden. En, t verzekerd de zetter over hetzelfde materiaal, dan nog is hij nie r slechts zeer een goed model getrouw te kunnen naboots en, daa veroorloven zelden de te zetten tekst een zelfde formatie zal nog meerdere als op het bew uste model ; bovendien kunnen zich is uitgevoerd bezwaren voordoen, wanneer het model in kleuren of op een speciaal papiersoort is vervaardigd.

150

Nu meene men met dat hier om bov ens taa nde reden en het gebruik van modelle n afgeke urd word t. Ve rre van dat. De mode llen moete n wel is waar vaak uit den boo ze bes cho uw d wo rde n, maar zijn noc htha ns onmi sbaar .

Ee n actief boe kdr ukk ersp atro on beijv ert zich, behal ve de gew one lias- exem plare n van alle uitg evoe rde opd rach ten, van de bete re werk stuk ken een of m eer model len af te houd en, die, zorgvu ldig verz ame ld en geran gschi kt, tens lotte een mons ter­ collect ie moet en vorme n van datg ene wat zijn dru kkerij zooal verva ardig d heeft . De v erzame ling is fraai gew orde n, met rechtmatigen trots kan zij aan de cliënte le voorgel egd wor den, wan t de keurig e mo dellen geven een sch itte rend en indruk wat de druk­ kerij kan en verma g daa r te stelle n. V an de visitek aart af tot artist iek uitg evoe rd smo utw erk, zoow el eenvou dige brochure s als fraaie boekw erk en, alles is keurig groep sgewi jze gerang­ schi kt en geeft het gew ilde alge meen e overzicht en ke uze, ten geriev e van den klan t.

Zu lle n nu dez e mod ellen den patro on niet van onsch atbaar nut zijn? On ge tw ijfe ld. Nie man d zal dat o ntkenne n. Maar, dan dien t, wil men voo rtga an met werk te leveren, dat in alle opz icht en be an tw oo rdt aan smaak en degelij kheid, met veel oord eel en kenn is het publ iek voorge licht te worde n, wanne er het een keuz e wil doe n uit den mode llen-s chat.

Ee n heel eenv oudi g voo rbee ld. De makelaar A . Bus wil visit ekaa rten laten druk ken. T ot hed en verkoos hij stee ds een schrijf letter, maar daa r het hem is opgeva llen dat de nets te visite kaart en mee st met eenv oudig e rechte lettert jes waren gedru kt en bov end ien bij nad ere besc houw ing hem gebleken wa s dat de schrijflet ters op zijn kaartje evenals als op ande re 151

niet preci es aans loten , wil hij than s eens iets ande rs heb ben .

Iemand uit h et kant oorp erso neel , bela st met het in ont vangs t nemen dier luttele order s, geeft mijnhee r volkom en gelijk. Hij wee t dat de patro on niet gest eld is op het gebruik van schrijf­ letters en slech ts bij uitdrukke lijk ver langen op visit ekaar ten een schrijfle tter-typ e drukt. Hij geeft listigje s zijn bewo nder ing te kennen over mijnheers smaa k en jui st oo rdee l en hel pt een keuze doen uit de n mode llen-v oorra ad.

Ond ers taa nd kaartje valt m d en gee st en waarlijk het kaartje maakt een g oeden indruk.

B. H. OOSTENWER F R id de r de rd e kla sse de r M ili ta ire W ill em so rd e

De heer Bus is over zijn keuz e vold aan, daar het juist treft dat ook hij zijn hoeda nighe id op het kaart je wil g edru kt he bbe n. „P rec ies hetze lfde kaartje en gehe el dez elfd e let ter s.” De op­ drach t wor dt in be werki ng geno men ; de zette r v indt wel dat hij een biz onder slech t verloop krijgt, m aa r. .. de voors chrift en zijn immers duideli jk aange geven !

De drukker meesm uilt als hij zijn eers ten afdruk ziet en zond er te heb ben t oeg este ld, toon t hij de proef aan den chef, in 152

de meening dat hij nieuw zetsel zal bekomen. Een aanmerking over het aanbieden van een niet geheel in orde zijnden proefdruk is het gevolg van zijn toch in alle opzichten te waardee ren voorzichtigheidsmaatregel en onze vriend neemt zich voor, zich niet meer aan denzelfden steen te stooten.

Na een paar dagen verschaft het hem echter voldoening, wanneer hij het kaartje opnieuw moet drukken.

De cliĂŤnt wa s allesbehalve tevreden, meende van de firma beter werk te mogen verwachten en liet zich zeer terecht niet

A. BUS M ak el aa r

aanleunen, dat hij zelf de schuldige was. Geheel correct was zijn verw eer dat bij het verstrekken van de kopij men hem er op ha d moeten opmerkzaam maken, dat de beide korte regeltjes welke op zijn kaartje moesten komen een geheel ander resultaat zouden te zien geven dan het uitgekozen model.

Al betreft het hier een zeer nuchter geval, toch is hiermede reeds voldoende aangetoond dat de verzameling modellen of drukproeven dikwijls meer kwaad dan goed sticht. Word en niet menigmaal dergelijke modellen jammerlijk als zuivere 153

voor beeld en aang ewe nd, zoo dat de drukw erken welke er naar vervaar digd werd en in de mee ste gevallen inferieur aan het oor足 spronke lijk model zijn?

En nu zegge men niet : dat is slec hts het gevolg van een onoor deelk undig gebruik. De oorzaa k schuil t in werkel ijkheid diepe r. In den aanvan g is ree ds opgem erkt dat het slech ts spor adis ch voorkomt dat een model als voorbee ld kan dienst doen. Mee stal zal h et een leid draa d zijn of een sc hem a vormen waar naar gewerkt kan wor den. Me er niet. En dan is het aller足 eerst een vereisc hte dat men zich klaar be wu st is waarin het mooie of karakter istieke van het mode l eigenlijk schui lt en dat is j uist een bezw aar. H et oord eelku ndig gebru ik is slec hts hem mogelijk, die in alle opzich ten het aes the tis ch e en tech nisc h juiste in het model opmerkt en we et over te breng en en aan te pass en op het te vervaardig en zets el en den druk. Ma ar dit is niet altijd mogelijk. Dat hierbij de kleur van pap ier en inkt, r-apierformaat, zetselg rootte en den juist en sta nd van den druk op het papier de voetang els zijn w elke den n abo ots er nog om足 klemmen, als hij met beleid de bez war en wel ke de met-gelijk luiden de tekst oplev erden heeft uit den weg geruim d, is reed s vaak gebleke n en het zal in vele gevalle n de n verv aardi ger ee rder gelukken iets daar te stellen w at volko men bea ntw oor dt aan de aesth etica , technie k en het beo ogd e doel v an het d rukw erk, als hij g eheel zelfsta ndig kan werk en en niet gebo nde n is aan vo or足 schriften welke een bijgege ven model hem voors chrijv en. De bov enb edo elde model len kunnen dus alleen dien st doen als recla me-sp ecime ns v oor de drukkerij en h oog sten s als leidd raad dienen om aan te geven in welk en gees t of richting door den zette r gewe rkt moet word en.

154

Ee n ander soort model len zijn de gedruk te manu scripte n.

H et k omt immers meerm alen voor, dat w erks tukk en uit deze of gene drukkerij in een ande re opnie uw moete n gedru kt word en.

Ofs cho on nu dergelijk e wer kstu kken niet a ltijd zuiver g ezet zijn, werk en vele zett ers getro uw naar zulke kopij en veran deren er mets aan, ook al bev at ze tech nisc h den groot sten onzin. H et is immers gedru kte kopij, men wil het missc hien zoo heb ben , is de overw eging waa rme de dergelijk e zette rs hun gewe ten in slaa p sus sen , wan neer zij zich zelf betr app en op fouten welke zij ande rs niet zoud en maken . De kopije n van pros pect usse n, cata logu ssen , prijs cou rant en en dergelijke wor den vaak same n­ gest eld uit dive rse ged rukt e uitkn ipsels welke in de gewilde volgor de o pge plak t zijn. D at hierbi j be zwaa rlijk naar model gezet kan wor den , zal iede r duide lijk zijn, maar toch kan men dikwijls aan het zets el bes peu ren dat de gedruk te voorb eelden welke met van ÊÊn w erk stu k afkom stig ware n, den zetter parten heeft ges pee ld. H et zet ten naar dergel ijke kopij kan dus slecht s aan volko men tec hni sch b ekw am e vaklie den wor den opgedrag en.

De overg ang van pla tzet ten op smou tzett en wor dt gewoonlijk gevor md doo r he t late n naz ette n van gedruk te smout jes. Da t is een gemak kelijke met hod e, meen t men, om den jeugdigen zetter te leeren smo utze tten en vaard ighei d te doen verkrijgen. Hij zet du s volge ns mode l. Ma ar dit is juist een der oorzaken, waarom het corps smo utze tter s zoov ele beun haze n bevat. De g rond die bij hen gelegd wo rdt mist alles wat vereis cht wor dt om een doelm atigen , voortref fehjken bove nbo uw te steun en. Wa ren die model len in alle opzi chten onber ispeli jk wat scho onhe id en tech nisc he opvatt ing betre ft, en wer d den betre der van het glibberig e pad op de versc hille nde eige nsch appe n gewe zen 155

welk e het m od el ,,m ode lwa ardi g” maken, dan w as het een ander geval. H et oog wer d zoo doe nde gevoelig gemaa kt voor het scho one en het begrip van onze lastige t echnie k werd hem van lieverl ede bijgeb racht. Maa r wo rdt hieraan wel vold oen de aan­ dach t gesch onken en het model op deze wijze als leermid del bes cho uw d? H et gemis aan waarlijk goe de model len en de noodz akelij ke vakopl eiding zullen zich bij de overw eging van die vraag pijnlijk doen gevoe len.

Vo or ernstige en bekw ame zett ers is de aanwij zing „pr ecie s volgens mod el” meesta l een ware foltering. Al lee n dan zal hrj geen bedenk ingen aanvo eren, om het w erk van zijn v oorgan ger getrouw na te boot sen, wann eer het mode l „m ode lwa ard ig is en voor hem als practis ch zetw erk geld t. W an ne er zich echte r in de modellen verschi llende kleine vergri jpen voo rdo en betreffende zetbr eedte , letter keus, witv erdee ling, versi ering enz. , moet hij het recht hebb en het model volkom ener te maken . En , al zou hij hierbij al eens een bok schi eten doo r niet gehe el correct in te grijpen, dan nog is zoo ’n zel fstan dige zett er te ver­ kiezen boven zijn collega, die gema ksha lve het na te maken model machinaal kopieert .

O p zelfstan digen arbeid mag de smo utze tter rechtma tig trotsc h zijn, en van alle bete re wer kstu kke n, waar van hij kan getuigen dat het zijn geeste lijk eigend om is, wa t betre ft zetse l, arrangem ent, kleur-s amens telling enz., zal hij ste ed s zorgvuldig een ex emplaa r bew aren . D e op de ze wijz e verkrege n verzameling model len kan hem van nut zijn en geeft na verlo op van tijd met alleen een trouw beel d van de geleid elijke ontwikk eling van den zette r, ma ar ook een over zicht van de hee rsch end e sm aken welke op typogr afisch gebi ed des tijd s golden .

156

Maa r ook vreem de, goed uitgev oerde werk stuk ken zal de wak kere typog raaf ste eds ijverig verza melen , niet met de be ­ doelin g deze bij voor kome nde gelege nheid na te maken, maar om door het bes tud eer en dier werke n uit de practijk te leeren.

Ge bru ikt hij dan later een dier model len, door h et idee of motief aan te wen den , d an is het model prac tisch benu t, m aar zijn eigen wer kstu k zal ni mmer een kopie k unnen zijn van h et model.

Oo k de bijlagen van de vakti jdsch riften w elke als modelle n moete n di ens t doe n, k unnen sle chts op deze wijze be nut word en.

T e veel nog ver ond erst elt men dat door bijlage te zijn van een vaktij dsch rift het mode l volko men mons terwa ardig is. De ge­ geven model len dien en slec hts als leid draa d en om gevoel op te wek ken voor het sch oon e wat in de typografie te bereiken valt. Hie rbij valt echt er hel aas op te merken dat deze modellen dikw ijls niet als zoo dan ig zijn te bes cho uwe n, daar het geen voo rbe elde n uit de prak tijk zijn maar bere kend e werkstu kken, om d e een of a nde re nieu we ornam enten -serie of andere gie terijpro duc ten ond er aan dac ht te bren gen of reclam e te maken voor een zeker onde rgro nd-m ater iaal . Da t de tek st bij het samen­ stelle n en groe peer en in den gew ensc hten vorm kan gekneed wor den doo r het met geb ond en zijn aan een kopij is voor den betre ffend en zette r wel gemakke lijk, maar niet altijd bevorderlijk aan het prac tisc he nut. W aa r in h et begin van dit opste l reeds wer d beto ogd dat de mode llen vaak als uit den booze zijn te bes cho uw en, slaa t dit med e op dit soort modellen . O p ver­ derfelijk e wijze heef t een mind erwaa rdig Dui tsch vakti jdschrift, da t in H olla nd des tijd s een gretig afzet gebie d vond en hede n ten dage nog betre kkelij k veel gelezen of bekek en word t, de Ne der lan dsc he typografi e beïn vloe d. H et meere ndeel d er daarin 157

gegeven modellen zijn óf sl echt óf re clame prent jes voor onder grond plate n welke daar ontypo grafisc h toeg epas t zijn ; en de heter e dragen een Dui tsch karakte r, hetw elk tot het slech t Dui tsch moet gereken d wor den .

Is het du s te verw onde ren, waa r gebrek aan een goed oordee l, gemakz ucht of miss chien de g edac hte aan eigen onvermog en zoo licht voeren tot nab oots en dier mode llen, dat onze typografie over het algemeen geen zelfst andig k arakt er draag t? En zooals gezegd , doo r het na boot sen w ord t het w erk m eest al nog slec hter, want het goed e wor dt dikwijls nog over het h oofd gezien en het gebrekkige getrouw nagevo lgd. H et is beg rijpeli jk, wa nnee r men het bewu stzijn heeft, niet t e kunne n, dat men doo r verzam elen van m odellen van allerlei werk zich een h ulpb ron vers chaf t, m aar die hulpbron we rkt m da t geval v erderfe lijk en do od t alle eigen energie en vindingrijkheid.

W are h et dan niet beter he t mod el-ve rzam elen g eheel ac hte r­ wege te laten ? Neen , want ze kan voor den ernsti gen vakma n een perma nente leerschoo l zijn. De mod ellen m oete n opw ekk en tot studi e en navorsching waaró m zij scho on zijn en waar in de fraaie werking schuilt. Maa r dan dient een ernstig willen en voortd urend streven naar eigen verd ere ontwik keling a anwe zig te zijn ; dan dient men zich te gew enne n overal en ste eds de oogen open te houd en en alle voo rwe rpen voor zoove r zij be­ langstelling verdie nen, zeer grondig te on derz oeke n. Me n zo eke bijv. bij orna menten ste eds de n aanv ang en den loop d er lijnen en het zal blijken, bij betrac hting van deze n eenvo udige n re gel, d at de lijnen ju ist bij de sch oon ste rand en zeer eenvo udig hun weg vervolgen . Bij het aan scho uwe n van een pak kend aanplakb iljet, bij het zich afvragen waaro m het geheel zoo origineel werkt, 158

waar om het dade lijk opval t, ofsch oon de toe gep aste kleuren eigenlijk deze lfde zijn welk e men reed s voor vele jaren drukt e, ja, die men leder en dag zelf toe pas t, neem t men waar dat de werkin g toch g eheel ande rs i s, en ontde kt ten slot te we lke ruimten of vlakten door eenige kleure n beh eer sch t word en en dat het geheim schuilt in de same nstell ing en v erhou ding dier kleuren .

Me n leert zien dat d it veel gewicht iger is dan de vraag : welke kleur ? Men ontd ekt dat a lle kleuren te zame n pas sen , maar het daarbij op de toe pas sin g en de nuanc e aankom t. De k leur staat in innig ver ban d met den v orm en voert op een gebied dat niet sys tem atis ch is te beh and ele n, maar volge ns het gevoel b ewer kt dient te wor den . H et gevo el groeit aan door een voortd urend omgaan met kleur en. Sle cht s doo r veelvu ldige oefeningen in aanb reng en van kleu ren, doo r proefn eminge n en vergelijkingen wor dt de sma ak ont wik keld . O p dez e wijze word en de kleurenonze kerh eid en kle ure n-s chu wh eid verba nnen, zal men van lieve rled e de sle cht e van de goe de kleur-sa rnenstel lingen leeren ond ers che ide n en zelf kle uren sma ak verkrijgen. De natu ur, kuns t­ voo rwe rpen en talrijk e zake n uit onze samenleving bieden al ree ds veel s tudi ema teri aal, maar de typogra fische modellen zijn daarb ij noo dzak elijk omd at zij bov endi en nog iets meer ge ven dan k leur. Me n kom t d oor het besc hou wen v an allerlei ty pogra ­ fische m odelle n en do or verge lijkingen m aken, tot de we tensc hap dat de drie hoof dfac tore n in d e tegen woor dige smoutvers iering zijn : zets el, pap ier en kleur. Ee n juiste en doelmati ge groepee nng van den tek st wo rdt door de pract ische k euze van mooi papi er en door de kleur tot werkin g gebra cht. De keuze van papi er draagt voor een groot ged eelte bij tot het fraai aan zien van het drukw erk, maar hierbij moet aller eerst de doelma tigheid 159

betra cht word en. Zo o zullen de modelle n van uitnoodig ingen, progr amma â&#x20AC;&#x2122;s, balka artjes en ande re drukw erken voor fe estelijke gele genh eden , ons bij het vergelijk en leeren, dat hiervoo r geen donk ere papie rkleur en gesch ikt zijn en dus drukw erken welke voor vreugde bes tem d zijn, geen d uist er aan zien mogen h ebbe n.

Een op rose karton uitge voerd e uitno odigi ngsk aart voor een ge ­ maske rd bal, welke met gloed volle kleure n is gedr ukt en zich kenmerkt door een in alle opzi chten t e loven zetw ijze, zal, goed bes cho uwd , niet geheel als model kunn en diene n voor bijv. een uitnood igingska art tot een lezing over een of ande r gods­ dienst ig ond erw erp .Ho ogs ten s zal hier de zetwijz e een voorbee ld kunnen zijn tot rangschikki ng van den tek st. D e ve rsierin g vervalt geheel of wor dt zeer spaar zaam a ang ebra cht.

Gen oeg echter over de moeili jkhede n we lke de ty pogra fisch e modellen opleveren. Men za l moete n inzien d at h et ge bruik ervan o zoo licht tot misbruik leidt, maar toch mag dit den ernst igen typogra af met weer houd en mode llen te gebru iken. Da t het minder eervol zou zijn, kan nimmer bew eer d wor den , als de modellen dienen om eigen sche ppin g in v ast e ban en te voere n.

Morris levert ons op niet te misk enne n wijz e hiervo or het bew ijs. Of is zijn wer k er m inder om, doo rda t hij het werk van onze aller ouds te mee sters tot mode l nam? H oe kwam hij er bij, uit dien ouden tijd, waarin de techn iek der boe kdru kku nst nog zeer primitief was , zijn vo orbe elde n te putt en ?

Juis t omda t die gebrekk ige techn iek de kuns t in weze n hie ld, omda t Morri s inzag dat, wat bew ond erd wer d in het met alle hulpm iddel en der huidig e techn iek verva ardig de boek , slech ts gold de zuivere sned e of gi etsel der letters en den gelijkmatigen druk, dus . . . . niets dan de techn iek. Va n kuns t geen spoo r te 160

ontd ekke n ; het m achina le w erk onder mijnd e de pers oonli jke u it­ drukkin g, zoo mee nde hij. Va nd aa r zijn werk en in de oude richti ng; zijn C hau cer -typ e doe t ons een fraai ru stig lette rbee id zien , zijn dr ukken verv aard igde h ij, zooal s des tijd s gesc hied de, op hand pers en en op pap ier dat uit de bes te stoffen gemaak t wa s en vo oraf gevoc ht we rd.

H et is hier echter niet de pla ats over de werk en van Morris uit te wij den. All een wild e ik aanh alen, da t ook M orris mod ellen gebru ikte, maar hela as in de fout verviel te v eel na te bootsen .

Hij copi eerd e het oude , m aar sc hon k te wei nig aand acht aan den tege nwo ordi gen tijd. W ij kunn en met de tegen woor dige werk ­ wijze onmogel ijk datg ene bere iken , wat de ouden d oor han d­ arbe id ver kregen . W ij kunn en bijv. we l begrijpen en bewo nder en dat zij voor die l ette rs, w elke na ast elkan der ge plaat st een leelijk bee ld gave n, ligatu ren verv aard igde n, dat zij letters snede n in vers chil lend e bre ed ten om gelijke woor dtuss chen ruim ten en hier doo r een rüst igen b lad spi ege l t e verkrijgen, maar n aboo tsen kunn en we het niet , daa r we hed en tegeno ver geheel andere eisc hen staa n dan de eer ste druk kers . Z ij konde n kunste naars zijn, wij moe ten de kun stnij verh eid beoe fenen , daar wij niet alle en de kun st, maar ook de ste ed s vooruitg aande technie k mo eten volgen . Zo u het niet onzinnig zijn, als wij weer tot het zuiv ere han dw erk van onze vooroud ers terugk eerden , nu, na eeu we n, d e be wo nde ren swa ard ige techn iek onz e boek drukk unst to t geme engo ed heeft g ema akt?

Mo rris ’ voo rnaa mste v erdi enst e is wel dat hij d oor de oude druk ken tot v oorb eeld te nem en, onzen blik op de th ans nage noeg niet te bereik en sch oon hed en d ier wer ken ve stigd e en da t hij ons doo r fraaie drukke n mode llen gaf, welke den weg weze n, hoe 11

161

i N C i p i c L e e e jM D H p n i L O N e N e .

Hs fo r th at fyn to make swicbe a thin g, Deus dat or formarum.

RIhy suff re st th ou t ha t "Cereus was bore, Ch at is in love so f ais and so forsw ore, Ch at, fro t his world up to tbe fir ste bevenc, Corr ump etb, wba n th at f olk b is name nevene?

Hnd, as to me, so g risly was bis dede , Ch at, wban th at 1 bis f oule s tor y rede, jviyn eycn wexen foule and sore als o; Vit las t tbe venim of so longe ag o, Ch at b it en fecte tb bim t ha t wol bebolde Cbe sto ry of Cereu s, of wbicb 1 tolde. ff Crace wa9 be lord, and kin t o JMarte, Cbe cruel god t ha t st an t with b lody dart e; Hnd wedded bad be, with a blisf ul cbere, King pa nd ion es faire do gb ter dcre, Cb at b igb te p ro gn e, flour of ber contree, Cb og b Ju no lis t na ta t tbe fe ste be, He Vmen eus, th at god o f wedd ing is ; Bu t at the fes te redy been, ywis, bro nd.

VX VeR OF C f) 6 f OR M 6S , CfjH C fj HS C Cbe furie s thre e, with alle bir mor telwond, owle al nig ht aboute t be balk es wr og bt Cb at p rop het is of wo and of mi9cbaunce.

Cbe fai re ^orl d, and bare bit in tby tb og bt is revel, ful of so nge and ful o f daunce, Cb began, ete rna lly , or tbรถu tb y werk d b v madeot thou, un to tbe slau ndre o f man. La ste tb a fou rte nig bt, or litel lasse.

Pagi na uit de Chauce r-uitgav e van Morris

b eg in n de s vo ri ge n Ja h rh u n d e rt s hi el t sic h di e V er w en du ng de s B uc h­ d ru c k s fü r Z w ec ke de r st aa tli ch en A d m in is tr at io n im V erg lei ch e zu de r G e g e n w a rt no ch in en ge n G re nz en , d a es n a h e z u au ss ch li eß li ch S ta a ts ­ k re d it p a p ie re so w ie P at en te , R eg ie ­ ru n g sz ir k u la re , Ge se tze u n d I n st ru k ­ ti o n en w ar en , fü r we lch e de rs el be in A n sp ru ch ge no m m en w u rd e. Di ese r v e rh ä lt n is m ä ß ig ge ri n g e B e d a rf an D ru ck ar b ei te n w u rd e bei ve rs ch ie de ­ ne n P ri v a tb u c h d ru ck e rn ge de ck t, m it w el ch en m ei st m eh rj äh ri g e L ie fe ru n g sv er tr äg e a u f G ru nd la ge ve r­ ei n b a rt e r fe st er Pr ei se ab ge sc hl os se n w ar en u n d vo n w el ch en ei n­ ze ln e, so v ie r d e r b e d e u te n d st e n W ie n e r Fi rm en , de n T it el k. k. H o f­ b u c h d ru c k e r, so w ie d e n R ei ch sa d le r im Sc hi ld e fü hr te n. Als im J a h re 18 04 di e V er tr äg e m it di es en vi er W ie n e r O ffi zi ne n ih re m E n d e e n tg eg en g in g en , ein e E rn e u e ru n g de rs el be n je d o c h oh ne w es en tl ic h u n g ü n st ig er e B ed in g u n g en n ic ht m ög lic h sc hie n, re gt e de r P rä si d e n t d e r k. k . al lg em ei ne n H o fk am m er , K ar l G ra f vo n Z ic hy V äs on yk eö , di e E rr ic h tu n g ei ne r ei ge ne n D ru ck er ei an , w el ch e de r S ta a ts v e rw a lt u n g au ss ch li eß li ch zu r V er fü gu ng st eh en so llt e. M it d e r A ll er hö ch st en E n ts ch li eß u n g vo m 18. Se pt em be r 180 4 w ei la nd Se in er M a je st ä t de s K ai se rs Fr an z I. w u rd e di es er V or sc hl ag ge ne h­ m ig t u n d d a m it d ie k .k . H of- u n d S ta a ts d ru c k er e i ins L eb en g er uf en . w

Pa gi na uit he t Fe st sc hr if t de r K. K . H of - & St aa tsd ru ck er ei te W ee ne n

onzen tijd aan het goede te bereiken is met vormen, welke aan van weinige n, te pas sen zijn. Da t dit slec hts m het bereik valt maar ontnee mt doe t aan het practi sch nut wel eemgen afbreuk , Morri s als niets aan den dank welke de boe kdru kkun st aan rris ’ ku nst zal baan breke r tot herleving der kun st ver plicht is. Mo olg ers zullen, als kunst op zichzelf blijven staa n, wan t de nav de drukkun st indien zij rekening hou den met de eis che n, than s aan nn ert, of zijn geste ld, wel iets daar stelle n dat ons a an M orris heri bereike n wat invloed m het we rk do et herke nnen, maar datg ene Morris vermocht, zal ni et licht mogelijk zijn. pagin a van De bij dit opste l gevoe gde repr odu ctie van een eene r bla d­ één van Morris ’ wer ken, met daa rnev en d e af beel ding ruc ker ei te zijde van het Fest schr ift der k. k. H of- und Sta atsd het 100-j arig We ene n, in 190 4 gedrukt ter gele genh eid van v old oen de. besta an dier drukkerij, illustre ert het bov ens taa nde r bru tale W el h erkent men Morris , maar de fo rsche , min of mee iets indivi ­ zwart-w it-werki ng der Fes tsch nft- pag ina geeft wél ld dat ons in dueel s, maar met het kalme, bev redi gen de bee ing éé n geh eel, Morris zoo zeer bekoo rt. Bij hém letter en versier hi nderli jke, of­ bij de n navolger terug gedron gen teks t en daar om schoo n op zich-zelf bes cho uw d fraaie versier ing. modellen Te n slotte nog een enkel woo rd over de overige De modelle n, welke ter illustratie bij dit artikel gep laat st zijn. el van die met aang eduid met arabi sche cijfers, dien den t ot mod e llen kregen romein sche cijfers. D e zette rs van dez e laat ste mod model moest een bepa alde n teks t, welke naar het voorgele gd jke modellen bew erkt wor den. De zwart gedru kte oorspr onkeli ee n een kijkje zijn Ho nga arsc he wer kstu kjes , om den lezer met Hon gaa rsch e op den hee rsch end en wissel vallige n smaa k in de 164

typog rafie te geven. Ne em t men nu in aanmerk ing dat volgens ons begrip de voor beel den met alle even fraai t e noeme n noch volko men tech nisc h zijn en met opze t zulke uit gekoze n we rden , waa rvan het toe gep ast e materia al niet voor hand en w as, da n kan men zich voors tellen dat hi er en daar het karakt er dikwijls ver­ loren ging, soms te n go ede, soms t en kwa de, en over het algemeen nog al w at aan te merke n valt.

Zo o is m mode l I de hoo fdg eda chte va n mode l 1 wel terug te vind en, maar ont sto nd een gehee l zelfsta ndig zetse l, dat bij vergelijk ing niet ten nad eele uitvalt van d e copi e, do or de a ange­ name zwa rt-w it-w erki ng en de duideli jker letter type. Mod el II is er ev enw el niet op ver bet erd . De bloemrank en, in het voorbe eld gebru ikt, zoud en aan het alman ak-om slagje een gepa st losser karak ter gege ven he bben, terwij l de titel op het origineel meer tot het pub liek spr eek t. H et ra ndje va n model 3 viel den zetter met gem akke hjk na te b oo tse n. Me t een op z ichzelf niet onaardig ornam entje uit een oud e serie g elukte h et hem ten slotte, maar, met opoffering v an de rus t wel ke van het model uitgaat . De teks t op de nab oot sing is wel spr eke nd, doch h et mooie verloop van den Du itsc hen tek st wa s niet te bereik en. Mod el IV h eeft de inde eling met 4 geme en, overig ens draagt h et een geheel ander kara kter dan het oorsp ronk elijk model . H et volgend verplicht mod el wa s voor den zett er een ware kwelling. Een t ekst we lke zich niet leent voor een dus dan ige indeelin g als model 5 en een versi ering b ene den entie k. ’t Is geen won der da t hier niets goeds tot sta nd kwam . Oog ensc hijn hjk is de copieermg van model 6 bet er gesl aagd . To ch zal men bij opmerk zaam bes cho uwe n — de tek st blijft hi er buiten b eschou win g — tot het inzicht ko men, da t met het voor hand en zijnde materiaa l de naboo tsing van den 165

rand nog wel beter had kunne n zijn. W el is waar zijn d e lijnen van het orname ntje fijner, waa rdo or de indruk verzw akt wor dt, maar dit had kunnen voork omen wor den door de drie dwa rslijntjes dichte r opee n en de binne n- en buite nkade rlijne n iets minder vet te nemen. Mo del VI I is bij gemis van de gebe zigde materialen op model 7 en een ove reen kom ende n tek st geheel van aanzien veran derd, maar, dank zij de vindin grijkhe id van den zetter om do or lijne nbouw en ornam ent-vo rming het ont­ brek ende te vervangen , een gehe el zelf stan dig werk stuk ge­ word en, hetwe lk niet beho eft onder te doe n voor het gegeven model. Minde r gelukkig is de zett er van mod el VII I gew ees t.

Oo k hier werd hetze lfde betr acht als bij het vorig voo rbee ld, maar ni et bereikt, wat bij ernstig overle g en vrije na boo tsin g kon geleverd worde n. Niet minder zwa ar viel de nab oot sin g van model 9 . M eer karakter istiek dan fraai, kon d e eer ste eig ens cha p niet behou den worde n door het gemis van de gebr uikte orna ­ menten en leve rde de teks t hier even eens moe ilijkh eden op, d ie het weinige fraaie in het o orspro nkelij ke nog verlor en dee d gaan bij model IX A . Een tw eed e poging op mo del IX B w eerg egev en, brach t wel eemge verbete ring, maar kenm erkt zich door een eenton igheid, welke alleen te onde rvan gen zou gew ees t zijn door den druk in tw ee kleuren .

Va n een techn ische besp reki ng heb ik mij hier onth oud en ; de gegeven v oorb eeld en me t nage maak te mo dellen dien en all een om aan te vullen hetg een over het g ebruik va n mode llen in di t ops tel gezeg d is.

W an ne er men wat m inder lichtva ardig model len als zetvoo rbeel d liet dien st doen en ze meer gebruik te als studi emat eriaa l, dan zou onze Ne der lan dsc he typografie onget wijfel d meer zelf166

stän dig werk l everen . De stud ie van aans cho uwe lijke v oor stel ­ lingen breng t n iet alleen meer dere kennis b ij, maar be vor dert dat een eigen opvat ting gevorm d, de smaak v ered eld, en het begrip van toe te pass en ze ttech niek levendig ge hou den en van liever lede ontw ikke ld wor dt.

Daa rom zal de zett er die zijn v ak ter harte gaat voor tdur end ijverig trac hten in d e hem ten dien ste staa nde mode llen da tgene te vind en wa t eigenlijk het wez en ervan uitmaa kt, dus niet in de eer ste pla ats de tech nisc he vaar digh eid die uit het druk- of zetw erk spre ekt maar vóór alles de verhou dingen , de juiste verd eelin g van wit en zwar t, van kleur en kleur. W elk e belan g­ rijkhe id ook toe gek end moge wor den aan de zuivere, geraffi­ nee rde tech niek onzer dag en, van oneindig veel meer belang voor de wa ard e van het w erk is de juiste opvattin g die nimmer doo r tec hni sch e scho ling, maar slec hts door ontwikkeling van het aes the tisc h gevo el verkr egen ka n word en.

UTRECHT A. W. BARTEN

167

R

L f D

R

H

R

C

H

□ IU. OC HO TH 1KÛ 1O 5. KH 1. TY L U KUTHÉ HOKE

M ET PEN EN POTLOOD I DOOR NED ERLAND In Tv

TV V

▼V V

A AA

~ AA

A

VV V

A AA

A

AA

A

A

AA

AA

A AA

VV

V

A AA

A AA —

TEEK ENIN GEN EN BIJSCHR IFTEN □ DOOR REMBR ANDT TOMAS □ Model I

KVET1NY OKRASNÉ A J1 CH ;V>

PÉSTO V Â N Î

TX

‘W

P R lR U C N I K N 1 H A P R O Z A H R A D N JK Y JA K O Z 1 M 1 L O V N JK Y K V È T E N Y OZDOBNÉ, D O M À CN È PÈSTOVANÉ

N A P S A L A V L A S T N IM N Â K L . V Y D A L K. S U K

n

n CE NA BR OZ OV . K r$ o. VA ZA NE K 2 . -

XI________________________________ Ö

Model 2

Model II

h

08 -> U 00 $> $ 88 80 :< ¥ H 80 & >: 98 80 r M (8 SO M 88 96 $> (9 90 <$>’ H 00 ;<$> $> 13 60 :< U 88 &' >* 18 00 .0: 98 98 &’ ®>: 88 06 ’< 98 90 *0* >: 88 00 *< H $> U 89 & M N 99

&

>:

80 ® 09 :< 89 80

N & N

►2Z <3 ZZ '<£►ZZ 'C> H '<£ IZ *<3>Z I

18 w

ZZK>' ZZ <0> ZZ <3> '.

h H $ N '$

69 >: H $

fflannfjeim

M £1

Flle fie rf ü r fi l afe r ei fo wi e mod erne ‘P fo fo gr ap fie n

3! <$ il H $

u

:< 91 $ H $ 83 $> H %> 91 $ si

0 ❖ 0 §e öf fn ef fr üf ) 8 11f r 6is a6end s 8 11f r c q >

Gi nze f-fl ufn afm en 6is zu Tiäf fie ßeße nsgr öße (gruppen ~ fiu fn af m en

81

$.

