Het drukkers jaarboek 1911 (The Printer’s Yearbook, 1911)

SSS^ Oi

Sgapr •^ i

£ fë

A/K«»#

!: ••>; ')’ !î .'> i';

.

- ',

I -

■^ ■■ ■■'

T hi sdi gi t a l v er s i onof He t dr uk k e r sj aar boe k1 9 1 1 wa spr epa r edby i Book Bi ndi ngi n2019

Ver s i on1.

0 Ha r dc ov er , 1911, 196pp. +a ppr ox .56pp. a ds . ; i l l us t r a t i ons .

Bet ween1906a nd1911f oury ea r book sa boutpr i nt i ngwer e publ i s hed.

T hi si st het hi r dv ol ume .

T hebook swer ei nt endedt os t i mul a t eabr oa dera ndmor e l ogi c a l i nt er pr et a t i onoft hea r tofpr i nt i ng.

T hi sv ol ume i nc l udesa s t oni s hi nge x a mpl esofdec or a t i v epr i nt i nga nd t y pef a c es ; t e x t sdedi c a t edt oAmer i c a na ndE ur opea npr i nt i ng pr a c t i c esa nda r t , a ndapi ec ewi t hs a mpl esofpa s t epa per .

I fy ou nda nyOCRer r or s , pl ea s er ea c husa t s @i book bi ndi ng. c om.

Mor ebook sa boutbookhi s t or y , booka r t s , a ndbook bi ndi ng onourwebs i t e: ht t ps : / / www. i book bi ndi ng. c om/ pdf book bi ndi ngc ol l ec t i on/ ht t ps : / / www. pa t r eon. c om/ i book bi ndi ng

/

]

HET DRUKKERS JAARBOEK VIERDE DEEL

HET DRUKKERS JAAR BOEK VIERDE DEEL

ees.

M^RSTBEVBO

UIT GE GE VE N ONDER MED EWE RKIN G VAN V E R S C H IL L E N D E VA KK UN DI GE N DO OR IPEN BUU R & VAN SELDAM TE AMSTERDAM :: IN MEI MCMXI ::

«

EEN WOORD VOOR AF

en ge vo lg e v an z’n n ie t ve rs ch ijn en in 1909 he ef t he t D ru kk er s Ja a rb o e k f ei te lij k op ge ho ud en e en Ja ar boek te zi jn. W a a r h e t k a ra k te r van ja ar b o ek eig en lijk u it ­ sl uit en d bl ee k u it de vr ij re ge lm at ig e, pe rio di ek e v e r­ sc hi jn in g en u it h e t ov er zi ch t va n J. W . E ns ch ed é, en de ver der e in ho ud n ie t di re ct m et h et la at st ve rl oo pe n ja a r in ve rb an d s to nd , a ch tt en wij h e t ee n ge rin g be zw aa r ee n ja a r ov er te sp ri ng en to e n ve rs ch il le nd e om st an di gh ed en de ui tg av e in 1909 m oe ili jk m aa kte n. T h an s, n u de ger eg eld e ja ar lij ks ch e v e r­ sc hi jn in g v an d it b oe k is o nd er br ok en e n J . W . E ns ch ed é, bli jk en s de l a a ts te r eg el en v an zi jn ov er zi ch t, dez e r ub ri ek w eg en s on vo l­ do en de m ed ew er ki ng w e n sc h t te do en ve rv al le n, ac ht en w ij he t no od za ke lij k on ze n le ze rs m ed e te de ele n da t wi j aa n dez e u itg av e h e t k a ra k te r v an Ja a rb o e k vo or vo lg en de d ee len g eh ee l we ns ch en te on tn em en . T e ee rd er ko nd en wi j hie rt oe be sl ui te n w a a r h et on s b ijn a on m og eli jk is g ew or de n, dez e u itg av e die z ee r ve el zo rg, ov erl eg en tij d ei sc ht , bij de da ge lij ks ch e be slo m m er in ge n on ze r za ke n, in ee n af ge pa al d ti jd sb es te k, n a a r b eh oo re n te v er zo rg en .

H et ee rs tv ol ge nd e de el za l di en te ng ev ol ge ve rs ch ijn en m et ee n ee ni gs zi ns ge wi jzi gd en ti te l en o p on ge re ge ld e tij de n uw e be la ng ­ st el lin g k om en vr ag en .

EEN WOORD VOORAF

O pp er vl ak ki g ge zie n d ra ag t d it d ee l on ge ve er het ze lfd e k a ra k te r al s zij n vo or ga ng er s. T oc h is er ing rij pe nd ve rs ch il. J. W . E ns ch ed ĂŠ to ch he ef t in zijn ov er zi ch t de bu it en la nd sc he dr uk ke n die he m on de r de oo ge n kw am en , ni et b es pr ok en . H et aa n ta l op st el le n is ui tg eb re id teng ev ol ge van h e t vo or on s ve rb lij de nd e fe it d at de m fidew er k er s ni et m ee r m et ee n la n ta re n tj e ge zo ch t m oe st en w or de n do ch zic hz elf kw am en a an m el de n. H ie rd oo r is ee n gro ote re ve rs ch ei de nh ei d in de o nd er w er pe n ge ko m en , die vo or al vo or he n die h et n u t v an m ed ed ee lin ge n ov er b ui te nl an ds ch e dru kker s en d ru kk er ije n ni et w ill en o f k un ne n in zi en , aa ng en aa m za l zijn .

Toc h ne em t h et bu ite nl an d oo k i n de ze n ja a rg a n g e en b el an gr ijk e p la at s in : S. H. de R oo s sc hr ijf t ov er d en Le ip zi ge r d ru k k er Ca rl E rn st Po es ch el en R. W. P. de V ri es J r. z e t zij n op st el ov er de En ge lsc he P ri vat e P re ss es vo or t.

O nw ill ek eu rig ge da ch te n wi j d aa r ev en ee n op m er ki ng d ie on s in som mi ge cr iti ek en ov er vo rig e ja ar g an g en op vi el en er ge rd e.

H oe w el wij er ni et v an ho ud en op be oo rd ee lin ge n v an o ns w e rk te ru g te k om en daa r de rg eli jk v e rw e e r m ee st al w ei ni g vru ch te n k an dr ag en e n do or d en la ng en ti jd s ed er t v er lo op en oo k aa n bete ek en is v er li es t, m ee ne n w ij to ch d a t ee n in ga an op d it p unt n ie t ge he el te on pa s is. Wij kun ne n d a a ra a n da n m et ee n ee ni ge b e­ sc ho uw in ge n va st kn oo pe n. Wij d oe le n h ie r op h e t v e rw ij t d at w ij te ve el v an h e t bu ite nl an d, te w ei ni g v an h e t bi nn en la nd ga ve n.

In ho ev er re h ie r ch au vi ni st is ch e m ot ie ve n aa n h e t v e rw ij t te n gr on ds la g l igg en w et en wi j ni et , mo ge lij k is h e t oo k d at m en in h e t o nd er de o og en br en ge n v an bu it en la nd sc he m od el le n ge va ar zag . A ls vr ij ze ke r m ee ne n wi j ev en w el t e mo ge n aa nn em en d at zij die d eze op- o f aa nm er ki ng en m aa kt en , w en sc h te n d at wij h e t

EEN W OORD VO ORAF

w er k va n een of m ee rd er e on ze r dr uk ke ri je n to t on de rw er p va n be sp re ki ng ha dd en g en om en . Di t l a a ts te n u he bb en w ij m et o pz et na ge la te n, b eh al ve vo or z oo ve r h e t ov er zi ch t v an J. W. En sc he dé de rge lij ke be sp re ki ng en no od za ke lij k m aa kt e. Wij m ee ne n vo or dez e h an de lw ijz e on ze go ed e re de ne n te he bb en . Wij to ch w ill en ni et be ho or en to t die u it g ev er s die ee n va ko rg aa n di en st ba ar m ak en aa n ee n v o o rk eu r die di kw ijl s op mi n of m ee r on zu iv er e gr on ds la ge n b e ru st of w a a rv a n d it ge da ch t z ou k un ne n w or de n.

Wi j sc hr ijv en v oor on ze l ez er s, n ie t ov er h en en w ill en da ar do or no ch a a n st o o t g ev en , n óc h ve rm ee rd er in g v an d eb ie t be vo rd er en .

S ch ij nb aa r i n te g en sp ra a k h ie rm ed e ka n de be sp re ki ng ge ac ht w or de n v an h e t w e rk v an d en H ee r M r. Ch. En sc he dé in di t d eel.

Wij ko nd en h ie r ev en w el n ie t bu ite n. De gr oo te be la ng rij kh ei d van dez e sc h o o n st e on ze r va kp ub li ca ti es de r la a ts te ja re n m aa kte e en e b es pr ek in g in di t Ja ar b o ek no od za ke lij k, m aa r . . . . de H ee r J. W . E ns ch ed é w a s ni et te be w eg en di t w er k va n zijn blo ed v er w an t t e b es pre ken ; ja , hij w ei ge rd e zel fs er ke nn is va n te n em en zo ol an g di t de el va n h e t J aa rb o ek n ie t w as v er sc he ne n, bl ij kb aa r vr ee ze nd e ee n on pa rti jd ig oo rd ee l i n de n w eg te st aa n.

In de n H ee r P. fr. B onav en tu ra K ru itw ag en w ar en wi j zoo ge ­ lu kk ig e en z ee r b ek w aa m b eo or de el aa r te v in de n die ev en w el d it w e rk van ee n zu iv er w et en sc ha pp el ij k st an dpunt be ke ek e n h e t bo ek te ch ni sc he gr oo te nd ee ls bu ite n be sc ho uw in g lie t. Onze oo r­ sp ro nk el ijk e w en sc h di t w e rk be oo rd ee ld te zie n vo lg en s de vr aa g: In ho ev er re he ef t h e t w e rk van de n H ee r Ch. En sc he dé n u t vo or de ne de rl an ds ch e boek dr uk ke rs , is hi er do or v ri jw el o n­ be an tw oo rd ge bl ev en . T oc h zo ud en w ij de be oo rd ee lin g va n de n H ee r K ru itw ag en n ie t ga ar ne u it di t de el m is se n, h ij to ch he ef t

EEN WOORD VOO RAF

in he ld er be to og hi er m ed e ee n zijd e van d it w e rk a an ge ro er d die aa n ee n vak te ch ni sc h be oo rd ee la ar ze ke r on tg aa n zo ud e zijn en die to ch oo k vo or de n boek dru kker w el b el an g he ef t. T er b e a n t­ w oo rd in g de r vr aa g die wi j oo rs pr on ke lij k st el de n zo ud en wi j ga ar ne dez e be oo rd ee lin g m et on ze e ige n in zi ch te n ov er d it w e rk he bb en a an ge vu ld in di en de tij d d aa rv o o r on s ni et o nt br ok en had .

M aa r om to t de za ak te ru g te k ee re n : B eh al ve d a t wi j ov er ne de rlan ds ch e dr uk ke rs gee n oo rd ee l w il le n ve lle n, o n tb ra k on s da ar to e to t nu to e oo k all e ge le ge nh eid . Ge en en ke le o nz er d ru k ­ k er s he ef t to t op he de n oo k m a ar h e t ge ri ng st e d ru k w er k je in ­ ge zo nd en om h et aa n h e t oo rd ee l v an h e t D ru kker s Ja a rb o e k te on de rw er pe n, an de rs da n do or h e t m ak en v an op m er ki ng en he ef t ni em an d bli jk ge ge ve n van me de te w ill en he lp en to t h e t ve rk rij ge n v an e en go ed ge do cu m en te er d ov er zi ch t v an d en s ta n d de r n ed er la nd sc he zet - en d ru kkunst . Ze lf d ru k k e rs zi jnd e, k re ge n wi j na tu ur li jk te w ei ni g d ru k w er k v an on ze co ncu rr en te n on de r de oogen om da ar ov er een oo rd ee l te m og en ve lle n, do ch w a t wi j za ge n w a s ov er h et al ge m ee n n ie t v an d ien aa rd d at w ij h e t aa ng en aa m zo ud en g ev on de n he bb en d aa ro v er een c ri ti ek te do en sc hr ijv en .

Zij n hi er m ed e de re de ne n op ge so md die on s bel et te n n ed er ­ la nd sc he dr ukker s in hu n w e rk te be sp re ke n, z oo vo lg en h ie rn a de m ot ie ve n die on s er to e leid de n te ge no ve r h e t bu it en la nd an de rs te ha nd el en .

Wi j p la at st en ov er zi ch te n ov er vr ee m d d ru kw er k, om da t wi j, do or on s te w en de n to t de in h e t bu it en la nd al s ee rs te v ak m an ­ ne n be ke nd e pe rs on en , de ze ke rh ei d ha dd en h e t be st e te kr ijg en w a t in h e t bu ite nl an d w o rd t ge m aa kt . En di t bes te is ze er ze ke r

EEN WOORD VOO RAF

de mo eit e va n he t be st ud ee re n w a a rd g ew ee st , al zo ud en w ij oo k he t na bo ot se n (h et ge va ar van al le s w a t al s mo de l di en st ka n doen) er va n al tij d ve ro or de el d he bb en . De ve rg el ijk en de st ud ie va n da tg en e w a t al s h e t be st e u it h e t bu ite nl an d ko m t, ac ht en wij ee n ze er n utt ig e en vr uc ht dr ag en de b ez igh eid . Men l ee rt d aa r­ do or an de re w eg en ke nn en da n de ge w oo nl ijk be w an de ld e, me n oe fe nt d aa ra a n sm aa k en ge vo el voo r ve rh ou di ng en , me n le er t cr it is ch b ek ijk en , m en v er ru im t zijn bl ik , en hij , die de da ar do or v er w o rv en k en ni s v an to ep as si ng op zijn za ke n w ee t te m ak en , za l h e t z ek er n ie t ber ouw en d oo r h e t D ru kk er s J aa rb oek d at ge ne te he bb en le er en ken ne n w a t an de rs vri j ze ke r vo or he m v e r­ bo rg en zo u zijn ge bl ev en .

De ne de rl an ds ch e d ru k k u n st s ta a t th a n s no g ze er on de r den in vl oe d v an D ui ts ch la nd . V ro eg er , en ke le ja re n te ru g, w as di t ev en w el no g ve el m ee r h e t ge va l da n th a n s. Zo nd er nu aa n h et D ru kk er s Ja a rb o e k e en ov er dr ev en a an de el in die ve ra nd er in g te w ill en to ek en ne n, ge lo ov en wi j to ch da t da ar va n al th an s w el ee ni ge n in vl oe d za l z ijn u itg eg aa n. Z ee r z ek er m oe ten w ij hie r t e r p la at se er ke nn en d at de L et te rg ie te ri j A m st er da m een gr oo te n in vl oe d he ef t ge ha d op de on tw ik ke lin g ge du re nd e de la a ts te ja re n , w a n t wi j h er in n e re n on s zoo nu en da n dr uk je s on de r de oo ge n ge kr eg en te he bb en die do en de nk en aa n den st ijl die de Let te rg ie te ri j aa n h a re d ru k w er k en g ee ft; wi j zo ud en d eze h a a st du rv en no em en : st ij l de R oo s. V er de r is er in vl oe d ui tg eg aa n, on m is ke nb aa r, v an h e t pr ac ht ig e ti jd sc hr if t „T h e P ri nt in g A rt ” , d a t m et zijn ke ur ig e, te ch ni sc h ge ra ff in ee rd vo lk om en mo de lle n me ni ge en to t na vo lg in g, m og eli jk oo k to t na bo ot si ng h ee ft o pg e­ w ek t. De P ri nt in g A rt pr ed ik t vo or td ur en d de sc ho on he id va n

EE N WO OR D VO OR AF

on s va k. De m ee st al oo k vo or an de re d ru k k er s da n de am eri ka an sc he z ee r l ee rz am e op st el le n zijn n at uurl ij k v oo r ve le n on ze r n ie t ge m ak ke lij k te v er st aa n , m aa r u it de ta lr ij ke af be el di ng en bl ijk t te n du id el ijk st e d at in A m er ik a n a a s t en b ov en de sc ho on ­ he id v an h et ze tw er k en de te ch ni sc he vo lk om en he id van h e t dr uk w er k, i n de il lu st ra ti e ee n el em en t op de n vo or gr on d tr ee dt , w a a ra a n bl ijk ba ar ze er de aa n d ac h t w o rd t ge wi jd . Wij ku nn en er ze ke r va n zijn da t de il lu st ra ti e, h ie r t e la nd e in d e p ra ct ijk e n in de va kt ijd sc hr if te n no g te ve el v er w aa rl o o sd , bi nn en en ke le ja re n oo k onz e ze tt er s en d ru k k er s v o o r v ra a g st u k k e n v an h e t ho og st e be lan g zal pl aa ts en . In N ed er la nd ko m en n at u u rl ij k a lle dr uk ke rij en m ee r of m in de r i n co nt ac t m et de i ll u st ra ti e , m aa r er w o rd t no g ve el te w ei ni g ge w ic ht ge he ch t aa n de v ra ag ho e de il lu st ra ti e, w aa ro nder da n w el in h oo fd za ak d e a u to ty p ie i n h a re ve rs ch ill en de vo rm en v e rs ta an m oe t w or de n, i n go ed v er ba nd te br en ge n m et de ge dr uk te pa gi na .

Wij zo ud en va n dez e vo or re de ee n ops te l m oe te n m ak en om die p gen oe g op di t v ra ag st u k in t e kun ne n g aa n ; wi j m ee ne n ec h­ te r onz e l ez er s w el t e mo ge n aa nr ad en , dez e k w es ti e, die bi nn en en ke le j a re n onz e ze tk u n st gr oo te nd ee ls za l be he er sc he n, en die da n oo k vo or onze we rk lie de n v an he t g ro o ts te be la ng ma g g ea ch t w or de n, ter de ge o nd er de o og en te zi en. De h ee r H ag ed oo rn ro e rt in zijn op st el di t v ra ag st u k z ijd eli ng s a a n ; wi j st el le n on s ev en ­ w el v oo r in ee n vo lg en d dee l va n di t J a a rb o e k a an d e il lu st ra ti e on ze bi jz on de re aa n d ac h t te w ijd en .

AM ST ER DA M , Se pt , ig io

De U it g ev er s, IP EN BU U R & V AN SE LD AM

LE ER LI N G ST EL SE L EN

V A K O PL EID IN G Ee n e rn st ig w o o rd to t H .H . B o ek d ru k k er sp a tr o o n s

ola , w a t is d a t! ” , ho or ik al een va km an ui tr oe pe n die dit Ja a rb o e k te r ha nd ne em t, om da ar ui t le er ­ ri jk s te p u tt en vo or zijn be dr ijf al s ku nst vak , „i k dac h t d at de st o f vo or h et Ja ar boek zic h st re ng zo u be pa le n to t de bo ek ku ns t, to t in ric ht in g, vo rm en ve rs ie ri ng van h e t bo ek en w a t da ar m ed e in n au w ve rb an d s ta a t, en da ar zie ik me w aa rl ij k een ar ti kel ov er ie ts d a t s tr ik t op va k- te ch ni sc h te rr ei n lig t, ie ts da t m.i. m ee r in ee n te ch ni sc h va kb la d th u is be ho or t.”

Me t u w w el ne m en , d aa r be n ik h e t ho eg en aa m d ni et me de ee ns . U sp re ek t van u w be dr ijf al s ku nst vak , ni et w a a r? Ze er te re ch t. Do ch k u n st m oe t w or de n ge pr od uc ee rd , o n ts ta a t ni et uit zi ch zelf . V oo r d at pr od uc tie -v er m og en zijn ke nn is en k ra c h t no odig, sc he pp en de kra ch t, le ide nd e kra ch t, u itv oe re nd e k ra ch t, en dez e m oe te n v an deg eli jk g eh al te we ze n, de ge lijk zi jn ge vo rm d, w il er ie ts de ge lij ks to t st an d w or de n ge br ac ht . W at b a a t h e t uw bed rijf , of U al ui tv oe ri ge en st el lig ze er be la ng w ek ke nd e en le er rij ke ar ti kel en in een Ja a rb o e k pu bl ic ee rt ov er : ho e ee n bo ek of een d ru k st u k er b eh o o rt u it te zie n, ho e uw v ak m oe t w or de n ui tg eo ef en d w il h e t de n na am va n k u n st v a k w aa rd zijn , te rw ij l zij die h e t bo ek te ch ni sc h m oe te n do en i

2

LEE RL ING ST EL SE L EN VAK OPL EID ING

w or de n, die h et dr uk w er k m oe te n m ak en , da ar to e fe ite lij k on ­ m ac ht ig zijn , al s ’t w ar e no g in ge es te lij ke du is te rn is ro n d w a ­ re n, ten ge vo lg e ee ne r oplei din g, die, ve rg el ek en m et die in an de re la nd en , een sc ha nd e is vo or h e t bo ek dr uk ke rs be dr ij f hie r te lan de . Vo elt U ni et h et n au w ve rb an d da t er b e st a a t tu ss ch en de ku ns tu it in g en de ke nn is v an he n die to t die ku ns tu it in g ge ro ep en zi jn ?

Ik w ee t da t er pa tr oo ns zijn die er ze lf aa n tw ij fe le n of h un va k w el to t d e ,,K unst vak ken ” m ag wo rd en g er ek en d. W el is w aa r zijn h et af gie ten de r m atrij ze n, h et sa m en vo eg en d er le tt e rs , en h e t af dr uk ke n va n he t ze tse l lo ut er m ec ha ni sc he be w er ki ng en , ev en w el , to ch mo ete n te r ve rk rij gi ng de r m oe de rv or m en , zij h e t vo or le tte rs , or na m en te n of vi gn et te n, e e rs t te ek en in ge n w or de n ge m aa kt , de gr av ee rs ti ft t e r ha nd ge no m en ; h e t vo rm en de r re ge ls en bla dzi jde n, in ’t a lg em ee n h e t ra n g sc h ik k en van h et ze tse l m oe t op ae st he tis ch e gr on de n m et ov er le g ont w o rp en en do or ge vo er d, w il deze sa m en st el lin g v an le tt e r, orn am en t en vi gn et ni et op goe d ge lu k be pr oe fd , do ch ge zo nd , be va lli g en do elm ati g ge da ch t zic h vo or do en . In h e t go ed be gr ip va n de n te k st en den aa rd va n h e t in dr uk te br en ge n w er k, in de goe de ke uz e hi er vo or va n le tt e r en or na m en t, in h e t j u is te ra ng sc hi kk en va n h et ze ts el to t ee n sc ho on le tt e rw e rk v an be te ek en is , hi er in b e st a a t de ge es te lij ke w er kz aa m he id v an de n bo ek dr uk ke r, w el ke zijn e m ec ha ni sc he w er kz aa m he id to t k u n st ve rh ef t.

To en de ui tg ev er va n di t Ja ar b o ek mij ui tn oo di gd e da ar vo or ee n ar ti kel te w ill en s ch rij ve n he b ik aa n st o n d s d i e ge leg en he id aa ng eg re pe n om h e t on de rw er p te be ha nd el en w a t ik aa n h e t

L E E R L IN G S T E L S E L EN V A K O P L E ID IN G

3

hoo fd va n di t ar ti k el no em de . W an t di t Ja ar b o ek w or dt , n aa r ik ve rt ro uw , vo or al ve el ge lez en do or de b o e k d r u k k e r s ­ p a t r o o n s , en ve rd er do or he n w ie n h e t vak al s k u n st v ak te r h a rt e ga at . En ju is t va n die p a t r o o n s is h e t dat in de e e r s t e p l a a t s de gr oo te st o o t, h e t in it ia tie f, to t de zoo ho og no od ige v er bet er in g de r va ko pl ei di ng m oe t ui tg aa n, va n de pa tr oo ns in s a m e n w e r k i n g m e t d e g e z e ll e n , g e s te u n d do or de ou de rs , g e s t e u n d do or st a a t, ge w es t en ge me en te.

Gij zu lt mij an tw o o rd en „ er is t oc h al ge w er kt in d ie ri ch ti ng ” . „W e he bb en ee n go ed e sc ho ol t e U tr ec ht , rij ke lij k g es te un d do or s ta a t en ge m ee nt e, w a a r go ed on de rw ijs w o rd t ge ge ve n” . — Ze ke r, di t is ie ts , m aa r ’t vo or zi et lang ni et in de be ho ef te.