SI

8

•tfZZ&ZZM: zæ zæ r&z æz æz ær zæ z®: : M = 18

90

æzæz zæ: i& z» :z » z® z# -: « z: « z» .z & :

Model 3

99

«>t 1 i « 4 ?

4? £ 4

FRITS VOS

?

VIANEN

4 4 4 4

□□ □

❖

i 4 ♦ * 4 Ür

44 44 44 44 44

A T E L IE R V O O R D E C O R A T IE V E K U N ST, K UN STN AALDW ERK EN B A T IK K E N GEOP END VAN 8 UUR TO T ’S AV ON DS 6 UUR TELEG RAM-AD RES

V O S V IA N E N

Model lil

z

BS

■

»

i

a

.. ®

gjgjj

Tako vâ byla cest a k zaloze ni klubu „Za Starou Prahu “.

Neni dosud konce bojûm, je sotva zaca ta vÿ chovn â prâce klubu. To vola do jeho fad vsechny vyz nav ace zminènÿch zâsad. Rocni clenské prispë vky jsou : 3, 5 a 10 K.

Model 4

MÈSÎCNÎK „K RÂ SA NASE HO DO MO VA“ OBDRZÎ KAZ DŸ CLEN KLUBU „ZA STA ROU PRA HU “ POSTOU ÛPLNÈ BE ZP LA TN Ë. □

Leta nedâv né minulosti jsou radou dat, jez vyznac uji jen râny, z asaz ené krâse Prahy.

Jen Lâska k drahému mëstu, Reminiscence velikÿch déju, Obdiv nad odka zy minulÿch kultur postav ily se k obranë a bo ioval y boje casto marné.

■ II., „U HALÂNKÙ“ NA BETLEMSKÉM NÂMËS TÎ

■

a

■

S ZA STA RO U PR AH U !

Hl Hl ® Hl Hl Hl Hl

Ten volle lezens waard en pitt ig van inhoud.

Maas bode 17 Mei 1908.

Hl

a

Hl

Model IV

U IT G A V E VA N JA C O B SI M PL IC IT AS EN Z O O N , A M ST E R D A M

® TW EE DEELEN — INGEN, f3 .0 0. — GEB OND . f3 .7 5

Hl

Een keurig gesch enk voor de jeug d.

Ned.

Goed e lectuu r, behoef t niet aanbe volen te w or­ den, het b evee lt z ich zel f aan.

Het Centru m 9 Mei 1908.

®

DOOR JAN BRABANT

Een pretti g aang enaam gesc hrev en boek. Een werk wat om zijn degelijken inhoud bijval zal vinde n.

Hand elsbl ad 5 Mei 1908.

"

SC HE TSE N EN VERT ELLIN GEN UIT HET LANDLE VEN

EEN GOUDEN EEUW :

z

z

Model 5

STÄLA VŸS TB VH JEMNÉ HO ZBO Zi ÙRMQMMTOVÉHO

J o KORBÆ VRRÆZE

POD RVR V DOK ONR LÉ CICTË OD DR NŸ

K N O V É fW

SRbECNE BLdHOP RflNl

v

.0 0 0 0 0 0 . o o o oooooooo o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o OOOOOOOO O O Q o o

TOVRRMI VŸROBR ÇCIKROVEHO ZBOZl R 51 OR RÜ

H j I Ä I

X j "TTXTTa T»

i i

Model V

CON CERT EN BAL

ZAT ERD AG 30 SEP TEM BER 1908

D EN L E D E N M ET H U N N E D A M E S AAN GEB ODE N DO OR HE T BES TUU R

GE ZE LL IGE BIJE ENK OM ST

'I Jli

T? X ) t . t i T j TT TF T? T? T T TT TT T> T T T T T S T j T j T? T j T j T ^ ; T V T T T T ^ T ^ T T T?

GEBOUW „WETEN EN WER KEN ”

T T T T T T T E K T T T T ? X ; \ a \ ? X j \ ? t > X?

TERNEUZEN

VE RE EN IG IN G „KO NIN GIN NED AG”

Jhimßacfj

"Wiesßaden

Qufmann

ï| ,__ t E B

ss ) = ( S S

Model 6

SSÎ

'S! [ Tflu/ikafi en~ und 'Bucfjfiandfung

eo

QI

8»

OQ 1 fi ra n « <

ŒV ’

ß Zool

'-- ------------ !

Model VI

B o e k -, M u z ie k - e n H a n d e ls d r u k k e r ij

A lg e m e e n A d v e r t e n t i e - b u r e a u

B o e k -, P a p ie r - e n K u n s th a n d e l

Ka lv er str aa t 136 Am ste rd am

Go X du Chattel & Zoon

<§>-- '<fj>— <&>---------------------------------------- ------------------

=1 W—

a ni a

a I 9

0

ft IZ/ I// J 0 W 0

/T

(J ft

©

r .

p

T

Model 7

v

v

DOV OLU JI si UPOZ ORNI TI VEL ECT .

I , NÂVS TÊVNIK Y JUB ILE JNI VŸST AVY PR AZ SK É NA SVÜ J NOVÉ ZRIZENŸ, VE SKE RŸM M OZNŸ M P OHO DLIM O PAT REN Ÿ P RV OTRIDN I HOT EL. UPRÎMN OU SNA HOU MO JÎ N ÎKÜ BUDE , ZPRI JEMN ITI POB YT NÂVS TÈV A US PO KO JIT I JE JAK MIRNOU CEN OU TAK SOLID NÎ OBSL UHO U. TELEFO N K POU ZITI MÛ J VLAS TNI AUT OMO BIL NA NAD RAZ ICH.

©0

0 0 @© 0 0

(Y (Y ft ft X X ft f t

C

jo

'IP

IIOTEL SEBEK ®

S2 E ♦

♦ ■ X

4

IF------- 5l

Mod el V II

k F

4

MARKT 30 - ARNHEM

CA FÉ -R ES TA UR AN T GR OO TE SPE ELT UIN TW EE KEGE LBAN EN LA WN -TE NN ISV EL D

HOTEL UNITAS

♦5♦□♦ ♦

F--------

Model 8

Model

vin

Mod el ( )

V 8 HODIN VEÖER :: VSTCJPHÉ 10 KORCJH P0C1ZE PRO ZVRNÉ :::: ÜBOR SRLONNi .

HUD Bfl KRPELY Ç. R K. PËS. PLUKU Ç. 11.

VE VELKÉM SfiL E OSTROVH ÈOFlMSKÉHO

BESEDR »TYL« V PRRZE

PORHDH V SOBOTCI DHE 2. ÜNOR fi 1907

Y

REPRES EHTJÖI VËMEŒK

À

Ÿ

t î î î TTÎ

À

V

À À

= voor

R o tt e rd a m :

hoek

T u in s tr a a t

O ld e n b a rn e v e ld ts tr a a t

Nr ,

518

i

T

T

T

Model IXa

T

À

Interc, Telef oon 1516

i

T

A

î ?

Telegr am-adr es: HE RW OU D RO TT ER DA M

V an

HERMAN WOUDRICHEM5E N

V e rt e g e n w o o rd ig e r

TE OUDE EEEE LA

A

4

A

e.-

Ÿ

Tî î T T T T

■é>

V

=

ÖI5T- EN SPIRITUSFABRIEK

Ÿ

□

[]

[]

□

□

□

□

□

□

□

□

□

ZZ

□

□

-□

[]

[]

OLD EN BAR NE VEL DST RAA T HOEK TU INS TRA AT

Nr. 51 8

W O U D R IC H E M S E N

□

□

□

□

□

□ □ []

:□

□

n

□

□

□

D

□

□

□

□

□

□

0

Nr. 1516 TEL EFO ON,

Model IXb

□ □ □

[]

INT ER CO MM UN AA L

T E L. -A D R E S HE RW O UD RO TT ER DA M

VAN

HERMAN

VER TEG ENW OOR DIG ER VOOR ROTT ERDA M

TE O UD E P E K E LA

□

□

□

D

□

□

t]

[]

rn------

ZZ

GIST- EN SPIRITU SFABRI EK

0

□

ü

n U

□

n LJ

JAAR-OVER ZICHT DOOR

J. W. ENSCHE DE

ot de moeiel ijke opga ven der his toris che wet ens cha p beho ort he t beschrij ven en het richtig waa rdee ren van het hed en. H et is uitnemen d uitee ngez et in een recen­ sie over het ach tste en laat ste deel van prof. Blo k’s Gesch iedeni s üan het n eder land sche volk, opge no­ men in d e Ni eu tve rotterd amsche cou rant van 16 februari 19 08 (Ee rst e blad A ) : „ T en volle, wor dt d aar g ezeg d, heeft de h oogleeraar hier de moeilijk heden m oeten on derv inde n, di e on afsc hei­ delijk zijn ve rbond en aan het schrijv en van de ges chie den is van zijn eigen t ijd. Va n deze n tijd we et men zoo veel en toch zoo weinig. Me t zijn eigen histo risch e per iod e is m en zoo sa men ge­ weve n, d at men haar materieele en gees telij ke b ewe ging voor tdu ­ rend in zich zelf voelt natrille n; de men sch, die zijn eigen tijd in den go eden zin mede leeft, wor dt zelf d e reflex van dien tijd in het klein. Bovendie n zijn afg esche iden van dit enge s ame nlev en met eigen tijd en milieu tal van eigenaa rdigh eden all een den tijdg eno ot beke nd of althans duideli jk. M aar daar tege nov er staa n ook wee r groote bezw aren. De tij dgeno ot staa t ze lden o bject ief tege nove r zijn m edem ensch en, in den regel heeft hij uit volle overtuiging partij gekozen in den strijd zijner dagen en al wil hij ook onpart ijdig zijn, zijn indruk van, zijn kijk op de g ebe urte niss en en toe stan den is nooit vreemd aan zijn eigen convic tie. E n w at ten slot te voor al de studi e van den eig en tijd he t me est in de n we g sta at, dat is het aanmerke lijk tekor t aan bronn en. H et algem een karakt er van den tijd moge ons duidel ijk voor oogen staan , hoe dat karakte r zich weer spie gelt en tot uiting komt in d e bizo nder e dad en der mens chen , is bij gebrek aan docu ment en zeer slech t bek en d” .

W at daar gez egd w ord t over het schrijve n van de hed end aagsche politie ke gesc hied enis , is even eens waar v oor het terrein, 188

dat dit jaarb oek tot het zijne gekoz en heeft. Dit overzi cht moet feitehj k het histo risch belangr ijke vastl egge n, maar als van zelf wo rdt h et niet veel meer dan een verz ameling van indrukk en van subj ecti even aard krac htens de perso onlij ke inzicht en van den schrij ver, die daarbij gebruik moet maken van een uiterst onvolledig wer kap par aat. D ie indruk ove r 19 07 was, voor zoover Ne derl and betr eft, gunsti ger in h et algem een dan over 19 06 , ni et omd at de doo r mij gezien e per svoo rtbr eng sele n zoove el bete r waren , wel om dat er meer dan and ers aan dac ht gesch onken werd door per son en buite n het vak sta and e aan het weze n en de nederlan dsc he beg inse len der zet- en drukk unst.

Indien ik hierin ind erd aad niet te ver ga dan zouik als uitwendige teek ene n daar van willen aanw ijzen een paar gehou den tent oon ­ stellin gen. De m ees t bet eek enis vol le w as zo nder twijfel de haarlems che. O p init iatief van de n heer E . A . von Sahe r, de n directeur van het mus eum en de scho ol van kunstn ijverh eid, was in het Pav iljo en te Ha arl em van juli tot sept emb er georgani seerd een tent oon stel ling van bui ten lan dsc h drukw erk. Zij vond ruim­ sch oot s w aard eeri ng in de dag bla dpe rs. Giova nni schreef in het Al ge me en han del sbl ad (2 0 juli 19 07 Avo ndb lad, twee de bla d) : „ H e t komt er in d eze n toch eigenlijk in de eerste plaats op aan het p ubli ek te doe n begrij pen, dat er zoo iets als boek ­ kun st be sta at. Da t is nog ma ar tot ze er weinigen d oorgedro ngen.

O p den b and van het b oek w ord t door sommigen wel gelet — toch niet zoo zeer , dat h et de uitgeve rs belet nog afschuw elijke ban dje s bij de vleet de wer eld in te sturen . Maar hoe het boek er van binnen uitziet , laat, wan neer de letter maar d uidelijk en het p apier niet te du n is, verre weg d e me este l ezers onverschillig.

En toch is dat ge en onv erschil lige zaa k. O ok hier kan scho onhe id 189

A.

Te nt oo ns te lli ng van Bu ite nl an ds e^ dru kw erk te Ha arl em (de el de r inz en din g W al d. Z ac hr is so n

' “3'

’

o/

Gö teb ore ')

zijn. Een aantal drukk ers, vooral m het buite nland , hebb en dat alles ingezien en hand elen er naar, met min of meer succ es.

Nie uwe letter soort en word en ontw orpe n, gegoten en in den hande l gebra cht — voor eenigen tijd heeft ook het publiek gehoo rd van de gras set-l etter , nu onlangs van de Cheltenham letter — ; er is zelfs door de firma Ipen buur & Va n Seld am, in ons land een van de mees t voor uitst reve nde op dit gebi ed, een Dru kker sjaa rboe k uitgege ven, dat naar wij hop en, door vele zal word en gevolgd, en waarin niet de techn iek van het vak maar de scho onh eids eisc hen van druk werk wor den besp roke n. Er komt dus leven in d e brouw erij. Ma ar met alleen de brouw er, ook de bierdrinker, de consu ment moet w akke r wor den en een produ cent, die beter waar wil gaan levere n, steu nen . En zelfs een kleine te ntoonst elling kan daa rtoe een sto ot g eve n” ; R. W. P. de Vri es Jr. oorde elde in D e ams terd amm er, we ekb lad voor Ne de rla nd (2 8 juli 19 07 ) tere cht : „Z ek er z oud en wij de laatsten zijn, om te verlangen dat men ten onzen t à l’instar van Duit schl and of Z we de n zijn dr ukwe rk inrich tte, zoo breng t h et zien van dit buit enlan dsch drukw erk, allicht op geda chte n, waarva n de toep assin g in eigen land mogelijk zou k unnen blijken.

En al is het nog niet eens dat, dan toch kan het als aanspo ring dienen om ten onzen t eens te trac hten , na ar me erde re sc hoon heid in d e resul taten van het dru kke rsbe drijf ” ; in tw ee acht eree nvol ­ gend e nummers van de Opre chte haar lems che cour ant (2 9 en 30 juli) gaf H . K(erk hoff), tech nisc h amb tena ar bij de firma En sch ed é te Haa rlem , een uitvoerig e besc hou win g over de in­ zendin gen. H et betr eure nde dat ned erla nds che prod ucten op dit gebi ed waren uitge slote n, omda t er in ons land inrichtingen zijn aan te wijze n, die van een gelijk ve rmogen met eere zoude n 192

kunn en blijk geven als het voor het groo tste deel super ieure wer k dat i ngezo nden wa s — ik a cht d eze a ppre ciatie van onze n inhe ems chen artist ieken boe kdr uk niet zond er chauv inistis che invlo eden gesc hrev en — , werd n iettemin de erkent enis g edaan , „d at versc hille nde inzen dinge n blijk geven van een bep aald e stijl, een bep aal d princ ipe, streng door gevo erd, ter verkrijging eene r mod ern- deco ratie ve werkin g, al s bij ons te lande nagenoeg gemi st wordt ’.O nz e vak organen ware n on vold oen de; H et week ­ blad voor den boe kdr ukk er (2 4 juli) drukte de enorm iteit: „d e firma Burg ersdij k en N ierm ans laa t zeer goed bew erkt steend rukwerk zien ” , niet we ten de — boek druk was het doel der ten­ toon stell ing — dat de ach ttie nde -ee uw sch e bontp apier en door dez e anti qua naa ts-f irm a te Le ide n ingezo nden dagtee kenen uit een tijd, toen de ste end ruk nog met bes ton d, en misken de verder het doe l der ten too nste llin g volstre kt, als of de uitgest alde s tuk­ ken bed oe ld wa ren als voo rbe elde n en niet als prikkels om te gerak en to t een eigen ned erl and sch e boe kdru kkun st ; Graphicu s, dat , om zijn han del spr ijs ons eers te vaktijds chrift is, sc hr ee f.. . niet s. — V oll ed igh eid sha lve zij ve rmeld, dat ik bij deze gele­ gen heid op verz oek der reda ctie in D e nederla ndsche spec tator een ops tel pub lice erd e, dat , gesch reven a ls inleiding voor den ten too nste llin gs-c atal ogu s, om oppor tunite its-re dene n daarin niet opge nom en wa s, en dat mijn v oordr acht over Logi ca in boek­ dru k, het eer st uitge sprok en te An twe rpe n in het museum Pla ntin -M ore tus toen daa r in 19 04 geho uden tentoons telling van h et mo derne boe k, a fzonde rlijk uit gegeven wer d. D eze beide publ icati es bes pra k Jan Kalf , zich met hom ogeen met mij verkla ­ ren de. Ik citeer verkort uit zijn K un st in dru kw erk : „Bij de besp reki ng der versc hille nde nieuw e „sch riften — veelal het 13

193

werk van duitsclie gieterijen — vindt hij (Ensch edé) uiteraard gelegenheid zijne bekende inzichten over „modern e” boekkunst nog eens te propageeren, en al zal zijn steeds herhaald betoog, dat ons land zijn zetmateriaal bij voorkeur aan Frankrijk heeft te ontleenen, niet bij ieder onverdeelde instemming vinden, hij doet toch voortreffelijk werk met zoo onvermoeid te herinneren aan de eischen der kunst. He t wordt tijd eens te vragen, wat er dan, op dit gebied, in Frankrijk voor ons te halen valt. Moesten wij inderdaad onze inspiratie uit den vreemde halen, dan zouden wij beter bij Engeland heul zoeken. Tege n een bijbel als dien van de D oves press houdt geen enkel boek het uit. De miseen-page, de witverdeehng, het zwart — zij zijn er volmaakt verzorgd en de letter is van eene distinctie, waarbij geen enkel duitsch of fransch schrift kan vergeleken worden. Maar wij kunnen toch waarlijk zelf ook nog wel iets. A an liefde en begrip voor typografisch werk ontbreekt het velen onzer kunstenaars allerminst. Waarom zou dan een nederlandsche boekletter ón­ mogelijk zijn ?”

De tweede tentoonstelling, die vermeld moet worden , werd te ’s Gravenhage gehouden. In den Haa gsche n kunstkring waren in september te zien onderscheidene uitgevoerde werken van leden der Nederlandsche vereeniging voor ambachts- en nijverheidskunst te Amsterdam en van den Haags chen kunstkring; K. van Leeuwen had ingezonden proefdrukken van een letterboek, waarop strak nader teruggekomen zal worden en S. H. de Roos verschillend bind- en drukwerk, n.l. op 27 cartons pagina’svan Morris’ Ku nst en maatschap pij, ml 90 3 uitgegeven en thans in het fonds van W. L. & J. Brusse te Rotterdam, van den vorigen jaargang van dit Drukkersjaarboek, van de Wereld194

bibliot heek (ko plijs ten) als ook pro efdruk ken van de voorp agin a’s voor de nieuw e letter proef van de Lette rgiete rij „A m ste rd am ” .

D e firma Ipe nbuur & V an Seld am wa s dus waarlijk w el op die tento onst ellin g vert egen woo rdig d, reden genoeg om in deze publ icati e over het d aar verto onde te zwijgen.

Maa r niet gezw egen mag w orde n over het simpele feit d ier voo rpag ina’s. W an t de Lettergiete rij „A ms ter da m” heeft ge­ too nd een flinken kijk te heb ben op de maat schap pelij ke bete ekenis eene r lettergie terij door één der jongere bed njfs artis ten, die ree ds geto ond had vert rouw d te zijn met het weze n der typogr afie, a ls artist iek med ewe rker aan zich te verbind en.

Af ges ch eid en van de vraag of deze letterpr oef al dan niet ge­ slaag d is, verd ient zij hoog ehjk waa rdee nng om he t beginsel , dat een artis t, ged eelt elijk alth ans , er aan heeft medeg ewerkt en de Lett ergi eter ij „A m ste rd am ” inziet, dat haar plaat s niet slec hts e en te chn isc he, m aar ook een artistie ke is. Ik geloof niet, dat in het ned erl an dsc he dru kke rsbe dnjf en aanverw ant tot hed en een bla dzi jde zetw erk geleid is door een niet-typogr aaf met zuiver oec ono mis che doe lein den ; die b eide bladzij den zijn daar om ree ds belang rijk als zijnde de belichaming van een loffelijk m erca ntiel -eth isch b egrip.

De lette rproe f zelf geeft o verigens geen aanlei ding tot bijzon­ dere opm erki nge n; gew ezen moet echter w orden op A 94 tot A 101 om de eigen aardi ge verdee ling van den spiegel, en de wijz e, w aaro p daar de tabelc ijfers van 4 tot 6 0 p unten v ertoond wor den .

Ee n beschr ijving v an de vergro otte werk plaat sen dier gieterij in sept emb er vers prei d, zou, typogra fisch gezien, beter achte r­ weg e geble ven zijn. Ui t de achte r op den om slag gedru kte firma195

naam blijkt echte r dat voor dit tech nisc h min ge slaa gde druk ­ werk de huisdr ukkerij der gieterij niet aans prak ehjk is.

Een letterp roef is in haar weze n reclam e-dru kwerk , zij het ook van ho ogere orde d an gem eenlijk g eacht word t. O f de gieterij En sch ed é ook proev en in boekv orm ver spre idd e, we et ik niet; zij gebruikt e, nad at de firma H . J. Kl aa ses z als haar v erteg en­ woo rdigs ter was opge trede n, als prop aga nda -mi dde l harer pro ­ ducten Kl aa se sz ’ aank ondi ger ( Ar nhe m) . Ee n artikel door die firma geschre ven over een even tuee le natio nale en artisti ektypografi sche betee kems van En sch ed é lokte een antw oor d uit van J. Fabri cius, den beke nden too nee lsc hnj ver o.a. van M et den hands choen getrou wd, des tijd s dire cteu r van de N. V . de Haa rïem sche drukker s- en uitgeve rs maa tsch app ij voorh een gebrs. Nobe ls te Haar lem, than s ver bon den aan D e nieu we coura nt te ’s Gr avenh age. In deze polem iek we nsc h ik geen partij te kiezen. Slech ts dit merk ik op, dat zij, gaan de over de principen van onze mheem sche typogra fie, als onde rgron d een dieperen zin dan louter concurre ntie had .

Maa r ook ander e typogra fische inrichti ngen ver spre idd en reclame-d rukwer k tot eigen gerief. De firma B. van Man tgem te Am ster dam gaf een album boek - en stee ndru kwe rk, dat in het heel wein ige zetwe rk, dat er in te zien is, mij bi jzon der m ishaag t door het gebruik der onlogi sche geaz uree rde lette rs, waart egen ik reed s vroeger in dit Jaa rboe k (1 90 6 p. 15 2) sch ree f; de boekdru kkerij M. de W aa l te Gron ingen zag haar voorde el in een boek je met mode llen waar over h et het bes te is te zwijgen ; „go ed drukw erk is een goed e intro duc tie” , schre ef zij in het voor woor d, maar misk ende de waar heid van haar oorde el voor haar zelv e; de firma I. Opp enh eim te Groni ngen, gedac htig aan 196

het alle waa r naar zijn geld, vers prei dde onde r den titel Prij s en kw ali tei t een groot- octav o boek , waari n dez elfd e auto her­ haald elijk is afged rukt op dive rse soorte n papi er, met ond er­ sch eide ne qualit eiten inkt, toe ges teld en niet -toe gest eld, een goed dem onst ratie f wer kstu k, dat het gew one publie k, dunkt me, vrijwel onversc hillig moet zijn; de gebr oede rs Ho itse ma , eve nee ns te Gro ning en, gaven een hand leidin g over het corrigeere n van druk werk , met een omslag, beh oud ens de twe e­ kleurige kapit aal-r egel , goed van opvatt ing, maar dat to ch niet gepr ezen kan wor den , omd at het een simpel e herhaling is van een even te voren (au gus tus 19 07 ) versp reid papier monst er van C. G. A . Cor vey te A ms ter da m ( carton à la cuve no. 2 34 ), vergis ik mij nie t, do or d e drukk erij El sevi er bed rukt, en ten slotte ste lde de firma R uyg rok & C o te H aarl em ver krijgbaar een do or haar chef S. Pi so ont wo rpe n aanwij zing van gelijke strekking, die, in uitvoe ring tot geen opmer kingen aanleiding geeft, maar te letterli jk is nag esc hre ven uit de Re gel en van E. J. de Groo t [Jaarboe k 19 07 p. 18 4) om niet met eenigen wrevel geme­ more erd te moge n wo rde n.

Da t vers chil in qual iteit, wat de firma O ppen heim m et haar recl ame boe k beo ogd e te laten zien, was een paar maanden te vore n bijz ond er treff end en voor een bree de scha re, klaar vertoond in een prem ie-uit gaaf v an H et n ieuw s van den dag. In W en ck e­ ba ch ’s Ou d- Am ste rd am wer den honderd zinco’s herdruk t, in den loop der jaren ree ds gepu blice erd m het, met januari ge­ staa kte Zo nd ag sb lad van die couran t. Opme rkelij k hoe veel bet er dez e lijncliché s zich voor doen op het ietwa t wollige papi er van het boek je dan op de geel -glad de druk opper vlakt e van wijlen h et Zo nd ag sb lad ; voor a utoty pie- druk deu gde dit wollige 197

papie r niet, w at o .a. te zien is op de af beeld ing van één der rota tie­ pers en van Koen ig & Baue r, w aaro p H et n ieuw s gedruk t word t.

Ned erla nds cb boek - of smou tdruk , niet bedoel d als typografi sch reclam e-wer k, dat krach tens goed e indeel ing of kle urcomb inatie genoe md moet wor den, zag ik weinig, maar toch meer dan in vorige jaren. Feitel ijk zijn h et slec hts twe e boek en, beide n van En sch edé te Haa rlem en beid e niet in d en hand el. H et is met voorken nis der resp ectie ve best elle rs van die priva te uitgaven, dat ik er hier eenige typog rafisc he opme rkinge n over geef.

H et e erste dier boeke n is he t Ge den kbo ek t er gele gen heid van hetho nder djari g bestaan de rhol land sche socië teit van le vens-ve rzeker ingen te A ms ter dam . Aa n alles is te zien, da t er h eel veel zorg aa n bes teed is; toch is h et als typo grafis ch kun stw erk met wel geslaa gd. Ve el cijferwerk en veel alin ea’s bele mm erde n d e vorming van een behoorlijke n spieg el ; de verd eelin g van den titel is slec hts zeer matig, maar gezien de m houd daa rvan , w as er, geloof ik, niet ve el beters van te mak en; dat tus sch en blz. 12 0 en 121 een klem-octav o boek je van 14 bla dzi jde n en verde rop eenige uitsla ande tabelle n zijn ingep lakt, is lang niet fraai. Da t alles is ter verant woord ing van de last gev ers. Ma ar ter vera nt­ woord ing van En sch edé , met name van de afdee ling gieterij, is de letter. De ze is zeer bepa alde lijk slec ht van qualit eit, vol hol­ ten en gaten, zich hinderlij k bem erkb aar mak ende door allerlei witje s in en onsc herp e omtrek ken van de afdruk ken. Mij werd verluid , dat de letter uit vers lete n matrijz en gegot en zou zijn; elder s we rd geme end, dat h et gietse l als zood anig onvo ldoe nde was . In februari van dit jaar wer d bek end gemaa kt „d at een speci egiet er der firma sed ert 2 ’/2 j aar tot een belangrij k bedra g aan tinnen stave n ontvr eemd heeft en ook gekn oeid heeft met 198

de door hem gegote n spe cie, waa rdoo r letters van minder ge­ halt e gem aakt zi jn’ ’. S taa t een en ande r met elk ande r in ve rban d ?

H et is heel wel mogehjk, maar al m oge het strekk en ter verkl a­ ring, vergoel ijken kan het niet de artisti eke en letter -tech nisch e failure van dit, toch g oed uitzie nde Ged enkb oek.

Ove rige ns is er typog rafisc h lof te geven aan dit boek ; de letter is een typ e uit de vorige eeuw om d aarm ede het bedrijf der Soc iëte it te car acte risee ren — in de lette rproef van Ens che dé uitgave 184 1 resp ecti veh jk aang edui d m et augustijn 3, me diaan 4 en garm ond 4 — ; de vellen zijn met bekw ame techn ische virtu osite it gedru kt.

Go ed bed oel d, is het b oek m et ges laagd , ee nsde els doo r den aard der kop y, and erd eel s blijk baar door een mm-juiste last ­ geving “).

H et and ere priv ate boe k van E nsc hed é is zonder voorb ehoud te prijze n, beh ou de ns enk ele onde rgesc hikte kleinigheden , wa ar­ omtr ent ik een and er inzic ht heb . H et privilegie S em ey ns van P. J. Bu ysk es is niet and ers dan een oorkon denboe k : oude enkh uize r-sch riftu ren uit de zeve ntien de eeuw , in lichtdruk f ac­ simile doo r de firma Ki emm ann & C o. te Haar lem (behalv e de licht druk n°. 7 I. teg. blz. 38 , die geleverd is door de boek*) H oe w el va lle nd e bu ite n de gre nz en van dit o ver zich t, ver oor loo f ik mij n iett em in de aa nd ac ht te ve sti ge n op de hi st or is ch e on ju ist he de n do or den illu str ato r V an de r La ar s op de m un tp la at teg . b lz. 4. E r w or de n da ar afg eb eel d, in on vo ldo en de tee ken ing , mu nte n van he t K on in kr ijk H ol la nd . D it du ur de van 18 0 6 — 1 810 : we krijg en te zien mu nte n uit 175 1, 17 55 , 17 60 , 17 90 , 17 94 en 180 2, du s gee n enk ele uit de n tijdk ring w aa ro p he t on de rs ch ri ft de r pl aa t wi jst. — H e t wa s en is we l geb ruik elij k bij nie uw e aan mu nti ng en b. v. van ko pe re n mu nt pr oe fsl ag en in gou d te ma ken . Zu lk e go ud afsla ge n zijn st uk ke n vo or m un tk ab in et te n. In die n op de pl aa t du s ve rto on d w or dt ee n go ud en du it vo or N ed .- In d ië van 175 5, is zu lks on jui st, da ar d it mu nts tuk je nim me r voo r cir cu lat ie be ste m d is ge we es t. Bo ve nd ie n w as die ko pe ren dui t nie t be ste md voor N ed .-I nd ië , ma ar voo r de V er ee ni gd e O os t- In di sc he Co mp ag nie .

199

en kunstdruk kerij Roe loff zen- Hiib ner & Va n S anten te A ms ter ­ dam) , transc riptie daarva n in type ndru k, gezet uit des sen diaa n duits ch van Fleis chma nn (1 74 3) , de aanmerk ingen daar op en de tekst afdru k van ander e origineele stukke n gaan de tot 18 29 uit onde rsch eide ne corps en romein en cursief van Fleis chma nn, een aantal geneal ogische tabel len en eenige zinco s en auto s.

H et formaat van het boek (3 4 X 22 ) is bij eers te ter-h andnennng ietwa t bevr eemd end ; die ong ewo ne verho uding is echte r dra en instemm end verklaa rd door de overw eging, dat het papierfo rmaat der zeve ntie nde -eeu wsc he docu men ten in deze tot punt van uitgang d iende ; he t is het g ewo ne pap ier der toe n­ malige secretari eën, het hed end aag sch e schrijf.

De onderge schikte kleinigh eden, waa rme de ik mij niet kan vereemgen, zijn het gebruik van slot pun ten op den titel en op den franschen titel, en h et gebruik van romein èn van duit sch op den titel. De boekp agina ’s zijn overig ens treffelijk ; ik wijs b.v. op blz. 129 voor de romein en blz. 81 voor de duit sch. H et boek verdient o nvoorwa ardelijk lof, voor d e drukke rij En sch edé , die het uitvoer de, een eerhe rstel in natio nalen zin, voor den bejaar den ge pensi oneer den kapite in ter zee, oud -che f der hyd ro­ grafie, een waardi ge voltooiing eener leve nsta ak.

Een d erde n eder land sch boek dient h ier eve neen s verm eld te word en, hoew el het geens zins artisti ek zijnd e, w at het tr ouwe ns niet wil weze n, toch iets eigen aardi gs heef t. In de ges chi ed­ kundige plaa tsbes chrij ving v an Ar nhe m door Ma rkus , — een boek waar aan groote beho efte bes ton d — is de onde rkan t van zoo goed als elke der 50 4 blad zijd en gere serv eerd voor een adver tenti e, wat geen al te fraai effect maakt. Elk e adve rtent ie is echte r van deze lfde grootte (2 4 bij 10 aug. ). Ruim 40 0 20 0

gelijk waar dige adv erte ntie s wer den hier beh and eld door de drukkerij-fi rma Kar ei F. M iss et te Arn hem . Ge en enkele trok mijne bijzo nder e aan dac ht ; met hun alle geven zij een niet onaa rdige n indruk van het peil, waa rop een gewo ne drukkerij tege nwo ordi g hier te land e staa t.

Mee r dan dez e boe ken heb ik niet gezien, die, in 19 07 in Ne der lan d gedru kt, krac hten s hun goed e typografie vermeld moe ten wor den ; midd elma tige daar ente gen des te meer. Da ar­ ond er is er een, waa rop ik wil wijzen , het Repe rtor ium van Pe tit , d at m et de vijfde afleveri ng comp leet kwam . H et uitgeve rs­ adr es op den titel zou kunne n doe n veron derste llen, dat het gedr ukt is doo r de firma Brill te Lei den , het voorberi cht leert an de rs; wan t nu is niet dez e, maar een ander e met genoem de drukkerij ver antw oor deli jk voor het feit, dat de verschi llende afleverin gen op vers chil lend pap ier gedru kt zijn. W el is waar is dit boe kde el zon der eenig e pret enti e, wat daar trouw ens mis­ pla ats t zou zijn ge we est , maar zulk een grove nalatighe id in een publ icat ie d ie, u itga and e van de Maa tsch app ij der neder landsc he lett erk und e te L eid en , jaren lang in dageli jksch gebruik zal blijven bij onze histo rici, arch ivar isse n en biblio theca rissen , mag wa ar­ lijk w el even gesi gna leerd wor den .

No g moe t in dez e afdee ling gecite erd worde n een boekapp reci atie v an dr. Le en de rtz . Bes prek end e de door den Laren sch en kun sth and el uitgeg even oude dram a’s De n Spy egh el der sal ich eyt v an Elc ke rly c en Ee n abel spe l van Lan sel oet van De ne ma rk en , wo rdt de verzo rgde typografie dier boekj es ge­ pr ez en : „O ok al vindt men den gekoze n lettervorm n iet in alle opzi chte n mooi en al v indt men b.v. aan den bove nkant i ets te veel afge sned en — er is harmo nie tu ssch en lettervor m, fo rmaat, 201

kleur van het papie r en van den omslag etc. De kleine repro ­ duct ies van oude pren tjes op den titel verp laats en den lezer dadeli jk in een vroegeren tijd. H et geheel is, zooals men het van een Ä’tzns/handel kan verw achte n .

De ze apprec iatie laten de voor rekening van den schrijver, zij hier de aand acht g evest igd op het beke nde versc hijnse l, dat lof wor dt toegek end aan den uitgever, niet aan den drukker, die zulks verdie nt (of niet verd ient) . Te r toelic hting diene dat de boek jes gedrukt zijn do or de drukkerij Els evi er te Am ste rda m, wier naam zeer spre kend aan het eind e sta at, maar dat zij overigens zoo dood gew oon zijn, dat, had dr. Le end ert z met over de typografie er van gesc hreve n, zij voor zeke r niet g enoem d zoude n zijn in d it overzicht.

Een eigenaardige oploss ing aan het dua le begi nsel van een ­ heid der tegen elk ander o verhgge nde bl adz ijde n gaf de Ui tgev ers maatsc happij „V oo rbu rg” (s ede rt de N .V . E lec tns ch e drukk erij „Lu cto r et emergo” ) te ’s G rave nha ge in d e Kin der ver haa ltje s voor groote men schen van Benno V os ; de marge verdee ling der bladzi jden is hier 2, 1-7, 1-1, 3, dus vrij zonder ling. To ch is het duale optis che geha ndha afd doo r ee n vert icale dub bele haa r­ lijn op nonpa rel-co rps op de buite nma rges , die het princiep doet sprek en en bove ndien een gew ens cht e aanle iding gaf de paginacijf ers te plaa tsen zond er dat dez e de quad ratu ur van den spiege l belemm eren. H et formaat, door een rece nsen t in De Tijd spie gel (mei 190 7 p. 107 ) wat exent riek geno emd, is dat voorze ker niet. Wa aro m zou een oblong -forma at niet gebezi gd mogen word en ?

Oo k verm elde nsw aard ig smou twer k kwam ik te zien : een prijsc oura nt van Le de bo er & Co te Am ste rda m door Ho lde rt 20 2

& Co alda ar, niet onaard ig van opvat ting en met niet hinderlijk e vermen ging van media eval en gras set ; een recla me-b oekje v an de ververij en chem ische wass cher ij vh. T . Kno tten bel t te A m ­ ster dam door een onge noem de, gedru kt uit gras set met een geel- oranj e drie pun ts lijn, eigena ardig door d e verhou ding van den spieg el (hg. 28 aug. br. 12 aug. d. i. 2,3 : 1) ; ee n annon ceboek je van Ivens & Co te A ms ter dam door de drukkerij P lantij n alda ar met een met ongeluk kig gesla agd streve n naar strakh eid en eve nwi cht in d en titel ), en een simpel zwart e uitnoo digingskaart van den La ren sch en kun stha nde l afdeelm g A ms terd am doo r een onge noe mde .

Da t is het goe de, dat mij onde r de oogen kwam, omdat er alth ans een pog en naar iets indiv idue els in kan word en gezien.

Ik zag da arn aas t een verza melin g van een bijzon der laag s taand geha lte.

In aug ust us en sep tem ber wer d geho uden in het amsterdam sch e P ale is vo or Volk svl ijt een inte rnation ale tentoo nstelling van am bac hts we rktu ige n, uitg aand e van de Maat schap pij van Nij ver heid , wa arv an ik bije enb rach t een collectie aankond igin­ gen, stro oibi ljet ten, recl ame -boe kjes , ad reska arten enz. enz. H et is ongel oofe hjk wel k een afgrijse hjken mdruk die collectie, typo graf isch g ezien , geeft. Ge noe md zij o .a . een geïllust reerde cata logu s van naai- en spec iaalm achi nes van A . Lew enst em doo r A . A dl er te Am ste rd am ; strooi biljett en voor He rma nn’s dia ma nts taa l doo r de ele ctn sch e drukkerij J. Boom & Co te Am ste rda m ; voor natuu rhon ing door B. Wi gm an te Wag enin gen ; voor d e vak scho ol der beha nger s-pa troon s-ve reen iging Samen *) W a t is de be te ek en is van de n Si nt er cl ae s ge ve lst ee n van de n Da m op de ac ht er zi jd e ?

20 3

werking te Am ster dam doo r de elect rische drukkerij vh. Dufour & C o aldaa r, en adre skaa rten van A . Ge zan g &: Co te A ms ter ­ dam door M. Lin deb aum & C o alda ar; voor de N .V . „S ch eja ” te Zw ijnd rec ht door A . de Ha an te Am ste rda m, en Volk ing & Co te Am ster dam door H . Dra aism a alda ar. On de r zooveel minde rwaar digs maakt de firma Ruy gro k & Co te Haa rlem met een kaart voor de firma A . Dr ost en Z n. alda ar een behoorlijk -j figuur.

Aa n theor etisc he bes cho uwi nge n over typog rafische kunst was geen gebrek. Er wer den vrij ve el rec ens ies gegeve n over den vorigen jaargang van dit jaar boek ; weinig wer d er geze gd, waaruit zou kunnen blijken, dat de be doe ling van d eze publi catie begrepe n werd , om het even of er al dan niet med e wor dt ingestem d. Zel fs werd er gesc hreve n — in het orgaan van Arch itect ura en Amic itia — over het fraaie stee ndr ukw erk , daarm ede èn de technie k èn het strev en mis ken nen de. Een ander — d(e) V (rie s) van de drukkerij Plan tijn (A ms ter da m) — meend e in H et We ek bla d voor den boe kdru kker ( 2 1 aug.

19 07 ), dat de jongere ame nka ansc he typogr afie een voor beel d was , waarbij deze publi catie schoo l moet gaan, als of ni et juist het zoeken naar een eigen stijl en dat te lken jare op een ande re wijs het begins el van deze uitgaaf is. Maa r het h oof dbe zwa ar, dat de vakb lade n had den was gericht tegen de gevo lgde regel uitvulling in verb and met de woo rdafb rekin g. In he t kort gezegd is het usan ce, dat de plaa tsing d er divisi e verb and moet houd en met de woord vormi ng, dat er niet meer dan hoo gste ns drie kop pelt eeke ns onder elkaar komen , en dat het teek en als een noodz akelij k kwa ad z oo weinig mogelijk gebru ikt wor dt, m.a. w. de witve rdeeli ng is onde rgesc hikt aan de afbreking . Ove reen 20 4

koms tig de gew oont en uit de vijf tiende en het begin der ze stien de eeu w, den bloei tijd der typog rafisc he kunst , is juist ande rsom geda an end ew itv erd eel ing als ee nbe lang rijk ersc hoo nhe idsf acto r aanv aard dan de taalk undi ge spelr egels , waar aan de sleurgang der d rukker ijorga nen zich geërge rd heeft. Mij schijnt het toe ten onr ech te; de eene met hod e heeft evenv eel recht van best aan als de an dere , met dit o nde rsch eid dat de e ene nie t, de an dere we l geb ruik skun st beoo gt.

On de r de overige in Ne der lan d versc hene n opste llen over zet- en druk kuns t, zij geme more erd een vraag, die T . Lan dré als terlo ops dee d in D e nede rland sche specta tor (21 sept, p. 3 1 9 ): „H oe ve el pret tiger zou het zijn als al die dingen, die wij eiken dag in han den krijgen en gebruike n, als belast ingpap ier en and er officieel druk wer k, pos tzeg els, munten enz. gemaakt ware n doo r me nsc hen d ie ze zou den m aken met smaak en ove r­ leg. W aa rli jk, wa t is er t egen om al d eze dingen mooi, d. w. z. goed te mak en? M en zal lache n bij het idee van een „mo oi” bela stin gbil jet, maar er i s toch h eus ch niets belacheli jks in. H et beh oef t niet ver sier d te zijn met allerlei fraaiigheden , het moet allee n ged rukt w ord en met een mooie letter en het moet goed gez et zijn. Kijk eens naar oud drukw erk, sla een ouden Stat en­ bijb el op, gij zult geen spo or van versiering vinden en toch z iet zo o’n p agina er smake lijk uit, het is mooi werk. Wa aro m zou ’t bel ache lijk zijn als een belas tingb iljet met dienze lfden go eden smaa k, met datz elfd e overleg was gedr ukt? En waarom z ou dit zoov eel gekker zijn dan een mooie post zeg el of een mooi g eld­ stuk ? Die w orde n zelfs wel versi erd, en er is niemand die da ar­ over valt. Da t wil zeggen, niema nd heeft bezw aar tegen het feit 20 5

ree n die dat die dingen versier d wor den, maar wel moppe rt iede r op dat eenig begrip van scho onhe id heeft, tegen de wijze waa munten is gebeu rt. W an t van al onze pos tzeg els en van al onze waar dan er niet één die mooi geno emd mag wor den . En hier, t voor­ toch blijkbaar de bedoe ling om wat moois te maken heef sch en. ” gezete n, hebb en wij toch zek er ’t recht om wat moois te ei oor ­ Ik wen sch deze vraag niet in b ijzon derh eden te bea ntw verd eeld den ; slech ts dit zij gezeg d, dat een goed harm onisc h dan het belastin gbiljet zeker een aan genam eren indruk zo u maken eker niet thans vigeeren de model, maar zulk een biljet zou voorz d e fiscus meer b eantw oord en aan de ad mini strati eve eisc hen , die St at en ­ stelt. Oo k zij even gezeg d, dat de hee nwi js naar den le Lo ng, bijbel zoo in het algemeen weinig doelt reffen d is. Isaa c g af der die in 173 2 een niet-co mpleet e be red ene erd e bi bliografie byb els) diets che bijbeluitgaven (B oe k- za al der ned erd uyt sch e licht zag, noemt sede rt 16 37 , het jaar waarin de eer ste druk h et sta me nt tot 1721 van uitgaven van het Ou de en Nie uw e Te is à priori samen niet minder dan 197 versc hillen de edit ies. H et er ver­ al reed s niet aan te nemen, dat geen dez er drukk en zond ie s van siering zou zijn. Inde rdaa d wee rspr eke n de folio- edit , reeds 163 9 en 17 14, die ik op het oogenb lik bij de han d heb alen en dadeli jk deze beweri ng, daar zij wel degeli jk in initi is theid koplijs ten versieringe n laten zien. De ze hist oris che onju tracht ontnee mt echter niets aan de strekkin g van dit beto og: ds, iets immer, ook van het minst bet eek ene nde zets el iets goe eigens t e maken. van Verv olge ns zij met instemm ing gew ezen op een artikel tje rui t ik R. W . P. de Vr ies over Ae sth et ie k in dru kw erk , waa b esta at, citee r: „D at er voo r den drukker nog iets van a esth etie k 20 6

ik geloof dat velen het betw ijfele n, missc hien v erkla arbaa r, d aar ook de eigena ars van drukke rijen dit dikwij ls bes cho uwe n als iets buiten hun sfeer liggende . En praat men soms van sch oon ­ heid in hun bedrijf dan vinden zij dit mee st gelijklu idend met tech nisc he virt uos iteit ” ; en verde r op over smo utw erk: „M eer echt er nog dan kleur tegen stellin g, zit het goed e en slech te van een zets eltje , in d e wijze , waa rop de regels verd eeld zijn, in de lengte ervan ten opzi chte van de gehee le druks piege l, in de tuss chen ruim ten en ten laa tste in d e juiste toep assi ng van ornamen tatie s, in verb and met de zwaa rte van de lett er” en: „D at echte r met gebrui kmakin g van op ieder e drukkerij stee ds aan­ wezi ge lijnen, in aanslu iting met kle ine blo kjes, ste rretje s, s tipjes als versi erin gsm otiev en, bij een zuiver mooi letter type goede resu ltate n bere ikt kunn en wor den , be wijz en o. m .— er is spraak van de hierv oor gen oem de haar lems che tentoon stellin g — de inzen ding van de Ku nst gew erb esc hule te Zur ich, en het werk der leerlin gen van de Ac ad em ie für graph ische Kün ste und Buc hge wer be te Le ipz ig. De bei de schole n, maar vooral de eer ste, too nen da t het gebru ik van bord ures , koplijs tjes, vignet­ ten, slui tstu kke n enz. niet het mee st noodzak elijke is om een goe d uitzi end typog rafis ch we rk te ve rkrijgen. Is een enkele maal een vigne tje toe gep ast, dan is dit ste eds in volkomen harmonie met de bijb eho ore nde lette rs, in z waar te zoowel als in verh ou­ ding, maar mee stal heeft men zich b epaa ld tot, door hoo fdlijnen, het te bedr ukke n vak aardig te verde elen, de snijpun ten met kleine verzw aringe n iets acce ntue eren de, en binnen dit kader een mooi gehe el te maken van enkel letters . In de ze richting is natuurlijk een onein dighe id van variatie s te vinden, en al is het ten slott e ook wee r mogelijk hierin iets leelijks te maken, het 20 7

i

meerde r lijkt mij in ieder geval toch een der wegen om tot scho onh eid in typ ografie te komen . de In denz elfde n gees t, edoc h wat te veel spre ken de over jden om opzett elijk daar toe ontw orpe n versiering van titelb ladzi ldh eer , streng typografisc h belangrijk te zijn, uitte zich J. G. Ve ver het stell ende het nab oots en van het goed e oude boek tegeno endaagpogen met de oude zuivere begin selen als basi s de Oed dat sche techm sch-u itnem ende werkt uigen te beh eers che n zoo, dringt. het persoo nlijke van den leide nden mee ster naar voren n bui„W ij zijn en word en nog altijd over stro omd met tientalle luide nd tenla ndsc he en vooral duits che type n, w aarv an bijna eens zoek is. gezegd kan worde n dat vorm ensc hoo nhei d eenv oudi g e n, een He t eenige wat deze dingen uitrich ten is: dat ze kom el het poos je gebruikt word en, en dan als oud -me taal vrijw en ’t is mees te succes heb ben ” , en verde r op : „In Ho lla nd , meer verblijd end dit te mogen zeggen, brei dt de bew egin g naar door schoo nheid in het b oek, zich h oe langer hoe verd er uit. De Lion Jan K alf typografisc h verzorg de b oek en, de titel blad en van ern­ Cac het, Nieuw enhu is e. a. zijn m ooie voo rbee lden v an een gen stig streven .. .. In Du itsc hlan d staa n de verb eteri ngs-p ogin oed van nog wat veel onder den niet altijd te appr eciee ren invl a ns ze­ belgisc he kuns tenaa rs — wat ik voor de typogra fie alth Re ich s­ ker niet erken — ; hoew el wij toch n iet de poginge n de r ons met druckere i over het hoofd mogen zien, al kunnen zij bij met geheel instemming vinden. In Fra nkrijk is de bewe ging nog de ver­ zeer krachtig, doch het zal niet te veel gezeg d zijn, als door wach ting wor dt uitge sprok en, dat dit land, hetw elk zich t in alle t ijden heen zoo zeer door dat heel eigene „ach ève men aan de zijn dr ukken ond ersc heid de, binnen niet al te langen tijd 20 8

spit s der bewegin g naar grooter schoon heid in het boek zal staa n” .

W el eemg szins in tege nsp raak met schrijv ers denk beel den , dat n iet het oude b oek , maar het typogra fisch begin sel der incu­ nabe len en pos t-in cun abel en het vo orbe eld v oor nu moe t weze n, zijn aan het artikel toeg evo egd gefacs imileer de titel pagi na’s uit drukk en der 16 e to t 18 e e euw , en getee kend e titelb ladzi jden uit den mode rnen tijd.

In Gra phicu s wer d niet veel ge publi ceerd over mod erne ty po­ grafische sch oon hei d. F. L . Ra mb onn et gaf er een typografi sche kuns t- en stijlle er, die echte r uitslu itend hand elen de over b ouw ­ kun st en met verd er gaa nde dan den romem schen keizertijd, weinig belang kan hebb en voo r zetter en drukker, en schreef terech t tegen het gebrui k van lees teek ens in smo utwe rk; L. Ron ner bep leitt e het, dat kun stc ntie k over drukw erk, geschre ven door typo graf en-t heo retic i, niet te afbr eken d mag weze n om niet te ontm oedi gen, te meer om dat d e t ypo geen va konder wijs in tec h­ niek en sch oon hei dsl eer geh ad heef t, en de redac teur A . W .

Bart en gaf een uite enze tting over H et u iterlij k V a ri het boek ten opz ich te va n de leesb aarh eid, naar aanleidin g van de Cheltenham, waa ruit dez e jaar gang van Gra phic us gezet is ; schrijver verwierp daari n het mi dde lee uw sch e aline a-tee ken, dat bij de Cheltenham beh oor t, pre es aan bij de g ebruik te de ssen diaa n ee n.3-p unts, d.i. dus de blo ksp atie als normaa l wit, en verd edigd e het gebruik van een vignetje , equi libre eren d met een initiaal: ,,E en initiaal stel t zich meer op den v oorgr ond en daar ze mees t in den linker­ bov enh oek van het zets el voorko mt, wor dt hierdoo r de sym­ metrie , die men op allerlei wijze trach t t e bereike n, verbrok en.

H et kw am ons als een oplo ssin g voor, tegeno ver de initiaal een vignetj e te plaa tsen , dat in teeke ning en kleur moes t overeen14 20 9

stemme n met het initiaal en dus als „te ge nb ee ld” zou die nst doen . Natuurl ijk zal het onge won e, zooals altijd, wel eenige tegenka nting ontmo eten, maar waa r het doel bereik t wor dt, n.l. de verbrok en symme trie te hers telle n en dit zeer zeker geen af­ breuk doet aan de lees baa rhei d, maar daar ente gen med ewer kt de pagin a verder op te sie ren, hope n w e dat deze meth ode wee r­ klank zal vi nden bij hen die in d e boe kku nst belan g ste llen ” .

Dit s ystee m, tot wiens co nstru ctie n aar he t schij nt niet zonder invloed is g ebleven, wat ik schr eef over initialen in de vijftiend e en zesti ende eeuw ( 1904 ) en in mijn ty pogr afisc he toe lichting op het Bi lderdijk -gedenk boek van 19 06 , v ond g een weer klan k. De nieuwe r edacti e, die met januari van dit jaar opt rad , verw ijder de het tegen beeld , en liet vervallen een deel van het v ersie ring s­ materiaal voor den jaargang 19 07 doo r Th eo Mo lke nbo er geteeke nd, wat het orgaan in zijn st rekkin g niet vo oruit gez et hee ft.

Even zoo lieten de Typ ogr afis che m eded eelin gen van de let­ tergieterij ,, Ams ter da m” zich niet on betu igd, in weer wil, dat dit orgaan toch in de eerste plaa ts is en wil zijn een recla mebl ad voor drukk enj-m atena al. Da t het ook, al zij het als ond erde el, zich met het zuiver typ ogra fisc h-ae sthe tisch e inlaa t, getuig t van bree den zin. In Stij lee nhe id in letterso ort h eeft A . A . het over dit ond erw erp: „M en bes peu rt niet den gerin gsten invloe d van de vakpe rs. Ee n adve rtent ie-pa gina van menig dag blad uit den tegen woor digen tijd zou even goed een 25 jaren gele den gezet kunnen zijn. t Is een mengel moes van bree de en smalle vetje s, antiek e, é gyptie nne, aldine , cl arend on, italienn e, ja zoo w aar nog van ges cha duw de of gefiguree rde. En dan altijd nog de oude idé e: zoo groot mogehjk, en zoo weinig mog ehjk interl inies. Men wil letters voor het geld leveren ! W at zou onze dag blad pers er 21 0

bet er uitzien , als er wat minder lette rsoo rten wer den gebruik t en wa t meer interlin ies, w at zoud en de zoog enaa mde „ sp rek en de ” regels meer voork omen , als ze wat minder spre ken d werd en gez et” . On de r den titel Am eri kaa nsc h zet we rk versch een in dit orgaan een uiters t leerzam e verzamel ing van 37 modell en van denz elfd en brocb uren- titel, met een bijschrif t waar uit ik ci teer: „h et weg laten van alle lees teek ens aan uitein de der regels too nt, hoe zee r dit in smou twer k als ’t hier bed oeld e, ingang gevo nden he eft ” , het zelf de w at Ra mb onn et wil, en d. G . steld e nog eens in h elde r dagli cht het nut van H et schets en voor den smo utze tter, tege nov er het naze tten van modelle n uit de vak­ tijdsc hrifte n.

Ov er het plat - en smo utw erk wer d in ons land dus vergelij­ kend erwi js een en and er gep ubl icee rd, dat zou kunnen getuigen van het begin eene r groo tere b elang stellin g voor het vak als gever van geb ruik sku nst, en da t bij bela ngh ebb end en als bij b elang­ stel lend en. Bela ngst ellin g kan groeien to t waarde ering, tot erken­ ning v an ver die nst en. Zu lk een erkenning vo nd de bo ekdrukk er, al wa s het niet als kuns tnijv erhe idsm an, welk feit ik te merk­ waa rdig meen om hier niet verme ld te moeten worde n. Er is, al wa s het slec hts in th eori e, doo r een hooglee raar erkend, dat de boe kdru kke r krac hten s zijn bedrijf , recht van oordeel en heeft in een mater ie, die niet onmidd ellijk beho ort tot de techniek der typogr afie. In D e gids van februari 19 07 ( p. 38 7) schree f wijlen prof. dr. A . G. van Ha me l over de vereen voudi gde spelling en bep leit end e de wen sche lijkh eid van het samen stellen eener comm issie tot voorlic hting van den Minis ter, meend e hij, dat ook gehoo rd moeten wor den „d e boek druk kers, die de ekonomi sche zijde van het vraag stuk het duide lijkst kunnen uit211

eenz etten , en die belang heb ben bij eene besli ssing waar door vasth eid en, zooveel mogehjk, éénh eid van spelling w ord t be ­ vorde rd. In Frankrijk zijn dez e laats te niet officieel ge raadp leegd gewo rden . Een der mees t intellige nte verte genw oord igers van het vak, de heer Geo rge s Pro tat, te Mâc on, die voor veel parijs che uitgevers drukt, heeft onlangs in een ernstig en geestig aetoog (in h et Bu lle tin des imprim eurs de Fra nce ), het sta nd ­ punt der boek drukk ers in deze kwe stie uitvoerig en duidelijk uitee ngez et” .

In de typografi sche bijvakke n wa s eve nee ns belang stellin g.

H et zeker merkw aardig ste wa s daa r de De -R uy te r post zege l.

Ve el beter van technie k dan de we lda dig hei ds pos tzeg el van een jaar vroeger, heeft zij toch algem een a fkeurin g on derv ond en en heeft het H oof dbe stuu r der p oste rijen har de w oor den te lezen gekregen over het bijzond er onart istiek e der voors tellin g. Te n onrechte m eende de heer J. Ket jen, s ecre taris van h et D e Ru yte rcomité, in een ingezon den artikel in D e nie uwe cour ant. ,,O p verzoek van het De Ruyt er-co mité maa kte een ingez etene van Den Ha ag, geheel belan geloo s, een keurig ontw erp voor een De Ruyt er-ze gel, voor stelle nde het port ret van De Ru yte r en een epis ode uit een zeesl ag, overg enome n van een histo risch e arent. To en de vergunning verkre gen wer d die pos tzeg els te aten aanma ken, werd dit ontw erp zoo spo edi g mogehjk gezo n­ den naar de firma En sch ed é te Haa rlem , welk e firma dadelij k aanmerkin gen maakte op dit in alle deele n fraai a fgewe rkte ont­ werp . De firma zou het dus moete n vera ndere n, daar het te bezwaa rlijk was , dit ontw erp te volge n. H et g eheel e ned erlan dsche publie k en natuurlijk ook vele buite nland ers kunnen nu genieten van die verand ering. He t spre ekt vanzelf dat het be 21 2

stuur der posterijen geen blaam kan treffen, maar ook dat de uitgegeven postzegels zijn gemaakt volgens een ontwerp van de firma Ensch edé en niet volgens dat, hetwelk het De Ruytercomité van den teekenaar mocht ontvangen.”

In hoeverre deze ernstige grief over een stuk geldswaardig papier waarheid bevat, kan ik niet beoordeelen.

Meer dan het vorig jaar bestond er streven de techniek van boekdruk in populaire opstellen te behandelen voor het grootere publiek. In He t maken üan prentbriefkaarten gaf G. Holl een gedetailleerd overzicht, hoe deze drukwerken aangemaakt wor­ den, zonder echter daarbij in bijzonderheden te treden over de verschillende effecten d ie met de autotypie, de chromotypie en de lichtdruk zoowel afzonderlijk, als gecombineerd te bereiken zijn. De foto-mechamsch e boekdruk-p rocédé’s werden enkele malen behandeld in organen, door een algemeen publiek gelezen; beide auteurs gaven slechts technische beschouwingen, waar de met-zincograaf, dunkt me, niets aan heeft. Richard Holtorf, de directeur van de chemigraphischekunstinrichting „Polygraph” te Haarle m, schreef over De zincotyp ie o f bet zink-hoogetsen en L. Hage doorn over vierkleurendruk, zooals deze beoefend wordt door de firma Joh. Ensc hedé en Zonen te Haarlem, daarin den lof zingende d er Rembrandt-re producties „die — het werd nog eens een jaar na zijn verschijning in herinnering gebracht in de Nie uw e rotterdamsche courant (23 mei I C) „zich voorstelden schilderijen van Rembrand t te vertolken, in hun harde, onaangename en ten hoogste onartistieke kleuren een afschrik tewe egbrachten bij den kunstlievende, die toch uitteraard al huiverde bij het denkbeeld van mechanisch verrichte schilderij-nabootsin g” . Maar evengoed als Ensche de zich heel 213

in het einde van liet jaar als boekdru kkerij rehab ilitee rde met het reed s besp roken Privi legie van Se me yn s, dee d die firma dat ongeve er gelijktijdig in de repr oduc tie-a fdeel ing door een recla me-b oek met Pro even van reproductie in boe kdru k: hou t­ gravure, zinc o’s, kop er-a uto ’s me t ras ter en korrel, dupl ex-a utotypie, chromo typog ravure , drie- en vierkleu ren drukken en een couran t-auto met grof raster (20 -lij n per c.M .) voor ro tatie -stie p word en door haar verto ond m i nde rdaa d uitne mend e speci men.

H et boek, alleenlijk bed oeld als een v oorb eeld hare r tech nisch e vaardigh eid in d eze afdeeling , heeft n iettem in e en wi jdere stre k­ king, daar hier mette rdaad wor dt aan geto ond , dat d e foto-mechanis che kleuren boekdru k zich wel degeli jk leent t ot artist ieke schildenj-v ermenigvu ldiging op de typog rafis che dru kpe rs. W as het docum enteel bewijs niet gele verd, dan zou, geloo f ik, later de historis che critiek het Re mb ran dt albu m en dez e kleurd rukke n nooit aan dezelf de werk plaat s toe schr ijven . Tr ou we ns , terwi jl in het reclame -boek wel opgeno men is een vierk leure ndruk naar een schilderij van wijlen H . J. Sch ölte n, T ey le r’s cons ervat or, door de firma reeds gedrukt op de kop pera lma nak van 19 05 , zijn te recht geen Re mb ran dt- cli ch és van 19 06 ged rukt. Oo k de letterdruk titel van dezen ban d is wel gesl aag d. — Ee n vergelij ­ king met een dergelijk recla mebo ek, kort te voren uitgegeve n door de N. V . Chem igrap hisch e kuns tinrich ting „P oly gr ap h” te Haa rlem , is leerzaam , de vergelijking bes list ten voor deel e van En sch edé uitvall ende.

Daa rme de zijn de ned erla nds che drukw erken en nede rland sche besc houw ingen geme moree rd, die voor zoo ver ik ze zag of la s, in dit jaaro verzi cht vermeld beho oren t e wor den . E chte r niet de geb eurt enis sen. Beide feiten, die als zood anig genoem d 21 4

worden, zijn utrechtsch. Uit het verslag van het Historisc h ge­ nootschap over het dienstjaar 190 6 schrijf ik over (p. III): „D e regeling der drukloonen van de firma Kemink en Zoon, leverde sinds lang aanleiding tot bezwaren. Volgens den op de meeste drukkerijen geldenden regel werd ons altijd een zeker bedrag als extra-correctie in rekening gebracht, — een bedrag, dat uit den aard der zaak niet te controleeren wa s. Wij stelden thans aan den firma voor, om, tegen verhooging van de vaste belooning per vel, voortaan de zoogenaamde extra-correctie steeds voor hare rekening te nemen; zij bleek daartoe, hoewel noode, bereid. De verlangde verhooging was belangrijk; maar nadat wij ons overtuigd hadden , dat de regeling voor ons toch nog iets voordeeliger w as dan de praktijk der laatste jaren, heb­ ben wij daarin toege stemd, verheugd dat voortaan althans eemge controle mogehjk zouden worde n” . Zou deze regeling op den langen duur voor beide partijen met op misrekening en teleur­ stelling uitloopen?

De andere utrechts che gebeurtenis is de opening van de Vak ­ school. Lang voorbereid begon deze inrichting den 2 juli haar lessen met twaalf leerlingen. De toekomst zal moeten leeren of en zoo ja in hoeverre dit instituut van beteekenis kan zijn voor een echt-ned erlandsc he boekdrukkunst. He t zij dus voldoende hier te noemen het leer aarspersoneel, dat met 3 1 december aan de school verbonden was : A. W . Barten, directeur, Joh. J. Herzog, zetterij, D. Schuitmaker, drukkerij, R. W . P . de Vri es Jr ., teekenen, G. Postm a, nederlandsche taal.

Er scheen zich dus in 190 7, al is het sporadisch, iets te vertoonen, dat zou kunnen wijzen op een zoeken naar zelfstandig­ heid in de boekdrukkunst. Dat zoeken naar zelfstandigheid is 215

gelijk staand met het loslaten van den d uitsc hen leiban d. Deut sch­ land en Ned erla nd kunnen in kunstu itingen niet samen gaan; het is door de heer J. H . Scho rer, den sym pathi eken uitgever van het vroegere Scho rer’s Fa mi lie nblat t nog eens klaar aang e­ toond voor de schil derk unst, bijzo nder in de kleurgeving, een onder deel, waarbij de drukke r zeker na betr okken is. ,,R ee ds bij de aanko mst in de wer elds tad (Berli jn), die met den dag in om­ vang en ontwikkeling zich uitbr eidt treft ons iets. In onzen tijd geeft de electrisch e tram den eers ten indruk van het vervo er­ middel van den dag. Bij het plaa tsne men in den berlijn schen tramwag en, die van minder gehalt e is dan de onze, valt uw oog onm idde llijk opd ekle ursc hake erm gder stof, waa rme de de banken zijn overtrokken: die kleur do etd en ho lla nd ern iet aan ge na am aan .

Een bezoek aan de schild erij-t entoo nstel linge n zal het gevoel van antipathi e met de duits che kleur enke us waar schij nlijk nog ver ster ken .On s oordeel over de kleuruitmg en de schil derw ijze van onze oostelijke buren moet zacht zijn, in a anmer king geno ­ men d e uiterst gun stige voo rwaa rden van on s v olk sbe sta an. W ij bewo nen immers het schi ldera chtig ste land der wer eld, onze geheele omgeving noopt er toe de kleure n aan te breng en, die de natuur ons hier in de fijnste nuanc eering te aans cho uwe n geeft. — Me erde re du itsch e cre aties — de w erke n van we inigen uitgenomen — zijn niet in den stren gste n zin va n ’t wo ord „a r­ tistiek . Ong etwi jfeld is de jonger e cultuur v an onze ooste hjke buren, vergelek en bij die der fransc hen en holla nder s, hierop van i nvl oed .”

Daar om zij het weinige buit enla nds ch werk, dat ik kan aan ­ halen, met geno emd als navo lgen swaa rdig, alleenlijk als indivi­ dueel . Bijzon der zij gew aar sch uwd tegen het duit sche werk , 21 6

den bede rver onzer typogra fie sed ert ongev eer een halve eeu w.

Er vers chen en m Du itsc hla nd, — hoe kan het and ers? — heel wat boek en en opste llen van zuiver tech nisc hen aard, waa ron der ik verme ld een klein bo ekje van H op pe over de tec h­ niek van druk in kl euren en een dergeh jk werk v an Krüg er over het smo ute n: ont wer pen , zett en, snijde n van o nder gron dplat en, inkt en druk, heel erg duit sch en bes tem d als wegw ijzer voor den typ o, die zoo wel aan de kas t als aan de pers reed s flink ond erle gd is. In de kleur en, al zijn zij ons niet symp athie k, ligt voor een belang rijk dee l de w aar de van den m oderne n duit schen boe kdru k. Tr ou we ns eld ers, in A mer ika b.v ., wor dt de bete ekenis er van erke nd, als een recla me-m iddel van boek band en. „D e kleur daa rvan is een factor voor verk oopb aarhe id van het boek . R oo d trekt h et m ees t de aan dac ht, dan volg t helder groen, daa rna bla uw en grij s” , m eent een ameri kaans ch uitgever (P u ­ blishe rs’ we ek ly 7 sep tem ber 19 07 p. 54 4) .

In h et pro ducee ren v an ni euw gieter ijwerk en in het gebru iken van k astm ater iaal ver sch een veel goed s in d e germaan sche lan­ den . Ik zag nog een nieu w Kün stler -Sch rift van de gieterij Ste mp el te Fra nkf urt a. M ., naar de ontw erper Herm ann BeckGr an te N eur enb erg aldu s ben oem d, en een flinke letterproef van de Bau ers che gieterij te Fran kfur t, d ie mij geen aanleiding geeft tot bijz ond ere opm erki ngen ; ik w ijs echter op een adres kaart je op bla dzi jde 35 9, en de ti telp agin a’s op bla dzijd e 361 kennelijk beïn vloe d doo r den mod erne n ame nka ansc hen zetstijl-.

Fe n bijz ond er nut tig tab ella risc h ov erzich t van schri ften, door 27 duitsch e giete rijen s ed ert januari 19 00 nieu w ge sned en, v ersch een in Kl im sc h’ Jah rbu ch; h et zijn er nie t minder dan 50 7 of gemid deld twe e per jaar en per gieterij. Ee n immen se hoev eelhe id arbeid 21 7

en kapita al steek t daarin , al s daarbij overw ogen word t, dat veel dier schriften in ond ersc heid ene corp sen gesn eden zijn. On s landje maakt daar tege nove r een armzali g figuur, dank zij het niet- besc herm d zijn van in dustr ieel eigend om ; be hou den s enkele oos ters che schriften in het midde n der vorige eeuw , was de produ ctie van Ned erla nd op dit gebi ed sind s circa 18 40 . . . . mets. In Duits chla nd in 8 jaar 50 7 schrif ten, m Neder ! and in 70 jaar nihil. Is het dan nog won der, dat onze natio nale drukk unst geheel zoek geraakt en in dui tsch e banen geleid is, daar al die noviteiten , geen uitge zonde rd, hier tech nisc h bruik baar zijn?

Maar er zijn drukk erijen in D uit sch lan d, die van al di e m ode ­ artikelen mets willen wete n en onder hen moet het eerst ge­ noemd worde n die van Po esc he l & Tr ep te te Lei pzi g. Zij trach tte de fractuur, zooals deze m 179 4 gew ijzig d wer d voor Johann Friedric h Unge r, boek druk ker en letter giete r te Berlijn, wiens gieterij later was die van Tr ow itz sch & Soh n aldaa r, ongeveer 10 jaar geleden opge heve n, op nieuw toe t e pas sen .