In all e gr oo te c e n tr a b eh o o rt ge leg en he id te w ez en to t deg elij ke th eo re ti sc he en p ra ct is ch e va ko pl ei di ng va n den lee rlin g, en daa rv o o r is ge en sc ho ol no od ig op zu lk een gr oo tsc he n vo et in ge ri ch t al s di t m et de sc ho ol te U tr ec ht h et ge va l is, oo k m et ee nv ou di ge r m id de le n k an me n zijn doe l be re ik en . In di en al le st ed en van ee ni ge be te ek en is den zel fde n st eu n vo or zic h zo ud en op ei sc he n al s U tr ec h t th a n s ve rk re eg — en da ar he b­ be n zij ev en ee ns re ch t op — w el ke ka pi ta le n zo ud en da ar m ed e ni et ge mo eid zij n! Ik m isg un U tr ec h t h a a r sc ho ol ni et , ik be n vo or on s v ak blij d at zij er is en ik ho op da t zij pr ac tis ch zóó goe d zal bl ijk en te w e rk e n d at zij ee nm aa l do or ha re gr oo ts ch e in ric ht in g de op le id in gs sc ho ol za l ku nn en w or de n, w a a ru it all e pl aa ts en vo or hu nn e va ks ch ol en hu nn e le er kra ch te n re cr ut ee re n. Doc h vo or ’t oo ge nb lik is er m ee r no od ig en ve el me er.

Oo k de ho og e au to ri te it en zijn zic h hie rv an te n vo lle be w us t, ge tu ig e o. a. de ze er er ns tig e be sp re ki ng en ov er h e t Va ko nd er -

4

LE ER LIN GS TE LS EL EN VA KO PLE IDI NG

w ijs bij de B eg ro ot in gs de ba tte n in de T w ee de K am er on la ng s.

Ik sp ra k in de n ti te l va n di t op st el ov er „l ee rl in gs te ls el ” , doch. h et m oe st eig en lij k hee te n : „O ve r de dr in ge nd e be ho ef te aa n ee n goe d le er lin gs te ls el in h e t dru k k er sb ed ri jf ” . D at „g oe d” k an ik eig en lijk oo k bes t w eg la te n, w a n t h e t ve ro nder st el t al s zou de er hie r te la nd e al ee n „l ee rl in g st el st el ” be st aa n, d at sl ec ht s „b et er ” be ho ef t te w or de n ge m aa kt . — En di t is to ch ni et zoo . — W e h e b b e n h o e g e n a a m d g e e n s t e l s e l ! W a t w e he bb en is qu a st el se l no g m in de r da n n ie ts , die go ed e in ­ ric ht in ge n ni et te n kw ad e ge sp ro ke n, w a a r m en u it w el be gr e­ pe n eig en be lan g en mo re ele pl ic ht te ge no ve r de n le er lin g en zijn e ou de rs , er nog zoo w a t sy st ee m op n a h o u d t (mij zijn ze ec ht er ni et m et na m e be ke nd ). Do ch ga an w ij er da n ei nd eli jk ee ns to e ov er a l g e m e e n ee n le er lin gs te ls el in h e t bo ek dr uk ke rs be dr ijf in te vo er en , la a t h e t da n, on s ba se er en de op de er va ri ng en da arb ij in h et bu it en la nd op ge da an , in ee ns z o o g o e d m o g e li jk w ez en , en d aa rt oe zo u h e t m .i. a an ei sc he n m oe te n be an tw oo rd en , die ik ve rd er op n ad er ontw ik kel en za l.

M o re e le p l i c h t te g e n o v e r d e n l e e r l i n g en z ijn e o u d e r s e n w e l b e g r e p e n e i g e n b e l a n g be di ng en v o o r de n pa tr oo n ee n goe d le er lin gs te ls el , ee n ge zo nd e va ko pl ei di ng .

M o r e e l e p l i c h t . — H eb t ge U w el ee ns go ed re ke ns ch ap ge ge ve n ho e h e t op u w za ke n m et die le er lin ge n to eg aa t, p at ro o n ? Ik w ee t, uw ho of d s ta a t er di kw ijl s n ie t n a a r; gij h eb t w el aa n w a t an de rs te de nk en ; daa r h eb t ge uw m ee st er knec ht vo or , enz . — In de n gr on d is di t ec ht er vo or U ge en v e ro n t­ sc hu ldi gin g. — W a n t vó ór al le s gel de di t pr in ci pe ; In di en me n een flin ke , de ge lijk e, ku nd ig e ty po gr af en st an d w il ve rk ri jg en ,

L E E R L IN G S T E L S E L EN V A K O PL E ID IN G

5

mo et men be gi nn en m et d e l ee rli ng en è n pr ac ti sc h èn th eo re ti sc h te on de rw ijz en en hi er bi j te w e rk ga an vo lg en s een sy st ee m , da t he t mo ge lij k m a ak t n a 4, ho og st en s 5 ja a r ee n goe d ge ­ sch oo ld gez el te be zi tte n, w ie n me n al le s, oo k vrij ge co mp li­ cee rd w er k, zo ow el in ze tt en al s dr uk ke n te ve rv aa rd ig en , ka n to ev er tr o u w en .

O ve rt ui gt U ee ns ho ev ee l n a vie r of v ij fj a a r uw aa nk om en d ze tt er van zijn v a k w ee t, op h e t tij ds tip du s w aa ro p hij to t g ezel zou m oe te n ku nn en w or den be vo rd er d. — H et is be sc ha m en d h e t te m oe te n zeg gen , do ch hij w e e t da n fe ite lij k nog m in de r da n ee n le er lin g in D ui ts ch la nd n a h et 2d e ja a r. Pr ac ti sc h ma g hij w a t m ee r be dr ev en zijn , do ch zijn k u n st re ik t ge w oo nl ijk ni et v er d er da n h e t m ak en van ee nv ou di g pl at ze tse l, w aa rb ij de re ge ls so m s no g a ll er tr eu ri g st op ge vu ld bl ijk en ; en zijn w et en sc ha p . . . . ? V ra ag t he m ee ns n a a r na m en va n L e tt e r­ so or te n, n a a r C or pu s in pu nt en de r di ve rs e le tt er gro ott en ; v ra a g t he m w a t sp re ke nd e ho of dr eg el s, fr an sc he ti te l, si gn at uu r, m ar gi ne s, dr uk sp ie ge l bet ee k en en ? V an ta be lle n- ze tte n w ee t hij w ei ni g of n ie ts en la a t he m ee ns ee n fo rm aa t m ak en of vo rm in sl aa n ? Ge zu lt v er st om d st a a n ho e w ei ni g hij va n di t al le s af w ee t, in te ge ns te ll in g m et ee n le er kn aa p na 5 j a a r in an de re lan de n. — 't Is he m oo k ni et kw al ij k te ne m en ; , / t w er d mij ni m me r v e rt e ld ” , za l hij u zeg gen . — De sg eli jks is h e t m et den dr uk ke rs le er li ng : dez e is al le en m at ad o r in h e t „p o et se n ” .

W e l b e g r e p e n e i g e n b e la n g . — Ik ke n ee n pa tr oo n, die el k h al f ja a r m et gr oo te na uw ke ur ig he id zijn le er lin ge n een ha l ve n ce nt i n hu n lo on op sl aa t, om hu n ijv er te pr ik ke le n, een ze ke r lo fw aa rd ig vo or be el d, do ch van w ei ni g w aa rd e al s me n

e

LE ER LIN GS TE LS EL EN VAK OPL EID ING

er ni et te ve ns ze ke r va n is, da t die jo ng en s h e t oo k om hu n v a k - o n t w i k k e l i n g ve rd ie ne n, d at zij w a t w et en , w a t le er en ; — al s me n er, u it w el be gr ep en eig en be lan g, ni et op le t d at er deg eli jke va km en sc he n u it gr oe ie n w a a r de p a t r o o n s p o e d ig w a t a a n h e e f t. Ik h er h aa l: „s po ed ig ” ; w a n t w a t is er te ge n in te br en ge n, in di en de pa tr oo n, die zij ne in ri ch tin g vo or am bi tie us e kn ap en op en ze t om he n to t go ed e w er k k ra c h te n in ee n sc ho on vak te vo rm en , to t hu n to ek om st ig g el uk , w a a rv o o r hij tij d en geld in de n vo rm v an on de rw ijs , le e rk ra c h t en ar be id sl oo n te n offe r br en gt , in di en hij da n tr a c h t te pr of ite er en van de n kn aa p do or he m h o e e e r h o e b e t e r vo o r zij n be dr ijf p r o d u c t i e f te ma ke n.

En w el k pr od uc tie -v er mo ge n be zi tte n u w e le er lin ge n th a n s ?

Ge wo on lij k do en zij ni et an de rs da n bo od sc ha pp en öf vo or h e t ka nt oo r, öf vo or de ze tt er s of d ru k k er s, nu ee ns bi nn en de za ak , do ch va ker bu ite n ’s h ui s. — Ik h e ri n n e r mij no g da t ’t op ee ne mi dd elg ro ot e dr uk ke ri j, n a ’t ge br ui ke lij k aa nv eg en de s m or ge ns , to t de ge w on e be zi gh ed en v an de le er lin ge n be ho or de , de ee rs te -s ch af tb en oo di gd he de n vo o r de ze tt er s en dr ukker s bij mo ed er de vro u w te ga an op vr ag en , de no od ig e sn oe pe rij en te ko op en en da n zoo om st re ek s h a lf 12 ev en „v o o r 18 ce nt en ” te ha le n. Den ge he elen da g had de kn aa p v er d er ni et s an de rs ge da an da n dr uk pr oe ve n w eg ge br ac ht vo o r h e t k an to o r en d an „ vo or zijne v ak -o ef en in g” z egg e éé n h a a k „ p as te i op ge ze t” . — Al is di t ee nig e ja re n ge led en , th a n s is de to es ta n d no g ni et ve el be te r. — En m ag o ok op gr oo te r en b et er in ge ri ch te za ke n zo o’n kn aa p h e t ge bo uw ni et ve rl at en zo nd er ee n ver lof be w ijs va n de n m ee st er kn ec ht , zo od at die op zij n ui tg aa n no g

L E E R L IN G S T E L S E L EN V A K O PL E ID IN G

7

een ze ke re co nt ro le ka n ui to ef en en , , / t bo od sc ha pp en do en ’* blij ft. — M aa nd en so m s ga an er vo or bij ee r de kn aa p goe d en we l de le tt e rk a st ke nt , w a n t zoo te ho oi en te gr as be mo eit zich ee ns ee n jo ng m aa tj e m et he m , en d ri e k w a rt va n de n dag op s tr a a t ve rg ee t hij 't be et je w ee r w a t hij ge lee rd he ef t. — Ov er ’t alge m ee n m oe t de st um pe rd zic h ze lf m aa r zie n te re dd en , al s zic h de m ee st er knec ht ni et ov er he m on tfe rm t, en da ar to e he ef t dez e ge w oo nl ijk ge en tijd .

U zu lt ’t m et mij ee ns zijn da t di t ni et de w ar e m an ie r is om vlu g en go ed ee n v a k te le er en . — W an t afg ezi en va n h et fe it da t de do or de n le er lin g ve rk no ei de tijd ni et be re ke nd w or dt , du s vo or de za ak ver lo re n ga at , za l oo k de lee rli ng , do or he m d ik w er f v an z ijn w e r k te n em en en zijn ge da ch teng an g te lk en m al e te on de rb re ke n, oo k bij de be st e lei din g sl ec ht s on vo lm aa kt s to t st an d br en ge n en zic h be zw aa rl ijk de vo or een flin k gez el zoo no od ige vo lh ar din g bij h e t w er k ku nn en eige n ma ke n.

N og m aa ls: de p at ro o n ne m e op zic h, v e r b i n d e zic h desg ew en sc h t c o n t r a c t u e e l te ge no ve r de ou de rs , een vo or h e t v ak ge sc hi kt ge bl ek en le er lin g, in 5 ja a r tij ds to t een be kw aa m gez el te vo rm en (en he m d a n oo k h e t mi nim um -ge zel len loo n, na afg ele gd e pr oe ve v an be kw aa m he id , te zu lle n ui tb et al en ), do ch tr a c h te he m u it g ep as t eige nb ela ng re ed s in v i e r ja a r zoo ve r te br en ge n, en in el k ge va l er vo or te zo rg en , da t hij zijn lee rli ng -lo on zoo sp oe di g mo ge lij k dr ie- du bb el w a a rd is.

Doch di t al le s is al le en te be re ik en , in di en bij de op lei din g van lee rli ng to t gez el g o e d - s y s t e m a t i s c h te w er k w o rd t ge ga an , en da ar to e is h e t m. i. no od za ke lij k: I. Da t me n br ek e m et de ge w oo nt e, de n le er lin g vo or al le rle i

8

2.

3.

4.

5.

6.

LE ER LIN GS TE LS EL EN VAK OPL EID ING

b aa n tj es te do en be zig en ; me n la te he m aa n de k a s t of bij de pe rs en dr ag e h e t lo op w er k aa n ee n lo op kn ec ht op ; Men st el le de n kn aa p vo or zijn e pr ac ti sc he vo rm in g on de r de di re ct e ho ed e en lei din g v an ee n bek w aa m geze l, die ui ts lu ite nd e n al le en (b ui te n d en m ee st er kn ec ht ) ze gg in gs ch ap ov er de n kn aa p he ef t en vo or he m ve ra ntw oord el ij k is ; D aa r h e t no od za ke lij k th eo re ti sc h onder ri ch t n ie t in ex te ns o do or den le id en de n gez el k an ge sc hi ed en , zo rg e m en er vo or da t di t el de rs op g ez et te ti jd en v e rs tr e k t w or de e n h e t zo ov ee l mo ge lij k ge lijk en tr ed ho ud e m et h e t p ra ct is ch on de rw ijs op de za ak ge ge ve n; Men la te di t th eo re ti sc h on de rw ijs ov er de ee rs te tw e e le er ­ ja re n kla ss ik aa l zijn , vo or ze tte rs - en dr uk ke rs -l ee rl in ge n ge co mb ine erd , en s tr ik t el em en ta ir ; Men be gin ne ee rs t in h e t de rd e le e rj a a r m et sp ec ia al de pr ac tis ch e op lei din g — op be pa al de cu rs us -a vo nd en , 2- of 3-m aal in de w ee k — m ee r te do o rw er k en en te vo lm ak en , do or vo or al oo k dà t ge de el te te on de rw ijz en w a a rt o e op de dr uk ke rij w ei ni g of ge en ge le ge nh ei d is ; oo k h e t da ar bi j no od ige th eo re ti sc h on de rr ic ht ga m et h e t pr ac ti sc he , m ee r in di vi du ee le, ha nd aa n h a n d ; dez e cu rs us -a vo nd en lo op en ve rd er o ok ov er h e t vi er de , r es p. v ijf de l e e rj a a r; h e t bij w on en er va n zij, ev en al s h e t su b 3 ge no em de th e o re ti sc h el em en ­ ta ir on de rr ic ht , vo or a l l e le er lin ge n v e r p l i c h t e n d ; Men ne m e ge en le er lin ge n aa n, zo nd er e e rs t lic ha m el ijk en ge es te lij k te he bb en la te n on de rz oe ke n, of zij v o o r h e t boe kdr uk ke rs be dr ij f de ug en ; m en ga da ar bi j, w a t *t ge es te lij k on de rz oe k be tr ef t, ni et a f op sc ho ol -a tt es te n, do ch ri ch te

L E E R L IN G S T E L S E L EN V A K O PL E ID IN G

9

zich n aa r de m et ho de o. a. bij h e t Z w it se rs ch ,,L eh rli ng re gu la ti v” vo or ge sc hr ev en en do eltre ffe nd ge bl ek en ; 7. T ot op lo ss in g van al h e t bo ve ns ta an de g a h e t i n i t i a t i e f u i t v a n d e p a t r o o n s , in sa m en w er ki ng m et de ge ze lle n; daa r w a a r Typ og ra fis ch e V ak ve re en ig in ge n of S tu di ek ring en b es ta an m et de B es tu re n de rz el ve n, w a a r di t ni et h e t ge va l is m et ee ne Co mm iss ie, ge vo rm d u it de ku nd ig st e gez elle n, do or de ge za m en lij ke ty po gr af en ee ne r st ad u it hu n mi dd en af ge va ar di gd .

H et su b i ge no em de b eh oe ft w el g ee n na de re t oe lic ht in g me er.

W at h e t su b 2 aa ng ev oe rd e be tr ef t, be sc ho uw ik he t, ho e de re ge lin g oo k sy st e m a ti sc h u it va lle , to ch al s de een ig ju is te : da t ’t de p l i c h t e n de t a a k v a n d e n b e k w a m e n g e z e l m oe t zijn , de n le er lin g èn pr ac ti sc h èn th eo re ti sc h te vo rm en ; de p at ro o n st el le he m d aa rt o e in st a a t, oo k do or he m zic h to t h e t on de rw ij s te d oe n vo or be re id en . — Doo r de te ge nw oo rd ig e to es ta nden in h e t be dr ij f he ef t de pa tr oo n aa n ex pl oi ta tie en ad m in is tr at ie zi jn er za ke n zij ne ha nd en m ee r da n vo l en m oe t hij de te ch ni sc he le id in g v ee la l a an ee n bi jzo nd ere n c he f ove rlat en .

Doc h dez e m oe t ge w oo nl ijk op all e p la at se n te ge lij k zijn , zo od at hij zic h v an de n le er lin g al n ie t ve el m ee r kan aa n tr ek k en da n nu en da n ee ns ee n bl ik te sl aa n op zijn w e rk of he m ee ns een p aa r be m oe di ge nd e w oo rd en to e te sp re ke n. Da ar me de is da n oo k al le s gez egd . — De k l e i n e pa tr oon is m ee r bu ite n da n in de za ak , om w e rk te zo ek en , op da t hij zijn lu id jes aa n de n ga ng kan ho ud en ; re s t: de g e z e l vo or de zo ow el th e o re ­ ti sc he al s pr ac tis ch e vo rm in g v an de n leer lin g.

Nu st e lt U mij nat uurl ij k aa n st o n d s de v ra ag : „ Is de boe k-

I

10

LE ER LIN GS TE LS EL EN VAK OPL EID ING

dr uk ke rs ge ze l va n th an s w er ke li jk be kw aa m ge no eg om ge he el al le en de t a a k te v ol br en ge n die v an he m za l w or de n g ev ord er d?”

N at uu rli jk ni et , w a n t hij beh oort to ch ze lf to t de sl ac ht of fe rs va n ee ne on sy st em at is ch e le er m et ho de en da ar om , a l l e e n , zo nd er m ed ew er ki ng v an e en e va kv er ee ni gi ng die on tw ik kel in gs­ cu rs us se n or ga ni se er t, oo k vo or den zo og en . „v ol le er de n” gez el hie r te lan de , is hij, w a t ’t on de rr ic ht vo or de 3 la a ts te l ee rj ar en be tr ef t, da ar to e ni et in s ta a t (v oo r de p r a c t i s c h e lei din g in de ee rs te 2 le er ja re n zo u h e t no g w el ga an ).

Ev en w el , hij kan do or vli jti ge on de rli ng e st ud ie in T y p o g ra ­ fis che Ve re en igi ng en of K rin ge n w el b ek w aa m w or de n. — En da ar om is *t zoo nu tt ig da t de p at ro o n s me de aa nsp ore n to t h e t vo rm en va n die kr in ge n, d at zij er fin an ciee l aa n co nt ri bu ee re n, do or de gez elle n in s ta a t te st el le n de no od ig e le er m id de le n aa n te sch aff en , de ho og st- no od ige on ko st en te be st ri jd en , do ch bo­ ve na l — en di t is ’t vo or na am st e en m ee st -d rin ge nd e v a n al le s — da t zij er vo or ijv er en zoo sp oe dig m og elijk ee n vo o r h e t el em en ta ir va k- on de rr ic ht do eltre ffe nd HA ND BO EK te d oe n v e r­ sc hi jn en . Da ar me de w o rd t de g ro o ts te d ie nst aa n h e t ge he el e bo ek dr uk ke rs be dr ij f h ie r te la nd e be w ez en . — Di t ha nd bo ek , d at in all e vo or de vo rm in g en on tw ik ke li ng va n de n b o ek d ru k ­ k e r ge w en sc ht e za ke n uit k o m st of le id dr aa d ve rs ch af fe n m oe t, ve rd ui de lij kt m et sc he m at is ch e vo or be el de n, w or de in al le s tu ­ di ek rin ge n v an A to t Z vl ijt ig do org ew er kt en da n tw ijf el ik er n ie t aa n, of n a ee n ja a r tij ds zijn ee n of tw ee de r m ee st be ga af de le de n u it die kr in ge n w el in s ta a t om, s t e e d s t r o u w d o o r h u n h a n d b o e k v o o r g e l i c h t , oo k de ge lij k th eo re ti sc h va k- on de rr ic ht , vo lg en s be pa al d pla n, a a n l e e r l i n g e n te g ev en .

L E E R L IN G S T E L S E L EN V A K O P L E ID IN G

11

Vo or he t el em en ta ir on de rw ijs de r tw ee ee rs te le er ja re n, d. w. z. pr ac tis ch op de za ak , th e o re ti sc h op be pa al de da ge n en nr en da ar bu ite n, i s me n al du s ge bo rg en . — Oo k i n h e t b ui te nl an d he ef t zic h h e t va k- on de rr ic ht op dez e wi jze on tw ik ke ld ; de gr oo te va ks ch ol en dat ee re n e e rs t ui t de la te re ja re n .

Nu ko m ik v an ze lf to t de to el ic ht in g va n pu nt 3 en 4 — en w ijs i k m ee r be pa al de lij k al le re er st op de cla us ul e, b eh el ze nd e: da t th eo re ti sc h on de rw ij s e l d e r s op be pa al de tij de n ge ge ve n w or de . — H ie rm ed e be do el ik , d at me n in de st ed en w a a r am ba ch ts sc ho le n ge ve st ig d zijn , er n a a r tr a c h te op d ie sc ho le n oo k th e o re ti sc h on der w ij s vo or bo ek dr uk ke rs le er lin ge n ingela sc h t te be ko m en . Di t o n d er ri ch t b e st a in H er ha lin gs on de rw ijs vo or ta a l en re k en en (s pe cia al v a k - r e k e n en vo or de n bo ek ­ dru kker is d aa rb ij ge w en sc ht ); in el em en ta ir on de rw ijs in re c h t­ lijnig - en han dt ee ke ne n, te ek en en vo or al oo k va n le tte rv or m en , en v er d er in th e o re ti sc h ond er ri ch t be tre ffe nd e de gr on db eg in ­ se le n van h e t b o ek d ru k k er s va k, ge st eu nd op h et h a n d b o e k , d at h ie r ni et v o o r de n le er lin g al s le er bo ek , do ch vo or den on de rw ijz er al s ha nd le id in g die ne . — H et is ee n za ak die va n ze lf sp re ek t, d at h e t th e o re ti sc h on de rr ic ht do or ee n v a k m a n m oe t w or de n on de rw ez en , die , in ve rb an d m et de pr ac tij k, h e t een en an de r h e t b es t do or vo or be el de n of te ek en in ge n op h e t bo rd kan d ui de lij k m ak en . — V oo r h e t he rh al in gs - en e le m en ta ir te ek en on de rr ic ht is ge en v ak m an no od ig, m it s de le e ra a r er na tu ur li jk st re ng r ek en in g me de ho ud e, v oo r zij ne v ra ag st u k k en of v oo rb ee ld en zo ov ee l mo ge lij k de zu lk e te kie ze n, die de n le er ­ lin g aa n zijn v ak he ri nner en of he m da ar bi j te pa s ko m en .

— Da n tr e k t deze h e t m ee st e n u t v an h e t on de rw ijs . — H et

12

LE ER LIN GS TE LS EL EN VAK OPL EID ING

sp re ek t va nz elf , da t h et sp ec iale v ak -t ee k en en , vo or h et 3de to t 5 de le er ja ar be ste m d, na tu ur li jk w èl do or een va km an m oe t w or de n ge ge ve n; me n be ga hie r ni et de fo ut , die me n op so m ­ mig e ge ze lle n- va kc ur su ss en in h e t bu ite nl an d he ef t ge m aa kt (e n die me n ge lu kk ig sp oe dig he ef t ing ez ien en ve rb et er d) , do or na m el ijk da ar vo or , w el li ch t u it ge br ek aa n ee n be te re n, een n i e t - v a k m a n te ki ez en , m et ’t ge vo lg d at er te ek en in ge n w e r­ de n ge m aa kt die al s te ek en pr od uc t op zi ch ze lf ze er mo oi w ar en , do ch w a a ra a n de bo ek dr uk ke r vo or zij n p ra k ti jk n ie ts ha d; al le ng s ve rfl au w de da n oo k de be la ng st el li ng en de ee n n a den an de r bl ee f v an den cu rs us we g. — V an ee n cu rs us m et 30 de el ­ ne m er s, vo lij ve rig be go nn en , w a re n er te n sl o tt e 6 ov er .

H et zo u ve rd er aa nb ev el in g ve rd ie ne n, dit on de rw ij s 2 m aa l ’s w ee ks , bijv . va n 8— 10 u u r ’s m or ge ns te do en ge sc hi ed en ; da n is de lee rli ng no g fr is ch en k an ’t o n d er ri ch t de s te vr uc ht dr ag en de r vo or he m zijn . — H et k o s t n a tu u rl ij k ee nig e op off eri ng vo or de pa tr oo ns , hu n le er lin ge n 2 m aa l ’s w ee ks in die ur en te m oe te n m is se n, do ch oo k de S tu tt g a rt e r B oe k­ dru kk er sp at ro on s o. a. he bb en zic h si nd s 1901 di t off er g et ro o st en zij he bb en er to t du sv er ge en sp ijt va n.

D aa r w a a r ge en am ba ch ts sc ho le n zijn , vr ag e m en aa n h e t ge ­ m ee nt eb es tu ur , ee n lo ka al van de ee n of an de re o pe nb ar e sc ho ol to t di t doe l te mo ge n ge br ui ke n en be pa le da n de sc ho ol -u re n op 2 a v o n d e n in de w ee k, bij v. v an 7—9 uu r. De ge w on e w er k ti jd ei nd ig t da n op die da ge n vo or de le er lin ge n te 6 uu r.

P u n t 5 be do el t h e t vo or tg ez et th eo re ti sc h en pr ac ti sc h on de r­ w ijs , in di vi du ee l be ha nd el d, zo oa ls h e t n at u u rl ij k op sp ec ial e, m ee r k o st b ar e va ks ch ol en m et 4- o f 5- jar ige n cu rs us — du s oo k

L E E R L IN G S T E L S E L EN V A K O P L E ID IN G

13

op de sc ho ol te U tr ec ht — va n h e t i s te le er ja ar af ge sc hi ed t, doc h da t hie r ni et ge du re nd e 4 ja re n n oo dig is , om da t de le er li n­ gen hu n ee rs te le er ja re n re ed s op dr uk ke ri je n, on de r pr ac tis ch e lei din g v an e en bek w aa m gez el e n m et goed th eo re ti sc h on de rr ic ht op de sc ho ol, he bb en d oo rlo op en . — Hij is n u zóó g oed o nd er legd da t hij m et te m ee r v ru c h t de le ss en aa n de va ks ch oo l vo lg en ka n. Deze va ks ch oo l nu , w aa rb ij h e t le er pl an ov er 2 ja re n is ve rd ee ld , m et ee n de rd e ja a r voo r vo or tg ez et te st ud ie en oe fe ­ nin g, m aa kt , op de b as is v an h e t ge leer de in de ee rs te 2 ja re n , de n le er lin g ge he el k la ar , v o rm t he m to t deg eli jk gezel .

N at uu rl ijk is vo o r de in ri ch ti ng v an dez e sc ho ol gel d no odig, en ve el gel d, do ch zij be ho ef t ni et op zóó gr oo ts ch en vo et te w or de n in ge ri ch t en zóó om va ng ri jk te zijn al s die te U tr ec ht th a n s is. Da n zijn er oo k n ie t zu lk e gr oo te be dr ag en me de ge ­ mo eid , en is ee nm aa l h e t par ti cu li er in iti at ie f, do or de bo ek ­ d ru k k er sp at ro o n s on de rli ng , vo or ge ga an , da n vo lge n, zoo no o­ dig, st a a t, g ew es t en ge m ee nt e m et hu nn e su bs id ie s va n zelf, in di en me n n ie t te bu ite ns po ri ge ei sc he n st el t. — M et ee ne be ­ sc he id en , do ch d o e l m a t i g e in ri ch tin g de r sc ho ol kan me n re ed s ve el to t st a n d br en ge n.

Vo or de ee rs te 2 ja re n a lt h a n s zijn er sl ec ht s lu tt el so mm en me de ge m oe id; e e rs t v o o r h e t 3de le er ja ar en vo lge nd e ko m en de gr oo te re be dr ag en aa n de be ur t. — B e g in n e m e n d u s a l r e ê m e t e e n b e h o o r l i j k l e e r l i n g s t e l s e l in te v o e r e n en h e t on de rr ic ht vo o r de ee rs te 2 ja re n op de ge lij ke n gr on ds la g, al s do or mij aa ng eg ev en , te re ge le n; is di t be re ik t, da n kan in de ze n tij d ge lei de lij k h e t vo or tg ez et on de rw ijs , in de n ge es t al s do or mij ge sc he ts t, w or de n vo or be re id . — En v ra a g t nu

14

LEERLINGSTELSEL EN VAKOPLEIDING

ni et : W at m oe te n wi j da n nu do en m et de le er lin ge n, die re ed s 3 en m ee r ja re n aa n zi jn ? L aa t he n de sn oo ds ger ust h et th eo re ti sc h o nd er ri ch t v an d e ee rs te 2 le er ja re n vo lg en ; w aa rl ij k, ze he bb en h e t zoo n oo dig en ze w e t e n no g zoo be dr oe fd w ei ni g.

Ik w il in di t ka de r oo k no g ev en op pu nt 6 wi jze n, om to ch ge en le er lin ge n aa n te ne m en in h e t bo ek dr uk ke rs be dr ijf , w a a rv a n me n te vo re n w ee t, da t h e t st u m p er d s w or de n zu lle n, om da t ze ni et me e ku nn en ; li ev er w a t m in de r le er lin ge n, doc h deg eli jke kr ac ht en , da n bl ok ke n aa n h e t be en . — Co nd iti on ee r bij co nt ra ct ue el e ov er ee nk om st m et ou de rs ee n le er tij d va n 5 ja a r, w aa rv an één ja a r pro ef tij d, w aa rb ij ge U he t re c h t re se rv ee rt , na aflo op va n da t ja a r de n le er lin g bij ge bl ek en on ge sc hi kt he id te mo ge n on ts la an .

Te n sl ot te her ha al ik h e t no od za ke lij ke : D at vó ór al le s o v er ­ ee nk om st en sa m en w er ki ng n oo dig zi jn ; o v er ee nkom st tu ss ch en pa tr oo ns on de rli ng en sa m en w er ki ng tu ss ch en p at ro o n s, va kve re en ig in g en gez elle n. — De G re m ia l-F ac hs ch ul e te W ee ne n, de Fa ch sc hu le de r D re sd en er B uc hd ru ck er -I nn un g, de Bu ch ge ­ w er be sc hu le n te Lei pzig en te Be rlij n, h e t zij n st ic ht in ge n v an de p at ro o n s; d e B uc hd ru ck er -F ac hs ch ul en te Z ür ic h en S t. Ga lle n en de ui ts te ke nd e Fa ch sc hu le fü r da s B uc hg ew er be t e S tu tt g a rt , h e t zijn de vr uc ht en va n sa m en w er ki ng tu ss ch en p at ro ons, va kv er ee ni gi ng en ge zel len . — S le ch ts dà n is h e t „F in is c or on at op es ” te ver w ac hte n, h e t ein de d at de n ar be id k ro o n t, h et sc ho on e su cc es , dat den pat ro on to t v o o r d e e l, de n w er km an to t g e lu k , h e t be ro ep to t e e r e st re k t.

HAARLEM, December 1909

HENRI KERKHOFF

CARL ERNST POESCHEL

ee ds in tw e e de r dr ie vo rig e ed iti es va n di t ja ar b o ek is ge w ez en op de p la a ts do or Ca rl E rn st Po es ch el in de du it sc he d ru k k u n st in ge no m en . In den ee rs te n V \ ja a rg a n g do or Dr. Je a n L ou bi er in di en s ui tv oe ri g \ op st el o v er de nie uw e bo ek k u n st in Du its ch la nd en in de n de rd en ja a rg a n g do or de n am st er da m sc he n H ee r J. W . E ns ch ed é in zij n Ja ar o v er zi ch t. T en be ho ev e va n de n on be ke nd en le ze r, v er o o rl o v en wi j on s uit ee rs tg en oe m d op st el de vo lg en de vo lz in ov er te sc hr ijv en , w aa ri n on om w on ­ de n P oes ch el ’s st re v e n w o rd t ge w aa rd ee rd . „D e dr uk ke ri j v an P oe sc he l & T re pte in Lei pzi g, is do or h e t fli nk e, d o o rt as te n d e op tr ed en van de n jo ng en Ca rl E rn st Po es ch el to t ee n m id de lp un t v an ed el st en bo ek dr uk he rv or m d ge w or de n. Hij hee ft on s, n a d a t hij do or ee n lang e pra kt ij k in A m er ik a de d a a r bes ta an de, go ed e, on be vo or oo rd ee ld e bo ek ­ d ru k k u n st ha d le er en ke nn en , v an h e t ov er da di ge aa n bo ek or na m en t en v an de on ru st ig e k ru ls ie ra d en in de n z.g. Ju ge nd ­ st il be vr ijd , w a a rv o o r wi j he m ze er d an k b aa r m oe te n zijn.

Zi jn re ch tli jn ig e bo ek ve rs ie ri ng w aa rm ed e hij sc ho ol he ef t ge ­ m aa k t, w a s vo or on s ee ne op en ba ri ng . Al zij n w er k , of h e t een sm ou tj e b et re ft of b oek w er k, b ew ij st zijn k u n st sm a a k in de

CARL E R N ST PO ESC H EL

17

ke uz e de r le tt er , in h e t ze ta rr an gem en t en in de n kl eu re nd ru k. ” Na w a t wij va n di t w e rk he tzi j gr oo t of kl ein, ri jk of ee n­ vou dig , ha nd el s- of b o ek w er k h eb be n te z ien g ek re ge n, st em m en wij vo lm on di g m et di t oo rd ee l in, en ac ht en wi j on s te m ee r ge dr on ge n de m et gra ag te aa n v aa rd e m aa r u it er aa rd mo eil ijk e ta ak , de ho lla nd sc he b o ek d ru k k er s en bo ek en vr ie nd en na de r m et de zen be kw am en e n ku ns tz in ni ge n lei pz ige r d ru kk er b ek en d te m ak en , n a a r on s b es te w et en en ku nn en te vo lb re ng en .

De bi og ra fis ch e aa nte ek en in ge n w a a rv a n wij bij h et vo lge nd e ge br ui k m ak en zij n on s do or Po es ch el ze lf v e rs tr e k t; vo or w el ke be re id w il li gh ei d hi er bi j on ze n op re ch te n da nk . Im m er s zo nd er de ze ge ge ve ns zo u h e t sa m en st el le n ee ne r bio gra fie van ee n pe rs oo n, o v er w ie n s le ve n en w e rk bij mi jn w et en nog n ie t do or an de re n op dez e w ijz e is be ri ch t, vr ijw el on mo ge lijk zijn , te m ee r no g om da t dez e le ve ns bi jz on de rh ed en een zoo be la ng rijk li ch t w er p en op de on tw ik ke lin g va n Po es ch el ’s sm aa k- en dr uk ri ch ti ng .

Ca rl E rn st P oe sc he l w er d de n 2d e n Se pt em be r 1874 in Lei pzi g ge bo re n al s zo on v an d en b oe kd ru kk er ij- ei ge na ar H ei nr ic h E rn st Po es ch el . Zij n ki nd sh ei d b ra ch t hij do or in zijn va de rs ta d, w a a r hij h e t gy m na si um be zo ch t, en n a a st de ge w on e st ud ië n zic h ve el m et w er kt ui gk un de , en oo k ga ar ne , ni et zo nd er be dr ev en he id , m et te ek en en be zig hie ld. D aa rn a leer de hij dr ie ja a r op zijn vad er s dr uk ke ri j, on ge tw ijf el d een ui tm un te nd e lee rsc ho ol . R ee ds van h ar e op ri ch tin g in 1870 af, zo oa ls de K a ta lo g d e r A u s s te llu n g fu r B u c h g e w e rb e u n d P h o t o g r a p h i e in S t. L o u i s 1 9 0 4 ve rm el dt , ple eg de deze dr uk ke ri j m et bij zo nd er e zo rg vu ld ig he id de ve rv aa rd ig in g va n 2

18

CARL ERNST POESCHEL

be te r w er k, ho of dz ak el ijk bij be ls en ni eu w e te st am en te n in ve rs ch ill en de ta le n, zo ow el al s w et en sc ha pp el ijk e w er ke n en tij ds ch rif te n. In 1878 w er d aa n de dr uk ke rij een ui tg ev er sz aa k van in ho of dz aa k th eo lo gi sc he w er k en ve rb on de n. In St . Lo ui s w ar en o.a . te zie n de bij Po es ch el en T re pt e ge dr uk te gro ots te en kl ei ns te du its ch e bij be ls ge du re nd e de la a ts te ee uw ge dr uk t: da s W e i m a r s e h e B i b e l w e r c k gro ot 40 en die op h e t z.g.

In di a pa pi er kl ei n 8°. V er de r m ed isc he en ch em isc he bo ek en en tij ds ch rif te n, en oo k h e t la te re , on de r le id in g v an de n jo ng en Po es ch el ui tg ev oe rd e, w er k.

Na deze le er tij d in zij ns v ad er s dr uk ke ri j, w e rk te hij dr ie ja a r in een ige goe de du its ch e dr uk ke ri je n te D re sd en , M ün ch en , Zw ic ka u en Lei pzig . On de rw ijl v er w aa rl o o sd e hij zijn te ek en st ud ië n ni et , sc hi ld er de zel fs en st el de m ed e le ve nd ig be la ng in al le s w a t kunst en ku ns tn ij ve rh ei d be tr of . V oo rz ek er is di t de be st e le er sc ho ol , n a a st de p ra k ti jk op de dr uk ke ri j, do or te ek en en en sc hi ld er en h e t oo g vo or lijn en k le u r en bo ve na l vo or ve rh ou di ng en te on tw ik ke le n. Zo od oe nd e v er kri jg t me n te ge lij k de no od ige ha nd ig he id in h e t sc het se n van on tw er pen of on tv an ge n in dr uk ke n. E ve ne en s ge ef t h e t ke nn is ne m en v an w a t op ku ns tg eb ie d ge be ur t de n d ru k k er e en u it st ek en d en g ro nd ­ sl ag en le id dr aa d te ve ns v oo r zijn zoo ho og st no od ige a rt is ti e k e on tw ik ke lin g en bli jft hij da ar do or in co nt ac t m et de ku ns tst ro om in ge n van zijn tijd .

In 1898 gin g Po es ch el n a a r A m er ik a en vo lg en s eig en ge tu i­ ge ni s he ef t hij ge du re nd e de tw ee ja re n d aa r do or ge br ac ht , vó ór al le s sy st em at is ch w er ken ge lee rd , m aa r oo k in te ch ni sc h zo o­ w el al s a rt is ti e k op zi ch t ve el ge pr of ite er d. U it on ze la te re be-

CA RL E R N S T P O E SC H E L

19

sc ho uw in ge n za l di t bl ijk en . S ed er t 1900 is hij w ed er in zijn va de rs dr uk ke rij w er kz aa m , w a a rv a n hij in 1906 , bl ijk en s een fra ai ge dr uk te ci rc ul ai re , de el ge no ot w er d. Dit de el ge no ot sc ha p ma g ru im sc ho ot s ve rd ie nd he et en , w a n t be ha lv e de b ek w aa m ­ he de n w el ke on s aa nl ei di ng ge ve n to t h e t sc hr ijv en va n di t op ste l, sc hi jn t Po es ch el ni et on tb lo ot va n ko op m an sc ha p, ee n ni et im m er vo or ko m en de co m bi na tie — k un st - en za ke nk en ni s.

In de la a ts te ne ge n ja re n , du s ge du re nd e h e t m ee r w er kz aa m aa nd ee l v an de n jo ngen Po es ch el is de dr uk ke rij m ee r da n du bb el ve rg ro ot .

N aa st de n dr uk v an w et en sc ha pp el ij ke w er ke n en tij ds ch rif ­ te n, w or de n de b et er e so o rt v an be ll et ri st is ch e bo ek en en pe ­ rio di ek en , lu xe -d ru kk en , ka to lo gi en al le rle i sm ou tw er k do or h a a r ge le ve rd . S ed er t vi jf ja a r is Ca rl E rn st Po es ch el bu it en ­ di en ui tg ev er v an h an de ls -w et en sc ha pp el ij ke w er ke n, a an w el ke ge w oo nl ijk zoo dr og e en nu ch te re bo ek en hij to ch een u it st e ­ ke nd ve rz or gd ui te rl ij k w e e t te ge ve n. T ro uw en s di t ve rz or gd ui te rl ij k is w el h e t ke nm er k van al le s w a t deze dr uk ke rij v e r­ la at , va n a f h e t ee nv ou di gs te pr os pe ct us to t h et du ur st e bibl iofie len bo ek . En w aa ro m z ou o ok n ie t ev en zo o goe d al s di t l aa ts te , ee n w et en sc ha pp el ij k w er k , op zi jn re is ee n a an tr ek ke li jk uit er lij k me de w or de n ge ge ve n, m it s di t sl ec hts in ov er ee ns te m m in g zij m et de n in ho ud en de be st em m in g van di t ge es te sp ro du kt . De nu ch te re k w it a n ti e m ag to ch , ev en al s de bl ijh ei db re ng en de h u ­ w el ijk sa an ko nd ig in g ge tu ig en van de n sm aa k van de n be st el le r of zoo deze gee n vo o rk eu r be zi t, v an die van de n ve rv aa rd ig er .

H er v at te n wi j on ze m ed ed ee lin ge n be tre ffe nd e Po es ch el ’s le ve ns lo op m et de ve rm el di ng v an di en s le id er sc ha p ge du re nd e

20

CARL ERNST POESCHEL

ee nig e ja re n va n h et In se l-V er lag te Lei pzi g. Deze li tt er ai r- ar ti st ie ke on de rn em in g w a s ge st ic ht m et de be do eli ng , h e t do or h e t tij ds ch ri ft P a n in h e t be gin de r ni eu w er e ku ns tb ew eg in g be go nn en w er k vo o rt te ze tte n, n a d a t di t op hie ld te ver sc hi j­ ne n. Do or de ui tg av e va n h e t ti jd sc hr if t d ie I n s e l en va n ve le goed ge dr uk te en m et zo rg ge ko ze n bo ek en , hee ft dez e on de r­ ne mi ng zu iv er en d en ba an br ek en d g ew er k t. V oo r b ijz on de rh ed en be tre ffe nd e be ide on de rn em in ge n, zij de n le ze r ve rw ez en n aa r h e t in de n aa nv an g ge no em de op st el v an Dr. Lo ub ie r.

In 1907 ve rd er , is do or P oe sc he l en di en s vr ie nd , de n k u n st e ­ n a a r Pr of . W al te r Ti em an n, de J a n u s p r e s s e op ge ric ht , w a a r­ me de ie ts de rg eli jks beo ogd w o rd t al s de en ge ls ch e „p ri v a te p re ss es ” . Afg ezie n va n de do or M elc hi or L ec hte r ve rz or gd e B l ä t t e r f ü r d ie K u n s t is di t de ee rs te st ic hti ng v an die n aa rd in Du its ch land . T o t no g to e is ja m m er ge no eg sl ec h ts één dr uk , de R ö m i s c h e E l e g i e n v an G oe th e, v an dez e pe rs ge ­ ko me n. H et is ec ht er de be do elin g no g d it ja a r en be gi n 1910 an de re ui tg av en te do en ve rs ch ijn en . Wi j ko m en no g n ad er op dez e ee rs te lin g te ru g.

Na de n le ze r do or di en s p o rt re t en bi og ra fis ch e, zijn o n tw ik ­ ke lin g ra ke nd e, aa nt ee ke ni ng en m et de n pe rs oo n w ie ns na am bo ve n di t op st el st a a t, be ke nd ge m aa kt te he bb en , la te n wi j zijn in zi ch te n vo lge n, do or he m ze lf te re c h t: ty po gr af is ch e ge ­ lo of sb el ijd en is ge no em d. Du ide lij k sc hr ee f Po es ch el dez e ne de r in ee n aa ng en aa m en ee nv ou di g bo ek je , Z e i t g e m ä s s e B u c h ­ d r u c k k u n s t . B eh ou de ns ee nig e kl ei ni gh ed en ac h t de au te u r h e t in 1904 ge sc hr ev en e no g j u is t. A ch te re en vo lg en s w or de n in di t bo ek je be ha nd el d de le tt er , de ve rs ie ri ng , h e t ze tse l, dr uk

CARL ERNST POESCHEL

21

en kle ur , h et pa pi er , h e t ho ek , m et al s be sl ui t ee n te ru gb lik , w elk e wi j ge he el af sc hr ij ve n: „V at te n wi j no g ee ns te sa m en w aa ro p h e t bij de m od er ne b o ek d ru k k u n st aa n k o m t: Onz e le t­ te rs zu lle n vo lk om en le es b aa r zijn e n ee n ui tg es pr ok en k a ra k te r dr ag en , mo ge n ec hte r n ie t to t or na m en te n w or de n en m oe te n on ve ra nd er d in de ou de h is to ri sc h e vo rm en bli jve n. De v er si e­ rin g zal ee nv ou di g en be sc he id en zijn , ma g zic h ni et op dr ing en en m oe t in to o n w aa rd e de le tt e r na bij ko me n. Ho of dz aa k bij h e t ze tt en is de te ch ni sc he na uw ke ur ig he id , on be ris pe lij ke uit vu lli ng m et ve rm ijd in g van te gr oo te op en ing en . V er de r ee n sa m en va tt in g v a n h e t ze ts el in g em ak ke lij k ov er zi ch te lij ke g ro e­ pe n, ee n lo gi sc h w el over w ogen op ze t en een sm aa kv ol le v e r­ ho ud in g v an d e b ed ru k te to t de on be dr uk te g ed ee lte n. On de r a lle om st an di gh ed en m oe te n wi j h e t te ge lij k ge br ui ke n va n di ve rs e le tt e rs o o rt e n bij he tz el fd e w e rk en h et do or ee nm en ge n va n o r­ na m en te n u it ve rs ch il le nd e st ijl en ve rm ijd en . De kl eu r za l ni et op dr in ge rig zijn , da ar bi j m ag zij ev en m in kr ac ht el oo s en fle ts aa nd oe n, zij m oe t sp aa rz aa m aa ng ew en d w or de n. Ee nv ou dig en voorn aa m za l on s d ru k w e rk op een pr et ti g aa nv oe le nd ni et te di k en n ie t te gla d, ge ti nt , go ed pa pi er st aa n, da n za l h e t on s to t ee r st re k k en . Wij mo ge n on ze ho og mo ed n ie t z oe ke n te be vr ed ig en do or h e t over w in ne n va n gr oo te te ch ni sc he m oe ili jk he de n, m aa r doord at wi j on s w e rk ee n ku ns tv ol , p er ­ so on lij k ca ch et ve rl ee ne n. D oe lb ew us t ga me n st ee ds te w er k, h et dru kw er k m oe t on s k a n t en k la a r vo o r de n ge es t st aa n, ee r wi j nog een le tt e r in de n h a a k he bb en gez et.

En vo or één k w a a d di en en wi j on s vo or al te ho ed en : wi j be ge er en goe de w e rk st u k k e n v an on ze co lle ga ’s, w a a ri n eig en

22

CARL ERNST POESCHEL

vi nd in g op va lt, ni et sl aa fs na te ze tt en , m aa r on s da ar do or to t be te re te la te n aa ns po re n. Wij w ill en tr ac h te n on s eig en k u n s t­ ge vo el in on s w er k te l egg en. H et za l da n sp oe dig z oo ve r k om en , d a t wi j bij den aa nb li k va n ee n mo oi ge dr uk t bo ek o nm id de lli jk ku nn en zeg gen , zo nd er ee rs t h e t im pr es su m te ra ad pl eg en , do or w ie h e t ge dr uk t is, en dat w ij ev en zo o van ee n ge sl aa gd s m ou tw e rk k un ne n ui tr oe pe n : D at is w ee r mo oi w e rk u it de dr uk ke rij va n die en die.

S tr ev en wi j da ar om el k vo or zic h n a a r ee n bli jm oe dig e, p e r­ so on lij ke h u is k u n st in den b oek dru k.”

On s be st ek la a t ni et to e, m ee r u it di t m et ov er tu ig in g ge sc hr ev en bo ek je ov er te sc hr ijv en , sl ec h ts in ’t k o rt zij no g ge w ez en op de s sc hr ij ve rs vo o rn aa m st e in zi ch te n : d a t de bo ek ­ dr uk ke r zic h ni et m oe t la te n bi nd en do or st re nge re ge ls , hij m oe t m ee r op eig en sm aa k v er tr o u w e n en el ke op ga ve in div i­ du ee l tr ac h te n op te lo ss en . De lezin g en he rl ez in g v an di t bo ek je , in de ee rs te p la at s ge w ijd aa n de vo rm in g v an sm aa k en gez ond oo rd ee l, zij ve rd er on ze n le ze rs aa nb ev ol en . Moge er ee n en ke le vo lzi n in vo or ko m en op ex cl us ie f du its ch e va kt oe st an de n va n to ep as si ng zij nd e, in h o o fd za ak zijn de be to og en du id el ijk -p itt ig en ov er ee nk om st ig m et de do or on s in di t j a a r ­ bo ek ge pr op ag ee rd e ide ën ge sc hr ev en , zo od at wi j zo nd er a ar ze ­ le n di t du its ch e bo ek je in ha nd en v an ve le n on ze r ho ll an ds ch e ty p o ’s w en sc he n.