Dit teruggrijpen naar oude letters verd ient de aan dac ht in het bijzonde r om d en perso on van Po esc hel . W an t C arl E rns t P oe ­ schel is iemand, die een bijzo nder e richting in de hed end aag sche duits che typografie vert egen woo rdig t en, voor zoover nagegaan is kunnen wor den , de enge lsch e dec orat ieve begr ip­ pen in de duits che boekdr ukkerij trach t toe te pas sen . Een aewijs daar toe zie ik m het feit, dat doo r hem m na volging der engel sche Kel msc ott-, Va le- , Erag ny- , Do ves - en ande re der ­ gelijke private „p re ss es ” , met W alt er T iem ann een dergelijk e drukkerij , d eJ an us -P res se, werd ingeric ht; ik heb daarv an echter nog geen prod ucte n gezien , zoo dat mij onbe kend is of en zoo ja welk e individ ualite it zij zal vertoo nen. Po esc hel & T rep te 21 8

heb ben een eigen plaa ts in d e dui tsch e typogr afie. Te n bew ijze noem ik o.a. de ve rlede n jaar versc hene n Bu chh änd ler -an zei gen des /5 . Jah rhu nde rts v an K onr ad Burger, w aarv an de boe kdru kinleiding door hen gedr ukt is. Die publi catie noem ik des te liever, omd at zij, in initia al-be hand eling hetz elfd e doe t als het jong ste dui tsch e pro spe ctu s van dit Jaar boek en, g ezet uit g ras­ set, in opvattin g de r pagin a bijz onde r veel o veree nkom st verto ont met den lett erte kst van mijn De Si nt -B av o o f Groote-kerfy te Ha ar lem , in 19 03 gedr ukt doo r de drukk ers van dit jaarboe k voor Vi nc en t Lo os jes te Ha arl em . De n ams terda msch en druk ach t ik niette min bet er dan den leipzi gsche, omdat de laatst e met pas jes en niet met spa ties gezet i s.

Er schij nt in Du itsc hla nd kenter ing te komen. De modellen b.v. die het laa tste dee l van Kl im sc h’ Jahrb uch public eerde ware n veel een vou dige r, ik z ou haast»zegg en ernstiger, dan die publ icat ie gew oon i s te gev en: ik c iteer o.a. de bladz ijde uit de Ve ne tia van de gieterij C. F. Rü hl en uit de Säculum van de gieterij D . Ste mp el A . G . bei den te Frankf urt a. Main. Zu lk een erns tiger richti ng, wo rdt , dunk t me, geinfluceerd door de we en sch e richtin g van V on La risc h, die daarv an op grootsch e wijz e de wa ard e van ha d laten zien in 19 04 in het jubila eumboe k der oos tenr ijFs che staat sdruk kerij en op welke richting sed ert voo rtge bou wd is doo r A . W . U nger , hooglee raar aan de typo grafi sche vak sch ool alda ar m zijn leerb oeken o.a. uitgegeven doo r W ilh elm Kn ap p te Ha lle (V gl. den vorigen jaargang van dit jaa rboe k p. 164 ). D ie d uits che , ge wijzig de wee nsch e richting maakt m et zeke re voor liefd e gebr uik van de kas sett e, h et volge­ kleurd e vierk ant, wel ke term ik het eers t ontmo ette in de A ll ­ gem eine r A nz ei ge r fü r Dru cke reie n van 27 augu stus 19 07 .

21 9

Datzelfde streven naar 'grootere eenvoud, dat is dus naar de goede logica in boekdruk, werd ontwikkeld voor de initiaal door Heinrich Knobloch. Deze auteur verwerpt de geornamenteerde beginletter, zooals deze van ouds in onderscheidene stijlen in zwang is en g eweest is, en prijst daartegenover aan de dubbele kapitaal met een uit kastmateriaal te zetten versiering. Hoewe l daardoot met weggenomen w ordt het bezwaar dat ik tegen het mitiaal-gebruik als zoodanig heb, heeft deze methode onmis­ kenbare voordeelen, omdat zoodoend e de eenheid tussche n tekst en beginletter gewaarborgd blijft en omdat zij gelegenheid geeft bij cursief-zetsel ook cursief-initialen te gebruiken; de rechte lijn en de kassette van 5 ,6 , 12 en 18 punt zijn het best bruik­ bare materiaal tot dit doel. T egen dit streven verzette zich P. Goebel, die, trouw aan zijn vermaarden geslachtsn aam, van de m. i. onjuiste praemisse uitgaat, „da ss wir be strebt sein sollen, uns an die Muster unserer Vorfahren anzulehnen ” .

In Duitschland was dus werkingin mij welgevalliger richting.

Er wordt daar hard gearbeid, harder dan hier, ook in de t ech­ niek der reproductie. Duitschers waren het, die trachtten, en naar het schijnt voorhands niet zonder su cces, de Lumière-fotografie toepasselijk te maken voor den boekdruk. Die kleuren-fotografie, gebaseerd op het kleurensysteem, het eerst door Newton ont­ wikkeld, werd door de gebrs. Lumière te Lyon bekend gemaakt in het voorjaar van 1907 — even opgemerkt, d at het hiervan besproken artikel van Hagedo orn aan die bekendmaking anté­ vrij spoedig werd zij aangegrepen door de firma rieur is Joh. Hambroek te München, om daarvan zink- of koper raster cliché’s te maken voor typografische driekleurendruk. Ik heb geen proeven daarvan gezien, zoodat ik geen oordeel kan geven.

22 0

On de r de overt alrijke tijd schriftartike ls over bo eka esth etic a en boe kps ych olo gie is er slec hts één, dat ik aa nhaa l. G. R upr ech t bes pre ekt de vraag in hoev erre de ond ersc heid ene moder ne dui tsc he „K üns tle r-S chr ifte n” (ne ude utsc h, liturgisch , offenbac her sch wab ach er en derge lijke) prac tisch e waa rde heb ben voor de artist ieke uitvoerin g van boek en, bes tem d een groot pub liek te berei ken, spec iaal voor prot esta ntis che kerk- en gezang en-b oek en, een vraag, die hij ontke nnend b eant woo rdt. D e bijb el-ui tgaaf va n het pruis isch e bijb elge noot scha p door de r ijks­ drukkeri j te Berlijn gedr ukt uit de germania oorde elt hij uit dien hoo fde met gew ens cht . Tr ou we ns ik heb tegen die uitgaaf ook bez war en, die n iet gericht zijn teg en D uits chla nd, maar wel tegen de met zeer juis te opee nvol ging der mterp unctie -teeke ns b.v.

Deu tero nom ium X X X I V : 8 sta at: punt , vers-t eeken , nootcijfer, haa kje, en in X X X II I : 22 echt er: punt, nootcijfer, haak je, ver s-te eke n, en tege n het door slaan der roode verf.

Ste unend e op he t pro spe ctu s deze r uitgaaf, doet de rijks­ drukkerij met dez en druk h aar roemrijk en naam geen eer aan.

Ein del ijk zij nog gew eze n op een voord racht in decem ber geh oud en in de ber hjn sch e typog rafisc he club. De v oordrach thou der H ös el pre es aan uit kastm ateri aal in omtrek saam te stel len h uis jes , v ens ter s, manen , emmers enz. enz. ter decoratieve versie ring van smo utw erk, titel blad zijde n enz. De aanwezig en war en het allerm inst eens met die wen sche n. Gelukk ig, want and ers ligt in het v ersc hiet de kunsti ge zetwe rken van schep en, huize n, chi nee sch e tem pel s en allerle i fraais meer , wa ar tuss chen 18 30 en 18 5 0 hier in ons land zoove el aan gekn utsel d werd , bijz onde r op de ams terd am sch e zetteri jen van Sp in, Va nM un ste r en V an Es .

221

5. (Dofe 33. 34.

Gefet} geb oten , das Grbe der Gemeine Uakobs. a 5 -ufe Und Gr war d König übe r 'jU efu run , )a ls fich uerfa mm elte n die Häu pter de s Volks Tarnt 6 den St äm me n I f r a e l s . Ruben lebe, und fter be 7 nicht, und er fei ein ger ing er Haufe, -ufe Dies ift der Segen Uudas. Und er fprach : Herr, erh öre die Sti mm eU ud as, un d ma cheihn z um R egenten in feinem Volk, und laf} feine (Dacht grof} wer­ den, u nd ihm mu ffe wid er feine Deinde geho lfen Recht 8 werden.TJ& Und z u Leui fprach e r: und dein Eicht bleibe bei deinem heiligen (Dann, den d u 4) uerfucht h aft zu (Daffa, da ihr ha der tet 9 amHaderwaffer.-u&COer ’) uon feinem Vater und uon fei ner( Dut ter fp richt : Ich fehe ihn nicht, u nd uon feinem Br ude r: Ich ken ne ihn nich t,un d uon feinem Soh n: Ich weif} nicht, die halt en deine 10 Rede,und be wahre n deinen Bund ; u&Die werd en Uakob deine Rechte lehren u nd Ifrael dein Gefet}; die werd en Räuchwerk uor dein ePa fe legen und 11 ganz e Opfer auf deinen Altar.-u&He rr,fegne fein Vermög en, u nd laf} di r gefallen die (Verke fei ­ ner Hän de; zerfchlage den Rücken der er, d ie fich wide r ihn aufle hnen , u nd dere r, die ihn haffen, 12 daf} fie nicht aufkommen.-u& Und zu Benja min fprach er:D erG eIie bted esH errn wird ficher woh ­ nen, alle zeit w ird Gr über ihm halte n, u nd wird 13 zwifchen feinen Schultern wohnen.-ufe Und zu?ofeph fpra che r:Se in£ and lieg tim Seg end esH errn .

Da find edleD rüchteuo m Himmel, u om ta u und 14 uonderTiefe,dieunten !iegt;j&Dafi ndedleDrüc hte uon derS onn e und edle, reif eDr lichte der (Donde, 15 -i&Und uon den hohen Bergen uon alte rs her und 16 uon den Hüa eln fü r und für; Und edleDrüchte uon der Grde, u nd was drin nèn ift. Die Gnade des, de r 6) in dem Bufch wohne te,ko mme auf da s Haup t Uofephs und au f den Scheitel des GeweiSeine Herrlich­ 17 heten un ter feinen Brü dern . keit i ft wie eines er ftgeb orne n S tier s, und feine Hörn er find wi eGi nho rns hor ner ; mit denfelben wird er die Völker ftofjen zuhau f bis a n des Lan­ des Gnden. Das find die Zehnt aufe nde Gphra ims 18 un d die Taufend e (Danaffes.-tJ& Und zu Seb ulo n fprach er : Seb ulon , freu e dich deine s A us zu gs ; Sie 19 abe r Ifafchar, f reue dich dein er Hütt en. werde n die Völker a uf den Berg r ufen , u nd dafelbft opfer n Opfer der Gerechtigkeit . Denn fie werd en die (Denge des (Deers fau gen un dd ieu er20 fenkte n Sc häl e im S a n d e .U n d zu Gad fprach er : Gelo bt fei, der Gad R aum macht; er lie gt wie ein Löwe un d r au be t den A rm und die Scheitel.

21 Und er erfah fich das erfteGrb e; denn da felbft wa r ihm ei nes Dürft en Teil aufg ehobe n, u nd er kam mi tde nO be rft en des Volks, und uol lfüh rte die Gerechtig keit d es He rrn und fein e Rechte an 22 I f r a e l? ) ^ Und zu Dan fprach e r: D an, ein jun23 ger Löwe, der he rau sfp rin gt uo n Bafan.-u& Und zu Pap hth ali fprach er: Pap hth ali wir d genu g haben , was er begehrt , und wird uoll Sege ns des Herr n f ein ; gegen Abend und (D ittag wir d fe in Und z u Affer fprach er: Affer fei 24 Befit} fein. gefeg net un ter den Sö hne n; er fei ange nehm feinen Brü der n und tu nk e fein en Duf} in Öl.

25 Gifen und Grz fei dei n Ri egel, dein Alt er fei wie deine "Jugend.

/^ -- ''j s ift kein G ott wie der Got t ‘jle fu ru ns . 26 Der im Himmel fit}t, der fei deine Hilfe, u n d d e q H e rr li c h k e it in (D ol ke n ift.- ^r Zu- 27 flucht i ft bei dem a lten Go tt und u nt er den ew i­ gen Arme n. Und er wird uor dir her deine n "Feind Ifrael 28 au st re ib en , und Tagen: Sei uerti lget ? ®)wird ficher allein wohn en; de r Brunnen Uako bs wir d fein au f d em Lande, da Ko rn und (Doft ift, daz u fein Himmel wir d mit Cau trief en.

(Vohl dir , Ifrael? (Der ift dir gleich? O Volk, das 29 du durch d en Herrn felig w irft , der dein er Hilfe Schild und d as Sd iw er t d eine s Sie gs ift? Deinen Deinden wi rds fehle n; ab er du wi rft au f ihren Höhen ein he rtr et en .”)

T»flS34.Kfl?ireC (Dofee Tod.

nd (D of eg ing uo nd em Ge fi! de de r(D oa -1 bit er a uf den B erg Peb o, a uf die Spit}e des Ge birg s Disg a, ge gen "Jericho über.

Und der H err “) zeigte ihm da s gan ze Land Gilead bis gen D a n , U n d da s gan ze 2 Pa ph tha li un d da s Lan d G phraim und (Danaffe un dd as ga nz eL an dU ud a bis a n da s (Deer gegen Abend , ^2. Und da s (D itta gsl and und die Ge- 3 gend derG bene "Jer icho s,de r"Pa lme nftad t,bis gen Z o a r . U n d der H err fprach zu ihm : Dies ift 4 da s Land, d as ich Ab rah am , Ifaak undU akob gefchworen habe, un d g efa gt: n ) Ich will es de inem Sam en geben. Du haf t es m it dein en Auge n gefehe n; a be rd u foll ftni cht h in ü b e rg e h e n .A lf o 5 ftarb(D ofe,d erKn echt des Herrn ,da felb ft im Lan­ de der (Do abi ter nach dem (Vort d es He rrn . ”)-u& Und e r ’*) begr ub ihn im Ta l,i m Land e de r(Doa - 6 bit er, ge gen übe r B eth -De or. Und hat nie ma nd fein Gr ab erf ahr en bis auf di efen heu tige n Tag. Und (Dofe wa r hu nd er tu nd zw an zig "Jahre 7 alt , da er ft arb . Se ine Auge n w are n nicht dun kel wo rde n, u nd feine K raft wa r nicht uerf alle n. -ufe Und die Ki nde r Ifra el bew eine ten (Dofe im Ge- 8 filde d er (D oa bi ter ,5) dreißi g Tage ; u nd wur den uo lle nd etd ieT age des lÜ ein ens und KI age nsü ber (Dofe. -U& ”)"Jofua abe r, der Sohn Ru ns, wa rd 9 erf ülle t m it dem Geift der (Veis heit; denn (Dofe hat te f eine Hän de a uf i hn g elegt . Und die Kin der Ifrael gehorc hten ihm , und t at en , wie der Herr Und es ftu nd hinfortJIO (Dofe gebo ten hat te. kei nD rop het in lfr ae l au f wie(Dofe, den der Herr er ka nn t h atte ,T) uon Angeficht z u Ange ficht, Zu all erlei Zeichen u nd (Vun dern , d azu ihn der 11 Her r fan dte , daf} er fie t ät e in Ägy pten land an "Pha raoun d a na lle n fe inen Knechten und an alle feinem Lande,-ufe Und zu a lle r dief er mäc htigen 12 Hand und fchrecklichen T at en , die (Dofe ta t u or den Augen des gan zen Ifr aels. ') Jef. 44, 2. n 2. (Dof. 19,7.8. 2.(Dof. 28, 30 . <) 2. (Dof. 17 ; 4. (Dof. 20 . 5) (Datth. 10, 37; 2. (Dof. 32, 2 6 -2 9 .

•) 2.(Dof.3 , 2. T 4.(Do f.32. «) J cf .4 4, 2. «)4. (Dof.23,9 .

10) Kap.4,7 .8 ;P f. 33,1 2; 144,15. ")K ap.3 ,27. “Jl.CDof. 12 ,7. ,J) Kap. 32, 50. <♦) Ju da 9. IS) 4. CDof. 2 0, 29 . <•) 4 .(Do f.27, 18. ”) 2 .(Dof. 33,11 ; 4 .(Dof. 12, 6 - 8 .

2 paginas uit een bijbel, gedrukt

DAS L KA Tir eC ,

Jo fu a u?lrd von Go tt In fei ne m Be ruf ge ftä rk t. B as Volk ve rf pr ld it Ihm Gc hor fam .

ach dem Tod (Dofe s, des Knechts des He rrn , fprach der H er r zu J o fu a, dem Sohn Du ns , (Dofes D ie ne r: (Dein Ä CdKnecht (Dofe if t *)g eft orb en ; fo mache dich nu n au f und zeuch ü ber diéfen J or da n, du und die s ganz e V o lk ,in da s Lan d, das Ich ihnen , 3 den Ki nd er n lfr ae l, gegeben habe.-u& A lle St ät ­ te n, d ar au f eureD ufyfo hlen tre te n we rd en , hab ich euch gegeben, wie ich (Dofe geredet habe?)

4 Vo n der (Vü fte an und diefe m Lib an on bis an das gro lle (G affer G uph rat, d as ganze Land d er He­ th ite r, bis an das gro^ e (Deer gegen Abend ,Tollen 5 eu reG ren zen fein .-tfe G sf o IId ir niem an d w ide rftehen dein Leben l ang . ( Die ich m it (Dofe gewefen bin , a lfo w il l id i auch m it d ir fe in, ich w il l 6 dich nicht ve rla tte n, noch uon d ir weichen.-u& Sei 4) ge tro ft und un ve rz ag t; denn du fo ll ft di efem Vo lk das Land au ste ile n, das ich ihr en Vä ter n gefchw oren habe, daf} ich’s i hn en geben w ollte .-vf e 7 Sei n u r g et ro ft un d fe hr fre ud ig , daf} du ha lte ft und tu ft all er di ng e nach dem Gefet}, das d ir (Do­ fe, mei n Knecht, gebote n hat. (Deiche nich t davo n, wed er *) zu r Rechten noch z u r Lin ke n, e)a u f daf} du w eis lich ha nde ln m ög ef t in allem , das du t un 8 fo ll ft .

Und laf} das Buch d iefes Gefet}es n icht vort d eine m (Dund e k om m en ,fo nd er n ^b etr ach ­ te es Dag un d Da cht, au f d af} du h al te ft un d t u ft al le rd ing e nach dem ,da s dri nn en gefchrieben ftchet. Al sd an n w ir d d ir gel ing en ln all em , das d u 9 tu ft ,u nd w ir ft we islic h hand eln könn en J^ Si eh e, ich habe d ir gebo ten, daf} du g et ro ft u nd fre ud ig fe ief t.L af }d irn ich tg ra ue n, un de nt fe t}e dic hn ich t; denn der H err , dein G ot t, i f t m it d ir in all em . )

geben ha t,d ies fe it des Jo rd an s; ih ra b e rf o llt v o r euren Br üd ern herzie hen ge rü fte t, was ft re it bare (Dä nner fin d, un d i hnen h e l f e n , B i s daf} 15 der He rr eure B rü de r auch zu Ruhe b rin g t w ie euch,daf} fie auch einnehmen das Land, dasi hne n der H err , eu er G ott , geben w ird . Al sd an n Tollt ih r wie der umke hre n i n euer Land , das euch (Do­ fe, der Knecht des Her rn, gegeben ha t zu befit jen die sfe it d esJ ord an s, gegen der Sonne Auf ga ng . j&U nd fie an tw or te te nJ of ua und fprachen: Alles , 16 was du uns geboten ha ft, das wo llen w ir tu n, und wo du u ns hin fen de ft,d a w ollen w ir hing e­ hen. -u& lüie w ir (Dofeg ehor fam fin d gew eten ,fo 17 wo lle n w ir d ir auch ge horf am fe in ; all ein , daf} der He rr, dein Go tt, nu r m it d ir f ei, wie er m it (Dofe w a r. i& (Oer deinem (Dund un geh orfa m if t, 18 und nich t gehorchet deinen (Do rten in alle m, da s du uns geb ietef t, d er f oi l fter ben ?)

•DAS 2.KflTireC Ra ha b re tt et z wei I fra ellt lfc he Ku nd fdi aft er Sn Jericho geg en das Ue rfp rec hen , mi t Ihr er "Familie uerf cho nt zu we rde n.

ofua aber, d er Sohn Duns , hat te zween 1 Kun dfeh afte r h eimlich au sge fan dt von : S it ti m , und ihn en getagt : Gehet hin , befehet das Lan d u nd Jericho. Die ging en hin ,un d ka me n ,0) in dasHaus einerH ure,d ie hief} Rah ab,u nd kehreten zu i h r e in .^ D a war d dem 2 Köni ge zu Jericho g eta gt: Siehe,es f in d in diefe r Dacht (Dänner here inko mm en von den Kind ern lfr ae l, das Land zu e rkun den .

Da fa ndte der 3 Kön ig zu "Jericho zu Rahab, un d lief} i h r t age n: Gib die (Dänn er heraus , die zu d ir in dein Haus kom men fin d; de nn fie fi nd ko mm en,d asg anz e La nd zu erkunden.-v & Aber das (Oeib verbar g die 4 zween (Dänn er, und fprac h al fo : Gs fin d ja (Dän­ ner zu m ir herei nko mm en, abe r ich w ufj te nicht, ge bo tJo fua den H au ptl eu ten des Vo lks Î0 11 f f ) J und fprac h:-v& Gehe t durch das Lag er,u nd von wan nen f ie waren.-ufe Und da man die Dore 5 w ol lte zuf chlief}en, da es fi n ft e r wa r, ginge n fie geb iete t dem Vo lk u nd fp rec ht: Schaf fet hin au s, daf} ich nicht weif}, wo fie hingeg angen euch V o rr a t; denn üb er dre i Tage we rd e tih r über diefe n Jor da n ge he n, da f}i hr hin ein ko m m et ,u nd fin d. Jage t ihnen eilend nach, denn ih r wer det f je das Land cinn ehm et,d ase uch der Her r,e ue rG ott , ergreifen .-U& Sie aber lief} fie a uf das Dach fte i- 6 gen , und verdeckte fie un te r die Tlac hsften gel, 12 geben wird .-uf e Und zu den R ub en ite rn , G adid ie fie a u f demDa cheau sgebre itet h atte .nj& Abe r 7 te rn u nd dem ha lben S ta m m (Dana ffe fp rach Jodie (Dänn er jag ten ihnen nach auf dem (Vege zum 13 fu a:-u & Ge denke t an da s (V or t, das *) euch (Dofe, der Knecht des Her rn , fagt e und Jo rda n bi sa nd ieT ur t; un d man fchlof} das To r zu, da die hi n ­ fprach : Der He rr, euer Go tt, hat il 5. (Dof. 3 4, 5 . «) 5. (Dof.. 11. 24. aus war en, die ihne n nad ijageuch zu Ruhe gebracht, und dies Jj 5. (D o f. 3 1 ,8 ;€ b r. l3 ,5 . 4)5.(Do f. ten.

14 Land g e g e b e n . Gure ( Veibe r Und ehe denn die (Dän- 8 3, 2 8; 31, 7 .2 3 . «) 5. (Dof. 5 ,2 9 . und Ki nd er und Vieh Iaf} t im ner fich fchlafe n l eg ten ,fti eg fie l.K ön .2 ,3 J) T f. l, 2 . «) 4. (Dof.32, Land ble iben, das euch (Dofe ge­ zu ihne n hin au f au f d as Dach, 20.«) V.6. >o) J a k .2 ,2 5 ; Gbr. 11,31.

ukkerij te Berlijn (verkle ind)

W at ik van fransch werk zag, had weinig om het lijf. Mi berei kte ee n lett erproe f van D ebe rny & Cie te Par ijs, die , h oew e de vo orred e ged agte eken d is fe bruari 19 06 , ikto ch te ei genaard ig acht om het feit, dat titel en omsla g een ned erla ndsc hen teks t heb ben ; de verto onde boek lette r en rand en zijn alle daag sch, maar niettemin goed fran sch; in de afdee ling ornem enten zijn een paar aardige smou tjes afged rukt. Pei gno t et fils te Pari js vers prei dde proefje s van haar smo utle tter robur, waar ik niets over te zeggen heb en de Impr imerie n ation ale d rukte voor L oui s Cona rd te Parij s een pro spe ctu s op de Œ uv re s comp lètes v an Gu y de Ma upa ssa nt (ove rlede n in 18 93 ), uit de carac tère Jaugeon (corps 12), naar het ontw erp van dien lette rteek enaa r uit 16 92 in 19 04 in stempe l gebr acht doo r H éna ffe , we lke letter mij mishaagt om de ve rlenging der sch rav een ng aan den bo ven ­ kant van de stokken der b, d, h, i, j en k en het dw ars str eep je aan de linkerzijde halver wege van de I. — Ein deli jk kreeg ik onder de oogen een paar drukw erken , die mij maar al te zeer toonen h oezee r de verderfelij ke dui tsch e richtin g ook in Frank rijk veld win t: een catalo gusje van een schi lder ijen- tento onstelling van Jac que s-M arie , uit gra sse t en Cheltenham, door een ongen oemde gedru kt en voora l het tijdsc hrift, Mer cure mus ical van de Socié té intern ationa le de mu siq ue; de drukkerij I. M. Fo rti n& Ci e te Pari js noem t zich hier „imp rimer ie artis ti­ que , — het zij zo o, maar zeker niet in f ransc h-nat ional en zin.

Na uw verwan t aan Frankrijk is f ran sch -Zw itse rla nd. Pa sc he ’s Com men t on édite un livre, te Ge nèv e gedru kt en uitgegeve n is een eigena ardige stijl vermeng ing van fran sch en duit sch, meer duit sch dan fransc h. Ik s chrijf er uit over de alinea, waarin de waa rde der gebruik elijke romeine n en cursi even v erklaar d wo rdt 22 4

(p. 40 ) : „O n peu t group er les c aract ères usue ls en troi s gra ndes div isio ns: Le s romain s ordinaires, qui entre nt dans la p lupart des imp ressi ons et offrent une profusi on de varié tés distin ctes par leur qualit é de de ssin plus que par de s diffé rences d e type. — Le s Did ots et l eur déri vés, subd ivisio n des romains en somme, mais avec leurs lettr es plus ron des , plus claires , plus éléga ntes, con stitu ant une categ orie ass ez tranc hée et donn ant une comp o­ sition très agré able. — Le s elzévi rs (d. i. o nge vee rde med iaev al) rep rod uise nt, plus ou moins exac teme nt, les type s admirabl es des illust res Elze vier , imprim eurs du X V I e et du X V II e siècle wa t met vols trek t juist is : de Eise vier s had den geen hun eigen sc hrif ten. — Ils se prê ten t tout particulièremen t aux ouvrages soig nés, à ceux tirés à un nomb re restre int d’exemplaires, et aus si aux œu vre s poé tiq ues comme aux livres d’érudition. L ’elzévir est le cara ctèr e dés ign é des volum es d’histoir e locale, des mon ogra phie s, car il a plus d’mtimité que tout aut re, si l’on peut dire ain si; rien de plu s c onve nabl e égalem ent pour les ré éditions d ’ancien nes pro duc tion s, tand is qu ’il f audra choisir autre chose pou r des livres aux a llures nette men t mode rnes. Faire atte ntion, en tou t cas , qu ’il y a des elzévirs mal des siné s, de mauvaise s imita tions des vieu x ty pe s glorieux , et un vilain elzévir est quelque cho se de pis qu ’un m édioc re romain . — M oge onze uitgevers en druk kers het t er hart e neme n ; het Gede nkbo ek der bolla ndsehe soci ëteit van leve ns-v erze keri ngen en H et privilegie der Se me yn s van En sc he dé 19 07 zijn de bewij zen voor deze uit­ nem end e den kbe eld en.

Beh oud ens uit E nge lan d h eb ik uit andere euro pees che la nden niets te beri chte n. Ui t Eng ela nd noem ik een vakboe kje van Old field , dat ove rwe gen d tech nisch is. To ch staa t er wel iets

:

»

nuttigs in, b.v. dit (p. 8 7) „ T he use of ornam ents is often ca rried to absu rd lengths . If the fundam ental principle were alwa ys borne in mind, that it is bette r to orname nt constr uction than to constr uct ornamen t, we shou ld not see so many of th ose arran ­ gements of type and borde r whic h are „wo nde rful and fearful to be hold” ; het is een voorsc hrift dat ik van heele r harte on­ derschrijf , omdat het is de logica van boe kdr uk; en ook (p. 83 ) „T he great object to aim at in all disp lay work shou ld be to keep harmony throug hout, and by the effect of arrang ement of type s to give characte r to the work . Bete r, omd at het meer gewicht legt op de artistie ke zijde van het boe ken asp ect , is een verzam elwerk over de boek tech niek , bije eng ebra cht onder leiding van Freder ick H . Hit chc ock . Ui t de inleidi ng citeer ik (p. 2) : „ T he difficulty of good b ook-m aking is gr eate r no w tha n ever. Improvements made during the last centu ry m p roc ess es of engraving and the making of ink and pap er a nd th e incr easing exactions of critical reade rs and revi ewe rs, comp el a closer attention to the petty detail of manu factur e. T he novice soon finds that some of the meth ods recen tly intr odu ced are incomaatible with other met hod s. Fo r the pro duc tion of a superio r aook pract ical experie nce and theo retic al stu dy of all pro ces ses are need ed to harmoniz e their anta gon ism s” .

Al du s schreef in dit engel sche boek de amerik aan Th eo L. de Vin ne. Is dit kenm erkend voor de super iorite it van den ameri kaans chen boven den enge lsche n druk ? Ik waa g mij niet aan een antw oord , maar zoove el is zeke r, dat Noo rd Ame rika zich bleef bew egen m de eenma al aange nome n richting, immer de begrip pen, geformu leerd in de citate n uit Ol dfi eld ’s boekje streng toe pas sen de op indiv iduee le wij s; Th e prin ting art leverd e ook 22 6

nu wee r op bijkan s elke bla dzi jde bet bew ijs. Ik zag uit dat we reld dee l een tech nisc h vakb oekje van Bis hop waar uit ik niet­ temin aanha al (p. 2 5 ): „th e variety of faces is often a great stum bling -bloc k to the comp osito r, and lead s him to set up the mos t incong ruous and inartist ic combi nation s of ty pe s” . — Aan zien lijk veel bete r, omd at het meer geeft over de aest hetie k en daar bij, het zij erken d, vrij slech t gelukte facsimi le’s van allerlei mode rn ame rikaa nsch werk, is een leerbo ek van Gr ess , wie ns werk in het vorige Jaar boek (p. 173 ) reed s geloofd is.

Er is in dit kad er niets over med e te deele n en to ch is het, van de ond ersc hei den e vakp ubli catie s in 19 07 , voo r zoover gezien, mij het mee st sym path iek doo r haar bekn opth eid en ha ar strek ­ king, zoow el tech nis ch als æst het isch .

Boe kdr ukk uns t is m haa r techn iek internatio naal ; er moge ond ers che id zijn in c onst ruct ie tu ssc hen eenj ullie n en een Johan­ nes berg er, bei de he bb en gem eens chap pelij ks, liggende in het hoo gdru k-pr mci ep der boek druk kerij . Zo o is het evenee ns in de druk voo rtbr eng sele n. Er is krach tens taal en economisc he toe sta nd en ond ers che id tus sch en drukw erken van verschillend e land en : er is eve nee ns geme ensc happ elijk s, dat zich, wet en­ sch app elij k gezien- niet voeg t in een indeeling volgens ethn o­ grafisch sys tee m. Da art oe beh oort het ontwe rpen en te ekenen van le tter s, het sc het sen van o ntwe rpen , de hygiëne van de boe k­ letter, het form aat van b oek en en wat d ies meer zij. Van hetgeen ik daar ove r verl eden jaar geleze n heb, volgt hier het overzicht, bij wijze van aan han gse l.

W . Her zm ann , in den duit sche n cultuurs trijd tuss chen de fractuur en de romein een aanha nger der fractuur, beto ogd e de 22 7

nood zakel ijkhe id, dat in een drukkerij letterre gels gete eken d kunnen word en, omda t het óf go edko oper is den heno odigd en regel van een cliché te drukk en dan die regel in dr uklett ers bij een gieterij te best elle n, óf omda t, bijzo nder in adve rten tieze tsel, het besc hikb are gietse l, in hoog te of in bre edte onge wen scht is. — Va n gelijksoo rtige den kbe eld en ging ook uit Fried rich Bauer die in een geïllu streer d ops tel over de begin selen der boeklet tervorm en dit onderw erp hist oris ch toel icht ; het pri nciep van den boekd ruk is de letter, zegt hij, en maar al t e veel vat de patro on zijn vak enkel en alleen merc antiel op ; „W en n heute eine Setzm aschi ne gekauft wird, so wird selt en dan ach gefragt, ob die von der M aschi ne erz eugte Schrif t auch sch ön is t, sonde rn es wird gefragt, wie viel Ta us en d Bu chs tab en für die Stu nde garantiert wer den ; beim Eink auf von Tit els chr ifte n erhä lt der ­ jenige Rei sen de den Zu sla g, der die meis ten „P ro ze nt en ” vers prich t” .

He t belang, dat de boekd rukke r moet heb ben in d e we ten ­ schapp elijke en daarom ook mercan tiele ke nnis der l ettervo rmen is hi er zoo goed als niet doorg edron gen. Ik re ken dus op wei nig instemming, indien ik in dit drukk erij-o verzi cht noem twe e nede rland sche uitgaven op dit geb ied : het Ka bi ne t der sch rij f­ ku ns t van Jan H arin g, dat in zijn hist oris che n opz et echte r meer best emd is voor calligrafen als voor b oekd rukk ers en het Let ter boek van Va n Le euw en. O p d eze uitgaaf wijs ik met b ijzon deren nadruk : het is de eenige publi catie , die mij uit eigen bewe ging is toeg ezon den met de bedo eling in dit overz icht vermeld te word en, van niema nd ande rs ook maar eenige medew erking of hulp ondervi nden de. Ge en histo risch overzic ht wil dit boek geven, maar wel een prac tisch e handl eiding , in d e eers te plaa ts 22 8

voo r het onde rwijs op vaks chol en, aan toon end e hoe vlakke goed gevo rmd e romeine n door e en ieder m et pa sse r en dui mstok get eek end kunne n wor den zoo, dat elke letter in hoofdvo rm het algeme en voor die letter g angbare en b eke nde t eeke n wee r­ geeft. Beha lve eigen lette rcon struc ties wor den h ier even eens te zien gegev en, die van Lau wer iks, De Bazel, Alb rec ht Dürer , Geof froy To ry en Seb . Ser hus . Inde rdaa d word en, wat de letter giete r bij ervaring we et, do or meetk undige cons truc tiego ede resu ltat en be rei kt; ,,d e harm onisc he éénh eid in een alph abet moet verkre gen wor den met behu lp van meetku ndige figuren, waarb ij de letterv orm ber ust op posit ieve gege vens ” , zegt de aute ur. Ee n letter echt er is een onde rdee l v an een woo rd en h et schijn t mij toe, dat de richtige vorming van een woor dbee ld zoo doe nde in het gedr ang moet gera ken; uit het geometris ch princi ep volgt de liniaire onderl inge letter afsta nd, waard oor de opt isch e ruim te-in hou d der ongeb ruikte vlakken tussc hen de lette rs ongeh jk en de vorming van een aanee nsluit end woo rd­ bee ld onmog elijk gem aakt wor dt. H et is aan Va n Lee uwe n echte r niet ten e uvel t e du ide n, d at door hem een stelse l gevolgd wo rdt , waarin hij , beg inne nde metV itru viu s, zooveel illustre voor­ gange rs geh ad heef t, te minder daar het stelse l voor de let ters zelf tot goe de res ulta ten k an voere n.