Ei ge nl ijk he bb en dez e k o rt e ve rh an de li ng en al s le id dr aa d ge di en d vo or een do or Po es ch el in 1903 ge ge ve n cu rs us aa n boe kd ru kk er s en le er lin ge n in h e t M use um fü r K unst un d Ge­ w er be te H am bu rg en w er de n zij m et vo or - en te ge n- vo or be el-

CARL ER NS T POE SCH EL

23

den toe ge lic ht . Bl ijk en s h e t A r c h iv f ü r B u c h g e w e r b e va n Dec. 1903 ha d zij h e t op ri ch te n v an e en s ch et sc urs us te n gev olg e en oo k Lo ub ie r in di t ja a rb o e k , i s te de el pag . 82, h er in n er t er aa n al s v o lg t: „E en va km an , Ca rl E rn st Po es ch el , één de r be st en , he ef t m et h e t be vr ed ig en ds te re s u lt a a t te Lei pzi g en H am bu rg voo rd ra ch te n en pra k ti sc h e oe fe ni ng en ge ho ud en ” .

De be sp re ki ng in de du it sc he va kt ij ds ch ri ft en va n Z e i t g e ­ m ä s s e B u c h d r u k k u n s t w a s n ie t im m er on ve rd ee ld gu ns tig , wij zo ud en ge ne ig d zij n di t cr it er iu m , in aa nm er ki ng ge no me n de to en m al ig e s ta a t de r ty po gr af ie in D ui tsc hl an d, in gü ns tig en zin vo or P oe sc he l u it te leg ge n. Oo k in on s la nd bl ee f di en s w er k je n ie t on be m er kt . Do or de n he er J. W. En sc he dé va n Am ­ st er d am w er d h e t w aa rd ee re n d be sp ro ke n in h e t T i j d s c h r i f t v o o r boek- en b ib lio th e e k w e z e n .

H ie r te la nd e w el li ch t m in de r be ke nd is een re fe ra at ov er h et do or de n ge zi ch ts he el ku nd ig e Pr of . Dr. H er m an n Co hn in B re s­ la u en Dr. R o b er t R ub en ca m p in Dr esd en ge sc hr ev en bo ek : W ie s o l l e n B ü c h e r u n d Z e i t u n g e n g e d r u c k t w e r d e n , vo or ko m en de in h e t A r c h i v f ü r B u c h g e w e r b e va n Se pt em ­ be r 1903, in w el k re fe ra a t Po es ch el na ga at , in ho ev er de do or sc hr ij ve rs ge st el de hy gi ën is ch e ei sc he n m et de hu idi ge e st h e ti ­ sc he ov er ee nk om en , du s w a a ri n oo gh ee lk un di ge n en mo de rn e bo ek dr uk ke rs sa m en ga an en w a a ri n ni et . Hij ko m t da ar bi j to t de co nc lus ie, d at sl ec h ts ov er tw e e pu nt en ve rs ch il b e st a a t en w el w a t b et re ft de ui tv ul li ng de r re ge ls en de ti n t v an h e t p a­ pi er , en ac ht h e t da ar om h e t ee nv ou di gs te al on ze bo ek en n a a r ar ti st ie k e in zi ch te n te be w er ke n, om da t da n te v en s h e t be st e aa n de hy gi ën is ch e za l w or de n vo ld aa n. O ve rig en s w o rd t nog

24

CARL ERNST POESCHEL

al ee ns d at al te th eo re th is ch e re ge le n ge ve nd e ge sc hr if t, da t in dr uk -u itv oe ri ng ver re be ne de n de da ar in v e rv a tt e ei sc he n st a a t, sc he rp be oo rd ee ld . In ho of dz aa k ha le n wi j dez e cr it ie k aa n, om de da ar in m et Dr. Co hn ge de eld e en on om w on de n u it ­ ge sp ro ke n vo or ke ur van Po es ch el vo or de ro m ei n te ge no ve r de al s du its ch na ti on aa l ge lde nd e fr ak tu u r. E en be ve st ig in g van di t in zi ch t is oo k te vi nd en in Z e i t g e m ä s s e B u c h d r u k k u n s t , vo or al te n op zic hte va n ni et u it sl uit en d vo or du its ch e le ze rs be ste m de dr uk w er ke n — me de in ve rb an d m et de ui tb re id in g va n ha nd el , in du st ri e en ku ns t. P oe sc he l v in d t h e t on mo ge lij k de fr ak tu u r te wi jzi ge n in hy gi ën is ch en en m od er ne n vo rm , zo nd er da t zij va n h a a r ei ge na ar di g, sn or ke la ch ti g, eig en zin ni g k a ra k te r ve rl ie st en ac ht de i8 de ee uw sc he so o rt en h e t ho og st .

Deze va n fijn stijl - en vo rm ge vo el ge tu ig en de u it sp ra a k he ef t he m on ge tw ijf eld een p aa r j a a r la te r er to e geb ra ch t de fr ak tu u r, zo oa ls J. F. Un ge r h a a r in 1794 n a m ee rd er e pr oe ve n te n sl ott e wi jzi gd e w ed er in ge br ui k te st el le n. V oo r w el ke bo ek en en ho e zu lle n wi j in den loo p van di t op st el ge le ge nh ei d he bb en te be ha nd el en , ev en ee ns de zoo ev en ge no em de en vo or al in zijn la te r w e rk on ge me en ge bl ek en vo or lie fd e vo or de ro m ei n, w aa rd o o r te ve ns h e t mi n du its ch e v an P oe sc he l’s dr uk ri ch ti ng w o rd t be lic ht .

U it A m er ik a i n zijn v ad er st ad t er ug ge ke er d om ee n w er kza am aa nd ee l te n em en in de ge ve sti gd e en ge re no m m ee rd e za ak zij ns va de rs , vo nd de jo ng e Po es ch el , de re ed s vo or zij n v er tr ek alo m op le ve nd e ku ns tn ij ve rh ei ds be w eg in g op ee n b et er pl an ge ­ br ac ht . S ed er t de pa rijs ch e w er el dt en to on st el li ng is e en gu ns tig e om m ek ee r in de du its ch e ni jv er he id sk un st en m er kb aa r. N iet da t

CARL ERNST POESCHEL

25

zij in dien tijd re ed s aa n on ze in zi ch te n zo ud en he bb en ku nn en vo ldo en , m aa r al s p ro du kt en va n d u i t s c h e kunst ri ch ti ng ku nn en wij he t na die n tij d ge bo de ne m ee rd er e w aa rd ee ri ng sc he nk en .

De Ju ge nd -s til m et zij n „S ee ro se n ” en an de re sl in ge rg ew as se n, en de do or van de Ve lde in ge ge ve n ve rm ic el li- sn or ke ls , m aa kt e pla at s vo or b et er e n ee nv ou di ge r si er m ot ie ve n. O ok de b oe kd ru k be w oo g zic h in die ri ch ti ng , al bl ijf t dez e be w eg in g da n oo k be pe rk t to t h e t w e rk v an a rt is te n en en ke le ve rd er zi en de en du rv en de dru k k er s. Me nig e ni eu w e le tt er so o rt , v a n : S at tl er , Vo igt , Hü pp , Kö nig en n ie t te ve rg et en de Ec km an n- le tte r zoo vo lk om en in aa n sl u it in g m et di en s n at u ra li st is c h ge st yl ee rd e or na m en t, k o m t ui t. E r w er d dr uk ge sc hr ev en en ge w re ve n, ni eu w e in zi ch te n w er d en v er d er u it g ew er k t en in to ep as si ng ge br ac ht . O ng et w ijf el d w ijd de Po es ch el de he m na aa n h et h a rt lig ge nd e be w eg in g vo lle aa ndac ht, ev en al s vó ór zijn st ud ie re is n a a r de nie uw e w er el d.

N ie tte m in sc he en hij , no g on de r de n in dr uk va n w a t hij gi nd s ha d ge zie n, ge en sz in s vo lk om en in ge no me n m et w a t om he m he en w er d ge m aa kt . O nz ek er nog , ee n be pa alde ri ch tin g to o n t h e t no g ni et , is to ch re ed s u it h et w er k in die n tij d o n ts ta a n te be m er ke n d a t do or he m n a a r ie ts eig en s en fij ne rs w o rd t ge zo ch t. Do or op ze tte lij k ge te ek en de ve rs ie ri ng en in ha rm on ië er en de en n ie t ex ce nt ri ek e kle ur en ge dr uk t om m et zo rg ge ze tte n te k st , tr a c h t hij , op v an h e t ge w on e af w ijk en de p ap ie r­ so or te n, an de re w er ki ng en te be re ik en . Toc h m a ak t di t w er k, w a a rv a n in ee n K er st nu m m er v an h e t A r c h iv f ü r B u c h g e ­ w e r b e een pa ar st al en w er de n op ge no m en , ee n no g ie tw a t aa rz el en de n in dr uk , de ch ar m e er v an is ho of dz ak el ijk in de

i

26

CAR L ER NS T PO ESC HE L

te ek en in g te zo ek en . M aa r gu ns tig st e e k t h e t re ed s af bij de gr ov er vo or tb re ng se le n zi jn er la nd ge no ot en . V oo rd ie n za l h et ze ke r ge en de ze r in h e t ho of d ge ko m en zijn de cu rs ie f k ap it aa l ge ze t aa n te w en de n, al s in de hie r be do eld e Sp eis ef ol ge va n be gin 1901. Ee ni gs zi ns mo ge ee n am er ik aa ns ch e op va tt in g to t dez e ze tw ijz e aa nl ei di ng zijn ge w ee st , ho e h e t zij, h e t is w er k , d at in de rd aa d ni et du it sc h k an ge no em d w or de n.

Ev en m in de du its ch e h er d ru k v an F ra E lb er tu s (E lb er t H ub ­ ba rd) be fa am de B o o d s c h a p a a n G a r c i a do or Po es ch el en T re pt e in he tze lfd e ja a r ui tg eg ev en . De v an bo ve n m et den bla ds pi eg el ge lijk ge ho ud en , in de zijm ar ge g ep la at st en ti te lr e ­ gel, in een an de re kl eu r da n de te k s t ged ru kt , en h e t ee n w e i­ nig n aa r bi nn en on de r de pa gi na ge ze tte pa gi na -c ijf er , w ijz en op ov er ze es ch e vo or be elde n. M ind er ge sl aa gd en n ie t vr ij v an op va lle nd e bu ite ni ss ig he id , zijn aa n dit bo ek je h e t k u n st m at ig ge kr eu ke ld sc hu tb lad- en ca rto na ge - o v er tr ek p a p ie r en h e t on ­ du ide lij k do nk er gr ijz e st ij fs el m ar m er et ik et . Oo k de ve rs ie rd e in it ia al en de bi jn a den ge he el en dr uk sp ie ge l be sl aa nd e v e rs ie ­ rin g aa n h et ein d, st ek en te ze er a f v an kl eu r, zijn te do nk er , te ge no ve r de le tt er , ee n kl oo st er sc hr if t- ty pe , en gr of v an te e ­ ke ni ng . Zij ve rr ad en no g ni et d at fijn ge vo el vo or lij n en k le u r d at h e t ke nm er k is van T ie m an ns la te r w er k.

Te nz ij de ni et ge sig ne er de ra nd en om de zo oe ve n ge no em de sm ou tj es v an 1901 o ok do or W al te r T ie m an n zijn g et ee ke nd , da n is di t bo ek je h e t ee rs te d ru k w er k v an P oe sc he l & T re pte , w a a r­ me de dez e zoo vru ch tb ar e te e k e n a a r zijn ge du rig e en do or Poe sc he l t e re c h t h oo g ge w aa rd ee rd e sa m en w er ki ng me t d en d ru kk er be gi nt . Ee n sa m en w er ki ng w el ke vo or al in di en s la a ts te w er k

CARL ERNST POESCHEL

27

van zoo be sl is se nd en in vl oe d is, d at wi j er h a a s t to e zo ud en ko me n va n be id en ee n bi og ra fis ch e sc het s te ge ve n, zoo ni et da ar do or de ra m in g v an di t op st el w er d ov er sc hr ed en . Wij zu lle n on s da ar om be pe rk en to t h e t ge du rig ve rm el de n va n di en s m ed ew er ki ng ; oo k al om da t to ch no g ge no eg w e rk z on de r dez e a rt is t to t st an d is ge ko m en , v a lt on s dez e be pe rk in g ni et mo eil ijk .

Me t de no g ni eu w e B eh re ns -l et te r d ru k t Po es ch el in ig o i ee n kuns tb ro ch ur e v an F ri tz W ol ff vo or de n in te lli ge nt en en sm aa kvo lle n ui tg ev er D ie de ric hs te Je n a ; Dr. Lo ub ie r ze gt „m et fijn en sm aa k ” . In h e t vo lg en de ja a r ge br ui kt e hij dez e le tt e r vo or de do or Ru d. K au tz sc h ge bu nd el de st ud ië n D ie N e u e B u c h k u n s t va nw eg e de G es el ls ch af t de r Bi bl io ph ile n te W ei m ar ui tg eg e­ ve n. M ar ge ve rd ee lin g, ze tw ijz e, pa pi er en dr uk zijn ui ts te ke nd , sl ec ht s de m et te ve el lij ne n om sl ot en en da ar do or to t kop lijs te n ge w or de n pa gi na -t it el s ku nn en on s m in de r vo ldo en . Ook ee n in 1903 m et de B e h r e n s - S c h r i f t ge dr uk t bo ek vo or Die ­ de ric hs , B e r n h a r d W il m , d e r W e g z u m E w ig - L e b e n d ig e n he ef t ee n te ve el aa n Be hr en s- lij ne n op de tit el pa gi na .

Deze be id e bo ek en en h e t in 1904 bij Ju li us Ze itl er te Lei pzi g ve rs ch en en K o n v e n t i o n e n d e r K u n s t va n Sc hef fer , ev en ­ ee ns u it de B eh re ns , zijn al le ve rs ch il le nd w a t h e t in sn ijd en en ein dig en de r al in ea s be tr ef t. Bij de n dr uk van 1907 zijn ze ni et in ge sn ed en en is m et ee n v u ls tu k je de pa gi na ac ht er in ge sl ot en ge ho ud en . In d en v ol ge nd en dr uk , ee n be to og en de te k st m et ve el k o rt e vo lz in ne n, is aa n h e t be gi n v an dez e op de ge w on e m a­ n ie r ing es ne de n, m aa r v an ac hte re n be ha nd el d al s de vo rig e.

Oo k zijn , ni et on mo ge lij k n a a r h e t vo or be el d v an M or ris , som -

28

CARL ER NS T POE SCH EL

mig e vo lz in ne n ac ht er el kaa r do or ge ze t, m et ee n vul st uk je en ee n v ie rk an tj e w it te r af sc he idi ng . Di t do or ze tte n w a s no od za ­ ke lij k om de aa ng eh aa ld e en op ee n de rd e de r re ge lb re ed te in kl ei ne r le tt e r tu ss ch en de te k s t ge ze tte bi jb el te ks te n een r us tig e en ge sl ot en om ge vin g te ve rz ek er en . H et la a ts te bo ek je ei nd e­ lijk , m et in mo oi gr ijs ge dr uk te in it ia le n en ho of ds tu k- af sl ui tin ge n is w ed er om bij de al in ea s in ge sn ed en , m aa r h e t v ie rk an tj e op ge vu ld do or een vu ls tu kj e, zoo oo k ac h te ri n . Me t h e t kl eine ze tv la k, de flin ke m ar ge en de bet re kk el ij k gr oo te le tt e r (co rps au gu sti jn) g ev en w ij aa n de la a ts te dru k de vo or keu r. T oc h zie n wij lie ve r w er k va n Po es ch el u it ee n an de re le tt e r ge ze t, ni et sl ec ht s om de on s mi nd er e v e rw a n te le tt e r zel f, m a a r oo k om de ze tw ijz e. Vo or h et sm outw er k ge ld t di t ev en ze er .

Ni ett em in he ef t de on te vr ed en en re c h ts en li nks zij n pa d ba ne nd e jo ng e m an u it dez e, al s wi j h e t zo o m og en no em en , Be hr en s-p er io de , be ho ud en de w aa rd ee ri ng v o o r de b ru ik b a a r­ he id de r re ch te lijn in de bo ek k u n st en ge ef t hij v an dez e w a a r­ de er in g bl ijk op me nig d ru kw er k, o. a. ee n 4 pag in a’s bij lag e in de G r a f i s c h e M u s t e r a u s t a u s c h v an 1902, on de r de n na am d ie L in ie in d e r B u c h k u n s t . H ijz el f za l de ee rs te zijn te er ke nn en , da t dez e pr ob ee rs el s la ng n ie t fr aa i ku nn en h ee te n, m aa r in die n tijd ku nn en zij ge ld en al s ee n st ap in be te re , la te r m et fijn en sm aa k vo or tg ez et te ri ch tin g. In zijn Z e i t g e m ä s s e B u c h d r u c k k u n s t be ve el t Po es ch el te r af w is se li ng in den ov er vl oe d va n or na m en te n de ee nv ou di ge re ch te lij n aa n, w el ke to t ee n ni eu w e orn am en ta ti e en ze lfs to t ee n ni eu w en dr uk st ijl za l ku nn en lei de n.

W el k tij ds tip zijn le id er sc ha p vo or h e t I n s e l- v e r l a g be gi nt

C A R L E R N S T P O E SC H E L

29

m oc ht ik ni et ve rn em en . W el he b ik bij de ha nd de mij ee rs t be ke nd e dr uk vo or dez e li tt e ra ir e on de rn em in g ui tg ev oe rd : A l t i t a l i ä n i s c h e N o v e ll e n v an 1902 . Di t sl an ke duo-d ecimo ot je is he el ee nv ou di g en goed u it de me dia eva l ty pe ge ze t en ve rs ie rd m et op en i5 de ee uw sc he ve ne ti aa ns ch e in iti al en , die in de 15 lu xe -e xe m pl ar en m et de ha nd ge kl eu rd zijn . De no ve l­ le nt it el s zijn u it k ap it al e n ge ze t in h e t mi dd en va n de vo or af ­ ga an de bl an co pa gi na , en do or ee n kl ei n vi gn et af ge slo ten.

Bi jzo nd er sm aa kv ol is di t bo ek je ge ka rt on ne er d. H et va n vo re n af te ru g p la at se n de r pa gi ne er in g, en on ge tw ijf eld ni et mi nd er h e t te pa s br en ge n v an ou d si er m at er ia al , om da ar do or uit vo e­ rin g en in ho ud m et e lk a a r in ha rm on ie te br en ge n, w ij st w e ­ de ro m op w a t P oe sc he l v an de am er ik aa ns ch e dr uk ke rs op vie l, en w aa ro p wi j in on s vo ri g op st el in di t ja ar b o ek ov er am e­ ri kaa nsc he b o ek k u n st , m et n ad ru k he bb en ge we ze n. Ee n in D ui ts ch la nd st el lig n ie t op dez e wi jze vo or ko m en de op va tti ng , v an w el k er do or vo er in g oo k so mm ige In se l-u itg av en ge tui ge n.

Al s R o b er t B ro w ni ng s, A u f e in e m B a lk o n , in e in e n G on de l va n 1903 en P a r a c e l s u s , v an 1904. De ee rs te m et do or Tiem an n ge te ek en de n du bb el tit el en ba nd ve rs ie ri ng do et mo gel ijk te ve el aa n di t so o rt en ge ls ch e ui tg av en de nk en ; de la a ts te me t de zoo ho og st sim pe le m a ar sm aa kv ol d oo r l ijn en o m sl ot en ti te l, ko m t on s ei ge ne r vo or , al is oo k, ui tg en om en h e t in ro od d ru k ­ ke n de r pe rs oo ns na m en , h e t b in nen w er k m et geli jke z org b eh an ­ del d. Be ide n zijn uit ee n me dia eva l t ype ge ze t. E ve ne en s die t w ee aa rd ig e, fr is sc he bo ek je s u it de n ze lfd en tij d on ge ve er : d e r K a u f m a n n , K a le n d e r 1 9 0 4 m et in ro od ge dr uk te ve tfi jn e lij ne n bo ve n en on de r de pa gi na en in dez elf de kle ur ge ho ud en

30

CARL ERNST POESCHEL

in it ia al k as te n , en h et re ed s om de n in ho ud be sp ro ke n Z e i t ­ g e m ä s s e B u c h d r u c k k u n s t , m et ve tfi jn e lij ne n w aa rt u ss ch en de pa gi na ti te ls zijn ge pl aa ts t, oo k hi er in in iti aa l-o m ra m in ge n, m aa r al le s in ’t z w a rt ge ho ud en . V an h e t ee rs te is de ti te lp a ­ gi na m et st ev ig e ro od e lij ne n fer m om sl ot en en in sc hr if tv la kke n ve rd ee ld , h e t m id de nv la k m et ee n ge te ek en d ci rk el vo rm ig vi gn et do or Ti em an n. De ti te lp ag in a v an P oe sc he ls ge sc hr if t is st il le r ge ho ud en en in zijn ee nv ou d w el li ch t no g fr aa ie r. De eig en lijk e tit el , do or ve tfi jn e lij ne n bo ve n en on de r op pag ina br ee dt e ge br ac ht s ta a t bo ve n aa n de pa gi na , st ad , ja a rt a l en ui tg ev er op dez elfd e wi jze af ge sl ot en on de ra an . Een kl ei n sie rst uk je br ee kt h et tu ss ch en lig ge nd e w it te vl ak . V oo r de be ide bo ek je s te ek en de Ti em an n de in it ia al -o m ra m in ge n en kl ei ne si er st uk je s. Di en en no g ve rm el d te w o rd en de go ed ge ze tte ad ver te nti es in h et ka le nd er bo ek je en h e t st em m ig gri jze ka rto nb an dj e om Po es ch el ’s eig en ge sc hr if t, m et do or tw e e lij ne n om slo te n ti te l- et ik et in ro od en z w a rt ge dr uk t.

Ge ven be ide bo ek je s en h e t sm o u tw e rk u it di en tij d re ed s re de n to t on om w on de n w aa rd ee ri ng vo o r de wi jze, w aa ro p va n ge w oo n m at er ia al , ui tg ez on de rd da n de to ch m ee r on de rg es ch ik ­ te in iti aa l-o m ra m in ge n, is pa rti j ge tr ok ke n, on ze w aa rd ee ri n g st ij gt in ho og e m at e vo or h e t in al zijn ee nv ou d, u it e rs t v o o r­ na am en sm aa kv ol bo ek : S o n e t t e v o n S c h r o e d e r . U it dez en k w a rt o ge di ch te nb un de l w er d re ed s bij h e t vr oe ge re op st el va n Dr. Lo ub ie r ee n du bb el- pa gin a, st e rk ve rk le in d ge re pr od uc ee rd .

Wij ko nd en e ch te r ni et n al at en h ie rv an n og m aa ls t w e e p ag in a’s, m in de r ve rk le in d te ge ve n, te ge n el k aa r ged ru kt op pa pi er on ­ ge ve er al s vo or de oo rs pr on ke lij ke uit gaa f ge br ui kt , w aa rd oor

CA RL E R N S T P O E SC H E L

31

wi j tr ac ht en ee ni gs zi ns die bi jzon de re be ko rin g va n h et or ig i­ nee l, on st aa n do or de sa m en w er ki ng va n vo or en ac h te r op h et bla d ge dr uk te pa gi na , w e e r te ge ve n. Men m er ke op ho e no be l de vi er ka nt e dr uk sp ie ge l op h e t ro yal e pa pi er is ge pl aa ts t, nog te m ee r op va lle nd vo or de ge en , die al s sc hr ij ve r de zes h et ge no t m oc ht sm ak en , di t in sl ec hts 200 ex em pl ar en ge dr uk te bo ek , te do or bl ad er en , w aa rb ij h e t ar ra ng em en t im m er aa n be ko rin g bl ee f w in ne n, on da nk s h e t 400 m aa l te ru gkee rt . Hoo fd- en afde el in gs tit el s ei sc he n ge en bi jz on de re be sp re ki ng .

Dit is h et ee rs te bo ek w a a ri n Po es ch el de do or he m al s het w ar e on td ek te , R e n a i s s a n c e A n t i q u a , ee n oo rs pr on ke lij k fr an sc he le tt er , ge br ui kt , u it w el k ty pe hij la te r nog me nig bo ek en sm o u tw e rk ze t. M er kw aa rd ig is he t, da t een D ui tsc he r to o n t zo o’n fijn vo rm ge vo el te be zi tte n, vo or al w a a r h e t de k w al it ei te n ge ld t v an ee n fr an sc he le tt er . Bij vo or ke ur ge br ui kt hij h a a r in de 14 pun ts , de kl ei ne re so or te n ve rli ez en te vee l, en de gr oo te n la te n de ei ge na ar di gh ed en te ze er op de n vo or­ gr on d tred en .

U it 1904 za ge n wi j v o o rt s no g: de pr os pe ct us va n een la te r te be sp re ke n kl as si ek en -u it ga af ; een aa nt re kk el ij ke ci rc ul ai re vo or de d ru k k er s ze lf in cu rs ie f kap it aa l, be ide n u it bo ve ng e­ no em de le tt er ; en de k at al o g u s van de du its ch e bo ek ni jv er he id sen fo tog raf ie- inz en din g te r w er el d- te nt oo ns te ll in g te St . Lo ui s, ge dr uk t in op dr ac ht v an de n D eu ts ch en B uc hg ew er be ve re in en do or Ti em an n rij k, w el li ch t ie ts te rij k, m et ov er ig en s ze er v e r­ di en st el ijk pl an ta ar di ge or nam en ta ti es , van m ee r en ge lsc h da n du it sc h k a ra k te r ve rs ie rd .

Bl ijk en s deze op dr ac ht van ee n in D ui ts ch la nd ze er geza g-

32

CARL ERNST POESCHEL

he bb en d gr af isc h lic ha am , bl ev en P oe sc he l’s „ D ru ck le is tu ng en ” n ie t on op ge m er kt bij de to t oo rd ee le n al le re er st be vo eg de n, en wi j m ee ne n ve ili g h et be gin van zijn la te r su cc es in di t ja a r te mo ge n st el le n. Te m ee r lig t dez e ve ro nd er st el lin g vo or de ha nd , w a a r zijn w er k rij pe r, vo ld ra ge ne r w ord t. H et on ze ke re zo ek en en m oe ite vo l pr ob ee re n, be gi nt p la at s te m ak en vo or ee n ve rfi jni ng en pe rf ek tio ne er in g v an do or pr oe fd e op va tti ng en , zo nd er da t hi er m ed e ee n to t ee nt on ig he id le id en d te k o rt aa n fa nt as ie ge pa ar d ga at . J u is t dez e sc hep pin gsk ra ch t w o rd t in zijn Z e i t g e m ä s s e B u c h d r u c k k u n s t do or he m vo or den bo ek dr uk ke r te re ch t ho og aa ng es la ge n en on on tb ee rl ij k ge ac ht .

Mog en da n oo k zijn in zi ch te n ov er w a t h e t w ez en en w en sc he n de r b o e k d ru k k u n s t ui tm aa kt , ge du rig v a s te r vor m aa nn em en , ni m m er zu lle n deze , een in re ge ls op ge st el d co m po si tie -s ch em a vo or st aa n.

U its te ke nd e ge leg en he id zijn ca pa ci te it en te to on en en o n t­ w ik ke le n te ve ns , ve rs ch af t he m h e t le id er sc ha p v an h e t Ins elVe rla g. Hij he ef t nu te ve ns de ge le ge nh ei d, de ge he el e op ze t en ind ee lin g va n ee n bo ek , n a a r eige n in zi ch te n te be pa le n; do or da t hij ni et sl ec ht s dr ukker m aa r oo k uit ge ve r is . Is zijn aa nd ee l al s dr uk ke r in de ge he el do or W ie yn ck ge sc hr ev en pr ac ht -e di tie va n die K ü s s e d e r J o h a n n e s S e c u n d u s , va n m ee r ui tv oe re nd en , te ch ni sc he n aa rd du s, do or da t Po es ch el h et pl an er vo or on tw ie rp , is hij to ch w ed er vo or ee n n ie t ge rin g de el oo k a rt is ti e k bij di t w e rk be tr ok ke n.

Bij de G r o s s h e r z o g W il h e lm A u s g a b e d e u t s c h e r K la s ­ s i k e n , v a lt te no em en Po es ch el ’s aa nd ee l in de sm aa kv ol le do or vo er in g va n de n do or g ra af K es sl er en E m er y W al ke r be-

CA RL E R N S T P O E SC H E L

33

pa al de n ar ti st ie ken op zet . De en ge lsc he sc ho on sc hr ijv er s Jo h n ­ st on en Er ic Gill te ek en de n ti te l en su bt it el , Do ug las Co cke rel l, de m ee st er bi nd er en le er lin g van Co bde n S an de rs on , den ze er ee nv ou dig en , vo or na m en ba nd . Ee n ge no t vo or h e t oog bij deze vee l be va tt en de , m aa r du nn e en kl ei ne bo ek je s is de w el v er ­ zo rgd e ze tw ijz e en de on be ris pe lij ke dr uk op h et du nn e I n d i a pa pi er . V oo ra l v al t de sm al le m ar ge op, ge vo lg va n h e t u it ­ ga ng sp un t de ze r dr uk ke n, h an di ge b oe kj es m et m ax im um in ho ud te ve rk rij ge n. Do or de go ede ve rd ee lin g is de sm all e w it ra n d in ’t ge he el ni et st or en d.

Ee n st at ig e dr uk v an de S i m p l i c i s s i m u s va n G rim m el sh au ­ se n is me de ze er aa n tr ek k el ij k ge w or de n do or de sm aa kv ol le wi jze w aa ro p de ge re pr od uc ee rd e ou de pr en te n, to t m ee r dec o­ ra ti ev e pa gi na ’s o m ra am d zijn d oo r den v aa rd ig en e n v eel zijd ige n te ek en aa r Tie m an n. Bi jzon de r g en oe m d zij die ns tit el pa gi na , vo l­ ko m en pa ss en de bij h e t X V II ee uw sc h k a ra k te r va n he t bo ek .

Al s le tt e r w er d ee n ou de k ar ak te ri st ie k e fr ak tu ur gen om en.

M ind er ge sl aa gd ac hte n wi j de te wi jde ze tw ijz e bij he t ni et do or sc ho te n ze ts el .

De S i m p l i c i s s i m u s en de zoo ge he el ve rs ch ill en d ui tg e­ vo er de N i n o n v o n L e n d o s mo ge n al s vo or be el de n ge lde n vo or on ze be w er in g d at P oe sc he l vo or elk bo ek , in ov er ee n­ ste m m in g m et de n in ho ud tr a c h t ee n k a ra k te rs ti e k e op va tt in g te tre ffe n. H et op en to p fr an sc he bo ek m oe st m et een be sl is t fr an sc he le tt er , de G ra ss et , ge dr uk t. H ad de sl an ker en ra nker , fr an sc he ro m ein ni et b et er vo or h e t ou de dr am a ge pa st ?

M aa r zoo do or ga an d, in aa nm er ki ng ge no me n de m ee rd er e be la ng rij kh ei d, die h et la te re w e rk do or ri jp er ku nn en en zek er3

34

CARL ER NS T POE SCH EL

de r op ze t vo or on s he ef t, zou de om va ng va n di t op st el al lic ht de gre nz en va n deze ui tg av e ov er sc hr ijd en . De ge du rig m ee rd er ge bo de n ge leg en he id zic h in ve le rle i op dr ac ht en te ui te n, zo u bu ite nd ie n een st uk vo or st u k ge dé taill ee rd e be sp re ki ng vo or on s ze lf onm ogelij k en v oo r de n leze r m in de r ge ni et ba ar m ak en .

Wij w ill en on s du s ve rd er be pa len to t h e t bo nd ig aa nd ui de n va n w a t on s he t op m er ke lij ks t vo or ko m t te zijn in de bij di t op ste l ga an de st al en va n Po es ch el ’s w er k, aa n w el ke zijn ge ­ du rig ve ree nv ou di ge nd e op va tti ng n aw ij sb aa r is.

Ni ett em in ac ht en wij h et za ak de n vo or ga an de n tijd , w a a ru it sl ec ht s een enk ele pr oe ve is op ge no me n n ie t te m oe te n vo or bij ga an . Om da t do or Po es ch el ’s fal en en be re ik en he en bl ij kt w a t hij w il, en ju is t de gev olg de we g on s bi jz on de r le er za am sc hi jn t vo or de oo k z oe ke nd en e n er ns tig st re ve nd en o nd er on ze le ze rs .

H et za l he n da n duide lijk w or de n, d at de k w a li te it e n u it la te r tijd , ni et zo nd er sla g of sto o t d oo r d en ij ve rig en m ee st er -d ru kk er in die ns ar ti st ie ke ba ga ge zijn ge ra ak t.

Ee n ze er fr aa i sm ou tje is de n a a r tij ds or de vo lg en de geb oor tea an ko nd ig in g. U its te ke nd is h e t m id de nv la k m et h e t sc hr if t op h et pa pi er gez et, te rw ij l de bu it en ka de r ve rh in der t d at h e t pa pi er te gr oo t sc hi jn t vo or de kl ei ne me de de eli ng . Ho e pa ss en de lijn en bij de le tt er en ho e ge pa st fe es te lij k is h e t ge he el.

Do or me nig pr os pe ct us vo or de ha nd el sw et en sc ha pp el ij ke u it ­ ga ve n bl ijk t d e z org aa n dez en bij u it st e k p ra kti sc hen t a k va n zijn be dr ijf g es ch on ke n, aa n w el ke zo rg oo k T ie m an n de el ac ht ig is.

De h ie r afg eb eel de kr ac ht ig kl eu rv ol le ti te l, zo u on s, ofs ch oo n va n n at u re on s de rge lij ke le ct uu r m in de r a a n tr e k t, e rt oe k un ne n br en ge n, di t oo k ov er ig en s sm aa kv ol le bo ek , be la ng ste lle nd te r

CARL ER NS T POE SCH EL

35

lez ing in de ha nd te ne m en . D ur f en ov er tu ig in g sp re ke n uit den hi nk en ra nd , die ee n Êq ui va le nt v in d t in h e t ne ga ti ef get ee ke nd e sig ne t. Om vo or de n, no od za ke lij k u it ro m ei n te ze tt en engel se he n sc hr ij ve rs na am , on de ra an ee n zel fde re ge l te ve rk rij ge n w er d de uit ge ve rs na am u it dez elf de le tt e r gez et. Ee nm aa l b eg on ­ ne n be id e so o rt en m et el k a a r te g eb ru ik en w er d hi er m ed e in h et ge he el e bo ek do or ge ga an , d oo r h e t to ep as se n v an rom ei n al s tit elsc hr if t. Ee n m ee rm al en d oo r de A m er ik an en ge volgd e g ew oo nt e, ec h te r in om ge ke er de ve rh ou di ng . Zie hi er ov er o ns e er st e op ste l o ver am er ik aa n sc h d ru k w e rk in dez e ui tg av e va n 1907.

Ei ge n v an vi nd in g en fijn ve rd ee ld is de k w ar to ci rc ul air e uit he tz el fd e ja a r v o o r A de rj ah ns Ve rla g. On da nk s dat h e t w it tu ss ch en bu ite n- en bi nn en lij ne n bo ve n gr oo te r is da n be ne de n, is to ch h e t w it o n d er aa n ov er he er sc he nd , do or da t de pu nt vo rm m ee rd er w it op zij ge ef t da n de vo lu it ge ze tte re ge ls. T w ee in ee n v a tt e n d e vo rm en zijn h ie r al du s te n vo or de ele va n be ide n, en vo or al v an h e t ge he el , uit st ek en d in ov er ee ns te m m in g m et op tis ch e sc ho on he id se is ch en op ge lo st. Ook v al t de ge luk kig e kl eu re nc om bi na tie te ro em en .

Ei nd e A u g u st u s 1907 ge ve n Po es ch el en Tie m an n pe r pro spe ktu s ken nis v an h e t do el h u n n er J a n u s p r e s s e en ko nd ige n zij aa n de n ee rs te n d ru k d a a rv a n m et S ep te m be r ge ree d te zu lle n he bb en . E ve na ls bij an de re d er ge lij ke on de rn em in ge n in h e t bu i­ te nl an d, w o rd t oo k bij dez e op de in all e de ele n ve rz or gd e a rt is ti e k e op ze t v an h e t bo ek h e t m ee st e ge w ic ht ge he ch t. Me t de n zo rg vu ldi ge n sn it de r le tt e r en de dr uk te ch ni sc he pe rf ek tie za l pa pi er en ba nd in ov er ee ns te m m in g zijn . V an h e t ee rs te in sl ec ht s 150 ge nu m me rd e ex em pl ar en op de ha nd pe rs ge dr uk te

3Ö

CARL ER NS T POES CHEL

bo ek , de R ö m i s c h e E l e g i e n va n Go eth e ge ve n wij beid e la at st e pa gi na s w ed er , te ge no ve r el kaa r ge pl aa ts t al s in he t ori gin ee l.

Re ed s bij Sc hr oe de rs S o n e t t e va n 1904 en di en s E ly s iu m va n 1906 w as ge ble ke n m et ho ev ee l fijn ov er leg en sm aa k Po es ch el de ge wo on lij k ni et fr aa ie ge di ch te n- pa gi na s w is t te vo rm en to t æ st he tis ch ze er be vr ed ig en de op lo ss in ge n.

In 1907 ko m t di t nog uit in ee n du its ch e ov er ze tt in g de r ge di ch ten va n M ais tre Fr an ço is Vi llo n, u it h e t m ee rg en oe md e oo rs pr on ke lij k fra ns ch e ro m ei n ty pe ge ze t. Bij di t la a ts te bo ek be gi nt elk ge dic ht bo ve na an den bl ad sp iege l, m et ee n (b eh al ve bij en ke le ni et ge tit elde ve rze n) uit de ka pit al en van h e t vo or den te k st ge br ui kt e co rps ge ze tte n tit el re ge l. Bij E l y s i u m is de nu mm eri ng de r ni et ge tit elde ge di ch ten in de be id e b u it en m ar ­ ges aa ng eb ra ch t in ar ab is ch e cij fer s, bij de V i l l o n vo or in de pa gi na m et ro m ei ns ch e cijf ers , t er w ij l i n ee n ui tg av e v an Wi lli am Bl ak e’s ge di ch ten va n 1907 de ti te ls in de bu it en m ar ge s zijn ge ­ pl aa ts t. Zo oa ls zi ch tb aa r aa n de re pr od uc ti e is el ke de r R ö m i­ s c h e E le g ie n be go nn en op ee n ni eu w e pa gi na m et da ar bo ve n ge pl aa ts te ro m ei ns ch e cij fer s ge no em d. On ge tw ijf eld is di t nu m ­ m er en m et ro m ei ns ch e cij fer s in sa m en ha ng m et de la tij ns ch e af kom st al s bij Vi llo n of m et h e t la tij ns ch e on de rw er p, al s bij Go eth e, ge sc hie dt.

Nog v al t bij de ge no em de ge lij ks oo rti ge dr uk ke n te wi jzen op h et ve rs ch il in pa gi ne er in g. Die va n 1906 i s ni et gep ag ine erd , die va n Vil lon on de r in de bu ite nm ar ge , die van Bl ak e ev en zo o en de Ja nu s- dr uk in h e t mi dd en on de r de n bl ad sp ieg el. Op onz e re pr od uk tie is di t ni et te zie n om da t Po es ch el zic h ze er te re ch t

CARL ER N ST PO ESCH EL

37

de vr ijh eid na m de pa gi na t w ee re ge ls la ng er te m ak en , da ar do or ve rm ijd en de dez e op ee n vo lg en de te m oe te n pl aa ts en . Be ha lve bij die va n Bl ak e w or de n all e ge di ch te n be go nn en m et een , do or Ti em an n ge sc hr ev en , he ld er ro od ge dr uk te be gi nl et te r.

W an ne er ik aa n de n Ja n u s- d ru k de voork eu r ge ef bo ve n de mij ev en ee ns ho og st sy m pa th ie ke de fti g z w a rt om ba nd e Vi llo n uit gaa f v an Ju li u s Zei tle r, da n is di t ni et allee n om de da ar in ge vo lgd e be te re m ise en pa ge of w itv er de el in g, m aa r oo k en vo or al om de zoo ru st ig e, du ide lij ke , fijn ge vo rm de en in ’t ge ­ he el ni et bu ite ni ss ig -m od er n ge te ek en de le tt e r va n Ti em an n.

Zo nd er bi jz on de re n n ad ru k hi er op te leg gen ge eft to ch deze le tt e r vo lk om en h e t p e n k a ra k te r te zie n. Bo ve nd ien dr ag en to t h e t v el le n v an dit oo rd ee l bij : de on ge m ee n pe rf ek te d ru k op he t fr aa ie pa pi er , de ra n k ge ca lü gr af ee rd e be gi nl et te rs , de no be le in ro od ge dr uk te bin n en ti te l en de m et gou d op iv oo r pe rk am en t ge st em pe ld e ban dt it el . T en ein de dez elfd e ka nt ig e sc he rp te de r d ru k le tt e rs n ab ij te k om en zijn de tit el re ge ls en in iti al en in ho ut ge sn ed en , di t is bij de Vi llo n ui tg av e ni et geb eu rd.

A lle s bij e lk a a r ge no m en d u n k t on s di t ee rs te pr od uk t va n de Ja n u sp re ss e ee n p la a ts w aa rd ig n a a st de te re ch t zoo ho og ­ ge sc ha tt e dr ukken v an Co bd en Sa nd er so n, en h et zo u on s in ­ de rd aa d ve rw on de re n, in di en n ie t bij de op ze t va n hu n w er k be ide vr ie nd en h e t vo or be el d van de n en ge lsc he n m ee ste r-d ru kk er vo or oo ge n hee ft ge st aa n, zo nd er d at wij da ar m ed e zo ud en w ill en be w er en , d at di t in al le de ele n w el ve rz or gd e, ko st el ijk e bo ek je eig en ca ch et on tb re ek t.

In w ee rw il va n on ze da ar ev en ge da ne be ko rtin gs be lo fte, m ee nd en wi j di t m ee st vo ld ra ge n w e rk u it P oe sc he l’s la te re

38

CARL ER NS T POE SCH EL

pe rio de , ui tv oe ri ge r te m oe te n be sp re ke n, vo or al in ve rb an d m et de zoo ee nv ou dig e mi dd ele n, die to t de to ts ta nd ko m in g er va n ge die nd he bb en . De tw ee vo lge nd e en een ige de r la te re vo or be el de n to on en U da t hij oo k an de re en m ee rd er e mi dd ele n w ee t te ve rw er ke n, ind ien de aa rd va n h e t w er k zu lk s we nsc he lij k m aa kt . H et om sla g M e r c e d e s F a b r i k a t e is fik sch va n lijn en fri sc h va n kl eu r, do et ee ni gs zi ns am er ik aa ns ch aa n.

De tit el pa gi na D er S t u r m h e i d h o f zo u oo k zo nd er de m ee r fle ur en kl eu r ge ve nd e ro od e lijn ee n goe d ef fe kt m ak en , om da t de reg elg ro ep en in on de rli ng e ve rh ou di ng zij n ge bra ch t en u it 足 st ek en d zijn ge pl aa ts t in ve rb an d m et h e t ui tg ev er s- vi gn et . Men be ki jk e m et ha lfd icht e oog en m aa r ee ns dez e re pr od uc ti e en za l da n onz e be m er kin ge n ju is t vin de n.

Do or een en ke le ge sc hr ev en in ro od ge dr uk te re ge l en de al s h et w ar e fe es tel ijk be gin ne nd e P vo or af ge ga an , is de ci rc ul ai re vo or ee ne te nt oo ns te lli ng va n h et w e rk de r fir m a in h e t Bu ch 足 ge w er be ha us te Leip zig, to t ee n m ee r da n ge w oo n din g ge 足 w or de n. Zij ko m t va n op va tti ng de Ja n u sd ru k na bi j. Zo o oo k de br ieve nh oo fd en vo or H y p e r i o n en d at voo r Po es ch eF s H a n d e l s w i s s c h e n s c h a f t l i c h e n V e rl a g . A ls be kr on in g van de n to ch ze er za ke lij k g eh ou de n br ie fk op s ta a t g eli jk ee n ca me o, lic ht op do nk er , h et he ld er ro od e, fijn on tw or pe n vi gn et v an Ti em an n, w aa rm ed e die ns kn ap he id in h e t te ek en en v an n aa k te fig ure n vo or de eli g ui tk om t. De le tt e r w a a rv a n dez e sm ou tj es zijn ge dr uk t, is oo k va n dez en a rt is t, en zo nd er da ar om h a a r te w ill en mi sp rij ze n, ve rk ie ze n wi j ze ke r bo ve n dez e de Ja nu spe rs -l et te r. Deze la a ts te is ru st ig er en ee nv ou di ge r, m in de r op 足 ze tte lij k is h et ju is te w oo rd , en bli jft di ch te r bij de vo rm en va n

CARL ER NS T PO ESC HE L

39

den ve el ge br ui kt en fr an sc he n ro m ei n, va n w el ke Ti em an n on ­ ge tw ijf eld is ui tg eg aa n bij h e t co nc ip ië er en va n di en s ge pre ze n sc hr ift .

Met dez e pa s ge no em de T ie m a n n -l e tt e r (o f H y p e r io n A n ­ t i q u a n a a r h e t ti jd sc hr if t w a a rv o o r zij w er d ge m aa kt ), dr uk te Po es ch el d it u it st ek en d v er zo rg d li te ra ir en a rt is ti e k fijn pr oe ve rs ­ tij ds ch ri ft vo or de n m ün ch en er ui tg ev er H an s vo n W eb er . In ve le rle i op zi ch t kom t h e t st re v en va n dez en ui tg ev er m et da t va n Po es ch el ov er ee n, en b ra ch t di t he m er to e, zijn de gel ijk e ui tg av en aa n de n le ip zig er d ru k k er te r ui tv oe rin g op te dr ag en .

In di t ve rb an d no em en wi j h e t do or F ra n s Ble i ge es tig ge re di ­ ge er de bo ek en vr ie nd en -t ij ds ch ri ft , de aa rd ig e, nu kle in e, da n w e e r gr oo te Z w ie b e l f i s c h . Elk nu m m er is m et een an de re le tt e r ge ze t, w a a rd o o r de in de el in g en ve rd er e ui tv oe rin g, m aa r bo ve na l h e t fo rm aa t ge wi jzi gd w or dt . De Z w ie b e l f is c h (dui tsc he be na m in g vo or P a s t e i , ui te en ge va lle n ze tse l) ri ch t zic h te ge n im it at ie , go ed ko op e en sl ec ht e z.g. pr ac ht ui tg av en , en w il „b al d hu m or vo ll, ba ld se h r se ri ös” d e bo ek en lie fh eb be rs m ee r­ de r in zi ch t do en kr ijg en op de sc ho on he id va n de ge lijk w er k.

Dit l a a ts te t eg en over h e t ni et d en kb ee ld ige g ev aa r, da t m et u it e r­ lij kh ed en ee n ov er ig en s sl ec ht ui tg ev oe rd bo ek ee n be dr iege lij k a rt is ti e k ca ch et w o rd t ge ge ve n, w aa rd o o r al lic ht de w ed er op blo eie nd e b o ek k u n st te n h ar en na de el e op ve rk ee rd e, dood loo pe nd e pa de n zo u w or de n gel eid .

V an h e t ee rs te , re ed s h e rd ru k te nu m m er , ge ve n wi j de ti te l­ pa gi na . H et m ee st op va lle nd e er v an is de fo rs ch e na am re ge l en h e t ve rd ee ld e ja a rt a l, m aa r n ie t in ’t m in st d at do m b ru ta a l v er w aa nde vi gn et , vr aa g- en ui tr oe pi ng st ee ke n te ve ns , w aa r-

40

CARL ER NST POES CHEL

me de Ti em an n de Z w ie b e lf is c h sy m bo lis ee rt. On ge ku ns tel d zijn te k st en lij no mr am ing in di t sm ak el ijk , to t lez en no od ige nd tit el bl ad , saa mg ev oe gd .

Me t di t om lij sti ng s-s ch em a, in ve le rle i v ar ia ti es , o m ra nd t Poesc he l m ee rd er e gr oo te r en kl ei ne r sm ou tje s. Wij zag en o. a. een m et zilv er- gri jze lijn en om ge ve n vo or na m e A nt iq uar ia at s ka ta log us va n Bo ern er, mu zie k-o ms lag en , ad re sk aa rt en , enz. E eni gszi ns v er w an t aa n deze op va tti ng is d at ko st el ijk hu m or is ti sc he bo ek je, B ib li o f o li s c h e G r o t e s k e n , ui tg ev oe rd . H et im pr es ­ su m er va n lu id t „D ies e Gl oss en w er de n ve rb ro ch en am 27.

No ve mb er 1908 vo n Dr. Ju liu s Ze itl er , ge dr uc kt am 28. No ve m­ be r vo n Ca rl E rn st Po es ch el un d ge w id m et vo n be id en am 29.

No ve mb er zum Sc hm au ss bei Ha uff e” . L ic ht el ijk do et de p a r­ m an tig ge m ar ke er de ind ee lin g aa n so or tg el ijk w e rk v an den A m er ik aa n Br ad ley de nk en , tr o u w en s oo k h e t om sla g, be ze t m et vu ls tu kj es va n de ni eu w e Be hr en s- ro m ei n w aa ro p in een ge sp aa rd vi er ka nt je de ti te l is ge pl aa ts t, ge ef t on s dez e op m er ­ ki ng in de pen .