De hygiën e der bo ekl ette rs, d.i. hun gemakkelijke leesbaa rheid blee f eve nee ns aan de orde . Te rwi jl het onderz oek van scho ol­ boek en ten onze nt afhan kelijk is van particulier initiatief, is dit in Zw ed en even als in Dui tsc hla nd erkend als een voorw erp van staa tszo rg. Er b est aa n in h et eers te land dien aang aand e, zij het ook on volled ige be pali nge n, op g rond wa arvan de sc hoolb oeken ïnsp ectie gerek end kan wor den t e beh oore n tot de compe tentie 22 9

van den scho olart s. Een hei d omtrent de te stellen eische n is daar echte r niet verkregen . Gott frid Tör nell te Hv etla nda onde rzoch t 48 leerbo eken in gebruik op de volks schol en van die plaa ts volgens de met hode Coh n en kwam tot het resul taat dat ongevee r 70 perce nt de r boe ken niet v olde ed aan d e eis chen, welk perce ntage , meent hij, wel zoo ongev eer het gem idde lde zal zijn dat een onde rzoek van alle zw eed sch e scho olboe ken zou geven. — D e wet ensc happ elijk e opht halm olog isch e zijde van het vraagstu k werd opni euw gep ubli ceer d in een zeer uit­ voerig boek. Dr. H aa ss , ooga rts te Vi ers en , vert aald e het laats te studie werk over deze materi e van wijlen Em ile Javal , in 19 05 ver schene n. De publi catie is te zaakrijk om zich te l eenen tot het geven van citaten, te meer daa r ik mij niet co mpe tent acht over dit bepaal delijk gene esku ndig e vraa gstu k uit te laten.

All een zij gezegd, dat dit duit sche boek gedr ukt is doo r de drukkerij van Ern est Meiniger te Mü lha use n i. Ei sa ss (p. IV en X X X I) met de romein corps 9, die door de gieterij Deb erny & Cie (direct eur T ule u) onde r serie 17 in den han del gebrac ht en in haar, hiervoor geno emd e proe f afged rukt is. Ik wijs daarop des te uitdrukk elijker, omd at op he t oms lag van het gebro cheer de exemp laar misl eiden d st aa t: „D ruc k von Brei t­ kopf & Hä rtel in Le ipz ig” , die aan den tek st part noch deel heb ben .

Nie t slech ts de physi ologi e van het plat te werk werd dus verle den jaar besp roke n, ook dat v an het adve rten tie zette n. De Re vu e bibliograp hique belge (p. X X X IX ) brach t het oorde el van een ongen oemd en vakman in herinnering. Ik citeer d at oordeel hier des te liever, omd at het uitgaat v an begin selen , diamet raal staa nde tegen over die der dui tsch e negati ef-sch riften, welke ik 23 0

m het vor ige jaarb oek bes pra k (p. 15 8 vlg.). ,,L e but de toute anno nce est d ’attirer sur elle l’attentio n du lecteur. Mai s le pouv oir d ’attention don t l’homme dis pose a des limites. Dan s les cond itions ord inai res, un obse rvat eur ou, si vous a imez mieux , un lecteu r, ne peu t aperc evoir à la f ois que quatr e obje ts. Or , la quat rièm e page d ’un jour nal renferme parfoi s une c entaine d ’an­ non ces . C omm ent faire a lors p our qu e la vô tre soit favor isée aux dé pe ns de celles qui l’ento uren t ? ,,I1 faut que le vôtre force l’attenti on, qu elle saute , comme on dit, aux yeux . Or , la phys iolog ie de la visi on a établi que le noir sur le f ond blan c fait plus d’effet, et exerce une attraction visue lle plus inte nse que le blanc sur fond noir. C ’est dire que les ann once s en blanc sur fond noir const ituent une mauvaise con cept ion, à moins qu ’on ne spéc ule sur le c ontras te qui joue un grand rôle en ce sen s qu ’il fait r essor tir un objet au milieu de ceux q ui l’ento uren t et attire forcéme nt l'atte ntion sur lui. ,,L a phy siol ogi e de l’œil a encore prouvé que toutes les coule urs ne po ss èd en t pas au même point le pouvoir d attirer l’atten tion . C ’est le rouge qui vient au premier ran g,puis le vert , puis le noir. Si l’on veu t, dan s une annonc e coloriée, utiliser la force d ’attra ctio n du con tras te, rien ne vaut la juxtapos ition du rouge et du vert. ,,I1 va de soit que les anno nces en grands caractère s frappent dav anta ge que les ann onc es en peti ts c aractè res. Mais une petite anno nce pa rai ssa nt cent fois par an, a-t-ell e autan t d effet qu une autre dix fois plus gran de par aiss ant seulem ent dix fois par an? ,,C e n’es t pas tout . Un e annon ce ne prod uit pas le même effet, qua nd elle est p lacé e sur le côté droit ou sur le côté gauche de la p age. Po urq uoi cela ? Pre nez un livre, une revue, et en les 231

feuilletant vous verrez tou t de suite que seule s les anno nces de la page de droite vous tomb ent di recte ment sou s les yeux et ont, par cons éque nt, plus de ch ance d attirer vo tre at tentio n. Et la science expliq ue ce phén omèn e en disa nt gravem ent que les objets qui tombe nt d ans le ra yon visue l pro dui sen t sur 1 œil une plus forte impres sion que ceux qui se trouv ent en deh ors de ces rayon s. ,,C es quelq ues exem ples prou ven t que la scien ce, la grave science, n’est pas étrangè re à 1 art de rédige r une annon ce ou une réclame. Et ne croyez pas que cett e que stio n, les bas es scientifiques de la réclame, n’offre pa s un très grand intérêt écono miqu e” .

Te n slotte zijn nog drie zaken te mem oree ren, die, hoe wel met r echtst reeks in verb and s taan de m et het t ypog rafis che boekschoon , toch wel hier v ermeld mogen wor den .

La sse r gaf een korte uiteenz etting van he t non o-s yst eem v an den zwitse r Bührer beoo gend e voor elk klem druk werk zond er onder scheid te kiezen als formaat 1 1 / 2 bij l ó 1,^ c M. en doo r het aanbreng en van een signa tuurt eeken aan te dui den of h et is een hand elssm outje , een drukje van een best uurl icha am, van een particulier of van een vereeniging ; het doe l daar van is het syste mati sch bewa ren der than s hop elo os verd wijn end e een ­ dagsvlieg en te bevo rdere n. Hij acht dit een aes the tisc he ver­ betering van drukw erk, waaro m is mij niet duide lijk. H et is onuit voerb aar: zoove el dru kwe rkb este ller s, zoov eel inzichte n, die nood wen dig van elkaar moete n afwijk en, om ter wille der reclame ande rs te doen dan veelal gebruike lijk is. Bove ndien is dit tauchm tz-form aat te klein, daar veelal het te gebruik en illustr atieve materiaal grooter i s.

23 2

To ch zal er wel iets m die richting op den langen duur ge­ von den moete n wor den . D e zooz eer u iteen loop ende afmetingen in hoog te en bre edt e der boek en zijn waarlijk een pla ag voor h et richtig opbe rgen in de boek erije n, w aar immer chron isch pla ats ­ gebr ek hee rsch t. H et b rus sel sch e In stitut internatio nal de bibli o­ grap hie wil een ande re kant uit; V an Dokk um, van de amste rdam sch e univ ersit eits- bibl iothe ek, gaf er verslag van. Niet het boe k zal meer bew aar d word en, maar een zeer verkle inde fotografie op een film, die door een elec tnsc h proje ctie- toes tel of door een spe ciaa l gec ons true erde vergro otingsb ril even gemakkelijk — of moet ik zegge n, geda chtig aan de hygië nische zijde van het lette rvra agst uk, even weinig g emakkel ijk — gelezen kan w orden als het g edru kte boe k. De toe kom st is du s, dat iemand s boekerij geb orgen is in e en lade , g eran gsch ikt is bij wijze van fiches, die dan niet vorme n den kaa rtca talo gus der verzameling, maar de verzam elingO zelf. ) Is het een utop ie? Em ile S ou ve str e’s Te monde te lqu il sera, in 18 45 en 18 4 6 ve rsc hen en te Pa rijs bij W . C oqu ebe rt — het is bov end ien een goed spec imen van de toenmalige fransche art isti ek- typ ogr afis che rom ant iek— enD iosc orid es (pseu doniem van prof. P. Ha rtin g) A nn o 2 0 6 5 , Ee n blik in de toekom st (1 e en 2 e druk in 18 65 bij J. G reve n te Utr echt , de 3 e in 187 0 bij den zelf den met het A nn o 2 0 6 5 gewijzi gd in An no 2 0 7 0 ) zijn er ten bew ijze voor, dat het eenmaa l onmogelijk geachte ind erd aad later pra ctis ch uitvo erba ar zou blijken.

H et der de nog te verm elde n is sle chts een puzzle , di e ik voor luttele cente n aan een kruiw agen op straa t kocht. Klein e, in rood gedru kte pre ntje s heb ben een onders chrift : „W aa r is den me nsc hen ete r?” „W aa r is de heks ?” enz. Doo r oplegging van 23 3

een rood gelatine blaa dje, dat dus dien st doe t als lichtfilter en de roode kleur van het pr entje abs orb eert , ve rschijn t de in bla uw gedruk te voorstelling op het pren tje, die als antwo ord moe t dienen en die zoow el door de kleur als doo r den r oode n ov erdruk eers t bijkans niet te zien was .

Da t de ze ,,w on de rpr en tje s” hier te la nde gemaa kt zijn,g eloof ik niet ; het ,,D . R. G. M. 3 16 4 1 4 ” wijs t naar Dui tsch land .

Hie r aan het einde saam vat ten de welk e mijn indruk is over 190 7 dan kan ik de ze aldu s fo rmulee ren. Te rw ijl in Duit sch land een reactie schijnt gaan de te zijn tege n de ,,K ün stl er ” -richting, zooals die omstre eks 19 00 be gonn en is, won die richting veld buit enD uits chla nd, met n ame inF rank rijk . In N ede rla nd was de invloed van het duits che fabrie kswe rk nog onv erzw akt ; aan de noorda merika ansche opvatt ingen wer d ech ter meer aan dac ht geschon ken ; pogingen wer den ged aan doo r eigen inzic hten tot iets nationa als te komen. H et wa s in o nze boe kdr ukk uns t niet meer zoo doodeli jk stil, als dat lange, lange jaren gew ees t is.

Za l het jaar 19 07 door den toek oms tige n histo riesc hrijv er gekente ekend moeten word en als hét jaar, waar in onze kun st in boekd ruk tot leven ontw aakt is ?

AMSTERDAM

23 4

j. w . ENSCHEDÉ

T IT E L L IJ S T V A N H E T L IT E R A T U U R O V E R Z IC H T O m bib lio gr afi sch e re de ne n zijn tu ss ch en de vo lge nd e tite ls en kel e op ste lle n ge­ vo eg d, di e ni et ge no em d zijn in he t vo or ga an de o pst el. Zij zijn ge me rkt met ee n kru isj e.

Barte n, A . W . H et uiterlijk van het boek ten opzic hte van de lee sba arh eid .

G ra ph ic us , 3e jaa rga ng p. 1.

ƒ Baue r, Frie dric h. Emil Ju lius Ge nzs ch.

H e t dr uk ke rs j aa rb oe k 19 07 p. 73 .

Baue r, Frie dric h. Die Gru ndla gen u nsere r Druck schrif ten.

K li m sc h’s J ah rb uc h 19 07 -’0 8 p . 1.

Bau ers che Gi ess ere i, Ha up tpr ob e der — m Frankfur t a/M . und Barc elona . (4 ), 55 0 p. 4°.

Bish op, He nry G . T he pract ical p rinte r: a b ook of instruction for beg inne rs; a boo k of re feren ce for the more adva nced . Fifth editi on. On ea ta, N .Y . He nr y G. Bish op. X V , 168 p. 16°. ƒ Bos man s, Co rn. J. E. H et l ezen van drukpr oeven.

H e t dr uk ke rs ja ar bo ek 19 07 p. 49 .

Buc hhä ndle ranz eige n des 15 . Jah rhun dert s. In getreuer Nac h­ bild ung h erau sge geb en von K onr ad Burger. Le ipzig, Karl W .

Hi ers em an n. (V II) , 16 p. en 32 pltn. in lichtdru k, fol.

Bo ek dr uk do or P o e sc h e l & T re p te te Le ipz ig.

Buy ske s, P. J. H et privilegie der Sem eyns . Een e familie-overlevering , met verkla ringen gest aafd . Niet m den handel . G e­ druk t bij Joh . En sc he dé en Zo ne n te Haar lem. Met zinco’s, au to’s, Iichtdr . (1 ), 17 9, (4 0) p. fol.

Cat alog us van de tent oon stell ing van uitgevo erde werken van lede n der ned erl and sch e vereenig ing voor amba chts- en nijver hei dsk uns t te Am ste rda m en van den haag sche n kun st­ kring, te hou den [in de Ver eeni ging h aags che kunstkring] van 23 5

1— 25 sept emb er 190 7 (typ . Zui d-h oll. boek- en han del s­ drukker ij). 7 p. gr. sm. 8 ".

Corrig eeren. Han dlei ding bij de correctie van druk proev en enz.

Groni ngen, Ge bro ede rs Ho itse ma . 12 p. 8 .

D eb er ny & C ie . De lettergi eterij van — . [Lett erpro ef]. Pari js, ge­ drukt bij der lettergieterij D ebe rny & C le . ( 19 06 ). (2 3 0 jp . 8 .

Dokku m, J . D. C. van. Boek enrev oluti e.

De Gids, oct. 1907 p. 138.

ƒ Drukkers jaarbo ek, He t, voor 19 07 . Tw ee de jaarga ng. On der medewer king van versc hille nde vak kund igen . Am ste rda m, Ipenbuu r & van Selda m. (V II) , 2 16 p. 8 .

Boekversiering door S. H . de Roos .

Ens che dé en Z one n, J oh. Pro eve n van rep rodu ctie in boe kdru k.

(Ha arle m). 3 1 p. fol.

■f Ensch edé , J .W . Logic a in boekdr uk. V oo rdr ac ht g eho ude n in het museum Plan tm-M oret us te A ntw erp en de n 2 de n October 19 04 . Am ster dam , Ip enbuu r & van Se ldam . M . 2 fac s. (V I), 30 p. 8°.

Medede elingen over boe kkunst III.

ƒ Ensch edé , J. W . Mod erne deco ratie ve boe kdr uk.

De nede rland sche spect ator 20 juli 1907. — N age dru kt: W eek bla d voor den boekdrukk er 4, 18 sept. 1907.

Fabr icius , J. [Over d e bete eken is der gieterij En sch edé ].

He t weekb lad voor den boekd rukke r 16 oct. — Vgl. Kla ases z.

Ged enk boe k ter geleg enhei d van het hond erdja rig bes taan der holl ands che socië teit van leven s-ver zeke ringe n 18 0 7 —19 07 .

[M etp ort r., facsim. en pltn. door en naar T . van der Laa rs].

(Dru k en clichés van Joh . En sch ed é en Zo ne n, Haa rlem ).

(4) , 15 9 p. gr. 4°.

23 6

Go ebe l, P . Erlä uter unge n zu den Arti kel „M odern e Orn ame ntierung von Initi alen” .

Allge meine r Anz eige r für Druc kerei en no. 74 (1 3 Sept. 1907 ). - Vgl. Knobl och.

Gr aph icu s. Ma an db lad voor de typografie en aanv erwa nte v ak­ ken. 3 e jrg. 19 06- 19 07 . Re d. Ä . W . Barten , P. Pos tma , F. van Dijk . [Ve rsie ring door T he o Molk enbo er]. Tilb urg, Bijvo et Mu tsa ers & Z oo n. (2 ), 23 4, C C X X X II p. gr. 8°.

G re ss , Ed mu nd G . T he america n han dbo ok of printing, con­ tainin g a brief and simpl e sty le, someth ing ab out every dep art­ ment of th e art and bus ine ss of printing. Ne w-Y ork , O sw ald pub lishi ng com pany . (1 3), 28 4 p. kl. 8°.

Ha ge do orn , L. Vie rkle uren dru k.

Op de hoogte, jan. I 907 p. 12.

Har ing , Jan . Ka bin et der schrijf kunst. Am ster dam , S. L. van Lo oy . 4 p. 44 fob gr. 4° obl.

He rzm ann , W . Da s Schr iftze ichne n.

Pap ier -Ze itu ng 21 Nov. 1907 p. 4 124.

Hi tch co ck , Fre der ick H . T he buildin g of a book. A sene s of prac tica l artic les writ ten by expe rts in the various dep art­ men ts of b ook making an d dist ributin g. W ith an introduction bij Th eo do re L . de Vi nn e. Lon den , T . We rne r Lauri e.

(X III ), 37 5 p. kl. 8°.

Bijdrag en va ir: John . An der son , Ellery C. Barlett, George Becker, L. Boyd Bent on, W alt er J. Berwick, Hen ry Blackwell, Arth ur E. Bostwick, Jo seph E. Bray, Al be rt S. Burlingham, Vivia n Burnett, George W. Cable, J. Ste arn s Cush ing, Emlyn M. Gill, Char les E. Goo dsp eed , Fran cis W .

Ha lse y, Fre deri ck H. Hit chco ck, Emil Jacobi , Henr y P. Kendal l, Elmer Lath am, W alt er Littlefie ld, Her ber t W. Maso n, Georg e L. Miller, Paul Nat han , Ch arle s S. Olc ott, Ott o L. Raa be, Pau l R. Reyn olds, Amy R i­ char ds, Geor ge W . H. Ritc hie, Rob ert D. Servos s, War ren Snyder, J ess e Fellow’er Ta ple y, He nry A. Tho mps on, James A. Ullmann, Th eod ore L. de Vin ne, Law ton L. Wa lton , J. War bur ton, Charl es Wilh elms, Charle s D. Willia ms.

23 7

Holl, G. He t maken van prentbriefkaarten.

V ra gen van den dag 22 e jaa rga ng , ma art 1907 p. 22 7 — 28 9.

Holtorl, Richard. De zincotypie of het zink-hoogetsen.

De nat uur , se pt . 1907 p. 27 3.

Hopp e, W .D ie bunten Farben und ihre Anwen dung im Buch­ druck. Dritte Auflage. Leipzig, A. H aser t & C°. 32 p. kl. 8 '.

Javal, Emile. Die Physiologie des Les ens und Schreibens.

Autorisierte Uebersetzung nach der 2. Auflage des Originals nebst Anhang über deutsche Schrift und Stenographie von dr. med. F. Haas s. Leipzig, Wilhelm Engelmann. X X X IV , 351 p. 8°.

Kalf, Jan. Kunst in drukwerk.

De ne de rla nd sc he sp ec ta to r, 14 se pt . p. 31 3.

K(Iaasesz), H. J. De hollandsche grafische industrie in het al­ gemeen en de lettergieterij in het bijzonder.

Al ge m ee ne we ek eli jks ch e a an ko nd ige r. A rn he m , H . J. K la as es z. 2 4 s ep t. 190 7.

Ge sc hr ev en ten vo ord ee le de r gieter ij E ns ch ed é te H aa rl em .— Vg l. Fa br ic iu s.

Klimsch’s Jahrbuch 19 07 — 190 8. Tech nische Abhandlu ngen und Berichte über Neuheiten aus dem Gesamt gebiete der graphischen Künste. Band VIII. Frankfurt a.M ., Klimsch & C°. (8), 382 p. gr. 8°.

Knobloch, H. Moderne Ornamentierung von Initialen.

Al lg em ein er A nz ei ge r fü r D ru ck er eie n no . 6 8 — 12 ( 23 A u g .— 6 S ep t. 190 7) — Vg l. G oe be l.

Krüger, Otto F . W. Die Tec hnik der bunten Akzid enz. Mit über 100 in den Te xt gedruckten Beispielen und 9 bunten Tafeln.

In dritter, neubearbeiteter Auflage herausgegeben. Leipzig, F. A . Brockhaus. VII, 199 p. 8°.

238

Lansel oet van Denemarken. Een abel spel van, hoe hi wert minnende ene joncfrou, die met synder moeder diende. [Met een inleiding door dr. KL. H. de Raaf]. Laren, Larensche Kunstha ndel. 47 p. 24°.

Lass er, Moritz Ott o, Baron. Die Künstlerische Reform der Drucksa che. „D as Mono- System ” .

D eu ts ch e K un st un d D ek or at io n. A ug . 190 7 p. 30 0.

Lee nde rtzj r., P. Dr. de Raa f’s uitgaven van Elckerlyc en Lan seloot.

D e G id s, aug . 190 7 p. 35 9.

Leeu wen, K . van. Letterb oek voor den teekenaar en ambachts ­ man. Bennekom, G. Schreude rs. (4 p. 54 pltn). 4°. obi.

Lettergieterij „Am ster dam ” voorheen N. Tetterode, Letterproef der — . Ams terda m, Bilderdijkstraat. (1 0, 4), 120, (6), 21, (4), 87 , (4) , 46 , (4) , 21, 13, (2) P . kl. fol.

B oe kl et te r, b ilj et le tte r, fa nt ai sie le tte r en ini tial en, ra nd en en o rna me nte n, ho ut en ­ let ter .

Lettergieterij „Am ster dam ” voorheen N .Tet terod e, Bilderdijk­ straat 163-1 6 5, Amste rdam. — (Beschrijving en afbeeldin­ gen van h et ve rgrootte fabrieksgebouw). Aug. 1907. z. n. v. dr. 40 p. 16° obl.

Man tgem ,N. V . Stoomdrukkerij de Fakkel v. h. V an — .Album van boek- en ste endrukwerk. Amsterdam, september 1 907.

12 p. 8°.

Markus, A. Arnhe m omstreeks het midden der vorige eeuw.

Met 64 p ltn., krtn. en portr. Arnhem, N. V. Mij tot exploi­ tatie der Nieuwe Arnhem sche Courant. XV I, 504 p. 8 .

G ed ru kt d oo r de fa. K ar ei F. M is se t te A rn he m .

239

ƒ Modderman, B. Iets over spitzertypie l i et dr uk ke rs jaa rb oe k 1907 p. 131.

Oldfield, Arthur . Practical manual of typography, and reference book for printers. Specially prepared as a text-book for technical classes in typography. Third edition, revised and enlarged. London , E. Menken. VIII, 2 14 p. kl. 8 ’.

Pasche , Victor. Comment on édite un livre. Guide à 1usage des personnes qui s e ?proposent de publier leurs travaux.

[2e édition]. Genève, Edition A tar C orraterie. 15 7, 25 p. 8 .

Peignot & fils, G. — T wee proe fbladen met Rob ur noir, -pale, -noir italique en -a llongé. 8° obi.

Piso, S. Praktische aanwijzingen omtrent het samenstellen van een manuscript en het corrigeeren van drukproeven. H aarlem, Firma Ruygrok & Co. 16 p. 24°.

Polygraph, N. V. Chemigraphische kunstinnchting — . Alb um met proeven van autotypie, drie- en vierkleurendruk. (H aar ­ lem, Keulen). 9 pltn. in port. 4° obl.

Prijs en kwaliteit. — Voorbee lden van snelpersdruk door de firma I. Oppenheim te Groningen. 3 p. en 14 uitsl. pltn. gr. 8 .

Rambonnet, F. L. Leestee kens in smoutwerk.

Grap hicu s 3e jaargang p. 104.

Rambonnet, F. L. Een typografische kunst- en stijlleer.

Grap hicu s 3e jaargang p. 1 1, 24, 44, 68, 82.

Repertorium der verhandelingen en bijdragen betreffende de ge­ schiedenis des vaderlands, in tijdschriften en mengelwerken tot op 1900 verschenen ...... bewerkt door L ouis D. Petit.

Leiden, Boekhandel en Drukkerij voorheen E .J . Brill. 16, X X IX p. 162 8 kol. gr. 8 ’.

240

Ronner, L. Aes thet ica in boekdrukkunst.

Gra phic us 3e jaargang p. 199.

ƒ Roo s, S. H. de. Amerikaan sch zetwerk.

He t druk kers jaar boek 1907 p. 1.

Rupre cht, G. Volkstü mliche Schrift für Bibel und Gesangbuch.

Mon atsc hrif t für G ott esd ien st und kirchlich e Kuns t. Nov. 1907 p. 331,

Schets en, He t, door d. G. Typ ogr afis che m eded eelin gen 3e jaargang p. 94 .

Schorer, J. H. Duitsc hers en hollanders.

Zo nd ags bla d van He t nieuw s van den dag. 5 mei 1907.

Spyeghel, Den, der salicheyt van elckerlic, hoe dat elckerlyc mensche wert ghedaech t God e reke ning hete doen. [Mete en inleiding do or dr. K. H. de Raaf]. Laren. Larensche kunst­ handel. 48 p. 24°.

Stijleenheid in lettersoort, door A . A. Typ ogr afis che m eded eelin gen 3e j aargang p. 21.

Sur une forme nouvelle du livre. L e livre microphotographique.

Bruxelles, Ins titut international de bibliographie. 1 1 p.gr. 8°.

Pub lica tion de l’Instit ut inter natio nal de bibliographie no. 81.

Tentoo nstelli ng van buitenlandsch drukwerk. 10 juli— 1 sep­ tember 19 07 . z. n. V. uitg. of dr. 20 p. 16°.

Cat alog us van het uitges talde in het Museum van Kunstnijv erheid te Haarlem, met i nleiding, do or E. A . von S aher.

Unger, J. F. Prob e einer neuen Art deutscher Lettern. Erfunden und in Stahl geschnitten von — . Berlin, 17 93. (Herdruk met de origineele typen doo rPoe sche l & Trepte teLe ipzigl 907 ).

20 p. 16°.

Bijgev oegd: Let terp roev en van de Ung ersc he fractuur door Po esc hel & Tre pte .

Veldh eer, J. G. He t boek. I. Else vier’s geïllust reerd maand schrif t, juli 1907 p. 3 I. 16

241

unst.

Vr ies Jr ., R. W . P. de. Ae sth eti ek in drup.kk143Els evi er’s geïllust reerd maands chrift, aug. 1907

kun st in Engelan d.

"J*Vri es Jr .,R .W .P .d e .D e herlevin g der b oek I. Will iam Morris .

He t d rukker s jaa rboek 1907 p. 95.

ns chen . [Ve rsie ­ V os , Be nno. Kind erve rhaa ltjes voor groote me V . Elec trisc he ring d. Jan Wie sma n]. (’s Gra ven hag e, N .

8°. drukkerij „L uct or et E me rgo ’ ). (4 ), 1 16 p. ecim en van boe k­ W aa l, Boekdrukkerij M. de. Gr on ing en .— Sp druk. (Gro n. 19 07 ) 8 p. 8°.

0 stad sgez icht en.

We nck eba ch, L. W . R . Ou d-A ms ter da m. 10 ter da m) , H et [Met bijschriften van J . F. Ge bh ard Jr.] (A ms nieuws van den dag. (1 6) , 11 2 p. 8°.

Zet we rk, Ame nka ansc h.

Typografisch e med edeelingen 3e jaarg ang p. 80.

24 2

LIJST VAN BOEKDRU KKERIJEN N ed er la nd AA LSM EER M ur , W .

R oo ss en & v. d. V ee n .

AALTEN Bo er , Fi rm a G eb rs . de ALFEN C am bi er van N o o te n ’s Bo ek h.

Sa m so m , N. W ie ri ng en Jr ., C. van ALKM AAR Be za an , J. Be za an , R. C os te r & C o. , B oe k- en H an d el sd r. v/h . H e rm s Kl ui tm an , P .

K ost er & C o. , C ou ra nt - en H a n ­ de ls dr . v/ h.

K üs te rs , A .

N ed er ko or n, W .

Sli ng er, W . H .

AM ELOO Di jk, T h . H . v.

H il ar iu s W z. W .

Ja ns , W ed . J. W .

So mm er, J. T .

T w en ts ch e Bo ek - en H an d el sd r.

W ilm es , Fi rm a W ilm es , Jo h.

AM ERONGEN K ui pe r, F. F. AM ERSFO O RT Bl an ke nb er g & Z oo n, B

Cle eff, Fi rm a A . H . v.

Ey ma nn , A . W . H .

M ich ie lse n, A . J. W ijn ge n, W . van Sl ot ho uw er , G. J. W an t & Co ., V an de r W ol te rs , Fir ma H .

AM M ERZODEN Ru n, R. W . A . van AM STERDAM A b ra as & Co ., Sin gel 23 5 A dl er , A . W ar m oe ss tra at 161 A m st . Bo ek- en Ste en dr uk ke rij v/h .

El ler ma n, H ar m s & Co . (D ir. B. C. E. Z w ar t) . W ar m oe ss tr. 147/1 5 1 A m st . Gr av ee r-i nri ch tin g A m st . Sto om dr. R. Lo s, Ni co laa s Be rc he m str aa t 1 A nn ev el d, A ., J. v. Ca mp en str . 142 Be rg Jr. , J. van den , O ud es ch an s 20 Bi ene , Ge org e W . v., A m ste l 105 Bigo t, J. L. P ., G ér ar d D ou str aa t 24 4 Bl ad erg ro en , J. Ph ., Ra ad hu iss tr. 43 Bo ek- en Ku ns td ruk ke rij v/h . Roe loffzen , H üb ne r & V an Sa nte n, N. Z .

Vo or bu rg wa l 187 Bo ek- , K un st- en H an de lsd ru kk er ij v/h . G eb r. Bing er, W ar m oe ss tra at 17 4-1 76 Boo m & Co ., J., K er ks tr aa t 35 0 Br ak ke G ro nd , Mij de, N es 53 Br an ca rt, P . J. G ra ve ns tra at 13 Br ugg em an, J. H ., Fr ed er ik H en dr ik pl an tso en B un de rs , B. B ee re ns tra at 1 1 Bu rgh , C. v. d., 3e O os te rp ar ks tr. 124

243

Bu rgh , H . V. d., St. Ja ns tr aa t 5 Bu ssy , J. H . de, Ro ki n 60 -6 2 Bu ijte n, N. , H aa rl . H ou tt. 131 C at s, G eb r., Lo oi er sg ra ch t 43 C la dd er & T ak , Sin ge l 31 3 Cl au se n, J., St. Ja ns tra at 40 C oe se l, Joh . p Co nc or di a, Na am loo ze V en no ot sc ha H oo gt e Ka dij k, 3 C os te r, S., W ee sp er st ra at 58 nC ra at s, H . v. d., le V an Sw in de st ra at 47 an Cr ev eld & Co s Bo ek ha nd el, V J. D. M eij erp lei n 8- 10 tr.

Da nt um a, & Co . D. , Nie . Be et ss 97 -9 9 84 Do kk um , J. van, Le id sc he gr ac ht r­ o o V .

Z D or ss en , H . G. van, N. bur gw al 44 D rie ss en , J. F. , Ov ert oo m 192 .Dru kke rij Al gem . Ne d. Di am an t-b ew 9 Bo nd, PL Fr an sc he laa n Dru kke rij Bo s, K er ks tra at 347 ), Dr uk ke rij ,,D e G lo be ” , (L . Do uw es 3B 20 A lb . C uy ps tra at eri j ,,E ls ev ie r” , V an O st ad eukk Dr st ra at 23 3 g­ Dru kke rij „P la nt ij n” , N . Z . V oo rb ur wa l 32 4 Dr uk ke rij ,,R em br an dt ” , (H . Be ijle velt) , A lb . Cu yp str aa t 261 Dru kke rij ,,V ol ks da gb la d” , O . Z .

V oo rb ur gw al 19 Dr uk ke rij ,,V o n d el ” 94 D ub oi s & Co ., D a C os ta st ra at 8 gr. em D uw ae r & V an Gi nk el, Blo t 6 Eh re nf el dt , J. G. , 2e N as sa us tr aa g­ ur rb oo V .

Z El de rm an & Ber g, N. wa l 27 El ec tr. Dr uk ke rij en K an to or bo ek en n­ ve ra G , n.

Z fab rie k, v/h . A rn d & st ra at 10 s” , El ec tr. Dr uk k. ,,D e H an d el sp er ” ony El ec tr. Dr uk ke rij „H em

244

El ec tr. Dr uk ke rij H ol la nd ia , Kl ove nie rsb urg wa l 58 ut ­ Fa dd eg on & Co ., H aa rle m m er ho tui ne n 29 -3 5 Fr is ch Jr., W ., Li jn ba an st ee g 5 Fr itz P ., Pr in se ng ra ch t 92 rG aa rl an dt & Tj ab rin g, O . Z . V oo bur gwa l 22 6 G ee r Jr. , E. P . A . van de G er br ac ht , A . G. , B or ge rs tra at 75 Gi mb el, G eb rs . O ve rto om 35 4 22 H av e, G eb rs . ten , L au ri er ss tr aa t H an de ls dr uk ke ri j ,, K o st er ” H ei er m an n & Co ., Sp ui st ra at 52 o t­ H er d es & Co ., N aa m lo oz e V en n o sc ha p v/ h. , Sp ui st ra at 2 2 A nH oe f, S. v. d., Ie V a n Sw in de st ra at 15 32 4 H old er t & C o. , K ei ze rs gr ac ht H ui ze ng a, F ., K in ke rs tr aa t 21 H un ol d, H . R oz en gr ac ht 146 Immi g & Z oon , C or ns . od­ Ip en bu ur & V a n Se ld am (B. M de rm an ), Sin ge l 91 86 Ja ns e, H ., Ja co b v. L en nep st ra at 160 Je ss e, Jo h. , N. Z . V oo rb ur gw al n de Jo , rij ke uk dr Jo ac hi m st ha l’s Sto om H ou ttu in en 92 48 Ju be ls & M at th ijs se n, C el eb es st r.

K äs s, W ed . G ., H aa rle m m er di jk 140 o r­ K as te el van A em st el , N. Z . V o bu rg w al 69 -7 1 K er le n, J. H . A .

33 K in sb er ge n, Fi rm a, A m st el st ra at K no op , H en ri, R aa dh ui ss tr aa t 17 K oe rs en , H . J., H ee re ng ra ch t 261 nK oo pm an , W . M ., Ja co b v. Ca m pe st ra at 14 K os te r, F. G. , Pr in se ng ra ch t 507 Le ef sm a, J., Jo de nb re es tr aa t .

Le eu w , F. J. W . C. de , Fir ma W ed P . A . T ak , N ie uw e Le lie str . 137 91 Le eu w en , K . van , La ur ier gr ac ht 1 -5 49 Le ge r de s H ei ls , P . H en dr ik k.

Le ve e, M. H ., M ui de rs tr aa t 22 Le vi ss on , G eb rs ., Z w an en b. w al 26 Li nd en ba um & C o. , H ee re ng ra ch t 45 7 Lo s, D „ L ei ds ch ek ad e 91 L os , R „ Ni e. B er cb em st ra at 1 Lu dw ig & C o. , H aa rl . H ou tt. 91 Lu ii & C o. , J. A „ Li jn ba an sg r. 21 0 Lu tk ie & Sm it, N ie uw en d. 18 8- 19 0 Mij . A lg em . H an de ls bl ad , N. Z . V o o r­ bu rg wa l 2 3 6- 24 0 M an nh ei m , S „ G ro en eb ur gw al 23 M en de s C ou tin ho , A ., W at er lo o ­ pl ein 57 M on ni ke nd am Jr. & C o. , S. S. A m ste l 29 4 M ug Jr ., J. A ., W ee sp er st ra a t 108 M ull er, C ., P r. H en dr ik ka de 20- 21 M un st er & Z n ., D e E rv en H . van , H ee re ng ra ch t 24 6 Na am l. V e n n . ,, D ru kk er ij V o o ru it ­ ga ng ", K ei ze rs gr . 37 8 Na am l. V en n. H an de ls dr uk ke ri j J. Bo uma n, K er k st ra at 24 9 Na am l. V en n. K an to or bo ek h. e n D ru k­ kerij V h. Bl ikm an & Sa rto ri us , R ok in 17 N un ni kh ov en , J„ W ar m o es st r. 72 P au ls , W . G . F ., V ij ze ls tr aa t 99 P la n t & C o. , J., K er k st ra at 21 5 Po rt ie lj e, M . J., S pu is tr aa t 24 9 Po st hu m us , J. D. P ro o p s, Jz „ Fi rm a D. R ei m er in ge r, G eb rs ., Ro ki n R ei sh au s, O ., Sp ar re nw eg 27 R ob er t, T h . C ., D ap pe rp le in 46 R oe ve r, K rö ber & B ak el s, D e, W^arm oe ss tr aa t 96 R os se n, F. van , H ee re ng ra ch t 281 R uy se nd aa l, Fi rm a J„ K r. W aa l 22 Sc hr öd er , W . H ee re ng ra ch t 36 3 Sim on s, G eb rs ., K al ve rs tr aa t 124 Slo ot , A . J., R oz en gr ac ht 164 Sm its , B. A .

Sn el Jr., R. , N ie uw e L el ie st ra at 118

Sn el H zn ., T „ Bl oe mg rac ht 6 So es t, G. van , La ng es tr aa t 25 -2 7 Sp in & Z oo n, C. A ., N . Z . V o o r­ bur gw al 28 7 St ad sd ru kk er ij, N es 43 Ste ijn , C. F. van , W ar m o es st ra at 75 Ste ijn Jr ., C. F. van , H aa rle m m er str . 83 Sto om dru kk eri j ,,D e Fa kk el ” v/h B. van Ma ntg em , Sin gel 56 2 Sto om dru kk eri j ,,D e K ol k” , Ze ed ijk 16 Sto om dru kk eri j „D e V e ld p o st ” , W a r­ m oe ss tra at A rn ol d de V it a, Be ur sg eb ou w St rae len , A . van , Ni eu we Zi jd sk ol k 19 T ak , J. C. H ee re ng ra ch t 32 3 Ti je n & Z on en , G. van , N. Z . V oo r­ bur gw al 29 6 Tu ijl , D. J. van V al k, H . V. d., Sp ui str aa t 96 V ee nm an & Co ., J. C. F. , H oo gt e K ad ijk 87 -8 9 V is sc he r, Er ve n T . A . D. , N es 80 V is se r, J„ W es te rs tr aa t 16 „V o o rw aa rt s” , El ec tri sc he Bo ek- en H an de ls dr ., Pl an ciu ss tr. 3 V os ku il, Fir ma C. L. C „ Re gu lie rsbr ee st ra at 32 V ri es , J. de, Ha arl em me rpl ein 30 Vr ol ijk , J. R „ O . Z . Vo or bu rg wa l 136 W aa lw ijk , D. A . van, Ni eu we Zi jd s Vo or bu rg w al 34 5, Ge bo uw „C on ­ co rd ia ” W ee ni nk , J. H. G „ Pr in se ng r. 44 7 W ief fer ing Jr., H . Re gu lie rsd wa rsst ra at 87 W ijc he rs , W ed . J. J. Le lie gr ac ht 5 W itt eb oo n, S „ Re gu lie rs dw ar ss tra at 82 Z ee & K or ten , V an de r, S t. Ja ns tra at 29 S T . A N N A -P A R O C H IE K ui ke n Jzn ., J. ANNA PA U LOW NA Sli kk er C z„ C.

245

A PE L D O O R N Baars, F. V. van Beunk, Gebr s.

Hans ma, Laure ns Kro esek laas , D. A. Prin s, W. J. K. Romijn, P. G. Steghge rs H. Jzn., j. H. Wek ker, M. de A PP IN G ED A M Knaa p, A. Ploeg, W. V. d.

BAARN Bakker, G. Holl andia -Druk kerij Oerle mans , A. B. BA LK Boek-, Coura nt- en Han dels druk keri j „B alk ” Jong, W. H. de BARNEVELD Boon stra, G. W .

BE DU M Haa n, W .

A RN H EM Boek-, Courant- en Steendru kkerij v/h G. J. Thiem e Coer s & Roe st Jong h’s Kantoor boekhan del, De Marte ns, J. L. Mastri gt & Verho even, Van Meer, A. L. v. d.

Meijer, A. Misse t, Commanditaire Ven noot scha p Stoom- Boek- en Han delsd rukk enj Karei F. Muinck, S. A. de Paa p & Zoon Slot & Zoon , Firma T. E. Swaan, W. Wie l & Co., G. W. v. d.

B E R G E N -O P -Z O O M Hart e, P. Has selm an, Numa Juten, Geb rs.

Kok, A. J. A. de Ver lind en, H. P. M„ Muz iekd r.

AS SE N Born, H. Gorcum & Co., Van Gratam a, A. W. & M. H. Hans ma, L.

BI LT , DE Bodegra ven, J. van

B E EM ST ER Lake man, Firm a C.

BE RG UM Meule n, Geb rs. van der B EV ER W IJ K Slotbo om, D. S.

Stoomdrukke rij , »Floralia”, Firma W. van Gorcum

BODEGRAVEN Pfau th, C. H. San ders , T. Wijk, C. A. van

AXEL Dieleman , F.

BO KS M EE R Schot h, Firma F.

Hu m m ele n, G . F.

246

B O K ST EL Eup en, Wi lh. van

BU RG (T E X E L ) Langev eld & de Rooy

B O L SW A R D Baars , T. A. J. Cup erus Az n., B. Jong, P. de We ste rba an & Pek ema

BU SS UM Eaber & Co. Los, Firma R. Märkelb ach, G. M.

BORNE He ise , J. C. BOSKOOP Bo sko ops che Ha nde lsd ruk ker ij (H . Ma tho t) Wi ega nd Bruss, M. A. B R ED A Bo gae rts- Pet it Bre dasc he Boekh . v/h. Bro ese & Co. Enge lbreg t, H. Nij s-P hil ips en, C. E. J. Oir sch ot, J. van Ouk oop , Geb r. (P. W . v. d. We ijer ) Tu rnh out & Co. , V an W ee s, Ed ua rd v., Muzie kdruk kerij N. V . ,,D e Bar oni e” B R E U K E L EN Dijk, G. van Mo bac h, P. BR IE LL E Kluit, L. Moer man, D. Ove rbe eke , J. K. B U IT E N P O S T IJlstra, W ., Boekdr ukkeri j ,,A cht kar spe len ” BU RE N Thi jsen , D. J.

C O L IJ N SP LA A T Peijl, S. v. d.

D A LF SE N Esh uis & Co. D E D E M SV A A R T Gelderm an, G. J. Mee sters Jr., J. D E L FT Brouwer & Co. Dijk & Zoon , A. M., van Doorne , C. J. van Gaa de, W. Gräfe, F. Judeis Jr., B. Kouma ns, P. J. Ma rken ’s Drukkerij Ven noo t­ schap, van Meijde n, C. A. v. d.

Oei Jr., J. van Walt man Jr., J. DE LF ZI JL N. V. De Eems bode DEVENTER Beitsma, P. Boek- en Steendrukkerij „D e IJsel” Burgh, J. J. van der Deve nter Boek- en Steendrukkerij, vroeger J. de Lange Hoov enaa r Rutering, A. W. Ve lde rs, H. W. Wilt erdi nk, D. J. G. J. Lankkam p

24

DID AM Staar ink, I I. A. DI ER EN Opw yrda , G. G. DI RK SL AN D Pennin g, A. G. DO ES BU RG Becking, H. G. J. Derk sen & Zoon , H. Germs F.H zn. , H. DO ET IN CH EM Nederl . Drukke rs- en Uitg. Mij. C. Miss et Straten & Mooy, van Wel scher , J. S. te Zuri ch, W. H. DO KK UM Douma, D. P. Kamminga, J. Schaafs ma & W. Brouwer, B. DO NG EN Leijten, J. W. D O OR N Ruiten beek, B. DORDRECHT Brummen, D. J. van Buul, Firma T. van Dekk ers, N. H. Dor drec htsc he Drukk. en Uitg.Mij Elk, D. L. van El kâ&#x20AC;&#x2122;s Drukkerij en Boekh., H. R. v.

Graaf (H. de) Hoev en, A. v. d.

Koldew ijn, D. & T. Longte, J. de Mayw ald, F.

248

Mor ks & Geuze Obr een & Co. Reidel. D. DRACHTEN Folker tsma, J. Laver man, J. Plan tinu s, Jan DR IE BE RG EN Kraal , W. D RI EB O RG Bakk er Rzn. , J. DRUTEN Drukkerij Ma as- en Wa alb ode Hee rev eld & Co., J. F. van ECHT Grien s, R. ED A M N.-H oll. Stoom-, Boek-, C ourant- en Han dels druk keri j, H. Smit Ve en Kzn., K. E IN D H O V E N Nun en & Ve rvo ort, Va n Pie rre & Co., M. F. van Pierr e-Bi jster veld , P. E., van Strij bos -Hu bers , P. J. EL B U R G Hen geve ld, A. EM M EN Kate , W . ten E N K H U IZ E N Bais, P. Egmond , A. Graaf, J. W. de Post hum a, F. J. W.

EN SC H ED E Ad olf s & P ennink Blijdenst ijn, B. B. Broek & Ad olf s, Va n den Bronse ma, Gebr .

Bruggeman, G. Ele ctri sch e drukkerij „D e Same nwei king” , Spe iber gsw eg 2-4 Has sin k, Ge brs .

LoefT, M. J. van der Stoom drukke rij Pla ne ta fa. F. Ro sen ­ boom.

Tw en tsc be Boek- en Stee ndru kker ij (J. ten Ca te Bzn.) EPF Hoo ibe rg, A ERM ELOO Kruijve r, H. Mooij, Geb rs.

FRANEKER Bos. Geb rs.

Kok sma , F. Tel eng a, T. G E E R T R U ID E N B E R G Ve rme eren , Firm a A. P. G E L D E R M A L SE N Ha ar, H. R. ter G E N D R IN G E N Smee nk & Bosma, Firm a G O ES Boluijt & Co. Jon ge- Ve rw est , W ed . S. J. de Klee uwe ns & Zn ., F., (J. Muld er) Oos terb aan & le Coin tre Ro ss, J. A. Sand yck, F. Tal sm a, Y.

GOOR Boer, R. de GO RI N CH EM An del Jzn., Firma A. H. van Eck, J. M. van Knierum, J. H. Noordu ijn & Zoo n. J. Otterl oo, H. O. B. van Stoomdrukkerij v/b. T. Hom eer GO RR ED IJK Kiemstr a, R. Zwaa g, G. L. van der GOUDA Bentum & Zoon . J. van Bos (J. H.) Brinkman & Zoon , A. Buuren, Nz., (S. W. van) Eda uw & Johan nissen Jongeneel, A. Koc h & Knuttel Ven , J. de Verzij l, B. A. Job. Mulder M. Mallon GRAVE Dieren, Firma A. F. G. v.

Pen ders , W. ’S- G R A V E N H A G E Ar ps & Co., W. , Nobe lstraa t 4 Belinfante, F. J., [v/b. A . D. Schinkel], Paviljo ensgra cbt 17 Blommendaal, C., Z. O. Buiten sin­ gel 223 Boek- en Han dels dr. „Tr ans val ia” Burgh, J. v. d., Prinse ngr. 93 Drukkerij „Hu ma nita s” Drukkerij Levis son, N. V. , v/h.

Drukkerij „Lu ctor et Emerg o” Drukkerij „T rio ”, Nob elstr aat 27 Drukkerij He t Vad erla nd

249

El ec tr. Dr uk ke rij „d e A li a s ” s- G ra ve nh aa gs ch e Bo ek- en H a n d el s­ dru kke rij v/ h. G eb rs .G ui n ta d’A lb an i, Ni eu we M ol str aa t 20 H aa gs ch e Sto om -, Bo ek- en H an d el s­ dru kkeri j H aa s, A nt on de , Fr ed er ik st ra at 9 H ag en , T . C. B. ten, N ob el str . 20 H an de ls dr uk ke rij „D e S te r” H oe ks tr a & Co ., J. M ol en str aa t 7 K la as se n, H . H .

K or th ui s, S. S. La mé ris , F. La nd sd ru kk er ij, A lg em ee ne La ng en hu ys en , Ge br s. J. & H . v., Ke rk pl ein 9- 10 Lu cto r et Em erg o M eu len & Co ., V an de r M ort elm an s, W ed . F. G. M ou ton & Co ., H er de rs tr aa t 5 Ne d. Bo ek- en Ste en dru kk eri j v/h .

H . L. Sm its Ni ez en , P .

R oe pe rs , Cis .

Sc be rre nb erg , Fir ma D. Sijth off Jr. , A . W ag en st ra at 24 -2 8 Sim ons & C o„ Pb .

Sm uld ers & Co ., J., Sp ui str aa t 55 St ein en Bo sm an Sw ar t & Z n. , D e, O ud e M ols tr. 7 W er y, J. L. Z ui d- H ol l. Bo ek- , en H an de ls dr uk ke rij W ag en st ra at 70 ’S- G R A V E N Z A N D E D ev en ter , J. v.

GROENLOO Ban nin g, F. G R O N IN G E N A m ol li, A .

Bo uw ma n, E. F. C as pa rie , P . W .

250

H aa n, Jan H az ew in ke l Jzn ., R. He ijn in ge n, Bo sc h & Co ., van, H oi ts em a, G eb rs . (D r. A . S . H oi ts em a, Dr . C. H oi ts em a en Mr. J. E. T .

H oi ts em a) H ov in g & D e Gr oo f Ja co bs , B. Ka me rli ng , W ed . A .

K am p, Er ve n B. v. d.

O pp en he im , Fi rm a I. Sc hu t A zn ., H .

U bb en s H zn ., H .

U ch tm an , T .

U ch tm an Jr „ J. V en , W . F. va n de V re de vo og d & Co ., Fi rm a W aa l, M . de W ei je r, Fi rm a I. H . v. d.

W ol te rs , J. B. W ol th er s, L. J. GROUW Sp oe l & ^C o. , V an de r GU LPEN A lb er ts , Fi rm a M. HAARLEM A lfe n, H . G. van Bo ek dr uk ke rij v/ h. S t. J ac ob s G od sh ui s Bo hn , D e Er ve n F. Bo om , J. A ., Fi rm a W . H . W oes t C itt er t Z on en , P . van D am en & Co .

E ns ch ed é & Z on en , Jo h.

H aa rl em ’s D ag bl ad H aa rl em sc he D ru kk er s- en U itg ev er sMij . v/h . G eb rs . N ob el s H oo gk am er , W . F. Ink laa r, J. Ja ns en , H . S. K ett in g, P . L. M. Kl eij ne nb erg , J. L. E. L. Lo os je s, D e Er ve n

Met & Meijlink N. V. „D e N. Haa rl. Co ura nt” Olp hen & Co., H. A. van Ruijgrok & Co. Ver nho ut & Sluy ters W aar d, Geb rs. de

HENGELOO Cate , F. L. ten Kla ases z & Cie., Jhs. Schölt en, Reijmer B. J. Smit & Zn ., H. L.

H A R D E R W IJ K Sch ilde r, E. We ddi ng, Firm a I. Wi elen ga, W .

’S-H ER T O G EN B O SC H Ark este yn & Zn. , J. J. Boek-, Coura nt- en Hande lsdruk kerij v/h. Henr i Berger Cahe n, J. Janse n, B. G. Lutkie & Crane nburg Poe ll— de Rooij, J. H. Steures , Gebr s.

Stokvi s & Zn ., P. Teuli ngs, C. N. Ti eri e’s Drukkerij en Binderij Ve erd onk & Zn. , J. van de

H A R D IN G SV E L D Dek ker, W . P. H A R L IN G E N Hou tsm a, S. W .

Wi lke shu is, C. Zw aag & Zn ., F. v. d.

HEERENVEEN Binn ert— Ov erd iep , A. Bokma, H. Hep kem a, J. Scha ar, P. J. v. d.

HEERLEN Pe nn ers & Co. H E Y T H U IS E N Beijnsb erger, J. HELDER Boer Jr., C. de Egn er, H . J. P. He lde rsc he Uitg ever s Mij. Haa gen , G. v. d.

Snel, P. HELM OND Moo rsel & v. d. Booga art, Va n Pell ema ns, Aug. Reijdt , J. de Rei jdt— Simons, F. de Electr. Drukkerij „P lan tij n”

H EU SD EN Gezell e Meerbur g, A. Vee rman , L. J. Wu yste r, H. HI LL EG OM Hamb erg Jz., Firma H. Kat, J. G. Ultee , C. J. HI LV ER SU M Blommesteyn, M. Boekh andel en drukkerij „A str a” Drukkerij en Uitg eversza ak „D e Mercuur” v/h Nonhe bel & Co. Hooft, A. van Kien e, Gebr.

Kroe s, Alb . H. Redd ingiu s, J. Wit zel, J. H. HOENDERLOO Drukkerij van het Doorg angshui s

251

HO OFD DORP Sladt. Sr., A. van de

K E R K ER A D E Alb erts , N.

HOOGEVEEN Pet , C. Slingenberg, We d. A. Zwier , Jzn., E.

KI ND ER DI JK Jong, Azn. C. de

HOOGEZAND Smits HOORN Beldingh, A. C. Gee rts & Kops Houdijk , A. Posth uma, A. Rzn. Stumpel, H. Verm ande Zon en

K L U N D ER T Vri es, J. de KO LL U M Slagter, T. K O O G A /D Z A A N Sch enk & Zo nen , Kla as Za an lan dsc he Stoom dr., v/h. E. Smit Ez. Naaml. Ven n.

K O O G —Z A A N D IJ K Bakke r Jz., S.

H U LS T Verwilg hen, Gebrs .

N. V. „Z eel and ia”

K R IM PE N A /D IJS EL Wo lters , J. Ph.

IE RS EK E Peijl, J. J. V. d.

KR O M M EN IE Knijne nberg, A. Preije r Jr., P.

IJM UID EN Sinjewel, J. IJZ EN DIJ KE Bevin, We d. L. J. JO U RE Vr ies & Muurling, De K A M PE N Bos, J. H. Halt eren , H.K zn., T. van Hul st, Laur. van Jong, C. de Kammen, H. van Kok, J. H. Lee ne & Co. Zalsm an, Ph.

252

K RU IN IN G EN Peijl, F. van der LEERDAM Ha ar & Schuijt, Te r Tu ine n & Zn ., C. van LEEUW ARDEN Borge sius, J. H. Broe rsma & Colle t Coöp eratie ve Cour, en Han del sdr .

Eism a Czn., W. A. Groo t Hzn ., H. G. de Hoe kste in, L. G. L. Jongbl oed Az n., C. Kouma ns Smeding, Erven Kred iet, P.

Mied ema & Co., N. Mied ema & Co., W ed . J. R. Tij sse n, Leo nar d Ve en, Jan van der Vler k, C. V. d.

Vri es, N. L. de

Gove rs, N. J. Huc ht, J. P. van der Lint jes, W. P. Maas sluis 8che Boek- en Ha nd els ­ drukkerij Poot , J.

LE ID EN Batte ljee & Te rp str a Bink, C. de Boe khan del en drukkerij v/h. E. J. Brill Brus sel, G. van Buurm an, H. Duijver man, P. Ele ctri sch e drukkerij v/h. Ta con is Gro en & Zo on, 1. J. Kat, Jr., W . J. Lind en, E. J. J. v. d.

Muld er, P. J. Nifterik Hz n., L. van Schut, Joh. T. Sijthoff, A. W .

Thé onv ille , G. F. Tr ap , Firm a P. W . M. IJdo, E.

M A A ST R IC H T Arn olts & Cie. Booste n & Stols Eliss en, J. H. Leite r-Ny pels Schols, Vic tor Sima is— de Groo t We ijer hor st, Firma ME DE MB LI K Idema, K. H. ME ER SS EN Ma ene n—V aes sen s, J. H. M E PP E L Baumann, J. B. Boom & Zn ., J. A. Brink, B. ten

LI SS E Lis sen sch e Boek - en Han delsd rukk erij

MI DD EL BU RG Altorffer, J. C. & W. Au ër & Zn. , U. F. Benthem & Jutting, C. H. J. van Ceulen, Firma J. J. Drukkerij ,,De Toe kom st” Krö ber Jr., D. G. Littooij Azn ., A. D. Smits, R. M. Straate n, Gebr s. van Wijtma n, P. G. Zee uw, M. S. de

LOCHEM Loc hem sche Cour, en Ha nde lsd r.

M ID DE LH AR NI S Flak kees che Boekdrukker ij, enz.

M A AS SL UI S En dt & Zn ., J. v. d.

M IJD RE CH T Verw eij, Johs.

LEKKERKERK Ou dst en , Ge brs . den L EM M ER Koo pma n, W . A . F. Wi lde r, H. L IE N D EN Mil, J. C. van

253

M O L E N A A R SG R A A F Ess en Mzn., P., van

N IJ V ER D A L Nijverd alsche Snelpe rsdruk kerij

M ON NI KE ND AM Groenewoucl, J.

NO ORDSCHARW OUDE Keiz er, J. H.

M U SS EL K A N A A L Koste r, Erven EI. H.

NO OR DW IJK -B IN NE N Dorsm an, A. Smits, Hen drik

N A AL DW IJ K Bergen & Co., E. van N A A R D EN Gooi sche Snelpers drukkeri j

N U M A N SD O R P ’t Hoo ft Jzn., D.

NE ED E Gantvoor t, D.

OLDENZAAL Banning, F. Bruggeman, C. Ve rha ag J.

NE ER BO SC H Nee rbos ch’ Boekhandel

OO LTG EN SPLA A T Breur & Zo nen , M.

NI EU W E NI ED OR P Groot, Gebrs .

O O STBU RG Bronsw ijk, Firma A. J. Pau w, A. de

NI EU W E PE K E L A Dijken, H. van NIJ KE RK Callenb ach, C. C. Rams horst, J. van NI JM EG EN Drukkerij ,,De Pho eni x” Eekhoff & Zn. , J. H. Geur ts, P. A. Graaf Azn ., B. de Hooijd onk, A. T. van Maa tsch. De Geld erlan der Mac Dona ld, F. E. Robij ns & Co. Thie me, G. J. Tie me sen —V erkuy l View eg & Zn ., C. A.

254

O O ST E R B E E K Ham , J. D. Jonge Mzn., W . de O O STERH OUT A a & Zon en, H. C. van der Helve rt-v. d. Bom, J. M. van Oo ste rho uts che Cour ant en H and els drukke rij OO STERW O LD E Pop ping , J. H. OO STW O LDE Koni ng Gzn., Z. J. O O STZA AN Wijk & Smit, Va n

OS Ac ke t, J. A. O U D -B E IE R L A N D Hoo gwe rf Azn -, W .

W itte , M. J. OUDENBOSCH Ditvo orst, J. F. X. Ho pst ake , M. O U D E -P E K E L A Mul der Az n., T. OUDEW ATER Rah ms, E. C. Ve rho ef, H. T. PU R M E R E N D Honij k, J. G. Schu ytem aker , J. D. Stee nsm a, K. PU TTEN Han del sdr ukk erij „D e V el uw e” R EN EN Wa ibo er, C. RIJ P, DE Rav en, J. W . van R IL L A N D -B A T H Boven & Co. , Va n ROELOFA REN DSVEEN Jong, J. de ROERM OND Roe rmo nds che Stoom drukk erij Rome n & Zo nen , J. J. Timm erma ns, He nri Ve ith, Herm an Wa terr eus , M.

ROTTERDAM Ar ps & Zoo n, B„ Gro ote Mark t 12 Bekink Jzn., G., Ae lbre cht str. 61 Belle, Firma G. W . van Bened ictus. Firma W ed. S., Zu id blaak 82 Biene, Georg e W . van, Gede mpte Binnenro tte Biesb aar & Zoo n Blazer & Metz, D. Blitz & Co. Blonk, Wil h. L. Boer & Co., De, Houtt uin 41 Bont & Zn. , E. de, Leuveba ven 4 Borgb, E. P. Bronk horst & Schaap Brouwer & Co., D., Op per t 36 Cour ant- en Hande lsdruk kerij „De Ma asb ode ” Drukkerij „M orr is” End e, P. F. van den Fab er, A. Geleijns , C., Wijnb rugstr aat 13 Gran d Jr., J. H. la Haa gens , Geb rs., Keiz erstra at 25 Harto g Jr., C. Hofm ans, H. A. Hofweg en & Gennek en, van Hollaa r, Corn.

Hooft, G. B. ’t, Haringvliet 55 Hosm an, G. J. Houtm an, H. A. J. Immig & Zn. , Corns ., N. Have n 3-5 Jong, J. de, Wijn straa t 34 Korp el, J., Electr . drukkerij „H et Oo ste n’’, Admi raliteitstr. 13-15 Krien s, J. E. Leeflang, L. Lind en, J. H. van der Luigies, N. H. Mas eree uw & Bouten, Gedem pte Bin­ nenrott e 50 Miec helse n, L. Hillel aan 18 Moone n & van Pel t

255

Movet, Fra ns Mos tert ôr Zn ., Stefan us, N ie u w e Haven 155 Murk, K. Nijgh & Va n Dilmar Poo t, Ge brs ., Opp er! I 10 Rott erda ms Nieuw sblad Rotl erda msch e Boek- en Kuns tdruk kerij Schol laardt , Geb rs., Wijnh aven 57 Schusle r, C. Sijn & Zn. , D. V., Gede mpte Bierhaven T l Sijthoff, C., Schie dams che Singel 24 Strömberg & Co. Tuinzi ng, Geb rs. Toer ijstuin 12 Vliet , J. C. van Vri es Dzn., T. de, Hoo gstra at 246 Vürth eim & Zn., J., Stoomdr., Lin ­ ker Rott ekad e 72 Wa esb erge & Zn. , We d. P. van, Reed erijstu in 5-1 1 Weem e, A. ter, Openrij tuin 16 Wit, K. de, Admir aliteit straat 4 Wijt & Zon en, M. Zwa ger s Boekhan del ROZENDAAL Helv ert-W eijer mans , E. H. B. v.

Leeu wen, M. D. v.

Poll-S uyker buyk, J. v.

SA PP E M E E R Borgesius, T. J. Klein, D.

SC H EE M D A W in d , B.

SC H EV EN IN G EN E d a u w & J o h a n n is s e n

Janse n, Firma C. Koek, D. Leeu wen , J. van SC H IE D A M Drukk erij ,,De Ee nd ra ch t” , We st Fra nken laan 14.

Hul sma n, J. B. C. Noor twijk , Ge brs . van Rete rink , W . H. Ro ela nts , H. A. M. Roe lan ts, H. J. C. W ate r Hz n., J. v. d.

SC H IP L U ID E N Ver me er, L. SCHOONHOVEN Noot en, S. & W . N. v.

S IT T A R D Alb ert s, J. K. Cla ess ens , Bern.

Th ole n, Gér ard Vro em en- Bor ma ns, J. H. S L IE D R E C H T Luijt, Geb rs Wij ngaa rden , A. v.

S A S- V A N -G E N T Ver haa k, Ch.

SL UI S Os sew aar de, J. J.

SC H A G EN Burger, C. Tra pma n, P. & Co.

SN EE K Boer Szn., C. de Bosch ma, L. Brand enburg h, H. Drijfhout, E. J. Drute n, J. F. van

SC H A G ER B R U G Leveri nk, J van

256

Falke ma Mzn., B. Flac h, A. Osin ga, A. J. Stoomdru kkerij „D e Mo tor ” Vr ies , J. G. de Wi ard a, J. J., Krui zeb roed erst raat Wie rsma , A. J. SO M M EL SD IJK Boekho ven, W .

SPAN BROEK Ta con is, M.

TI LB UR G Art s, Ant. Bergmans , A. Bergmans, W. Byvoet Mut saer s & Zn. Duzée , Louis Giano tten, H. Jongen s We esh uis , R. K. Loven & Co., F. Luyten, N. Scholb erg-de Reydt , A. Smits, Jean Wei jers & Co.

STA D SK A N A A L Eere lman, J.

TO LE N Pot , J. M. C.

ST E EN B ER G EN Nijss en, Gebr s.

Verm eulen , P. A.

UD EN Heijd en & Van Dijk, Van der

ST E E N W IJ K Bijkerk, R. H. Ho ven s Grè ve, G. Smit, A. ST EI L, BIJ T E G E L E N Drukker ij van het Mi ssie hui s TERNEUZEN Jonge, M. de Littooi j Az n., D. H. San de, P. J. van der THORN Ton nae r, Firma Hu b To nna er- Ad am s, An t.

T1E L Camp agne, Gebr.

Izaks, A. J. Loon, A. van Mijs D. 17

U IT G EE ST Klomp, G. U IT H O O R N Lode wege n & Van der Neut UTRECHT Abe ls, W. Anto n Alt, P. Boekhoven, J. van Boer, P. den Bosch & Zn. , Firma L. E. Drukkerij „H et Centrum ” Drute n, J. van, Stoomdrukkerij „De Indus trie” Groot, D. W. G. Kemink & Zn. Liefde , Joh. de Masse link, L., Kwartels tr. 35 en 41 Mos sel, A. N. V. , Sno ek’s Stoomdrukkerij Uitgev ersmaa tschap pij „Ne erla ndia ”

257

V L A A R D IN G EN Dorsma n ôc Od é Meyde n, A. v. d.

V A LK EN B ER G Crol la-Fa lise, Jos. VA LK ENSW A ARD Berkers, J. M.

VL1 SS1 NG EN Gee lhoe d, M. Stuart , J. M. Ve lde Jr., F. v. d.

Ve y Mes tdag h, C. N. J. de

V A R SS EV EL D Straten & Mooy, Firma van V E G H EL Goe de-d e Greef, W. P. I. de Stoomdrukkerij ,,F utu ra” , (Fr. Goe de) Wies ell, I. J.

de

VOORBURG N. V. Drukker ij ,,V oor bur g” VUCHT Krijne n, Jos M.

V EE ND AM Bakker, E. J. Lange & Van Duysen, De Mulder, E. E. A.

W A A L W IJ K Baijens , P. C. Breuer, Firm a Tie len, An too n

VELP Bokma Hzn., J. Smits, F. B.

W A G E N IN G E N Drukk erij ,,V ad a” Stad s-Bo ek- en Coura ntdrukk erij Vee nma n, H. Wigm an, B.

VE LS EN Nauta, J. P. V E E N EN D A A L Hard evel d Cz., Jac. v.

V EN LO Bontamps, We d. FI. Sloot, W. Va n der Uytten broeck, We d. H. H. Ven loos che Boekdrukkerij voorh. de Schw artz & van Grinsv en, N. V.

W A TERG RA A FSM EER Drukkeri j Radiu m Kü ppe rs, C. P. W EERT Smeet s, Emm.

VENRAAI Munckh off-Sas sen, Va n den

W E E SP Hou ten & Zoo n, C. J. van W ee sp er Boek hande l en Stoomd ruk kerij voorh. P. P. Kool. N. V. Pos thum a, G. W. Ruite nbeek

V1 AN EN Vian ensc he Boek- en Courant dr.

W ESTZAAN Bakker, J.

258

Dijk & Alla n, Va n Jong, Geb rs. de Mole naar, J. W IE RI N G EN Boske r, O. J. W IJ H E Dillen , J. C. van Sie swe rda , S. W IJ K -B IJ -D U U RS TE D E Sies wer da, Sj. J. V on k, C. W 1L D E R V A N K Hal tere n, H. K. van Hal tere n, T. van W IN SC H O T E N Boek drukk erij „O ld am bt ” Ve en, J. D. v. d.

Ve rve r & Co., E. Zui ker ber g, B. M. W IN SU M Meke l, J. C. W IN T E R SW IJ K Boer, Geb rs. De Har tog, G. W OEN SEL HoofF Seng ers, H. van W OERDEN Kraa ijenb rink, Firm a D.

W ORM ERVEER Dekk er Jz., Firma P. Gort er Jr., D. Meijer Dzn., G. Ram sbor st, W ed. J. van ZAANDAM Bakker & Zon en., Firma Blees Gzn., K. Bolding, D. Huig, C. Leeuwe rik, Jb. Pel, Corn.

Santé , M. van Sombeek, W ed. P. N. Stuurman, A. ZA A N D IJ K Heij nis Tzn . J. Ou t Pzn. , P. J. ZA LT -B O M M EL Drukkerij der Bommeische Courant Gard e & Co., H. J. van de Pekelh aring, J. ZA N D PO O RT Drukkerij ,,Linn aeus ’’ ZANDVOORT Zand voor tsche Boek- en Ha nde ls­ drukkerij ZE IS T Av is Jzn., C. Steenb ergen, L. Vo nk & Co.

W OLVEGA Tac oni s, G.

ZE V EN B ER G EN Greven, Arn. M. N. V. ,,de Baroni e” Snee p & Maris

W ORKUM Brande nburgh, Firma Simon Brand enbur gb & Zn ., Firma H.

ZI ER IK ZE E Mooij & Mommaas, De

259

N. V. Stoomdru kkerij v.h. onder de firma Laken man & Ochtm an.

Ocht man, R. W. J.

Wille msen , Q. B. Berg, T. Burgers, Fl. D.

Z U ID D O R PE Moerdijk, A.

Z W A R T S L U IS Kuip er, H. J.

ZU ID LA R EN Her tz & Co., J. K. Z U T FE N Barneveld , G. W. van Cate & Zn., Firma Fr. ten Spruijt & Co., Firma J. Thie me & Cie., W . J. Wan sleve n, W. C. Wans leven & Zn., Firma J. H. A.

260

ZW OLLE Heuv el, H. ten Rivie re & Voor hoev e, La, Tho mas -Ã -K emp is-d ruk keri j, W. W aa nd ers ) Tijl, de Erv en J. J. Tje enk Will ink, W . E. J. Tu lp, Firma H. Velli nga Wz n., J.

(J. M.

N e d e d a n d s c h e K o lo n ië n WE ST- IND IË CURAÇAO Meijer, C. D.

PA R A M A R IB O Libe rtado r Ellis, T. Olivie ra, J. H.

OOS T-IN DIË Beh alve de hie ron der gen oem de zijn op ver sch eid ene hoo fdpl aats en goed ing eric hte druk keri jen geve stigd , w aarv an chin eeze n eigena ren zijn over wie r nam en wij geen bet rou wb are inlich tinge n ko nden verkrijgen.