Ke er en wij to t de Z w ie b e lf is c h te ru g, w a a rv a n h e t tw ee de nu m m er een ge he el an de re n ge es t v e rr a a d t da n h e t ee rs te . H et is m et de U n g e r f r a k t u r , en de pr ob ee rs el s daa rv an , ge ze t op een wi jze ov er ee nk om en de m et de op va tt in g te n tijd e va n h e t o n ts ta an de ze r ze er reg elm ati ge , du ide lij ke en fijn kl eu rig e le tt er . Ook h et aa rd ig e ha nd m ar m er om sl ag pa pi er he lp t me de de n ou de n ge es t te tre ffe n. De be te ek en is va n h e t w ed er in ge ­ br ui k ne m en de ze r le tt e r do or een pe rs oo n al s Po es ch el i s in he t vo rig e ja a rb o e k do or de n H ee r J. W . En sc he dé van A m ste rd am in di en s ja ar over zi ch t re ed s aa ng et oo nd . Bij vo or keu r dr uk t

C A R L E R N S T PO E SC H E L

41

Po es ch el uit deze fr a k tu u r bo ek en en bo ek je s w a a ra a n een ec ht ge m üt hl ic h du its ch k a ra k te r m oe t w or de n ge ge ve n in ve rb an d m et den te k st . Zoo za ge n wi j er me de ge dru kt: E in e B a ll a d e , Z il l u n d M a r te va n 1786, Cl em en s B re nt an o’s F r ü h l i n g s ­ k r a n z u it de la a ts te ja re n v an de Bi ed er me ier -p er iod e, 1844, en een u it e rs t sm aa k v o l bo ek je vo or de fir ma ze lf T y p o g r a ­ f i s c h e r A l m a n a c h a u f d a s J a h r 1 9 0 8 , w a a ri n ee n O r t h o ­ g r a p h i s c h e s H a n d b u c h u .s .w . va n 1785 is her dr uk t. Mo ge­ lij k al s aa nk on di gi ng v an h e t ni eu w e in h a a r be zit ge ko me n m at er ia al , d ru k te n Po es ch el en T re pt e in 1907 ee n he rd ru k va n de U ng er pr oe f v an 1793.

Onz e m ee ni ng in de ze is d at Po es ch el m et di t te ru gg rij pe n n a a r ou de le tt e rs n ie t be do el t ou de st ijl rich tin ge n te he rs te lle n, te ge n ee n de rg el ijk e be w er in g die ne zijn op en to p mo de rn w er k al s af do en d v er w ee r, m a ar d a t hij sl ec ht s h et k a ra k te r vo lle en sc ho on e v an vro eg er w il w aa rd ee re n en, w a a r br ui kb aa r, w il to ep as se n. T eg en ov er le tt e r en te k s t du s een da ad va n pi ët ei t.

Wij ze tt en to c h ev en m in ee n sc hil de rij va n R em br an dt in een m od er ne li js t en br en ge n ge en hy pe r- m od er ne sc hi ld er in ge n aa n in ee n ou de k a th e d ra a l. Zij n wi j ni et op ge tog en al s h et on s ma g ge lu kk en ee n ou d k u n st v o o rw er p , ee n bo ek m et pa ss en d m at e­ ri aa l t e h e rs te ll e n ? M its on s sl ec hts de ge es t va n h e t ou de le ide , en ge en gr ov e im it at ie zu ch t on s to t m in de r do or de n be ug el ku nn en de re su lt a te n br en gt , is te ge n ee n de rg eli jke he rs ch ep ­ pi ng ni et s aa n te vo er en .

De de rd e af lev er ing de r Z w i e b e l f i s c h ei nd eli jk is u it een gr oo t co rp s de r T ie m an n- le tt er ge ze t, m et al s ve rle ve nd ig en de ve rs ie ri ng en ke le gr oo te be gi nl et te rs . H et fo rm aa t is da ar do or ,

42

CARL ER NS T POE SCH EL

va n ok ta vo de r bei de ee rs te afl ev eri ng en , t o t k w a rt o ge wo rd en .

V oo rw aa r ee n la st ig pr ob lee m da t de n bi nd er s do or deze form aa ts ve ra nd er in g ge ste ld w or dt , w aa ro m da n oo k de re d ak te u r in de ee rs te afl ev eri ng m ed ed ee lt da t de ba nd vo or de ee rs te ze s nu m m er s nog ni et bel oofd ko n w or de n. Ev en sa rk as ti sc h is de ni et er ns tig be do eld e aa nb ie di ng va n 25 ex em pl ar en op ti be ta an sc h T ok tu ba ja ne np ap ie r, te r be sp ot tin g de r al ev el w a t bij zo nd ers w en sc he nd e bib lio fiel en.

Om da t Po es ch el s inv lo ed in dez e on de rn em in g in de rd aa d aa nw ez ig is, hi eld en wi j on s m et de be sp re ki ng va n dez e ui tg aa f bezi g.

He tzij da n da t zijn vo or be eld een ige n de r bes te u it ge ve rs , ni et im m er de gr oo ts te , to t een zic h be w eg en in P oe sc he l’s ri ch ti ng ui tn oo di gt of om ge ke erd , da t dez en he m vo or mo oi e ui tg av en w et en aa n he t w er k te ze tte n, v a s t s ta a t d at do or dez e w is se l­ w er ki ng Eu ge n Di ed eri ch s te Je na , B ru ck m an n A. G., H au pt & Ha mm on , Os terh eld , Geo rg Mü ller en H an s vo n W eb er te Mü n­ ch en , en vo or al J ul iu s Ze itl er te Leip zig me nig fr aa i ve rz or gd en deg eli jk ui tg ev oe rd bo ek de n m ee st ve rw en den bo ek en vr ie nd ko nd en aa nb iede n. Da t so m s en ke le di er ui tg av en , ui tg en om en da n va n de bei de ee rs t ge no em de n, van in ho ud n a a r w a t wi j gen eig d zijn de ka de nt te no em en , ov er he lle n, zij h ie r al s bi jk om ­ sti ge om sta nd ig he id sl ec ht s te rl oo ps ve rm el d. E en mo oi ge dr uk t bo ek bli jft mo oi, al is de in ho ud er va n oo k ni et al tij d de m ee st ge sc hi kt e le ktu ur vo or ki nd er en . Ee n en ke le ui tg av e w aa ro p dez e be m er ki ng zou ku nn en ge lde n, w er d do or on s re ed s w aa rde er en d be sp ro ke n, om da t wi j me en de n d at di t ge en re de n ko n zijn h a a r on ge no em d vo or bij te ga an . In hoe ve rr e m et d erg eli jke

CARL ERNST POESCHEL

43

li te ra tu u r so m w ijl en w o rd t te ge m oe t ge ko m en aa n den bij zo n­ de re n sm aa k so m m ig er li ef he bb er s va n pr ec io sa en ra ri te it en , is sl ec ht s een k w es ti e vo or de n ui tg ev er en ni et vo or de n dru k ­ ke r, die al s u it v o er d er hee ft te w ak en d at h e t bo ek zij ne r w aa rd ig vo or de da g ko m t, m aa r v a s t s ta a t da t P oe sc he l, in di en onz e ki jk on s n ie t be dr ie gt , im m er de li te ra ir e w aa rd e va n de r­ ge lijk e op dr ac ht en ve rm ag te sc hat te n, en to t m ee re nd ee ls ge ­ lu kk ig e Pr od uk te n v an boek d ru k k u n st w ee t om te ze tte n.

Di t w o rd t m ee r en m ee r ge w aa rd ee rd . De G es ell sc ha ft Mü n­ ch en er Bi bl io ph ile n li et bij he m te r pe rs e ga an een fr aa ie h e r­ dr uk van G oe th e, d a s T a g e b u c h . Ee n ro nd sc hr ijv en va n di t ge no ot sc ha p on ge ve er op de hel ft ve rk le in d, is bij de af be el ­ din ge n aa n h e t sl o t v an di t op st el , op ge no me n. Wij ac ht en h et ov er bo di g de v o o r ie de r du ide lij ke kw al it ei te n in di t m et T ie m an n- le tt er en -v er si er in g ge ze tte sp ec im en aa n te to on en .

He tze lfd e ge ld t oo k vo o r de vo or na m e ad re sk aa rt va n F ra nz Sc hn ei de r.

V an w e rk w a a rv a n hi er bi j ge en af be el di ng en ga an zij no g ge no em d: M ic h e l a g n i o l o s G e d ic h te , vo or Eu ge n Di ed eri ch s di t ja a r al s ee rs te li ng m et de ni eu w e B eh re ns -l et te r ge dru kt; F ri ed ri ch S ti ev e, G e d ic h te m et de T ie m an n ge dr uk t in 1908 vo or H au pt & H am m an ; P au l Cla de l, M it ta g s w e n d e in 1908 en A nd ré Gide , D e r s l e c h t g e f e s s e l t e P r o m e t h e u s in 1909 vo or H an s v an W eb er , be id en m et de on s in zi en s te w ijd ge ­ ze tt e ro m ei n van G ra ss et ge dr uk t.

Oo k zo u no g me nig re kl am e d ru k w e rk ve rm el di ng be ho ev en , w a a rv a n in h et bi jz on de r die zo o aa n tr ek k el ij k ve rs ie rd e en ui ts te ken d ui tg ev oe rd e br oc hu re s vo or H up fe ld ’s P honola ’s en

44

CARL ER NS T POE SCH EL

an de re in st ru m en te n, w a a ru it al te ga de r bl ijk t ho e h et Poesc he l ge lu kt , de do or he m te re ch t uit an de re bo ek en ge w ee rd e au to ty pi eë n, in deze re kl am e- ui tg av e, w aa ri n ze w el on ve rm ij­ de lijk zijn , do or om lij sti ng en en ju is te pl aa ts in g te ve rb in de n m et den te ks t. Ee n bo ek je vo or de Sa al ec ke r W er k st ät te n va n Sc hu ltz e Na um bu rg en ee n de r la a ts te n de ze r w er kj es , een rekl am e br oc hu re tje vo or den ku nd ig en en ee rli jk en bi nd er Car l So nn ta g te Lei pzig zijn da ar va n de m ee st ge sla ag de .

Vo or de De uts ch e W er kb un d, ee n lic ha am be st aa nd e u it k u n ­ st en aa rs en in du st rie el en , op ge ric ht m et h e t doel de n ku ns tz in va n h et pu bli ek te on tw ik ke le n en w aa rb ij oo k Ca rl Po es ch el to t de led en de r A us sc hu ss be ho or t, dr uk te n Po es ch el e n T re pt e de st at u te n , ho og st een voudig, m aa r to ch b es li st mo oi, w a a r­ do or he t bo ek je als mo del zo u ku nn en ge ld en vo or de rg eli jk, ge w oo nl ijk ze er ba na al ui tg ev oe rd w er k.

M aa r wij w ill en de ve rm eldi ng va n P oe sc he l’s, ze ld en min , ge w oo nl ijk m ee r ge sla ag de pe rs -p ro du kt en st ak en . W at wij no em de n is on ge tw ijf eld gen oeg de n le ze r te ov er tu ig en , da t wij in dez en Le ipz ige r he bb en te zie n, ee n ze er sm aa kv ol le n, fa nt asie -ri jk en en gr oo t aa np as si ng sv er m og en be zi tte nd en bo ek dr uk k u n s t be oe fe na ar , w el ks w er ke n ge tu ig en v an ee nv ou d in de sa m en st el lin g, ju is te ke uz e va n le tt e r en ve rs ie ri ng , fijn o v er ­ w og en kl eu re nz in , ee rli jke m at er ia al -k eu ze en -b ew er ki ng en die bo ve na l de vo or dru k k er s zoo no od ige deu gd be zi t, ki jk op ve rh ou di ng en . Po es ch el om sc hr ijf t di t al s vo lg t in zijn mij ge ­ w or de n aa nt ee ke ni ng en : „v ee l n ad ru k leg ik te ge nw oo rd ig op de k unst , de ve rh ou di ng en in h et ze ts el en die van de be dr uk te to t de on be dr uk te vl ak ke n in ov er ee ns te m m in g te br en ge n. "

CA RL E R N S T PO E SC H E L

45

In vl oe de n w el ke er to e he bb en bij ge dr ag en , Po es ch el ’s dru krich tin g af w ijk en d va n die v an zijn la nd ge no ot en te vo rm en , we ze n wij re ed s aa n, m aa r wi j zo ud en al te ze er de n in ne rli jk en aa nl eg va n de n pe rs oo n kl ei ne er en zoo aa n dez e in vl oe de n een al le sb es lis se nd e w aa rd e w er d to eg ek en d. P oe sc he l’s jo ng e teeke na an le g, al s ge vo lg v an ee n st e rk ku ns tg ev oe l di en t w el in de al le re er st e p la a ts al s de gr on ds la g be sc ho uw d te w or de n, w aa ro p hij zijn do or de p ra k ti jk ge lo ut er de ku ns tv er la ng en s to t m ee rd er aa nz ie n v an zij n h an d w er k m oc ht on tw ik ke le n. Zijn ge du rig e sa m en w er kin g ei nd el ijk m et een fijn on tw ik ke ld k u n ­ st e n a a r al s de n on la ng s to t pr of es so r be no em de n W al te r Tie m an n m ag me de h ie rt o e he bb en bij ge dr ag en . H un be id er aa nl eg g aa t in de ze lfd e ri ch ti ng , hun sy m pa th ie ën ev en ee ns .

D ui ts ch is dit w e rk n ie t, ve el ee r en ge lsc h, m et a m er ik aa ns ch e ne igi ng en , m a ar dez e ge lo ut er d en ve rfi jn d do or een zelf de hoe ­ ve el he id fr an sc he n ge es t, die oo k on s st oe re en nu ch te re , m aa r to ch ni et v an g ee st en sm aa k ge sp ee nd e ho lla nd er s eigen w as in de n go ed en tij d, die, l at en w e ho pe n, w ee r op ko m st is, al s de te ek en en n ie t be dr ie ge n. W aa ro m in de rd aa d di t w er k do or een H ol la nd er g ew aa rd ee rd za l ku nn en w or de n.

Mo gel ijk d at do or zij n on -d ui tsc he op va tt in ge n P oe sc he l’s w er k in de du it sc he v ak kri ngen ni et de alge me en e w aa rd ee ri ng on de rv in dt w a a ro p h e t re c h t he ef t, to ch is h e t ze ke r dat van be vo eg de zijd e de p re st a ti e s van de ze n no g jo ng en en la te n wi j ho pe n no g ve el te ge ve n he bb en de n m an ge w aa rd ee rd w or de n.

Wij zo ud en to t st av in g h ie rv a n me nig ci ta a t ku nn en aa nh al en .

M aa r is ni et re ed s h e t ge di jen van zijn za ak ee n gu ns tig te ek en en te ge lij ke rt ijd he t, vo or an de re , n a a r ee ne pe rs oo nl ijk e op-

CARL ER NS T POE SCH EL

46

vat ti ng st re ve nd en on de r de va kg en oo te n, har ts te rk en d e be w ijs van de ju is th ei d v an J a n P ie te rs zo on C oen ’s kr ac ht ig e lij fs pr eu k „E nd e de se sp er ee rt ni m m er !” ?

Me t be la ng ste lli ng zu lle n wij ge du rig vo lge n w a t de lei pz ige r m ee st er dr uk ke r za l bli jve n ge ve n al s ve rd er e ui tin ge n va n zijn in di t op st el uit er aa rd sc he ts m at ig be ha nd el de w er kz aa m he id , m et de ke nn ism ak in g w aa rv an w ij on ze n le ze r h op en e en di en st be w ez en te he bb en .

SLO TEN N. H. , Nov emb er 190 9

»

S. H. DE ROOS

O h lieb e T ro pf en , rinnt do ch no ch einma l aus He rzen s Que llen übe r jenen B ord, der nun sch on lang e ohn e Kü hlun g dorr t, und der sich fü rch tet vor dem Hi mme lsstra hl !—

XXV

Sind nic ht in Wo lke n Tro pfe n ohn e Zahl; und Küh le riese lnd fe uch tet ma nch en O rt, der nicht so schme rzlic h lechz te fort und fort, wie me ine W an ge n lec hzen d sind vor Qual ?

Sind wen iger als Blume n diese zarte n bew egt en W im pe rn, dass ein Tropfe n Ta u sich nich t im Kelc h der dunklen Iris fängt?

Die Gär tne rin ging fort. N un stir bt ihr Gar ten. — Ach, Pa rad iese ware n do rt zur Schau, wo eine Wü ste nun den Blick be schr änk t! —

169

XXVI

W enn du das wü sst est , wie ich müde bin — Du bist nun nicht m ehr mü de; d enn du ruhs t, und weisst nichts meh r von Tr un ke nh eit und W us t, mit denen hie r beladen unse r Sinn.

W en n du nun wüs stest, wi e ich trau rig bin — Ach, liebe Seele, weil du hilflos ruhst, und doch mir alles Leid und Schli mme th ust , weiss ich nicht mehr mit meine m Schm erz, wo hin ?

Die Luft ist leer, ein ungeheure s Haus ; die füll ich nicht mit meinen Klagen aus; und Tag und Nach t sind nicht um mich bek ümm ert.

Ich baute dir und mir ein Liebesschlo ss ; doch eh ich deine Woll ust ganz genoss, liegt es von dir verlassen, liegt zertrü mm ert.

170

HE UT E W UR DE UNS j EIN SOHN GEBOREN DR. JULIUS ZEIT LER u. FRAU THEO DORA GEB. RIC HT ER -W AP PLE R

LEIPZ IG, AM 30. JULI 1906 DRES DENE RSTR ASSE 7 6 11

A fb ee ld in g 2

Af be eld in g 3

KÖNIG SBERG PR.

NOVE MBER 1907

DER MIT DEM 1. NOV EMB ER GE GR ÜN DE TE VERLAG will imG egen satzz u derU nmass eflüch tigerE intags ersch einun gen, die den Büc herm arkt übe rsch wem men , eine gesiebte Auswahl von Veröffentlichungen nach und nach folgen lassen, die für die ästhet ische und philosophische Kultur unseres Volkes dauern de Bedeu tung und Bereiche rung verheissen. In Aussicht genommen sind sowohl K unst druc ke un a Schriften von Künstlern und Schrift­ stellern deu tsch er Zunge als au ch fremdsprachli che Werk e und Überse tzunge n. Es werd en ferner Neuausgabe n solcher Wer ke älter er Liter aturp eriod en geplant, die trotz ihres W ertes für die Gege nwar t in u nwürd iger Form fortbeste hen oder gar einer un­ verdie nten gänzlichen Vergessenheit anheimgefallen sind 0 W ie es sich bei d er ständig fortsch reitend en Weite rentwickelu ng der Buc hkunst von selbst verst eht, soll besondere Sorgfalt auf eine Ausst attun g verw ende t we rden , die, ohne ins Verschwenderische oder Spielerische a uszu arten , dem Buch e eine würdige, die Freude am Besitz erhö hen de Form gibt und den C hara kter seines Inhalts zum Ausdru ck bringt, die andre rseits aber auch den berechtigte n Ford erun gen nach Verbilligung der Bücher entgegenkom mt.

Eine Neuau sgabe von „Bre ntan os Frühlings kranz“ in Heinrich Vogeler -Aussta ttung und die Herausgabe einer Mappe mit Silhouett en des Königsberger Akadem ieprofes sors Heinrich Wolff be­ zeichne n d en e rsten Schritt zur Ver­ wirklic hung des Progra mms PAUL ADE RJA HN’S V ER LA G

A fb e e ld in g 4

E L E G IE XXIV IE R E T S tä rk e den Ma nn und freies mu thig es Wes en , O! so zie me t ihm fast tiefes Geh eim niß noc h meh r.

'St äd teb ezw ing eri n du, Ve rsch wie gen hei t! Fürs tin der Völ kerl T he ur e Gö ttin , die mich sich er du rch 's Le be n gef ühr t, We lch es Schic ksal erf ahr ' ich! Es lös et sch erz en d die Muse, A m or l öset, der S chal k, mir den ver sch loss ene n Mun d.

Ac h, sc hon wird es so sch wer , de r Könige Sc ha nd e ver ber gen !

W ed er d ie Kro ne bed eck t, we de r ein ph ryg isc he r Bun d Mid as' ver län ger tes O hr / de r nä ch ste Die ner e nt de ck t es, Und ihm ä ng ste t un d d rüc kt gl eich da s Ge hei mn iß die Bru^t.

In die Er de v ergr üb' er es g ern , um sich zu erl eic hte rn/ Doc h die Er de ve rw ah rt solc he Ge hei mn isse ni ch t/ Ro hr e sprieße n her vor u nd rau sch en u nd lispeln im W in de : Midas! Midas, der F ür st, tr äg t ein ve rlä ng ert es Oh r!

Sch we rer wir d es nun mir, ein sc hön es Geh eim niß zu wa hr en / Ac h, den Lip pen entq uill t Fü lle des H er ze ns s o leic htl Ke ine rFr eu nd ind arf ich 's ve rtr au n: sie m öc ht e mich schelten,Kein em Fre und e: viellei cht br äc ht e de r Fr eu nd mir Gef ahr .

Mein Ent zü ck en dem H ain ,de m s ch all en de n Felse n zu sage n, Bin ich endlic h nic ht jung, bin ich nic ht ein sam g enu g.

Dir, He xam ete r, dir, Pe nt am ete r, sei es ve rtr au et , W ies ied es Ta gs m ich er fre ut ,w ies ied es Na ch tsm ich be glü ck t.

Sie, v on vielen Mä nne rn ges uch t, ver me ide t die Sch ling en, Die ihr der Kü hne re frech, heim lich de r Lis tig e legt,Klug und zierl ich schlü pft sie vorbe i, und ke nn et d ie W eg e, W o sie d er Lie bst e gew iß lau sch end begi erig em pf än gt.

Za ud re , L un a, sie kom mt ! d am it sie de r Na ch ba r n ich t sehe / Ra usc he , Lü ftc he n, im La ub ! nie ma nd ve rne hm e den Trit t.

Und ihr, wa ch se t und blüh t, geli ebte Lie de r, un d wie get Eu ch im leises ten Ha uc h lau er und lie ben der L uft , Und en tde ck t den Qjairi ten, wie je ne R oh re g esc hw ätz ig, Ein es glüc klic hen Pa ar s sch öne s Geh eim niß zul etz t.

Z

A fb e e ld in g 5a

DIESE AUSGABE DER RÖMI SCHEN ELEG IEN DRUCK­ TE N CAR L ERNS T P OES CHE L d W ALT ER TIEMANN IN LEIP ZIG ALS ER STE V ERÖ FFEN TLIC HUN G DER JANUS-PRESSE IM JAHRE 1907 IN 150 EXEMPLAREN , VON DENEN 120 IN DEN HANDE L KAMEN

A fb e e ld in g 5b

FABRIKATE A fb ee ld in g 6

DER STURMH E ID H O F (WATHERING HEIGHTS) V O N EL LI S BE LL

« /

V

INS DE UT SC HE ÜB ER TR AG EN VON GISELA ETZEL-BOG ENHARD LEIPZIG 1908

VER LAG VON JUL IUS ZEITLE R

A fb ee ld in g 7

LEIPZIG •MITTE MÄRZ MDCCCCVIII

"J OESCHEIÄDTR EP TE GESTA TTEN SICH ZUR BE SICHTIGUNG EINE R AUSSTELLUNG VON ARB EITEN IHRER OFFIZIN IM DEUTSCHEN BUCHGEWERBEHAUSE, DO LZSTRASSE i, ECKSA AL, ERDGE SCHOSS RECHTS HIERDURCH HÖFLICHST EIN ZU LAD EN • IN DEM SEL BEN RAUME IST F ER NE R DER ERS TE DRUCK DER JAN USPRE SSE AU SGE STE LLT

/ DIE AU SST ELL UN G IST G EÖ FF N ET VO M i 8.MÄRZ BIS ZUM 5. APRIL, W OCHE NTAG S VON 9 BIS 6 UHR SONN TAGS VON 11 BIS 5 UHR A fb ee ld in g 8

BOEK

GROTESKEN

7

näht , die von de mC ulli nan beim Schlei­ fen abg elp run gen find. Zuletzt we rde n die Bog en parf üm iert , inde m D rinks und Slips u nd Whiskeys und Cocktails drau fgeg olfe n werde n; eine monu me n­ tal e Liköror gel.

D

IE fo f ertig geft ellte n B ogen wan dern 4 dra uf zu de m Hand- Buchf chmüc kler.

Das ift de r Mann , d er de m übrig gelau­ fenen blich tbed ruck ten Buchfchmuck, vulgo Bauchfchmuck, aufleimt. De r ide­ ale Ve rle ger beft ellt fich bei ihm fünf Pfu nd ftilifiertes G em üfe , Blumen und Krä ute r, befo nde rs belgifche Seelilien, die er de n palfe ndfte n Stellen als Vigne ttc he n, Leif tchen , Em blemc hen ap­ pliziert.