B A N D JE R M A SI N G Hen nem ann & Co. , Ro ber t BANDOENG Kolff & Co. , G. Nix & Co. B A T A V IA Alb rec ht & Co. Boe khan del V iss er & Co. Dorp & Co., H. M. van Jap Goa n Ho Java sche Boe khan del Kolff & Co., G. Land sdruk kerij Mercur ius, Drukke rij Smits, F. B. Tarne n Sari, N. V. Drukke rij B U IT E N ZO R G Buiten zorgsc he drukkerij

CH ER IB ON Bissc hop, A. Boer, J. D. de DE LI Deli Couran t Hallerman n, J. D JO K D JA K A R TA Buning, N. V. y.h. H. Huc ht & Co., W. A. V. c K O E T A RA DJ A Atj eh drukkerij M A G EL A N G Java, Boekh. en drukkerij M A K A SS A R Brouwe r & Co. Celeb es, N. V. Hande lsdruk kerij en Kant oorb oekh ande l 261

M A LA N G Jahn, A. J. M EN A D O Que , K. D. Zend elings drukk enj PA DAN G Baumer & Co., P. Insulinde, N. V. Snelpers drukkerij PA LE M B A N G Palemb ang, Industr ieele Maats chapp ij PA SO E R O E A N Kalsho ven, G. H. PR O BO LI N G G O Schuitenmak er, P. SA M A R A N G Bisschop , A. Dorp & Co., G. C. T. van Locomotief, Drukkerij N. V

262

M a sm a n & S tr o in k S a m ar a n g -d ru k k e ri j en B o e k h a n d e l

SO EK A B O EM I Soek aboem ische drukkerij SO ER A B A IJ A Donk er & Co., Gebr.

Dorp & Co., G. C. T. van Fuhr i & Co., Mij. v h E. Gimberg, Gebr.

Ingen, H. van Matze n San d & Co. Nijland , J. M. Ch. Soe raba iasc h Ha nde lsb lad , drukkerij N. V. Th ies & Umbgro ve, N. V. Boek- en Ha nde lsd r. v/h.

SO ERA KARTA Rus che & Co., Al be rt Voge l, van der Hei jde & Co TEGAL Boer, J. D. de

V la am sc h Be lgi ë A A LST Bo ey ke ns , G eb r.

D ae ns -M ay ar t, P. D e Se yn , H .

D e S m ed t- V an H av er , J. D uc aj u Sp ita el s, G .

T eu rr ek en s, H .

V a n de P u tt e- G o o ss en s, C. V an N uf fe l-D e G en dt , J. V a n Sc hu yl en be rg h, P .

V er ni m m en , Em .

AN TW ERPEN A dri ae ns en s, La ng e S t e A nn as tr . 19 A le xa nd er , F ., G ro en da ls tr . 24 A lp ae rt s, A ., M ut sa er ts tr . 30 Be er ts, O u d e K oo rn m ar kt 21 Be lle m an s, F rè re s, Ei er m ar kt 12 B er na rd & Z oon , J., Bl au w M oe se lst ra at 3- 4 Bl on de el , M ax . L ., B re de ro de st r. 86 Br oe i & Sm ey st er s, L ou is as tr . 19 B ro uw er s & C ie ., M ., K or te K la ra st r.

B ro uw er s & Z n ., W e d ., P ri ns es st r. 9 B ru yn in cx -N oé , Pe lg ri m st r. 23 Bu erb au m, M or et us le i 60 Bu rto n, Fl ., K or te N ie uw st r. 28 B us ch m an n, R ijn po or tv es t 15 C as ie & Z o n en , \V ed ., Sc he ld es tr . 14 C la uw ae rt, M ., H oo gs tr . 59 D e C au w er , C ., O u d e Be ur s 35 D e C ok er , F . H ob ok en st r. 40 -4 2 D e C or t & Ci e, V a n Pe lt st r. 31 D e Co rt, C at he ri na B ee rs m an ss tr. 64 D ’Ho og he , St. Ja co bs m ar kt 30 D e la M on ta gn e, W ij ng aa rd st r. 10 D el ru e, P ., V le m in ck xs tr . 12 D e P ré , F ., L om ba ar ds tr . 22 D er ec ha in , J. L eg ui ts tra at . 23 D e Ro oy , G ro ot em ar kt 43

D e Ro oy , H ., C ob de ns tr. 31 D e Sm ed t & Ci e., St. A nd ri es st r. 8 D e Sm et & van Pr ae t, K or te Ni eu wst ra at 4 2 D e Th ys eb ae rt , J., Br es st r. 13 D e W in te r, J., Kl ein ma rk t 13 D e W in te r, Jef ., V an K er ck ho ve ns tr. 5 D ie ltj en s, G eb r., O ud e V aa rt pl aa ts 68 Di rix , M ark gra ve str . 9 Di rix -va n Ri et, Gr ein str . 17 Di rk s, H ., Da mb rug ge str . 19 Di lle n, D. , Yp er m an str . 26 D e V o s & van de r G ro en , A po st el str aa t 14 Dr uk ke rij ,,D e V li jt ” , Na tio na les tr. 54 Dru kkeri j „E xe ls io r” , Pr ov in ci es tra at (N .) 126 Dr uk ke rij „L a G en er al e” , Of fer an de str aa t 8 Dr ukk eri j „D e V oo rz or g” O ss en ­ ma rkt 25 Du rin ck x, T ., Mo nti gnyst r. 92 En ge lsc ha m , J., Pr ov in cie str . (Z .) 56 Er ne st , Ch ., H op la nd 32 G eu de ns , Jo de ns tr. 17- 23 G hy s, M. , Pr in se ns tr. 29 Gi llia ms , F. , Pr uy ne ns tr. 3 Gl ori eu x, L. , Mo nti gny str. 53 H am ea u, R. , H oo gs tr. 36 H ey le n, J. Br ed ast r. 58 Ho lth off , Ev er dy st r. 18 Ja co bs , Jo s., N ati on ale str . 92 Ja co bs & Ci e., D. Ro od es tr. 22 Ja ns Fr èr es , Ri jnp oo rtv es t 14 Ja ns sc ns -D ic tu s, F. , Po th oe ks tr. 177 Ja ns se ns , G ez us te rs, H op la nd 41 Ja ns se ns , G eb ro ed er s, Ca rn ot str . 147 Ja ns se ns -A nt he un is , Be gy ne nv est 95 K en ne s Z n. , H ., Ko rte G as th ui ss tr. 19 K en ne s, M ark gra ve str . 17 K oc kx & Ci e., M in de rb ro ed er sr ui 49

263

Kö hle r, W ed . L. , K oe po or ts tr. 12 La po rte N D us se , A m bl m an st r. I L in dn er & M ae s, Lg ge str . 29 Ma er te ns - 1 ant, Ko lv en ier str . 26 M ajo or Pruynens tr*. 19 M ajo or Z n. , Jo s., Ko rte N ie uw str . 32 M ars ily & Ci e., Kl ein e G od da er t 6 M eis en , Fl. , Bru gstr 34 M eyer, G. , K oe po or tst r. 5 1 M on de n & Ci e., Zi rk st r 27 M ort elm an s, K la pd or p 121 Ne el, J., Sle ute lst r. 42 Pi re t-G al le t, N. , V an M ae rla nt str . 32 Pl at te au & Cie ., Vl em in ck xv eld 5 Pu tz ey s, La ng e Ni eu ws tr. 14 R ae s- R ot en ve ld , V ., Da ge ra ad sp l. 35 Ra tin ck x Fr èr es , Gr oo tem ark t 40 Ra tin ckx , E. , La nge Ni eu ws tr. 13 Re m es & Pe pp e, Ko rte K la ra str . 10 R en de rs & Zn ., F. V an U rs el str . 24 Re ss ele r, V ., La ng e Ni eu ws tr. 56 Re yn ae rt, T ., Pe lik aa ns tr. 120 Sa ns , Fr ., Bo ter ham str . 2 Sc ho ep en & Boe ckx , Pr in se ss tr . 44 Sc ho tte Fr èr es , Ko rte Ga sth ui ss tr. 29 Sc ho tte , H . Gr am m es tra at 35 Sc hu yb roe ck , Ca pu cie ne rse ns tr. 22 Se gh ers Fr èr es , Pa ro ch ia an st r. 2 Sla ets , G. , G ra tie ka pe lst r. 7 Sle eb us , H ., K ip do rp ve st 19 Sto ck ma ns & Ci e., O tto V en iu ss tr. 37 T ’Pel t, G eb ro ed er s, Bi sc op str .

Ti ba ut , CI., M eir pl aa ts 18 Ty ck Cie ., M ec he lsc he ste en w eg 91 V an A el , Jo s, Pa ar de nm ar kt 1 1 V an A el , Jan , K ei ze rs tra at 58 V an de n Bro eck , L. , La ng e Le em st ra at 108 V an d en E yn de , F. , St. A nt on iu ss tr . 6 8 V an de r H ae ge n, J ., K or te Le em str . 45 V an de r Sm iss en , V ia du c (K ie l) 2 V an de r V oo rt, G. , de Bu rb ur es tr. 17 V an D oe se la er , F. , M ol en aa rs tr. 21 V an Dy k, N. , So lvy ns tr. 60

264

V an G en ec ht en , Em ., Ro ze ns tr. 48 V an Hi lle , J. Zi rk st r. 35 V an Me el & Z n. , A ., V ol ks tr. 42 V an Nij len , A ., Be gij nen ves t 34 V an O ps ta l, W ed ., Boo gk eer s 3 V an O s- D e W ol f, De Bo ms tr. 49 V an T en de lo o, M ar kg ra ve ns tr. 15 V er m ei re , T h. , V an St ra ele ns tr. 88 V an Rij n, T h ., Sc hn jn w er ke rs st r. 13 V er sc hu er en , Ei er m ar kt 31 V os se n ae r, H . Te rni nc ks tr. 9 W au te rs , R. , St. Ja ns tr. 56 W ill ek en s, J. St. Pa ul us st r. 45 W ils , B re ed es tr. 33 AELTRE Fa ut -V an de w al le , H .

A ERSEELE D em ar ez -D eb ru yn e A SSCH E D ie ud on né , R. AVELGHEM Sc hi pm an -H uy gh e AVERBODE Dr uk ke rij de r A bd ij B E R C H E M (A nt w er pe n) La m oe n, Ja c. , R id de rs tr aa t 50 M at he us , F ., G ro ot e St ee nw eg 162 N oe ni nc kx , Jo s. , O u d e Ba an 40 V an Ro m pa ey F ., G ro ot e St ee nw eg 95 BLANKENBERCHE La ga M ar lie r BOOM H eu ge ba er t, D. O lb re ch ts , G eb ro ed er s D e W it, Jan

BORGERHOUT D al le u, H ., T urn ho ut sc he ba an 96 D e W it te , O ., T ur nh ou ts ch eb aa n 35 0 D ie lt je ns , J., S ch ap en st r. 34 Fa lk , J., R aa ps tr . 37 Ja ns se ns & Z n., W e d ., T u rn h o u ts ch e­ ba an 53 Ka me rli ng , J., T ur nh ou ts ch eb aa n 170 Le em an s, J., C ar no tp la at s 65 M ee us , C h. , V a n M on tfo rts tr. 46 M ey er s, R ., M ili ss tr. 86 BORGLOON Pa cq ue -B ae te n, J. BRA SSCH A ET D e Bi èv re & Ci e.

BRECHT Br ae ck m an s, L. BRUGGE A nc ot , V la m in gs tr aa t B on te -D e Ju de , E ze ls tr aa t Bu rg hg ra ev e, O nt va ng er st ra at C al es , A ., O u d en G en tw eg C uy pe rs , W e d ., St. Ja co bs tr aa t D av el uy , G ro en e R ei D e C le rc q, P ., Je ru sa le m st ra at D e H ae ne -B os su yt , M ar ia st ra at D e M ey er en Z u st er s, K ui pe rs tr aa t D e P la nc he Z oo n, S t e C la ra st ra at D es cl ée , D e B ro uw er & Ci e. , Sc he ep sda ele D e Zu tt er , M ., Z il ve rs tr aa t F oc ke ni er -S ae le ns , Z il ve rs tr aa t Fr an ço is -S im oe ns , M ol en m ee rs ch G eu en s- W il la er t, St. Ja ns pl aa ts H er re bo ud t, M ., E ec kh ou ts tr aa t H ou dm on t, G eb ro ed er s, N ie uw e G en twe g H ou dm on t, Jo s., Bu ite n G ul de n V li e s­ laan

Jo or is, La ng es tra at La ga ce , La ng es tra at M ae rte ns -M al th ijs , G ru ut hu se st ra at M as yn , G en tp oo rts tra at M oe ns , A ., W ij ng aa rd st ra at M oe ya er t, C. , Co up ur cr ei Ne ut , Sp ee lm an sre i Po pp , G ez us te rs , M em lin cp laa ts R yc kb or st, G oe ze np ut st ra at St oc k, V la m in gs tra at St ru bb e, F. , St ub be ns tra at V an C ap pe l, Po tte rie re i V an de vy ve re , St ee ns tr aa t V an H ec ke , Sp an ja ar ds tr aa t V an Mu llem , G ee ro lfs tra at V an Ni eu we nb urg h, J., M ar ia st ra at V an Po el vo or de , Be en ho uw er str aa t V er be ke -L oy s, W ed ., M oo rd za nd st r.

V er be ke , E ., S t e Ca th ar in ap oo rt V ia en e, La ng ere i W eg hs te en , E. , S t e A nn ar ei W itt er yc k- D el pl ac e, Ni eu we W an d e­ ling BUGGENHOUT V an He m elr ijc k- Di eu do nn é B U R G H T -W A E S Li be rt, Le on CANEGHEM V an de V oo rd e DEERLYCK D el ee rs ny de r, A .

D IX M U D E B ae ck ev oo t-C ap oe n, W ilg en di jk str aa t D er ee pe re , O sc ar , A pp el m ar kt D ep oo rte r, M ol en st ra at D es m yt er , K ie ke ns tra at V an bl ae ie -T he ry , W ou m en st ra at V an cu yc k, Eu g., N oo rd st ra at

265

EECKEREN V an Elo ey do nc k, L. V an Ho of , Co ns t.

ESSCH EN Br uy ns ee ls & V er ho ev en GENT A dr ia en se ns , C., Ko or nm ark t 39 A lla er t, N ed er ko ut er 15 Buy ck, G eb ro ed er s, St ee nd am 55 Ca us ^e mi lle & Ci e., W er kh ui ss tr . 180 Ce un is, E li sa be th ’sgr ac ht 31 D e Gr ae ve , Bu rgs tra at 41 D e Ke gel , P en se ns tr aa t 16 D e Ke uk ela ere , La ng e Bo om ga ard st ra at 21 D e La er e, H oo gs tra at 55 Dru kke rij ,,H et V ol k” , O ud bu rg Dr uk ke rij Pla nti jn, K or te K oe st ra at El ze , R oo de T or en st ra at Ge irn ae rt, V el ds tr aa t 74 Gil let, Gr oo te H ui de ve tte rs ho ek G ro ot ae rt, Zw ijn ae rd sc he ns te en w eg H ei ns , Br ab an tda m 7 H em els oe t, P. , St. Ba afs pl aa ts 22 H em el so et & Zn ., St. Ja co bs ni eu w st ra at 22 H oe be ke , Sl ijp str aa t H os te , Ka lv ar ieb er gs tra at H ul pi au , O nd er st ra at 3 H uy sh au w er & Sc he er de r, Ho og po or t 19 Ja co bs , T oe ko m st st ra at 41 La ur ey ns , D am po or ts tra at 87 M ee re, G eb ro ed er s, N ie uw la nd 49 M ey er, N ieu w br ug ka de P au w el s, G ar en pl aa ts Re yn ier s, J., Sl ijp str aa t Ro eg ie rs , K al an de rb er g 13 Siff er, K ru is st ra at 2 Sn oe ck , R ie ts tr aa t St ep m an , H ., V io le tt en st ra at 23 Ste pm an , O ud Bur g 30 U ls er , St. A m an ds tr aa t

266

V an Ca en eg he m , La ng em un t V an de r H ae gh en , V el ds tr aa t 62 V an de r M ee rs ch , A pp el br ug 2 V an de r M eu len , Br ab an td am 28 V an de r Po or te n, Po ll ep el st ra at 18 V an de r Sc he ld en , O nd er st ra at V an de W eg he , K or tr ijk sc he st ra at V an de W eg he , Ch ., O ud Burg 6 V an D oo se la er e, H ei rn is bo ul ev ar d 17 V an G ys el , V la sm ar kt V an M ell e, St ee nd am 6 V er ca ut er en , Bl ee ke rij str aa t W ae m -L ie nde rs , V la an de re ns tr aa t 32 H A SSELT C ey se ns , D em er st ra at 1 1 Cr ol len , L. , M aa st ri ch te rs te en w eg Le en , N ie uw st ra at M ar is, B ot er m ar kt OIof f, F ra ns , H oo gst ra at V an La ng en ac ke r, J., N ie uw st r. 42 V ry en s, B ro ed er en Z ust er , Bo te ma rkt H E R C K -D E -S T A D Br em s, V .

H EY ST A A N ZEE Ty tg at , A .

H E Y ST O P DEN BERG L au m an s- A nt ho ni Li ek en s, L od .

HOBOKEN C ro m be cq , Ch .

V er to ng en H .

H O O G STRA TEN V an H oo f- R oe la ns IS E G H E M Do orn s St ro bb e, G eb ro ed er s

G E L IN D E N Sm et s HAELEN Cl ee re m an s & Sa els Sa el s- St re el , J. HERENTHALS B on ga er ts -V er be ec k, L. B ro ux -H ey le n, W e d .

IN G E L M U N S T E R St . A m an ds dr uk ke ri j K N ESSELAERE A er n oud t- G yse lb re ch t K N O C K E A A N /Z E E V an C le ve n, Oct.« LEDEBERG D e V is ch , P .

Le gr os S te ve ns -W yn ck e, W ed .

V a n de n Bu lck e, D .

L IE R A ug us ty ne n, J. B. T ay m an s, J. en H .

V a n H oe ck e, A .

V a n In & Ci e.

V a n R oo y & D e B ra ba nd er LONDERZEEL V an M ol le, J.

M ALDEGHEM De lill e, V .

Pa ri n- B uy ss en s M E C H E L E N A A N /M A A S W ed . Sm ee ts en Z on en M E C H E L E N (A nt w er pe n) Bu len s, J., A nt w er ps ch e St ee nw eg 58 D e Ro y, G ez us te rs , Bef fer stra at 27 D es sa in , H ., Bl ee ks tra at 7 D ier ick x- Be ke , H ., St ee nw eg 72 G od en ne , E. en A ., Gr oo te M er kt 2 8 H en dr ik cx , A ., La ng e H air gr ac ht 65 H ey m an s, V ., H az en st ra at 12 La en en , C. , O . L. V ro uw st ra at 16 O lb re ch ts , J., N ie u w eB eg aa nd en str . 35 Pa pe te ri e M ali no ise , Bl aa sb alg str aa t P ee te rs , J., A de gh em st ra at 96 Rij ck ma ns, Pa ul (W ed .) , Ste en we g 58 V an de n Bo ss ch e, J., Ra gh en op laa ts 3 V an de rZ ey pe n, P. , Ne ek er sp oe lst r. 9 7 V a n D oe se la er , Ed ., Bru ul 73 V a n Mo l, J., Bru ul 116 V an V el se n, R. , Ijz ere n Le en 1 V er he yd en , A ., Bruu l 73 V er m eu le n, F. , A rs en aa lst ra at V er st ra et en , J., G ild es tra at 12 M ERCHTEM A ss el m an -D em ar Bu bb en s- D ieu do nn é M ERCKEM Bo uq uil lon , P .

L O O C H R IS T Y V a n Re nt er gh em , Fr .

M EULEBEKE Br ugg em an, J. Sa bb e- D ec le rc q, C.

M AASEYCK H ou ga er ts , W ed .

V an de rd on ck -R ob ijn s V an ve nc ke nr ay -R oe x

M ID D E L K E R K E Bo uq uil lon , O .

T em pe re , A rt.

267

M OL L

Haverinans, N.

O PW IJ CK

Abbeioos

Roeyi naeke rs, Ch.

MOR TSE L Noppen & Zn., Wed. N ED ER BR A K EL Radys , J. Van Nieuwenh ove N E E R PE LT Jacobs, J. NIE L Verhe yen, M. N IE U W PO O R T Dumon -Gleenw erck, F. Lammen, P. OE DE LE M Strooband t, H. Verd onck, E. O O ST A C K E R Drukkerij der Beroep school Glorieux O O ST EN D E Bots -Rey ns, G. Bouchery Daveluy, R. J. De Bruyne Duclos Elleb oudt Holv oet-C azeau x Smi ssae rt Swertvagher , A. Va nde water Van Grae fsche pe O O ST -R O O SE B EK E De noo -Ho ste

268

PE ER Smets PI T T H E M Ve ys, J. PO PE R 1N G H E Beh eyt, H. Dan neel, N. Dup ont, N. San sen , A. Wille ms, J. RO ESELA RE Acke rman &c Cie. De Brauwe r-Stock * De Mee ster , J. Der aedt - V erhoy e De Vo s Sche lpe, F. Vi on -V an Eek hout e RU M BE K E De Poo ter , A. Tan gbe , J. RU YE N Ca ron -Li ppe ns, J. R U Y SS EL ED E Stan daer t, A. & C. SI NT A M A N D S Wi els -W iel s, H., SI NT N IC O LA A S (W aas ) Drukke rij De Dager aad Edom , J. Strijbo l-V ercruy ssen Kocke lbergb, Ch.

S IN T Q U IN T E N S -L E N N IC K V er cr uy ss e- va nde rb or gh t, J. S IN T T R U ID E N L eë n M or ea u, G. V an W es t- D u b o is V an W es t- P lu y m er s STA BRO ECK Bril, A le x.

SW EVEZEELE Sa p, A m .

Se rr uy s, M .

TEM SCHE Be ek x, G eb ro ed er s, A ug us t W au te rs st ra at D e Bo ck , Fr ., K o ute rs tr aa t D e L an dt sh ee r, E d. , D ev er st ra at D e Ni js, A ., K aa i.

H in de rd ae l, Jef , G ro ot e M ar kt Sc hu er m an , A lb ., K as te el st ra at TESSEN D EREO O V er ac b te rt & F ey en T H IE L T H or ta , G .

M in na er t, J. D. V er ve nn e, J. TONGEREN Co llé e D um ar te au T be el en V ra nk en TURNHOUT Br ep ol s & Di erc kx Z n.

Ja co bs , J. K eu pp en s, H .

Si nt V ic to r’s G es ti cb

Sp lic ba l, J. St ro ob an t, E. V an Ee ke rt, Au g.

VEURNE Bo nh om me Br un ein , C. D e Cr ae me r De Smi jter M ore z, H .

VYNCKT T yt ga t en Zo on , O .

W ACKEN H uy s, E. W ERCHTER D ry ve rs -V is ke ns W ESTERLO O D e C os te r W IL L E B R O E C K T ho m as W Y TSCH A ETE W ed . H . Fo ur ni er en Zo ne n W YNGHENC O ns eu w -D e Fa ve rni er, W ed .

V an Ma ele , K. Y PER B ra s- Ta ve ni er , G. , Bo ter str aa t Ca lle w ae rt- D e M eu len ae re, Bo ter str .

Ca ste l, A ., R ys se ls tr aa t D ew ee nd t, R ys se lst ra at Du mo rti er, Bo ter str aa t La mb in , Di xm ud es tra at M ah ieu , St er re st ra at Nu yt ten , Bo te rs tra at Ty be rg hi en -F ra ey s, H on ds tr aa t

269

.!

INHOUDSOPGAVE Een woord vooraf Bldz.

De Boekdrukkun st een kunstnijverheidsvak, door T h Molkenboer . . . . . .

1 Amer ikaans che Boekkunst, door S. H. de R oos 9 De advertentie, door Anse lm Hartog 55 Wal dem ar Zach risso n, door C. J. E. Bosmans .

91 De Herleving der boekkunst in Engeland. II. Private Pre sse s, door R. W . P. de V ries Jr 113 He t gebruik van Modellen, door A . W . Barten 149 187 Jaar-overzicht, door J. W . Ensch edé 243 Lijst van Boekdrukkerijen in Nederla nd .

261 Lijs t van Boekdrukkerijen in Ned . West- Indië , 261 Lijs t van Boekdrukkerijen in Ned . Oost-Indië 263 Lijs t van Boekdrukkerijen in Vlaams ch België Aanhangsel Adve rtenti e afdeeling

I I

IT BOEK IS VOL TOO ID DEN 26 NOW V EM BE R 1908 * HET IS GED RUK T MET DE C HEL TEN HAM LE TT ER VAN

DE LET TE RG IET ER IJ AMST ERDA M T DE BOE K- EN BAN DVE RSIE RIN GEN WERDEN O NTWOR PEN EN IN H OUT GESNEDEN DOOR GEOR GE RU ET ER TE SLO TER DIJK T M. L. WA RE ND OR F T E U TR EC H T L E V E R D E HE T PAPIER, OTT O BAE R T E BERLIJN DE DRUKINK T, G. OOSTE NBROE K & ZOON TE HA ARL EM HET BINDWERK, TER WIJL DE CLICH ÉS BET ROK KEN WERDEN UIT DE AT ELI ERS VAN DIRK SCHNABEL TE AMSTERDA M, EILE RS & WO LF TE AM ST ER ­ DAM EN WALD. Z ACHRISS ON TE G ÖTE BOR G ❖ DE DRU K GE SC HIE DD E OP DE PE RS EN VAN IPENBUUR & VAN SELDAM TE AM STER DAM ❖

IMM ER S T R EV EN D

ADV ERTE NTIE AFDEELING

î

•ï

J. E. STOLBERG JR & CO - AMSTERDAM

EDER

p ri js t zij n ei ge n w aa r — m aa r d a a rm e e is n i e t s b ew ez en .

W a t ev en w el □

K O O P E R S Z E L F PR IJ Z E N

□

EN W E D E R Z IJ D S A A N B E V E L E N

□ M O ET G O ED ZI JN □ W ie in o nz e b ro c h u re - ee n v er za m e­ lin g va n m ee r d an h o n d e rd g et u ig ­ sc h ri ft en - o ve r de to ep as si n g v an d e

MEC HAN ISCH E KR IJT -R EL IE F- TO ES TE L- M ET HO DE (PA TEN T LANKES & SCHWARZLER) sl e c h ts e e n e n k e le n b li k sl aa t, w o rd t ge tr of fe n do or d en va ak e n th o u s ia s ti s c h e n v o rm v an d e n lof , di e aa n h e t p ro c éd é w or dt to e g e b ra c h t. Ie d e r g e tu ig e n is is ee n be ve st ig in g va n d en di k□ w ijl s v o o rk o m e n d e n sl o tz in : □

W ij ku nn en dez e met hode met de meeste warmte aanbevele n

OPMERKING: D e m e c h a n is c h e K ri jt -r el ie f- to es te l- m et h o d e h ee ft ge en en k e l p u n t v an o v e re e n k o m st m et d e st ro o i- m et h o d e. O p ee n b ij z o n d e re f ol ie w o rd t ee n a fd ru k v an h e t c li ch é g eë ts t,

DA T IS A LL ES H oo fd -V er te ge nw oo rd ig er :

In lic ht in ge n do or de V er te ge nw oo rd ig er s

R IC H A R D M ER K EL , L O N D O N S .E .

4 13 en 15 U n io n S tr ee t, B or ou gh :

J. E. ST O L B E R G JR & Co ., A M ST E R D A M - G ro en eb u rg w al 61

A M S T E R U A IU Si ng el I 518 T e le fo o n NE 225 In te re . 6534

<

2

/ii 2 '

PAPIE RHAN DEL O p g er ic h t 184 6

T el . A dr . L O E B E R

Alle soorten van schrijf- en drukpap ier, omslag­ papier, reclamedrukpapier, zijde- en copieerpapier, cartons, bord- en pakpapier, Specialiteit in fijne bankpostpapieren en registerpapi eren.

ALLEENVERKOOP s fijne chromo-papieren NAJORK’ van GUSTAV :: en cartons ::

MONSTERS EN PRIJSOPGAVEN WORDEN OP AANVRAAG GAARNE VERSTREK T

GERHARD LOEBER HAMBURG

Kaiser Wilh.str. 85 Holstenhof

LOEBER

LÜ

LONDON 5 0 M il to n s tr e e t E.C

D enk een s na w at U w b o ek w e rk U aa n ze tlo on ko st , w a n n e e r gij al le s m et d e h a n d m o et z e tt e n ; w at U w le tt er m at er ia al U k o st ; w at h e rd ru k k e n U k o st en ; w el ke b e sp a ri n g U d a a rt e g e n ­ ov er k u n t m ak en d o o r a a n ­ sc ha ff in g ee n er

A m e r ik a a n s c h e D ub be l- M ag az ij n

LIN OT YP E, m et v ie r co m p le te le tt er so o rt en en ee n e ke uz e ui t 300 m o d er n e le tt er b ee id en ,

en v ra a g B. & W. Binger & We gelin *

Amsterd am

D am st ra at 12 A

•

*

T el ef oo n 68 10

A lle e n -V e rte g e n w o o rd ig e rs v an d e

M er ge nt ha le r Li no ty pe C°., N ew -Y ork

Vereinig te Masc hinen fabri k Augsburfl

' A a n d e e le n = K a p it a a l e n R e s e r v e n c ir c a 28 Millw

De Hee r F. J. B el in fa n te te ’s -G ra ve n h a g e sc hr ijf t ons : „IK v e r k la a r hi er bi j, da t de A u g sb u rg sc h e sn el p er s B V in al le o p zi ch te n ui ts te ke n d w e rk t en ik di e ga ar n e aa n C on fr at er s a a n b e v e e l” .

0

De Heeren E sh u is <S Co . te D a lf se n -Z w o ll e schr ijven : „D e b e id e A u g s b u r g s c h e p er se n , do or U ge le ve rd , vo ld o en on s in al le o p zi ch ­ ten u it st ek en d ” .

De Heer W. H ila ri us Wzn te A lm el o sc hr ijf t: „I k v er k la ar , da t de do or U g e le v e rd e sn el p er s B V I va n de M a c h i n e f a b r i e k „A u g sb u rg ” , in e lk op zi ch t u it st ek en d w e rk t en al s e er st e k la ss e m ac h in e zo nde r vo or be h ou d, k an wor» de n a an b e vo le n . D e p er s w or d t do or e le ct ri ci te it ge d re ve n en h o e w el he t for m aa t z e e r gr oo t is, lo op t zij bij e e n e sn el h ei d va n ru im 1400 p e r uu r ru sti g en r eg el ­ ma tig , z e lf s b y de n gro otst en d ru k vo rm ” .

TER BEZICHTIGING BU DE AL LÉ ÉN -VE RT E

LETTERG IETERIJ „AMSTERD

u» M asch inen baiL gese llsch aft N ürnbe rg A. G. n M ar k. A A a n ta l W e r k li e d e n e n B e a m b te n c ir c a 12 .0 00

Firm a Ip en b u u r <S V a n Sel» da m te A m st er d am sc hr ijf t: „D e A u gs b u rg sc h e sn el p er s he ef t z ic h u it st eR en d g eho u» de n en ge ef t w a t inRt ver» de el in g en re gi st er be tr ef t, al le s w at va n zul R ee n p er s v e rw a ch t Ran w o rd e n ” .

O BoeR», Co ura nt» en Ste en » dr uR Re ry v/h G. J. T h ie m e te Ni jm eg en sc hr ijf t: „I n an tw oo rd op U w vr aa g, om mij n oo rd ee l te ze gg en ov er de p er se n va n de Ma» sc hi ne nf ab ri R „A u gs b u rg ” , d ee l iR U m ed e, da t w ij ov er de tw ee in on s be zi t zi jn de p er se n ze e r te vr ed en zi jn ” .

O

De Heer C. N. T eu li n gs te ’s H er to ge nb os ch sch rij ft: „I n an tw oo rd op U w sch rij» ve n va n gi st er en de el iR U m ed e, dat wij ov er de 4 op on ze druR Rerü aa n w ez ig e A u gsb u rgsch e p ersen , w aa ro n d er e en w el R e re ed s bi jn a 40 ja a r da ge lijR s ge* bru iRt w or dt , ze e r te vr ed en zi jn ” .

iN W OO RD IG IN G V O O R N ED ER LA N D E N K O L. :

M” VOO RHE EN No T E T T E R O D E

IMMER STREV END

M ed ed ee li n g en o v er B o e k k u n st door J. W . E N SC H ED É

T O T HE DE N V E R SC H E N E N DE B O E K L E T T E R IN N ED ER LA N D f 1.— DE G R A S S E T L E T T E R (m . p o rt re t) f 1.— D ee l III. L O G IC A IN B O E K D R U K g e ïl lu s tr .. f- .9 O

D ee l I. D ee l II.

Al de ze bo ek je s zij n op u it s te k e n d p a p ie r en m et fr aa ie le tt e r zo rg vu ld ig g e d ru k t Verkrijg baar bij eiken Boe kha nde laar en bij de Uitgevers 1P EN BU UR & V A N SE LD A M

IMMER ST RE VE ND

H et D ru k k e rs Ja a rb o e k

I e JA A R G A N G , GE B. IN H A L F LE D ER EN BA ND met 83 illustrat ies 2 JA A R G A N G , GE B. IN LI NN EN ST EM PE LB A N D met 82 illustrat ies B E ID E D E E L E N Z IJ N N O G V E R K R IJ G B A A R

Iede r die zich het derde deel van He t Druk ­ kers Jaar boe k heeft aange schaft zal zeker ook gaarne de twee eerste deelen van deze pra'ctisch e uitgave koopen

Le t er gi et er ij

GENZSCH & HEYSE Hamb urg Parijs 19 00 : Gouden Medaille Saint Louis 19 04 : Grand Pri x Gezet met »Akzid enzschri ft Saturn« (Norm allini e)

nctienge sellscha ftfürSch riftgieß erei ’ J und Maschinenbau,, Offenbach a. M. Ü

H

Boekdruk-S nelpersen Sm out we rk-S hel per sen , Cylinder-T rapmach ines, Degeldrukpersen Bos tonp erse n, Appar aten voor Correctie -dlfdrukk en

Moderne Letters Randen , Vigne tten, Mes sing lijnen , Boek drukk erij-ln venta risse n steeds op Magazijn 6ema kkeli |ke Betalingsvoor waarden. Hooge Reductie bij contante Betaling

3E3 E Verte genw oordi ger voor Nederland :

P. S. Ou dkerk Pool jr., Amsterdam, 3E

3E

jjj

Singel 285 3E

a !SI

D e z e g ro o te a ffic h e s d r u k t d e ,,D o r ia ”

:

CYLINDER- : HANDPE RSEN

D e m od er ns te en be st e Pr oe f- Sn el pe rs voo r ha nd be w ee gk ra ch t, voo rzi en van alle pra c& & tis ch e ni eu w ig he de n, is de

Z ij is ge sc hi kt vo or he t ne me n van C o rr e c t i e - A f d r u k k e n van Sm ou tw er k, Bo ek ­ we rk, C ou ra nt en en Jll us tra tië n ; voo r d iv e rs e o p la g e n van dr uk w er k in gro ot form aat, vo or kl ein e op lag en , wa arb ij he t bi jzo nd er op ee n zu iv ere n dr uk aa nk om t, aa np la kb ilj et dru k, wa arv an ne ve ns st aa nd e af be el di ng ge­ tuig t, ex tra bl ad en , Sc ho uw bu rg -p ro gr am s, St at ut en , zo om ed e vo or he t dr uk ke n, in kle ine op lag en , van C ou ra nt en . Z ij e v e n a a r t d u s v o lk o m e n i e d e r a n d e r f a b r ic a a t !

DOR IA” GHK

V e l e h o n d e r d e n ,, D O R I A ” P e r s e n z ij n in d e g e h e e l e w e r e ld in g e b r u ik .

P R IJ S C O U R A N T .

Z o n d e r in r ic h t in g in k tg e v in g .

voor

H A , ze tsel gro otte 51 : 68 cm., Mk. 625 .— M e t g e c o m b in . t a f e l - e n c y lin d e r in k tg e v in g .

H F , z ets elg roo tte 51 : 68 cm., Mk. 840.— G H F , zetse lgr. 74 : 100 cm., Mk. 11 00 .M e t c y lin d e r -in k tg e v in g e n in k t b a k

(z ie ne ve nss taa nd e afbe eld .)

H K , z ets elg roo tte 51 : 68 cm., Mk. 1015.—

G H K , zet sel gro ott e 74 : 100 cm.

. .

Mk. 1300. —

M e t n ij p e r s , c y l i n d e r - a a n l e g e n z e l f w e r k e n d e in k t g e v i n g .

K E M P E W E R K v e r t e g e n w o o r d i g e r v o o r Ne d e r l a n d : & H. B. IJDO - DEN HAAG Nü rnb erg . - & -

„Bulldogg-”

: UNIVERSALMAC HINES

:

be st aa nd e uit C ir k e lz a a g , F r ä s m a c h in e , B o o rm a c h in e , : U its n ijd z a a g . :

V e r v e r b r e i d e , e ik e n v a k m a n b e k e n d e h u lp m a c b in e s v o o r S t e r e o ­ t y p i e e n C li c h é v e r v a a r d ig in g .

N ev en ss ta an de a fb ee ld in g st el t on ze

L ivuMwn. If

Bulldogg

K

Bulldogg K _ vo or, on ge tw ijf eld de m ee st ve rb re id e en ge w en sc ht e de r so or tg eli jk e m ac hi ne s, b e­ st aa nd e uit : C ir k e lz a a g me t ve rs ch ui f­ ba ar za ag bl ad .

F r ä s a p p a r a a t vo or all e frä s- en gr av ee rw er ke n in lo od , ho ut en zin k.

U it s n ij d z a a g vo or ui ts ni j­ di ng en in elk cl ic hé m at er iaa l.

B o o r m a c h i n e to t he t b or en va n ga ten to t 5 m .M . door sn ed e.

V ol ko m en ni eu w ge m od el ­ le er d op gro nd on ze r - - l a n g d u r i g e erv ari ng en . «i co m pl ee t vo or o zv /V P f j ï Ç tr an sm is si e- A l l i l = 1 1 ö be we gin g M k. U

tv

'~H : .. vo or el ec tr is ch e be w ee gk ra ch t, me t bij be ho or en de n in ge bo uw de n m ot or en re m : — — — vo or ge lij ks tro om 65.1 10 V o lt . . . M. 2 2 0 .„ . . . .. „ „ 440. 500 „ . . .. „ d r a a i s t r o o m ........................... . .

E x t r a : K r u i s s t e u n s e l vo or figu re ns ne de Mk .

V o o r ro ta ti ep la te n to t 220 m.M . do or sn ed e Mk .

. H==

1150 .— 1160 ,— 1185.— 1200.— 2 5 0 .2 5 0 .—

H o n d e r d e n ,, B U L L D O G G -” c ir k e lz a g e n z ij n o p d e g e h e e le w e r e l d in g e b r u ik .

H e t k r u i s s t e u n s e l is e e n z e e r b e la n g r ij k h u lp a p p a r a a t t o t h e t f r ä s e n v a n r u it e n e n v a n a l l e s o o r t e n f ig u r e n .

K EM PE W ER K : : NÜ RN BE RG -

VERTE GENWO ORDIG ER: H. B. IJDO - DEN HAAG

-

Gezet met » Grausc hrift Albing ia« (Norm allini e)

Heliotint. m E IS E H B H C H

R Ifff iR T H Berl in.

& CO

* GEBR.KLINGSPOR OFFEN BACH A. M. L E T T E R G IE T E R IJ ■P H O T O C H E M 1 G R A PH IS C H E IN RIC HT IN G ■GA LV AN O PL A ST IE K • H O U T M A T E R I AL EN

<

4 *1

e firma besc hik t over de gr oo t­ ste keuz e artis tieke le tte rso or­ ten en sierm ater iaal , wa aro nder me er da n 10000 vi gnet ten, de Ec km an nl et te r, D ’ An tiq ua , Be hre nsl ett er, Ref orm , Liturg isch, W althari, Be hr en s-C ur sie f ■> H aa r l aat ste c reati e, de do or P ro f. Pe te r Behre ns ont wo rpe n Beh ren sro mei n, k an als d e volm aaks te en eige n­ aa rdi gs te rom ein geld en. ■> De pra cht ig ge tee ke nd e sierst ukken sluiten zich waa rdi g bij ha ar aan . Le tter pro eve n wo rde n aan boe kdr ukk ers o p aan vra ge g ratis gez ond en

Gezet met BEHRENS ROMEIN en BEHRENS ORNAMENT EN

o

c

1

DE TY PO GR AF ISC HE : AANKO NDIGER : L'INDICATEUR TYP OGR APH IQU E

!

ALG EME ENE MA AN DEL IJKS CH E AANKONDIGER VOO R GRAFIS CHE EN A A N VE RW A N TE VA KK EN , Vlaamsche en Fransche teksten

1 Behe er :

ER N ES T SE LE Hoornstraat 12 — Antw erpe n

PROEFNU MMERS EN PRIJS OPGA AF VO OR ADV ERTE NTIË N OP AANV RAAG

IQ.

Ol

o o o o o o o o o

o

o

o

BERG ER & WIRTH LEIPZIG DRUKINKTFA BRIEKEN

BERLIJN, BARMEN , BUD APE ST, FLOREN CE, LONDEN, NEW-YORK , PARI JS, ST. PET ERS BUR G

DR UK IN KT EN VO OR AL LE GRAFIS CHE TECHNIEKEN

ROLLE NSPEC IE VIC TO RI A EN BIANCA IN KUBUSVO RM

LICH TDR UK- EN TROPE NROL LENSP ECIE

NOU VEA UTE S VIC TO RIA BRO NSV ERF VOO R BOEK- EN STEENDRU K (voork omt het lastige bronzen) PLA TIN DE KV ER F (lichte kleuren op donker en grond)

MET ATO NIN KT (ver bete rde duplexin kt) REL IEFD RUK INK T VISCOSINE MENGT INCTUU R PER FEC TIN E (onontbee rlijk voor chrom odruk) □ □□ □□ □

VER TEG ENW OOR DIG ER VOO R NEDERLAND :

FRANZ GOER Z - RO TT ER DA M O

o

oo oo

oo oo

oo oo

oo oo

VO Ã&#x153;W MA CH IN E

MER MACHINEFABRIEK - LEIPZIG PLA GW ITZ bo uw en als sp ec ial ite it in erk en d be st e en so li ed st e uit vo eri ng

DRAAD- EN GAREN HECHTMACHINES voo r alle

so or te n bo ek en

en br oc hu re s

o

KARTON HECHTMACHINES

o

VOUWMACHINES V OO R BOEK - EN C O U R A N TW ER K in 70 ve rs ch ill en de

uit vo eri ng en

COMPLET E INRICHTINGEN TOT VERVAARDIGIN G VAN CARTONNAGES L A A T S T E H O O G E O N D E R SC H EI D IN G E N : L ui k 19 05

P ar ij s 19 00 G ra n d P ri x en G ou den M ed ai lle C as se l 19 05 P la u e n i.V . 19 05 K e u le n 19 05

G o u d en M e d a il le

G o u d en

M e d a il le

T il si t 19 05 G ou de n M ed ai lle

G o u d en M e d a il le

G o u d en M e d a il le

M ila an 19 06 G ra nd P ri x

Lette rgiet ery D. Stempel A.-G., Fran kfort a. Main Kope renly nenfa briek en = Galvan oplastis che inrichting Be st ing eri cht e lette rgiet ery.. Prima schr iften , o rna me nte n, v ign ette n na ar on tw er pe n van ee rst e kun ste naa rs.

Fa br iek van ma try zen voor de Mer genth ale r Zet ma chi ne (Linotype) Ongev eer 300 bedie nden en werklied en; 350 giet­ en hulpmachi nes; 6500 M2 fabriek soppe rvlakte ,

G ez et m et ÂťG ra zi os aÂŤ (N o rm a ll in ie )

DRUK INKTF ABRIE K

OTTO BAER DRESDEN

RADE BEUL ZWA RTE EN GEKLEURDE

B O E K - E N S T EE N D RU K IN K T EN

LICHTDRUKI NKTEN BLIKDRUKINKTEN

R O L L E N S P E C IE SPFC IALIT EIT

zw ar te sneldrogend e inkten voor boek- en steendr uk

V e rt e g e n w o o rd ig e r vo or N ed er la n d

PIET OUDKERK POOL

â&#x20AC;&#x201D;

AMSTERDAM

NIEUWE ZIJDS VOORBURGWAL 37

DRUK INKTE N EN VERNISSEN VO OR

BOEKDRUK , STEEN DRUK, ILLUSTR ATIEWER K, BOEKBINDERS, LICHTDRUK, METAALDRUK, ENZ. GOUD- EN ZILVERINKT C O P IE E R IN K T E N EN G E B R O N S T E IN KT EN RO LL EN SP EC IE

CH. LOR1LLEUX & Câ&#x20AC;&#x153;= 16. RUE SUGER, PARIJS Fili aal te

Filiaa l te

A M ST E R D A M :

BRUSSEL :

P. VA N D IJ K ,

Q ua i au x Pi er re s de Ta ill e 9

W a rm o e ss tr a a t 155

Fa br ie ke n te :.

Puteaux,. Lyon, Nanterre, Liss abon , Milaan, Barcelona, Londen en Madrid

50 FILIALEN in de voornaamste steden der wereld

Li d van de Jury , op de belangrijkste wereldte ntoonstel lingen

o

0

N. V. M ij v o o rB o ek d ru k k er ij -ï n d u st ri e i P ri n s H e n d r ik k a d e 6 6 A l ï l s t e r c l c l W

T e le fo o n N o. 87 82

TECHNISCH BUREAU VOOR DE GRAFIS CHE VAKKEN

D e be st e Z E T M A C H I N E is de

DUPLEXi ï T w ee

r o

âr a f

t s t e

let ter soo rte n

in

één

u

n i

re ge l;

H et mo ois te zet we rk voo r bo ek en ; H et vlu gst e zet we rk voo r co ura nte n ; Ee nv ou dig , Be tro uw ba ar, G oe dk oo p

V oo r de

leve ring van

W

g j j g g

B

fciÄD\''3yivSBt «H flÜ

M ac hi ne s voo r alle

br an ch es

der

P a p ie r b e w e r k in g , L e t t e r m a t e r ia le n , G e r e e d s c h a p p e n , I n k te n , e n z . e n z . zijn wij co nt rac tan ten de r vo or na am ste fab rie ken O nz e R e p a r a ti e -I n r ic h ti n g voo r M ac hin eri ën is vo orz ien van de b es te en ni eu w ste m ac hin es en op gro ote sc ha al ing eri cht C o m p le te d ru k k er ij en te r o n m id d e ll ij k e le v e r in g op m a g a z ij n

o

........................... .. .

.

oy

CCn ve rst an di g Bo ek dr uk ke r moet achter blijve n, zich de v oordeelen van onze

U ni ver sai - Le tt ed ijn (De utsc he Normalschrif tlinie) ten nutte te maken Van de vele voordeelen dezer technische nieuwigheid noemen wij de'volgende: i. Alle lette rsoo rten op even groo t corps staan prec ies met e lk aa r in de lijn. i. Let ters oor ten op vers chil lend corps kunnen door onderleggen met syste mati sch materiaal in de l ijn gebrach t worden.

3. Al le lette rsoo rten kunnen door system atisch materiaal met de tweepuntshaarlijn in de lijn gebra cht worden.

4. De tweepu ntshaar lijn biedt den boekdrukker het eenvoudigste en betrouwbaarste con­ trolemiddel tot onderzoek der letter lijn.

Genzsch & Heyse, Hamburg Alleen -Verteg enwoo rdiger vor Holland: Henk Oosterink, Arnhem, Boulevard 201

G ez et m et »G ra ss eL A n ti q u a« en »G ra ss eL C ur si v« (N o rm al li n ie )

D e te k st v an di t D R U K K E R S -J A A R B O E K w e rd g ez et ui t de C h e lt e n h a m -S er ie de r L et te rg ie te ri j ,,A m s te rd a m ’ Vh N .T e tt e ro d e

D e C h e lt e n h a m -S e ri e b e s ta a t u it de :

Cheltenham B re ed e C h e lt e n h a m Ch ehe nh am C ur si ef

V et te C he lt en ha m

10 g ro o tt e n 10 g ro o tt e n 9 g ro o tt e n 10 g ro o tt e n

en v o rm t de m e e st p ra c ti sc h e , s m a a k ­ vo lle en d u id el ij k e b o e k - en fa n ta si ele tt er di e to t h e d e n w e rd g e s n e d e n

L E T T E R G IE T E R IJ „A M S T E R D A M ” VOORHEEN N. TE TTERODE

BIL DER DIJ KST RA AT 163-165, AMSTERDAM

DECELDRUKPERS „KROONOI AMANT' Volmaa kte in ktgev ing en even kracht ig drukvermogen voor Illustratie- en Relief-druk als bij de thans be­ staan de, bijna tweema al duurdere degeldrukp ersen.

Form aat

I II lil

Biiin eiira ams cM .

24 X 34 26 X 37 30 X 42

Prijs vo or vo et­ Plaa tsru imte Prijs voor voe tbe we gin g en st oomb ew.

f 5 7 0 .— f 6 8 0 .— f 7 5 0 .—

f 600 — f 7 2 0 .— f 780 —

cM. 9 0 X 120 105 X 130 120 X 138

Gewicht Kg. 550 730 850

Steeds in onze Tento onstel lingsz aal ter bezichtiging

LET TER GIE TER IJ „AMSTERDAM” VOORHEE N N. TETT ERO DE

LET TER GIET ERIJ GE NZ SC H &. HEYS E HA MB UR G OPG ERIC HT A N N O 1833

TEL. ï ADR .: GENZEYSE

ettersoorten voor Tijdschri ften

Boeken en C our anten Speciale inric hting voo r vlug ge afle veri ng doo r uitm unte nde , van alle mo der ne ver? beterin gen voor ziene mach ines en op de hoog te des tijds zijnd e ateliers. De letter? type n, welk e op onze com plee tma chines (na ar eigen systeem ver vaa rdi gd) wo rde n gegoten, mu nte n uit do or nau wk eur igh eid van corp s en scherp te van bee ld. All e letters, initia len en orna men ten, die in onze pro even voo rko me n zijn do or ku nste naa rs ges neden

Steeds 250000 Kilo in voorraad

Gezet met » Nord ische Anti qua« (Norm allini e)

I

MACHINEFABRI EK Rocks troh & Schneid er Nachf. A.G. DRESDEN -

HEIDENAU.

F il ia a l : L E IP Z IG , Q u e rs tr ä ss e 15-17.

V ic to ri a -D e g e ld ru k p e rs e n V ic to ri a -H e rc u le sp e rs e n met en zonder cylinderinktwerk vooç den fijnsten en allerzwaarsten relief-, kleuren- en gouddruk

V ic to ri a -B o e k d ru k sn e lp e rs e n voor smout-, boek-, autotypie- en kleurendruk

A fd e e li n g G ra v ee ri n ri ch ti n g : Relief-, Uitstoot-, Pen- en Ritsmateriaal, Boekbinder sletters en letters voor warmdruk, Victorialetters voor te gelijk uitstooten, reliefpersen en :: drukken, Victoria-Ma trijzenpoed er

Ver teg eni voo rdi ger voor H ol la nd :

H. B. Udo, Lettergieterij, Den Haag.

G ez et m et ÂťS ch re ib sc hr if t L it ho gr ap hÂŤ (N o rm al li n ie )

V ie rk le u re n cl ic hé n a a r A u to c h ro m .

O p n . L„u m iè re ::

y

CLICHES VOOR ZWA RT EN KLEUREND RUK EILERS & WOLF AMSTERDA M

Y

I

PER

ELDE RS UWE ORD ERS OP TE DRAGEN GEL IEVE U PRIJS EN MONST ERS AAN TE VRAGEN BIJ DE FIRMA

C. G. A. CO RV EY AMST ERDA M RO TTE RD AM

PAPIERHANDE L

EN GROS

o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o Ge ïllu stre erd T ijds chr ift voor Fotografie o H O O F D R E D A C T E U R : J. R. A. SC H O U T E N o R E D A C T E U R S : DR . L. T H . RE IC H ER EN DR . ED . N E U H A U SE R o o o o o o o o o o o o o o o o o o Ou ds te Ne der lan dsc h o-ti jdsc hrif t : de 19e Jaargang begon 1 Januari 1908. Ver schi jnt o den le n en 15en vanFotiede re maand . — Bevat origineele bijdragen beken de o Ne der lan dsc he foto- schrij vers. — Rijk geïllus treerd met reprod ucties in van heliogravure, o lichtd ruk, driek leure ndru k en autoty pie naar werken van Hol land sche werker s. o Pri js per jaarga ng van 24 afleveringen f 6. —. Proefnu mmers gratis op aanvrage.

Men abon nee rt zich bij den boek- en foto-ha ndel of direc t bij den uitgever o o J. R. A. SC H O U T E N ,o V a n B re es tr a a t 18 5 AM ST ER D AM o 1o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o

ABONNEER T U OP „LUX”

o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o

De

MONOLINE

is de eenvoudi gste, goedk oopste en meest rendee rende , automatisch werke nde

Rege l-, Giet- en Di str ibu ee rm ac hin e.

V o o r d e b e d ie n in g s le c h ts é é n m a n . G ro o ts te to e ts e n ­ b o r d . G ro o ts te v o o r r a a d m a tr ij z e n . Z u iv e r s te d ru k , d a a r d e le tt e r b ij z o n d e r d ie p w o r d t g e g o te n . L a a g s te w it . T a lri jk s te e n m o o is te le tt e rs .

MEN VERLANGE P R O S P E C T I, G E T U IG S C H R IF T E N ETC. VAN DE

MO NO LINE

V lu g le v er ­ ba ar

D e g e ld ru k p e rs e n

TI P- TO P 4 g ro o tt e n 235 X 330 26 0X 37 0 300 X 420 360 X 440 tot vlugge, zuivere ver­ vaardiging van eenvou­ dig en fijn drukwe rk van elke soort

G ee ft p e r u u r 12 00 -2 00 0 d ru k k e n

c o m p le te O ff er te aa n te v r a g en

Ve rde r bevelen wij aan l i Æ 1 voor drukken, uitstooD e g e ld r u k p e r s e n ten, hoogdrukken : : Sn ij m ac hi ne s, U it st oo tm ac hi n es , D ra de nh ec ht m ac hi ne s en an d er e m ac h in es vo or ca rt on n ag e- en pa pi er be w er ki ng CA TA LO GU S OP AA NV RA GE

BAUTZNER INDUSTRIE WERK m.b.H. BAUTZEN i. Sa.

OPGERICHT 1817

t

GROO TSTE PROD UCTI E IN DE VOLGENDE SPE CIA LITE ITEN :

Far ben fab rik en, G. m. b. H., Celle - Prov. Han nov er

W. LENNHOFF

- AMSTERDA M

VER TEG ENW OOR DIGE R :

-

SINGEL 238

vo or R o ta ti e d ru k , C o u ra n te n d ru k , B oe kd ru k, Il lu st ra ti ed ru k , P ra c h td ru k , A u to ty p ie d ru k , D u b b e lt in td ru k , N o rm a a lk le u re n d ru k , K o p ie e rd ru k , G la n sd ru k , E ch t K ra p la k , E c h te B la uw e la k, E c h te G el e la k, E c h t M il o ri eb la u w , G la n sb la u w □ □ vo or P e rk a m e n tp a p ie r

INK TE N

4

F a b r ie k v a n z w a r t e in k t e n e n v e r ­ n is s e n C e lle , P r o v . H a n n o v e r

1 .

i

CHR. HOSTMANN - STEÏNBERG’SCHE

C h e m is c h e F a b r ie k v a n g e k l e u r d e in k t e n K l e i n - H e h l e n b ij C e l l e

Steg P ar ij s, L ond en , W e e n e n , L ui k, B er lij n

BEKROOND :

S E -G " B

+

â&#x2122;¦ : :

TEG EN GON CUR REE REN DEP RIJZ EN

EN VELO PPEN

VLUGGE L E V E R IN G VAN ALLE SOORTEN

BA R M EN

O PP EN FA BR IE K

LZRICHTER

".• -« S 3j .g C r.f gl

MACHINALE- EN GE SC H EP TE PAP IER EN I

i

A fz o n d e r li jk a a n g e d r e v e n

G o e d k o o p st e b e w e e g k r a c h t

ELECTRO MOTOREN

ALS BEWIJS VAN TEVREDENHEID OVER DE UITVOERING DER A .W . SIJTHOFF’S UITGEVERS-MAATSCHAPPIJ. ELECTRISCHE KRACHT -EN LICHT INSTALLATIE ONZER NIEUWE D R U K K E R IJ

IN HE T N A J A A R V A N 1 9 0 7 , A A N G E B O D E N D O O R :

MACHINES VOO R DE GRAFISCHE VAKKEN g e d re v e n d o o r a fz o n d e rl ij k e e le c tr o -m o to re n , h e b b e n n ie t a ll ee n gr oo te r p ro d u ct ie -v e rm o g en d a n w a n n e e r zij d o o r gas o f s to o m g e d re v e n w o rd e n , d o ch d e a ld u s to e g e p a st e e le c tr is c h e b e w e e g k ra c h t is b u it e n d ie n aa n zi en li jk g o e d k o o p e r d a n ie d e re a n d e re .

GEEN VERB RUIK WANNEER DE PERS STILSTAAT V o o r u it v o e ri g e p ro s p e c ti e n p ri js o p g a v e v an e le c tr is c h e b e w e e g k ra c h t en v er li ch ti n g w e n d e m en zi ch to t h e t E le c tr o te c h n is c h In st a ll a ti e -B u re a u

GROENEVELD» RUEMPOL & C2 N ie u w e Z ij ds V o o r b u r g w a l N o 9 2 , A m st er d a m T e l. -A d r e s : V E L D R U M

■

T e le fo o n n u m m e r 4 8 2 7

SIS

■

- Î- T ' * f f » * * f I T A g J - A j

BOGK BIQD GRU

I

FABR IEK™ LINNEITSTEIÎ OPE tRIC nT

i : br oc he er : HtlO^BOEKBIHDERS1

: inrich ting : PARTICULIER : B ir w ER K : GEbEAKBOEEEA

I JNNÜJÓ6, i

I VANN ' M Dtft oN IN GI N V eD^ 3 BD

□a

G4.H7fflREM

3 B

ATtLvDEC'KUNiT- W ^S M-HAARLtM

®

Monotyp e Zetmachi ne Het vraags tuk van den dag Er is maar één zetm achin e, die hand wer k evena art en v erbet ert Geen wer k is te eenvo udig. Geen prijsco urant te m oeilijk Geen tabe lwer k te ing ewi kke ld. Geen uitgave te goed Pro du ce ert los se lette rs van 6 tot 12 punten corps, ♦

Romein, Cursief en Vetjes

*

On afh ank elij k van opera teurs- handi gheid

Bij ti en ur en ar be id 4 0 0 0 0 □ ga rm on d en 6 0 0 0 0 □ no np ar el Bes par ing van jaarlijks terugk omend e groote uitgaven * voor nieuw e materialen * De kleine druk ker is al m a c h ti g met de Mon otype

O n d e rr ic h t en in lic ht in ge n ge eft de ve rte ge nw oo rd ig er voo r N ed er la nd en K ol on ië n:

J. HOEKSTRA M o le n st ra a t 7

D en H a a g

ELKEN DAG ZIJN DE MACHINES IN BEDRIJF TE ZIEN

®1

®

w

VAN GEL DER ZONEN AMST ERDA M

KONIN KLIJKE PA PIE RF AB RIE KE N

Z~|

□□

□

□□

FAB RIEK EN TE BER LIJN , STUTTG ART, WEEN EN, ST. PETERSBU RG EN MO SKO U

. BERTHOLD MES SING LINI ENF RBR IK EN [? O SCHRIFTQIESSEREI fl.-G .

o

JHL V

BERLIJN SW 29

[î]

V

Rijke k euze in.moderne Boe k-, sm ou t­ en reda me sch rifte n,vign etten en practis di kop erm ater iaal. Qe hee le boekdruk kerij -inst allat ies ind us, mac hin es zijn in eike n omva ng dade lijk le ver ba ar LEVERANCIERS DER GROOTSTE STAATS- EN PARTICULIERE DRUKKERIJEN

A

H

GOUDEN MED AILL ES: WERELDTENTOONSTELLING PARIJS 1900, ST. LOUIS 1904

Na ar he t b ui te n la n d le ve re n wi j de sc h ri ft e n v o lg e n s de da ar g e b ru ik e li jk e p o lis se n .

RUSSISCHE SCHRIFTEN in fr a a ie sn ed en in ri jk st e ke uz e v o o r­ ha nd en . L e tt er p ro ev en w or de n op a an ­ vr ag e to e g e zo n d e n

0 0 0 0

TELEQRRM-RDRES: LINIENHRUS BERLIJN 0 0 0 0

'■’T4***'*>ƒ’t» ~ D kkk -Ga -V/ ,-sn D ' ;-. a

’ ♦' • 1 .

r' '

1

à

' f-V t , . j

Wx

,•; -> )«. •

.r"*ïM 'ƒ•*-» DHffrib

e'i.'

JT

/ V

ri

w.

I

ff

M

*cTk> FIL.-, “" 7-’> fe I

pr "' £ %

k

'«. %>

x>»Mwe w J' " S -lw'.

L

il i s $ ■ - r.y.** ■-; i K « W 'y. iSV 'W JS &RtSWMKi

Sssxzrz* ■

Uy fdj~!ibj; .

D«’ ’ ’W i| Q ti M

h ■ -' '•' ■'<.'• g e v e n wij d e n b o n k ru , ; ■ •••' ' •- i f o •■•<••' \ m a te r ia a l in o e n e : ; ■"■ - ƒ • ' • • / t sm a a k van o n zen ? G ' ^ ’b e o f ( ■•'■-. :. 'C o > '- : .' d >b z o o w e l a ls s r n o u t 6 / ■' ■ w d e n m ^ a a r d e e r d / z h ;s r u s t ig -• m ti g o; l x it i •< te tt e r b e o id e n e n in a l i e # w ru ^ u d m o ,.^ V u ;n e s c h o o n h e .d e ■ o e to t h e f*

M

i !

UA

• o r ' .' .e r vo r. e e n f r a a i u s p e c tm e d e w e r k e m D a a r e n ­ b o v e n s d e l e t t e r b u it e n g e w o o n d u id e JV jk e n l e e s ­ b a a r O n z e ß n x e w s e r i e k e u z o o .d a n ie«o < GJ e b ru ik t w o r d e n , d a t z o o w e l a rt ie : Dm é l . g e v a l l e n a a n v in d o n , g e n e n o s e d e v lo tt e , m el k d e ta ï i M n d o e r e e vo e rd e L e e k en m g , d e z e n a a n d e e e n v o u d i g e g e b ru ik sv v ij z e . D r M d e o r n a m e n t e n t M b u i t e n g e w o n e n s m a a k e n v a a r d ig h e id a 'a n g e b r a c h te a fw is s e li n g v a n b la n k e e n g ri jz e v la k k e r / .;/•• o e e n v m ? h jk e ff e c t r o n d e : d a a r b ij in li e t o n o i s b g e te v e rv o ll e n . E n d o o r d e to e p a s s i n g v a n o * o e . d n e ’i j n e o D z v e n v e r k r i j g t m e n e e n d e f t i g g e ­ h e t ; m e t f ij n e. te g e n $ te J ! m g e n , w a a rv a n h e t e ig e n - " a a n d g e e ff e c t n o g v e r h o o g d w o rd t d o o r d e o p è r e , a i s 's t r e n g e n ^ e ta a ll a s s c k ’m g e n g e d a c h te • • tu s s e b e n ru im d en ,

H. BERTHOLD, BERUJN SW M E S S ■H G L. I ' r : -■<r k B RI K E H S C H R ir T G ! E S S E R E I rt .- G .

? ’ ifclM bM IflNNM Nfc»

b ~

h

-Wz :)â JF

> M ■><J' < ? <

Î . r '~' i

I

1

< n

„ ..

E &*

-

■

/•

;

.

• ..

,, f f ^ O K

M. H P f ?

H

^ fÖ p P ïU

$ f'

? i :-f .

^

■

,

•

'5 >

$

P * '?*%

"

\ S n / r •-' -

•>

2

'

‘Tf t

ri

YU

?

■

x-7 -

’ ï - ^ ' * L -, < %.

. '<1.. <4r;.

i

■

% ’>

«Ui Ui

■ .

* .

t e , . . .

drukkerijdnstallâtie s Snous. snad' nea zijn in eiken omvànq 'ever U U l J X-/ dadelijk J L E V r- rHC IERS DER GROOTSTE STR/VTS- EN PARTICU LIERE CRUK KERIjE N

(JOU DEN M ED AI LL ES WE RE I OT5 NTO ONS Tt' L UN G PA RI JS 1QOO, ST LOU IS i9G-i

fc s ;

H aa r he t b ui te nl an d le ve re n w ij de s c h ri ft e n vo lg e n s de da ar g e b ru ik e li jk e p o li ss e n

RUSSISCHE SCHRIFTEN in fraa ie sno den in rijk ste keu ze voor hande n. Let ter pro eve n w ord en op aanvr jq e toe qez ond en

’

' . ../ <■. ‘

'

i ;

I „• • •

"

Ri

N

'.H

«

O <

CO RI NN A EN ANKE R-SE RIE

id

B E E

û û

Met deze beide nouv eau tés geven wij de n boe k­ dru kke rije n een veelzijdig werkm ateriaa l in eene uitvoe ring, die aan den goed en sm aak van onzen tijd voldoe t. Onze Corinna zal zoowel als smoutals als boe klet ter worden gewa ardee rd; zij is rustig en statig en bezit in alle lette rbeei den en in a lle ver houding en vele fijne sch oon hed en die to t het vor me n van een fraai asp ect medew erken. Daa ren­ bove n is de lette r bu itenge woon duidelijk en lees ­ baar . Onze Rnk er-s erie kan zoodan ig gebrui kt word en, dat zoowel artie sten als vak lieden er wel­ gev alle n aan vinde n, gen en aan de vlotte, in elk detai l fijn doo rge voe rde teek enin g, dezen aan de een vou dig e gebruikswijze . De in de orna men ten met bu iten gew onen s ma ak en vaar dighei d a an ge­ bracht e afwisseling van blan ke en grijze vlak ken geeft e en vroolijk effect zo nde r daarbij in het on­ rust ige te verval len. En door de toep assin g van onz e drie lijn ens tave n verkrijg t me n een deftig ge­ heel met fijne t ege nste llin gen , w aarvan het e igen ­ aar dig e effect nog ve rhoo gd wordt do or de opene , als str eng e meta allas schi ngen g edachte tuss chen ruim ten.

Û

H. BER TH OL D, BERL1J H SW □

MESSINGLINIENFflBRIK EN SCHRIFTGI ESSEREI M.-G.

C§3

C§3

□

VAK SCH OOL VO OR DE TYPOGRAFIE GEVESTI GD TE UTR ECH T

__

WOLVENSTRA AT 6 en 8

I" \

__ f

1

ü

ü

♦ BES TUU R: J. H. DE WA AL MAL EFIJT , Voorzitter.

F. W. SCH ÖTT ELN DRE IER , 2e Voorzitter.

C. E. J. DE BORDES , Penningmeester.

P. W. J. VA N HAS SEL .

E. J. DE GR OO T. E. A. VA N EIMER EN. H. C. VA N WO ER DE N. Mr. Dr. W. A. VA N ZIJST .

J. H. TH . O. KET TL1 TZ, Secretaris.

A. W. BAR TEN , Directeur.

♦

n LJ

EIGENA ARDIG IS DA T HEEREN PA TR OO NS

n LJ

DIE DE SCHOOL KWAMEN BEZOEKEN, ALLEN WELWILLEND TOETRADEN ALS LID

BEZOEKT D US DE SCHOOL

. 'Z

1

■48

■

^ / / /ƒ > V V /

c

-. -V ■• < :

-»'»

/

. vƒ Z

? / i UZ^W / i

ï ï " , 7 ƒ* ,'•/ ƒ b i' 7 , ƒ V- ƒ- <•' t 1 tA

h ir

W »

' !

» _>A ‘

* M H

i l

■

*

5f

. .

'

È&6 l §

~

o

-•’ • <

b

l

o

?<

•/&■>. z ? < h ? z

,

'

.

/ -••

' > ’ >3 ■ <

r

.

,v

w

<

Ï

S

1

‘ - ®

• .

*v.

;

; *

• j ; ?

e/ ie rs , Œ

"

;. M

, < /,9 /

-

V /X i £ƒX

Z

w

\ - x

' ■

r?e r$ / & /K d7 j ç /i -d d o . i

<

/

1

'

P <•

>

O

, ■ .

U -'

.

’

iîriî,

■

.

■ * 'Y . . ■-

0 fo p fâ v e rt e g e n u -f c r: ii^ & r

, •■ ?A ’

,

v •.

a :

rffc f

*

"

r ' ><

ç)i nq ei $8 $

■ -M i f

-

.

ff

^ -

V

>

X

v

^

’Q ..

A>, * ? k

. >

’ ô^. vHki'

' '

;

V.

*'■

d’

'? T R .

. • & •K

*-

'* N

-vi

'i

v

f

g

'-

&.

'4

* ■%

«; <«'

x't ff.

»J fM -, 1; f

M'

f

".

Vir. D,- 'V. \. VAN DlJSi L

■ , &■ à

8*

ta ri s,

g £

• A. W. . BARTEN, pkecieur.

i £

*

•

g .?

•;• ' •

r

'i

E

G

A

N

A

A

R

D

K f t j

.

. e

f

'

N N

■ ■ '■ • ■

'

î g

'< / .

T

g

3 $

S '

ié

N Î

;

V

W > 'i W ? L 1 2 N D ; ' T O E T R A D E N

A L S

tlO

DUS. DK.SCHOOÀ

N f

Ali** 1 „ v?"* **••♦

. ,srS k ;A

!

'

P A T R O O N S

’A

n

4 J A ..A

n

- -<

•■ A s

,A A A Nv

[?

ï

ïfi

Fr an kfu rt am tff fa in Kifiaaf= (gieter ij Gßarcefona öp ge ric fit 1837

Pr od uc tie fst e le tte rg ie te ri j '& 70 Gompieet=Qietmacfiines Ga. 30 0 Ar bei der s en empfogés

(Specia liteit in Ket ters , Ornamenten enz. naar teekenin gen van eerst e {Kunstenaars

&

P ij Ge sor tee rin g van cou ran te GBoek- en ómo utle tters . fjnric fiting van Gomptete Boekd rukker ijen.

jff oo jdv ert eg en wo or dig er voor Pfe der ian d en Pfo fon iën / (finget. 238

J

I

i

WvVif i**-i .4V«)Sj£liSiï > ;(

,' >.-

' ■• ' IV .. •;>'

1

8a M a