D

IES ift das verleg erifche Kunftgew erbe. 5 Von de r Lite ratur , wie in abg eleb ten Ze ite n, bra uch t de r idea le Ver lege r G o tt fei Dank nichts meh r zu verlieh en, we nn er literarifc he Kenntnifle hät te, wü rde n fie ihm für feinen ku nftg ewer blichen Bet rieb nu r läftig fallen. Er v er­ zich tet alfo nicht nur da rau f, fond em ve rac hte t fie fogar noch mit g roß er ihm trefflich Heb ende r G eb er de . Zugle ich weift er a uf fein e E inbä nde .

A fb e e ld in g 9

SCHILLERSTRASSE 15 • ; FE RN SP RE CH -AN SC HL US S 1212

BAN K-K ONT O:

KOM MERZ- U . DIS KONTO -BANK

| !

.... .......... ” ?3$

; ij •: j 5

EL K1 KE 1C ËD MÀ Z AN FR I

: BA UG ES CH ÄF T AU SF ÜH RU NG ALLER ART MAU RER- H ■ U. ZIMMERARBEI TEN ÜBE RNA HME G AN ZE R B AU TEN h 7TM

(©) DEN.................................................................

CA RL ERN ST POE SC HEL V ER LA G SB U CH H AN D LU N G LEIPZI G-SEE BURG STR. 57

VE RL AG D. ZEITS CH RIF T FÜR HA ND EL SW ISS EN SC HA FT U N D HA N D EL SP RA XI S

LEIPZIG , DE N

DEUTSCHE WERKST ÄTTEN FÜR HAND WERKSKUNS T V E R K A U F SS T E L L E N : D R ES D EN SEE STR ASS E 18 •• MÜNCHEN- ARCISSTR ASS E 35 •• BERLIN W - BELLE VUE ­ ST R A SS E 10 « EX PO RT M US TE R­ LA GER : HAMB URG • KÖ NIG STR . 15

TE LE PH ON No. 1874 •• VER KA UFS ­ ST EL LE TE LE PH ON No. 3881 . .T E L E ­ GR AM M -A DR ES SE : HA ND W ER KS KU NS T-D RE SD EN •• GI RO -K ON TO : ALB. KU NT ZE & CO, DR ES DE N- A I

HYPERION EI NE ZW EIMO NAT SSCH RIFT HERAUSGEGEBEN VON FRANZ BLEI U CARL STER NHE IM -VE RLA G HANS VON WEBER MÜ NC HE N, ADALBERTSTR.76 • REDAKTION MÜ NC HE N, HUBERTUSSTRASSE i, Afb eeld ing io — 14

A fb ee ld in g 15

DR ES DE N-A • RIN GST R. 15 • AM BISM ARC KDE NKM AL GIRO-KONTO: ALB ERT KUN TZE & CO. • DRE SD EN -A . I TE L. 3881 ♦TELE GR.-A DR. : HANDW ERKSKU NST • DRESDEN

G. M . B. H.

DRESDNER WERKSTÄTTEN FÜR HA ND WE RK SK UN ST

DER

ZWIEBELFIS CH EINE KLEINE Z EIT SCH RIFT FÜ R B U C H W E S E N U N D T Y P O G R A P H IE

HEFT 1

19

HERAU SGEBER : FRANZ BLEI

O9

ZU HABEN BEI HANS VON WEBER IN MÜ NC HE N

A fb e e ld in g i 6

A fb e e ld in g 17

KÜ NS TL . LE IT UN G: AR CH ITE KT J. SÜ SS EN BA CH LE IPZ IG- WE ST ST RA SSE 49

A T E L IE R S UN D W ER K ST Ä TT EN FÜ R INNE N-AR CHITE KTUR U. KUNSTGEWERBE

FRANZ SCHNEIDER

4 4 4 4 -4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 X

>: ■< 4 *4 *4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4

ii

ï

G ESELLSCH A FT DER BIBLIOPHILEN DIE MITGLIEDER DER GESELLSCHAF T DER BIBLIOPHILEN BEEHREN WIR UNS HIERMIT ZUR D IESJÄ HRIG EN G EN E­ RAL VER SAM MLU NG EIN ZU LA DE N, WE LCH E IN MÜ NC HE N, SO NN TA G, DEN 26. SEPTEMBER 1909, VORMITTAGS i. UHR, IM SPIEGELSAAL DES RE GIN A­ PALASTHOTELS STA TTFI NDE N WIRD

Af be eld in g 18

t S

♦♦♦♦♦♦♦•♦-♦•♦♦•♦'♦»♦»♦"♦•'♦•»♦"♦-♦-♦-♦•♦•♦•♦♦•♦♦•♦•»•♦♦♦•♦♦♦•♦♦♦•♦♦♦♦♦♦•♦♦♦♦♦♦•♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦•♦f♦♦♦♦♦♦♦•♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦

VROEGERE LETT ERGIE TERIJ EN IN NEDERLAND

"

e t w o o r d „ l e t t e r g i e t e n ” e n d e n a a m „ E n s c h e d é ” be [

h o o r e n h i e r in N e d e r la n d s e d e r t la n g bi j e lk a n d e r .

------------- !

H e t i s d u s n i e t t e v e r w o n d e r e n , d a t h e t e e r s te o m ­ v a n g r i j k e w e r k , h e t w e l k o v e r d e g e s c h ie d e n is d e r

—

l e t t e r g i e t e r i j in N e d e rl a n d v e r s c h ij n t, o p h e t ti te lb la d d e n n a a m d r a a g t v a n e e n li d d e r b e r o e m d e

H a a r l e m s c h e f ir m a .* E ig e n li jk k o n o o k n ie m a n d z ic h a a n z u lk e e n b o e k w a g e n — e n m e n k a n h e t t e r e c h t „ w a g e n ” h e e te n , e e n f o li a n t v a n m e e r d a n 4 0 0 b la d z ij d e n t e s c h r ij v e n o v e r e e n o n d e r w e r p , w a a r o m t r e n t n o g b ij n a g e e n v o o r s tu d ië n v e r s c h e n e n z ij n — d a n h ij , d ie j a r e n l a n g v r ij v e r m a g t e b e s c h ik k e n o v e r h e t l e t t e r ­ m a t e r i a a l e n d e a r c h i e v e n v a n h e t h u is - E n s c h e d é . I n d e n lo o p v a n j a r e n , o f l i e v e r v a n a n d e r h a l v e e e u w , is d a a r e e n v e r z a m e ­ li n g v a n m a t e r i a a l b ij e e n g e b r a c h t, w e lk e , v a n g e s c h ie d k u n d ig s t a n d p u n t b e z ie n , h i e r in

N e d e r la n d h a a r s g e li jk e n i e t v in d t.

* F o n d er ie s de c a ra c tè re s et le u r m a té ri e l d a n s le s P a y s- B a s du XV e au X lX e si èc le . No tic e h is to ri q u e p ri n c ip a le m e n t d ’ap rè s le s d o n n ée s de la co ll ec ti o n ty ­ p o g ra p h iq u e de Jo h . E n sc h ed é en Z o ne n à H aa rl em , p a r Ch . E ns ch ed é, D oc te ur en dr oit , M em br e de la M ai so n Jo h . E ns ch ed é en Z on en . H aa rl em , De E rv en F. B oh n, 1908 , in fo l. X X X IV - 40 4 pp . P ri js f. 60 .—

62

VROE GERE LE TT ER GIE TE RIJ EN IN NEDE RLAN D

V an af de i5 e -e eu ws ch e ty pe n va n den ou ds te n, m et na me be ­ ke nd en N ed er lan ds ch en st em pe lg ra ve ur , H en dr ik d en L et te rs n ij ­ de r, to t aa n die va n de R ot te rd am sc he le tte rg ie te ri j, w el ke in 1901 een vr oe gt ijd ig en doo d vo nd , he bb en bi jn a all e be ke nd e le tte rg ie te ri je n ha re bi jd ra ge n ge leve rd to t de to ts ta nd ko m in g de r ve rza me lin g- En sc he dé . Na me n va n st em pe ls ni jd er s, le tt e r­ gi et er s en dr uk ke rs ui t al le rle i tij de n en va n al le rle i kl an k en kl eu r st aa n erm ed e in ve rb an d; ik no em bij v. Va n W ou , Va n Dy ck, Da nië l E lze vie r, A th ia s, U yt w er f, R om an , Bl ae u, V os ke ns , Va n de r P ut te , Ho ge na ck er , Fl ei sc hm an n, R o sa rt , W et st ei n, Br uy n, Un ger , Pl oo s va n A m ste l, enz . enz.

Op da t ui tg eb re id e m at er ia al , m aa r oo k uit sl ui te nd da ar op , st eu n t h et b oe k va n Mr. En sc he dé . De ho of dt it el v an zijn w er k, die in h et al gem een v an „ Fo nd er ie s de ca ra ct èr es ” sp re ek t, m oe t du s be pa ald oo k be sc ho uw d w or de n in ver ba nd m et de n on de r­ ti te l: „d ’apr ès les do nn ée s de la co lle ctio n ty po gr ap hi qu e de Jo h. En sc he dé en Zo ne n” , da ar in ho of dz aa k sl ec ht s die le tt e r­ gi et er ije n w or de n be ha nd eld , w el ke in de le tte rg ie te ri j-Ens ch ed é zijn op ge ga an . Doc h da ar de ve rz am el in g- En sc he dé w el h et gr oo ts te en vo or na am st e ge de elt e be zi t va n w a t Ne de rla nd op di t geb ied ge ha d he ef t, on tlo op en de be gr ip pe n „F on de ri es de ca ra ct èr es ” en „c ol lec tio n- En sc he dé ” el k aa r pr ac ti sc h n ie t ve el.

Ve le en ko st ba re bo uw sto ffe n zijn in Mr. Ch. Ens ch ed é’s bo ek v er w er k t. De op ko m st, w er kz aa m he id , blo ei, en ca su quo oo k on de rg an g va n ve le le tte rg ie te ri je n en dr uk ke ri je n, de lo tg ev al ­ len va n h e t m at er ia al , da t zij va n vo or ga ng er s ov er na m en of ze lf ni eu w erb ij vo or tb ra ch te n, de fa m ili eb et re kk in ge n tu ss ch en de ve rs ch ill en de ge sl ac ht en , w el ke vo or k o rt e r of la ng er tijd

V R O E G E R E L E T T E R G IE T E R IJ E N IN N E D E R L A N D

63

gr av eu rs , le tt er g ie te rs of d ru k k er s on de r hu nn e le de n te ld en , en — w a t va n gr oo t be la ng is — h e t o n ts ta an , de on tw ik ke lin g en de ve rw or di ng v an ve rs ch il le nd e le tt er so o rt en , or na m en te n, ra nd en , enz . da t al le s w o rd t nu ee ns k o rt , da n w ee r br ee d­ vo er ig , h ie r en d aa r ze lfs w el w a t br ee ds pr ak ig be ha nd el d.

H et w e rk is ve rd ee ld in vie r gr oo te ho of ds tu kk en , w aa ri n re sp ec tie ve lij k de le tt er gi et er ij en de r 15e to t 18e ee uw w or de n be sp ro ke n. Die ve rd ee lin g is ie t of w a t va ag en w ill ek eu rig , da ar n a tu u rl ij k ta l v an ge ge ve ns in tw ee ee uw en teg eli jk in gr ijp en . B et er w a re h e t m ijn s in zi en s ge w ee st , h e t bo ek in ee n a a n ta l kl ei ne re hoofd st u k k en te ve rd ee le n en da ar in st u k vo or s tu k de lo tg ev al le n v an ee n of m ee r fir m a’s, of va n een of m ee r ve rz am el in ge n v an m at er ia al ui te en te ze tte n. H et bo ek zo u d aa rd o o r ze er ve el aa n „U eb er si ch tl ic hk ei t” ge w on ne n he bb en . B eh al ve ee n ri jk en v o o rr aa d va n af be el di ng en (ov er de 500), b e v a t h e t w e rk oo k ui tv oe ri ge ov er zi ch ts ta be lle n en re g is te rs , w el k e in de to ek o m st va n gr oo t n u t zul len zijn vo or he n, die de on te lb ar e ge ge ve ns , w el ke hie r zijn me deg ede eld , na de r w il le n gaa n be st udee re n en pr ec is ee re n.

En di t la a ts te za l no g op m en ig p unt ku nn en en m oe te n ge ­ be ur en . De sc h ri jv er e rk e n t ze lf in zijn Pr éf ac e, da t zijn w er k op ve le pu nt en al s ’t w a re te k o rt m oé t sc hi et en . De on vo lle ­ dig he id van zij n m at er ia al , h e t ge br ek aa n vo or ga ng er s op di t geb ied , zijn dr uk ke w er kza am hed en en te n sl o tt e oo k zijn on be ­ dr ev en he id op ge sc hi ed ku nd ig te rr e in w a re n oo rz aa k, d at hij ni et d àt ko n ge ve n w a t ge ge ve n ko n en m oe st w or de n.

V oo ra l de la at st ge no em de om st an di gh ei d, de s sc hr ij ve rs on ­ be dr ev en he id a ls h is to ri cu s — „j e su is no vi ce d an s T ar t de This -

64

VRO EGE RE LET TE RG IET ERI JEN IN NEDE RLAN D

to ri c n ” er k en t hij ze lf in zijn Pr éf ac e — is m ee r da n be de nk eli jk vo or de w aa rd e va n he t bo ek . Ook zo nd er die ro ya le be ke n­ te ni s, zou ie de r die ee ni gs zins hi st or is ch de nk t en vo el t, we l ge m er kt he bb en , da t er aa n he t ge he ele w er k „i ck en w ee t ni et w a t” m an ke er t. De ge da ch te ng an g is bi jn a ov er al va ag en on ­ v a st , en me n mo et all e m oe ite do en , do or te lk en s te ru gb la de ­ re n en he rle ze n, om h et be too g te vo lge n. Ho e on ein dig ve el be te r en du ide lij ke r ha d bij vo or be eld de ee rs te afd eel ing , die ov er de 15e ee uw ga at , uit gew er kt ku nn en w or de n, in di en een ge ro ut in ee rd hi st or ic us de za ak ha d aa ng ep ak t. Nu zi t me n te l­ ke ns vo or tw ijf el s en on du id elijk he de n, die zic h al le en d oo r nog ee ns en nog ee ns lez en la te n op he ld er en , en so m s oo k hee lem aa l ni et la te n op he lde ren .

Geh eel ev en wi jdi g m et di t ge br ek aa n sy st em at is ch e b e h a n ­ del ing ga at he t bij na ga ns ch el ijk ont br ek en v an de no od ige ve rw ijz ing en naa r ge ra ad pl ee gd e bo ek en . E n to ch b eh o o rt da t bij ie de r er ns tig w er k to t de ee rs te ve re is ch te n.

Om bij de ee rs te afd ee lin g ov er de 15e ee uw , h e t tij dv ak , da t ui t den aa rd de r za ak vo or de n ge sc hi ed ku nd ig e h e t m ee st in te re ss an t is, te bli jve n — he ef t de sc hr ij ve r bij zijn b eh an ­ del ing va n H en dr ik den L et te rs ni jd er oo k h e t ar ti k el ov er dez en m er kw aa rd ig en ma n ge ke nd , w aa rm ed e Ca mp be ll in 1873-74 de B i b l i o g r a p h i s c h e A d v e r s a r i a op en de (vgl. aid . I, biz.

5— 10; biz. 80)? N at uu rli jk m ö è t me n d at w et en , al vo re ns aa n de be w er in ge n va n Mr. Ch. En sc he dé h e t no od ige ver tr ouw en te ku nn en sc he nk en . M aa r de H ee r En sc he dé la a t dat den ge ­ du ldi ge n leze r ze lf m aa r ui tz oe ke n.

Ev en va ag zijn de s sc hr ij ve rs ge ge ve ns om tr en t de Neder -

incengelgoöö to In ljein.cn öe trianö en guUml ifclje ‘Doe fcpöcljiöat lnccnfimöa crgcujccftlj aöGccnöc öat Ijt öaec mö heeften ^oeeöe picïufecn oanöee üntf ermy emd jcntg oöa. cnöe goh Ijaööe Ijcm noce fnnfm töê tjie c omtnefact ono öicnsnl te& eng aen enb töö en goöccm ógiffcmöh öc cii blïjflcljap öco ctmgh cnicu cno.D at moet ƒ4; '■;‘V ---..'•V•*' -A r'ti '’* '•"’**' ’«• cS >' ■y

1' ■

M •V**\ . ,fc.<. ' / •.*>•* 'o ’ «•J4V ».-/ v,. /i . • ?.■ :.• •• 7 ; : •" V *

«1 ;

-r

a

;•

■«Y/T'-

>.

; ' .. lésrp ^efen en öteena

.-X.Ç

nT U H H l| , I' i i h i ! ri n n n u i i r n r r i r r i T r n 1 1r r i Tr i TTTp 111r i l 11 i | i m 1 1 1 al si 71 3I tl 4l 61

I

T e k s t u i t T e k & t p B & l ^ s < ^ £ é f o l . 25 0 b.

■• V

-i

04

VRO EGE RE LET TER GIE TER IJE N IN NEDE RLAN D

to ri en ” er k en t hij ze lf in zijn Pr éf ac e — i s m ee r da n be de nk eli jk vo or de w aa rd e va n he t bo ek . Oo k zo nd er die ro ya le be ke n­ te ni s, zou ie de r die ee ni gs zins hi st or is ch de nk t en vo el t, w el ge m er kt he bb en , da t er aa n h et ge he ele w er k „i ck en w ee t ni et w a t” m an ke er t. De ge da ch te ng an g is bi jn a ov er al va ag en on ­ v as t, en me n mo et all e m oe ite do en , do or te lk en s te ru gb la de ­ re n en he rle ze n, om he t be to og te vo lge n. Ho e on ein dig ve el be te r en du ide lij ke r ha d bij vo or be eld de ee rs te afd ee lin g, die ov er de 15e ee uw ga at , uit ge w er kt ku nn en w or de n, in di en een ge ro ut in ee rd hi st or ic us de za ak ha d aa ng ep ak t. Nu zi t me n te l­ ke ns vo or tw ijf el s en on du ide lij kh ed en , die zic h al le en d oo r nog ee ns en nog ee ns lez en la te n op he ld er en , en so m s oo k hee lem aa l ni et la te n op he lde ren .

Geh eel ev en wi jdi g m et di t ge br ek aa n sy st em at is ch e b e h a n ­ del ing ga at he t bij na ga ns ch el ijk ont br ek en v an de no od ige ve rw ijz ing en naa r ge raa dp lee gd e bo ek en . E n to ch b eh o o rt da t w, h e t tij dv ak , m ee st jß g h ä n ffer zen de blz. aa n te ku nn en sc he nk en . M aa r de K ee r En sc he dé la a t d at de n ge ­ du ldi ge n le ze r ze lf m aa r ui tz oe ke n.

schrijv ers gegevens omtr ent de NedersbarlaanS )in Ja^laT

f'

il

3

v ”li

’ £

r

A

geeàdlfWÊf i

L * ' ' • • S . ' J” ‘ À" ” < • » f ' ’• y

f

•& \ •

.

.v » .

»

,

•

•

■

-

: •

•

■

■ '

.

' , - V

--

—

‘

<«• i.

•

-■

7

X— > 4 ■

* •'

\

>

i . ... <

■

ï

• • ? r

' .

’

<■

/

‘

7

'

/■ •

> iv ' t : ? > . ’<■. •' :

.

< *• « ■

/

■

.. ?

•' ■ *

’• ' ' - ' ' i *

'

-> » ■ ’

r'??T

'♦ W 7 * 7.V .' If ''

1 : ..

i m 11111111 il

7

.

ï;

.- .,

.

;

7

?

• ' 7

'. <

11111 | i 111 111111111 11

7

7

’ - . / 7

-

‘ « i’ i

5 '

•.« ■.

'- - À .' V . C X

I I I I I I TTT IT

\

• ...

. .s ' . . 7

-

.

•' . - A . \

m i r i ll T fl I I I I I I U I >l ÏT

rl

T e k s t u i t C a m p b e ll n . 7 0 3 , fo l. 25 0 b.

öl

1 ô

>. •

f

_ __

VR OE GE RE L E T T E R G IE T E R IJ E N IN NE DE RL AN D

65

la n d sc h e in cu n ab e le n en p o s ti n c u n a b e le n , w e lk e hij in de afde el in g o v e r de 15 e e e u w a a n h a a lt . In p la a ts v a n de n ju is te n ti te l te ge v en , en ev e n t e v e rw ij z e n n a a r h e t b et re ff en d e n u m m er v a n C am pb el l o f N ijh of f — ee n a ll e re e rs te v e re is c h te v o o r ie d e re e n di e o v e r z u lk e d in g en s c h ri jf t — k ri jg t de le ze r m a a r ee n h a lv e n o f so m s in ’t g eh e el ge en ti te l o n d e r de oo ge n, en m o e t hi j z e lf m a a r u it v is s c h e n , w e lk w e r k en w e lk e u it ­ g av e n u b ed o el d is .

Ik tw ij fe l e r ze lf s a a n , o f de H e e r E n sc h e d é h e t w e r k v a n C am p be ll k e n t, o f a lt h a n s g e c o n su lt e e rd h ee ft . Hij ze gt bi jv . pa g. 21 n o o t, d a t h e t G h e t i d e n b o e c (G ou da , C ol la ci eb ro ed er s, 14 96 , A p r. 20) , w a a r v a n zi ch in 1867 no g ee n e x e m p la a r in de c o ll ec ti e- E n sc h ed é b e v o n d , h e m g eh ee l o n b ek en d is . E n to c h ze gt C am pb el l (n. 840) d u id e li jk : i° d a t e r ee n ex e m p la a r b e ru s t in de S ta d s b ib li o th e e k t e G o u d a; 2 0 d a t h e t ex em p la ar -E n sc h ed é, h e tw e lk in 186 7 v e r k o c h t w e rd , th a n s in de U n iv e rs it e it s b i­ b li o th e e k te C am b ri d g e b e ru s t.

E e n o p so m m in g v a n de ta lr ij k e o n g er ec h ti g h ed en , w e lk e ik al le en in h e t e e rs te h o o fd s tu k a a n tr o f* , zo u v o o r b e la n g s te l­ le n d en m is s c h ie n n o g in z o o v e r n u t h eb b en , d a t h u n d a a rd o o r de v e rd ri e ti g e a rb e id b e s p a a rd w e rd , v a n o o k op h u n b e u r t * N oo dz ak el ijk m oe t er h ie r op ge w ez en w or de n, da t de v er m ak el ij k e v e rg is ­ si n g v a n de n sc h ri jv er , w a a r hi j op p. 18 de n ti te l v a n ps eu do -J ac ob v a n M ae rla n t’s w er k ,,D at bo ec v a n d e n h o u te ” (d. i. v a n h e t K ru is ), v e rt a a lt do or ,,L e li v re de la fo rê t’*— o die on de ug en de H aa rl em m e rh o u t! — v er b et er d is op p 403 in de ,, A d d it io ns et c o rr e c ti o n s” . V oo r h et ov er ig e k a n de H ee r E ns ch ed é zi ch tr o o st e n ; die ti te l w o rd t w el m ee r v e rs u k k el d . E en p as v er sc h e n en a n ti q u a ri sc h e ca ta lo gu s u it Be lgi ë m a a k t Ja co b v a n M ae rl a n t to t de n v e rv a a rd ig e r v a n ee n „ B r o e c v a n de n h o u te ” (C at al og ue No. 146 de J . B. Sc ho ep en , A n v e rs , n. I3 7 2 )« 5

66

VROEGERE LETTERGIETERIJEN IN NEDERLAND

te n k o st e va n ve el tij d en mo eit e de va ge ge ge ve ns va n den H ee r En sc he dé te pr ec ise er en . To ch zal ik mij daa rv an o n t­ ho ud en , voore er st om da t h et hie r ni et de ge sc hi kt e p la at s er vo or is, en te n tw ee de om da t da t to ch m aa r ee n lap mi dd el zo u zijn. De een ige re m ed ie is eig en lijk ee n to ta le om w er ki ng do or ee n be kw am er e ha nd . e Of h et m et de dr ie vo lge nd e ho of ds tu kk en , w a a ri n de i6 t o t i8 e ee uw be ha nd el d w or de n, be te r ge st el d is , k an ik ni et d e f i n i t i e f be oo rd ee len . D aa rv oo r be n ik in die ee uw en ni et ge no eg th ui s. De alg em ee ne in dr uk , die n ik er van kr ee g, is ni et be pa al d gu ns tig te noem en.

H et ei nd be slu it w aa rt oe ik d an o ok v an ge sc hi ed ku nd ig s ta n d ­ p unt ko m is di t: H et zou ze er w en sc he lij k ge w ee st zijn , da t de sc hr ij ve r zijn ge sc hie dk un dig ta le n t e e rs t ee ns op m in de r om ­ va ng ri jk m at er ia al be pro efd ha dd e, do or bij v. m on og ra fie ën en ar ti ke le n te sc hr ijv en o ve r on de rd ee le n; en d at hij e e rs t d aa rn a to t h e t sc hr ijv en va n di t gr oo te bo ek w a re ov er ge ga an .

W el is nu do or zijn ar be id ve el en k o st b a a r m at er ia al ge ­ me en go ed ge m aa kt do or de n dr uk , en de ve le en ui tv oe ri ge re gi st er s m ak en h et w el mo ge lijk , al le s w a t eig en lij k bij een h o o rt bij el ka ar te ha rk en , m aa r va n w et en sc ha pp el ijk -s oc ia al st an dpunt gez ien , ha d di t la a ts te ni et aa n de le ze rs en de to ek om st ig e ge br ui ke rs m oe te n w or de n ov er ge la te n, do ch w as zu lk s de ta a k ge w ee st va n de n sc hr ij ve r ze lv en .

Op éé n pu nt m oe t i k h ie r no g de bij zo nd ere a an d ac h t v es tig en , nl. op de ou de i5 e -e eu w sc he ty pe n, w el ke in h e t w er k va n den H ee r En sc he dé w or de n ge br ui kt .

W an ne er me n de ve rs ch ill en de gr oo te re en kl ei ne re te ks te n,

VROEGERE LETTERGIETERIJEN IN NEDERLAND

67

w el ke uit die ty pe n zijn ge ze t, vo or h e t ee rs t on de r de oo gen kr ijg t, da n v ra ag t m en zic h aa n st o n d s af : zijn di t nu re p ro ­ du cti es uit de in cu na be le n, of w a t zijn h e t a n d e rs ? En al s me n aa n h e t ein d v an H oo fd st uk I ge ko m en is, en du s de 15e ee uw he ef t do or ge w er kt , da n bl ijf t die vr aa g no g al tij d een vr aa g. N er ge ns w o rd t m et g en oe gz am e du id elijk he id gez egd, w a t h e t nu ei ge nl ijk vo o r „ il lu st ra ti e s” zijn .

Ie m an d die ee n be et je m et in cu na be le n op de ho og te is , h ee ft in tu ss ch en al be m er kt , d at ve rs ch ill en de va n die te k st en m et de in cu na be le n- ze lf ab so lu u t ni et s te m ak en ku nn en he bb en .

Al lee n re ed s m et de in cu na be l-b es ch rij vi ng en va n Cam pbe ll in de ha nd , k an m en ta llo oz e ve rs ch il le n in te k st en sp ell ing const at ee re n . Zo o lu id t bij v. h e t co lo ph on va n Ca mp bel l n. 840 in de n in cu na be l al du s : „G ep re nt te r Go ude i n H ol la t || J n t ia er on she rëM .CC CC . || xc vi . de n xx . da ch J n A pr il: || Deo gr ac ia s || Ex dom o fr at ru m In Go ud a ||” te rw ij l de sc hr ijf w ijz e va n de n te k s t bij En sc he dé (p. 21) dez e is : „G ep re nt te r Go ud a in H ol la nt in t ia er o. h . M.c ccc.x cvi de n xx da ch in A pr il . . . E x dom o fr at ru m in Go ude ” .

Op z’n m in st du s 17 v a ri a n te n in on ge ve er 20 w oo rd en !

M aa r h ie r k an de H ee r Ens ch ed é zic h no g re dd en do or te zeg gen , da t hij die te k st e n in ou de ty pe n ge dr uk t he ef t, en ke l en al le en to t op lu is te ri ng v an zijn bo ek ; d at daa ra an du s gee n w et en sc ha pp el ij ke w aa rd e te hec ht en is.

Goed . Da t w il ik ee ns aa nn em en . M aa r da n ha d de H ee r Ens ch ed é d at te n ee rs te du id eli jk m oe te n ze gg en ; en t en t w ee de is en bl ijf t die w ill ek eu rige af w ijk in g van de n te k s t de r incu -

68

VRO EGE RE LE TT ER GIE TE RIJ EN IN NED ERL AND

na be le n een ni et goe d te pra te n slo rd ig he id , w el ke te ge lij ke r­ tij d de ge he ele w er km et ho de van de n sc hr ij ve r ty pee rt .

M aa r nu een tw ee de vr aa g.

W at m oe t me n de nk en va n die ve le an de re te kst en , w el ke bl ijk ba ar m et op ze t n aa r den oo rs pr on ke lij ke n in cu na be l- te ks t na ge ze t zij n? He bb en die da n w el w et en sc ha pp el ijk e w a a rd e ? m. a. w . zijn da t re pr od uc tie s, fa cs im ile s, ko pi eë n, he rh al in ge n of ie ts de rg eli jks in de n st re ng en zin va n h e t w oo rd , of zi jn da t oo k sl ec ht s mi n of m ee r w ill ek eu rig e im it at ie s va n de n ou de n in cu na be l-t ek st ?

Ee n na uw ke ur ig an tw oo rd da ar op is in h e t bo ek van de n H ee r En sc he dé al w ee r ni et te vi nd en . W el k an m en m et een ige mo eit e uit ve rsc hi lle nd e ui tl at in ge n di st ill ee re n, d at de i5 e -ee uw sch e ty pe n, w el ke hij ge br ui kt , ni eu w ge go te n zijn u it de oo rs pr on ke lij ke i5 e -ee uw sc he m at rij ze n, w el ke in de ve rza me lin g-E ns ch ed é no g aa nw ez ig zijn . M aa r w a t hij nu m et da t ni eu w e gi et se l u it ou de m at ri jz en b er ei k t he ef t, of al th an s he ef t w ill en be re ik en , daa r ze gt hij n ie ts va n, of lie ve r, da ar om tr en t br en gt hij den le ze r h oe l an ge r ho e m ee r in de w a r.

Nu ee ns no em t hij die uit ou de ty pe n ge ze tte te k st e n „f ig ur e” (p. 7), da n w ee r „e xe m pl e” (p. io) , m ee rm al en oo k „r éi m pre s­ si on ” (p. 7, 9, 18), of oo k „r éi m pr es si on ex ac te ” (p. 14), op éé n pl aa ts zel fs ,,fa c-s im ilé ” (p. 16). Dus nu w et en w e no g ni et s.

En to ch is he t va n gr oo t be la ng te w et en , of die nav ol ­ gin g va n ou d dru kw er k ee n in al le s nau w ke ur ig e re pr od uc tie ge ef t va n de n oo rs pr on ke lij ke n te k st , ja of ne en . N at uu rli jk zu lle n er al tij d een ige kl ei ne ve rs ch ill en m et h e t or igi ne el aa n te wi jze n zijn. Be ha lv e im m er s da t in k t en pa pi er an de rs zijn ,

VROEGERE LETTERGIETE RIJEN IN NEDERLAND

69

ko m t da ar no g bij, d at h e t ni eu w e gi et se l b et er af ge w er kt is da n h et ou de . M aa r af ge zie n v an dez e on ve rm ijd el ijk e di n­ gen , her h aa l ik de v ra a g : Ge ve n de te k st en , w el ke bij de n H ee r En sc he dé m et op ze t na ge ze t zijn n a a r de n inc un ab elte k st , ee n ju is t be eld v an h e t or ig in ee l, zo od at h e t he rd ru kk en zijn va n ty po gr af is ch -w et en sc ha pp el ij ke w a a rd e ?

H et a n tw o o rd da ar op lu id t o nvoorw aa rd el ij k: Nee n.

Ik he b mij de m oe ite ee ns ge ge ve n om zo o’n te k st va n de n H ee r En sc he dé n au w k eu ri g te ve rg el ijk en m et h et or igi ne el.

D aa rv oo r he b ik ge ko ze n h e t co lo ph on va n den in cu na be l Ca mp be ll n. 703 ( E p i s t e l e n e n d e E v a n g e l i ë n , D ev en ter , Ja co b v an Br ed a, 1493 M aa rt 1). En w a t bl ijk t n u ? D at h et ze ts el bij de n H ee r E ns ch ed é to ta a l ver sc hi lt va n da t in de n in ­ cu na be l. Op de tw e e h ie rn a vo lg en de re pr od uc tie s ka n me n da t ze lf zie n en ui tm et en .

De ee rs te re ge l is bij Ens ch ed é on ge ve er an de rh al f m ill im et er la ng er da n in de n in cu na be l. De ho of dl et te r I, w el ke tw ee m aa l in h e t co lo ph on vo or kom t, he ef t bij En sc he dé sl ec ht s tw ee ve er en of ka m m en (lin ks) , in de n in cu na be l dr ie ; hi er ve rs ch il t du s de ty pe zelf . D at ver d er in de n la a ts te n reg el tu ss ch en de w oo rd en ,,O pt en ij rs te n de ch in de r m ee rt e” te lk en s ee n sp at ie m oe t zijn , bli jk t u it de n in cu na be l; bij En sc he dé zi et m en die ni et . En to ch is die la a ts te re ge l in zijn ge he el ge no me n, bij En sc he dé pr ec ie s ev en la ng al s in de n in cu na be l. De st an d v an de ho of dl et te r I in de n v o o rl a a ts te n re ge l v er sc hil t in be id e te k st en m in st en s ee n ha lv e m il li m et er ; die bij En sc he dé s ta a t te ve el n a a r li nk s. Oo k is de sp at ie tu ss ch en de on­ m id de lli jk vo or af ga an de w oo rd en „ v an b re d a” in de n in cu na be l

70

VROEGERE LETTERGIETERIJEN IN NEDERLAND

gr oo te r da n bij En sc he dé . Zoo zijn er no g ta llo oz e ve rs ch ill en aa n te wi jze n, die zel fs vo or ee n on ge oe fen d oog zi ch tb aa r zijn. En w an ne er me n een va n de tw ee te k st e n op do or ­ sc hi jn en d pa pi er dr uk t, en die n op de n an de re n te k s t leg t, da n ka n me n co ns ta te er en , da t er bij Ens ch ed é zo ow at ge en en ke le le tt er op h a a r p la at s st a a t.

Co nc lus ie: de do or den he er Ens ch ed é u it ou de ty pe n ge ­ ze tte te ks te n, zijn vo or w et en sc ha pp el ijk e do el ei nd en ab so lu ut w aa rd el oo s.

In h oe ve r he t be sc hr ijv en d ge sc hi ed ku nd ig e ge de el te va n h e t bo ek n u t ka n op lev ere n v oo r on ze he de nd aa gs ch e ty po gr af ie za l no g af ge w ac ht m oe ten w or de n. Ze er ze ke r zu lle n en m oe te n er in de ge sc hi ed en is va n h et le tt er gi et er sb ed ri jf in N ed er la nd ta l va n ge ge ve ns op ge slo ten lig gen , die pr ac ti sc h n u t ku nn en af ­ w er pe n vo or o nz en te ge nw oo rd ig en tij d. W an n ee r to ch d àn ee ns ee n to es ta nd va n ve rv al , dà n w ee r v an bl oe i te co ns ta te er en v a lt en de oo rz ak en daa rv an w or de n na ge sp eu rd en to eg el ic ht , da n ka n h et th a n s le ve nd ge sl ac ht zijn vo or de el da ar m ed e do en , da ar h e t in h et ve rle de n k an zie n, w el ke fa ct or en ov er ’t alge m ee n de n blo ei va n h e t be dr ijf be vo rd er d, w el ke die n be na de el d he bb en .

Ee ni gs zi ns die pg aa nd e be sc ho uw in ge n ov er ge sc hi ed ku nd ig e fe ite n vin dt me n ec ht er in h e t w e rk van de n H ee r En sc he dé ni et , zo od at de w aa rd e van h e t do or he m bi je en ge br ac ht e m a­ te ri aa l ov er h et alg em ee n sl ec ht s za l k un ne n be oo rd ee ld w or de n do or de ng en e, die ee ns ee n w er ke li jk e „g es ch ie de ni s” va n de le tte rg ie te ri je n in Ne de rla nd du rf t on de rn em en .

Oo k m et pr ac ti sc he ge vo lg tre kk in ge n vo or h e t he de n la a t de

VROEGERE LETTERGIET ERIJEN IN NEDERLAND

71

sc hr ij ve r zic h ni et in ; en m en k an da ar m ed e vr ed e he bb en , da ar hij da t ve ili g k an be sc houw en al s bu it en zijn bes te k lig gen de.

Sl ec ht s op éé n p la a ts , v o o r zo ov er ik mij he ri nn er , w ij st hij op ee n pra ct is ch e ge vo lg tr ek ki ng , w el ke u it de do or he m be ­ sc hr ev en ge sc hi ed en is de r le tt er gi et er ij te m ak en va lt , nl. deze : De v o o rn aa m st e st em pe ls ni jd er s in Ne de rla nd w ar en , m et u it ­ zo nd er in g v an V os ke ns , bu it en la nd er s, die oo k st ee ds sn ed en n a a r bui te nl an ds ch e m od el le n. E r he ef t du s, w a t de ro m ei n en de cu rs ie f a a n g a a t — w a n t al le en dez e tw ee le tt er so o rt en ku nn en h ie r in aa nm er ki ng ko m en — n oo it een spe cifi ek-N ede rla nd sc he b o e k le tt e r b es ta a n . W a a ru it de sc hr ijv er aa ns to nd s bes lu it : „L e vo eu d e cr ée r ch ez n ou s un c ar ac tè re d e ce tte n at ur e de vr a sa n s do ut e ét er nel le m en t êt re co mp té pa rm i le s pie ux d és ir s” (p. XX XI V) . ,,E te rn el le m en t” no g w e l ...........

T oc h g a a t de re de ne er in g he el em aa l ni et op.

W an nee r er ge vr aa gd w o rd t of e r ee n spe cif iek -N ed erl an ds ch e b o ek le tt er b es ta an he ef t, da n he bb en de vr ag en : W ie zijn de vr oe ge re st em pe ls ni jd er s in N ed er la nd ge w ee st , en : H eb be n zij oo k n a a r bu it en la nd sc he m od el le n g ew er k t, da ar m ee al he el w ei ni g te m ak en .

De vr aa g, w el ke b ea n tw o o rd m oe t w or de n, i s dez e : L ig t er in de N ed er la nd sc he boek le tt er , zo oa ls die zi ch do or de n loo p de r ee uw en on tw ik ke ld he ef t, ee n el em en t v an a lg e m e e n e n aa rd , w aa rd o o r die le tt e r zic h st ee ds of m ee st al ge ke nm er kt he ef t.

W ie die le tt e rs ge sn ed en he bb en , en of me n er bui te nl an d­ sc he el em en te n in ge me ng d he ef t, zÿ n vr ag en v an se cu nd ai r be lan g. De ho of dv ra ag is : L ig t er n a a s t die vr ee m de el em en te n

72

VRO EGE RE LE TT ER GIE TE RIJ EN IN NED ERL AND

no g ee n a n d e r el em en t in , d a t a a n de N ed er la n d sc h e b o e k le tt e r a ls zo odan ig ei ge n is .

Ik k o m h ie r e c h te r al le en op te g en de lo gi ca in M r. Ch .

E n sc h e d é ’s re d en ee ri n g . O f de fe it en u it w ij z e n , d a t e r in de N ed er la nds ch e b o e k le tt e r o o k e en al gem ee n N ed er la n d sc h k a r a k ­ te r te v in d en is , m og en d es k u n d ig en op d it ge bi ed u it m a k e n .

M aa r h e t zo u mij s te rk v e rw o n d e re n , a ls h e t n ie t zo o w a s .

Do ch v e ro n d e rs te ld ee ns , d a t Mr . E n s c h e d é ’s b e w e ri n g op gi ng , en e r d us in de N ed er la n d sc h e b o e k le tt e r v a n h e t v er le d en ge en sp ec if ie k- N ed er la nd sc h el em en t te v in d e n w a s , d a n h a d hi j, a ls m an v a n h e t v a k , en a ls de b eh o e ft en v a n zi jn t ij d k e n n e n d e , to c h n o o it d aa ro p m og en a n tw o o rd e n : D us , h e t is o n m o g el ij k ee n N ed er la nd sc he b o e k le tt e r te sc h ep p en . Z ijn a n tw o o r d h a d d a a re n te g e n zo n d er ee ni ge a a rz el in g m o e te n lu id e n : D us , h e t w o rd t ho og tij d, d a t w e ee n s ee n ei ge n N e d e rl a n d sc h e le tt e r g a a n o n tw e rp e n .

E r b e s ta a t se d e rt ti e n ta ll e n v a n ja r e n op al le ge bi ed ee n jo n g e, N ed er la nd sc he k u n s t, di e er m ag zi jn , en di e in bi nn en en b u it e n la n d g e w a a rd e e rd w o rd t.

D at al le en de k u n s t v a n de n le tt e rg ra v e u r d aa rb ij te n a c h te r zo u m o et en bl ijv en , is n a tu u rl ij k o n d e n k b a a r.

WO ERD EN

P. FR . BO NA VE NT UR A KR UIT WA GE N O. F. M.

BOEK, BOEKKUNST EN BOEKERIJ

u

4-4-42t±±±±±±±±±±±±±±l±±±*±»♦♦♦ it d en a a rd d e r z a a k w o rd t de o pnam e v a n b o ek en

in o p e n b a r e b o e k e r i je n b e p a a ld d o o r d e in n e r li jk e w a a r d e n v a n h e t b o e k : z ij n in h o u d e n z ij n b e te e -

k e n i s v o o r d e n g e b r u ik e r , m in d e r d o o r z ij n u it e r li jk e h o e d a n ig h e d e n . D a a r o p z ij n u it z o n d e r in g e n . Z o o z a l h e t a a n le g g e n v a n e e n in c u n a b e le n - v e r z a m e li n g in

d e n r e g e l g e s c h ie d e n in h e t b e la n g v a n h is to r is c h - ty p o g r a f is c h e s tu d ie . E e n e d it io p r in c e p s k a n v o o r d e b o e k e ri j w a a r d e h e b b e n a l s l i t e r a i r - h i s t o r i s c h d o c u m e n t e n t e v e n s e e n p r o e v e z ij n v a n b o e k k u n s t u i t d e n e ig e n ti jd v a n d e n a u t e u r . P r a c h tu it g a v e n k u n n e n e n k e l e n a l le e n o m

d e r w il le

v a n d e u it v o e r in g , h e t

b i n d w e r k , d e i l l u s t r a t i e , n a a s t h e t g e w o n e g e b r u ik s e x e m p la a r in d e b o e k e r ij w o r d e n

o p g e n o m e n ; d e n k b a a r is o o k , d a t, bi j

k e u z e t u s s c h e n v e r s c h il le n d e u i tg a v e n , d ik w ij ls h e t h a n d b a a r s t f o r m a a t, d e d u id e li jk s te

l e t t e r , d e m e e s t p r a k t i s c h e in d e e li n g

d e n d o o r s la g g e v e n . E n o o k b e g in t m e n te g e n w o o r d ig , g e z ie n d e s c h r ik b a r e n d e a c h t e r u i t g a n g in k w a l i t e i t e n d u u r z a a m h e id v a n h e t p a p ie r , b ib li o th e e k e x e m p la r e n t e v e r la n g e n , o p s o li d e r m a t e r i a a l g e d r u k t.

Bi j h e t a a n k o o p e n

van

boeken

s p e le n

d e z e e n d e r g e li jk e

o v e r w e g in g e n in o p e n b a r e b o e k e r ij e n e c h te r a lt ij d s le c h ts e e n

74

BOEK, BOE KKU NST EN BOE KER IJ

m ee r ne ve ng es ch ik te n ro l. H et bo ek is hi er m ee st en tij ds mi d­ de la ar tu ss ch en au te u r en lez er, ni et tu ss ch en k u n st en aa r en bibl iofi el.

Dit ne em t ec ht er ni et we g, da t elk bo ek in de bo ek eri j is en bli jft een spe cim en va n dru k- en boek ku ns t; elk e bo ek eri j kr ijg t de rh al ve , on da nk s de eig en lijk e m ot ie ve n vo or h a a r o n ts ta an e n in st an dh ou di ng , h et k a ra k te r va n ee n his to ri sc h m us eu m va n het Bo ek en zijn sa m en st el lin g do or de n loo p de r ee uw en .

W ill en wi j du s op een ge ge ve n oo ge nb lik de ge sc hi ed en is v an h et Boe k, zijn sa m en st el lin g en de fa br icag e zi jn er v er sc hi lle nd e gr on ds tof fen , in een re ek s v ar ia ti es ga an de m on st re er en , da n za l de bo ek eri j m et h a a r bo ek en be zi t de rij ke , de m is sc hi en één ige mijn bli jke n, w aa ru it wij on s zo ud en ku nn en vo or zi en va n he t hi st or is ch e m at er ia al , in die ui tg eb re id he id en v er sc h ei ­ de nh eid w el ke in te re ss an t en le er za am w o rd t be ur te li ng s vo or den bibl iofie l, den bo ek ku ns te na ar , de n va km an , de n lee k.

Vo or op du s ge ste ld, da t de bo ek er ij h a a r ve rz am el in g al le r­ ee rs t in h et be lan g va n den leze r-g eb ru ik er sy st em at is ch aa nvu lle en m et de te ch ni sc h- ad m in is tr at ie ve hu lp m id de le n oo k in den ru im st en zin t oe ga nk el ijk h ee ft g em aa kt : da n zijn b oe ke rij en ve rd er nog di en st ba ar te m ak en aa n de ve rs pr ei di ng v an ke nn is aa ng aa nd e h et Bo ek al s ui te rl ijk e ve rs ch ijn in g.

Om di t m et v ru ch t te ku nn en ga an do en he bb en w ij tw ee ër le i no odig. Wij he bb en d aa rt oe n oo dig d en m an -in -d e- bi bl io th ee k die in bo ek en no g ee n an de r el em en t w ee t te on td ek ke n da n ti te l en in ho ud , nu m m er en ru bri ek ; en wi j he bb en an de rz ijd s een pu bl iek -b ui ten -d e- bi bl io th ee k te ve ro nd er st el le n, da t zic h ka n

BOEK, BOE KK UNS T EN BOE KER IJ

75

in te re ss ee re n vo or h e t Bo ek al s pr od uc t ee ne r ku ltu ur -h is to ri sc h zo ow el al s te ch n is ch -a rt is ti ek vo or na m e ku ns tn ij ve rh ei d, w el ke zic h do or de ee uw en he en to t de u it e rs te pe rfe ct ie he ef t on tw ik ke ld .

Nu is on ge tw ijf el d in on s la nd de pu bl ie ke be la ng st el lin g in d ru k k u n st n ie t in die m at e gro ot al s v er w ac h t m oc ht w or de n bij ee n vo lk , d at m ed ed in gt n a a r de ee r d er e er st e to ep as si ng d ie r k u n st ; h e t is v er d er oo k n ie t te on tk en ne n, da t in dez en een tr ad it ie bij on ze dr uk ke ri je n en ui tg ev er s ve rl or en ging .

M aa r er i s ee n ge lu kk ig e ke nte ri ng in be ide g ek om en . E r w o rd t th an s, m ee r da n v ó ó r ee ni ge ja re n , ge le t op de ho ed an ig he id va n h e t d ru k w e rk on ze r eig en in du st ri e, en ve rg el ek en bij pr oe ­ ve n de r bu it en la ndsc he ; in va kkri ngen w o rd t er ns tig ge st re ef d n a a r m ee r lo gi sc he sc ho on he id in h e t B oe k; ui tg ev er , au te ur , bi nd er , il lu s tr a to r en oo k de k ri ti e k ge ve n th a n s v ak er da n oo it vr oe ge r aa n h e t bo ek uit er li jk hu n aa nd ac ht .

E r b e s ta a t ee n he rl ev en de , be w ust e sc ho on he id sn eigi ng in h e t da ag lij ks ch le ve n, oo k te n gu ns te va n Bo ek en bo ek ku ns t, w aa rb ij oo k de bo ek er ij zi ch m et su cc es zou ku nn en aa ns lu ite n.

Di t te m ee r nu on de rw ijl v an die be w eg in g re ed s ee n be ro ep ui tg in g op de med ew er k in g v an de n bi bl io th ek ar is . In de ci r­ cu la ire , w el ke in 1908 de vo or be re id en de c om mi ss ie to t st ic ht in g ee ne r ve re en ig in g „ H et B oe k” op st el de , w er d im m er s oo k zijn be la ng st el lin g, zij n m ed ew er ki ng en st eu n ge vr aa gd .

Ho e me n zic h die m ed ew er ki ng gi nd s he ef t ge da ch t, is mij n ie t be ke nd . M aa r h e t be ro ep op de n bib li ot he ka ri s li jk t mij in el k ge va l da ar om zoo ju is t, om da t de bib li oth ek ar is al le en de be sc hi kk in g he ef t ov er h e t h is to ri sc h m at er ia al . M at er ia al , zóó

70

BOEK, BOEK KUNS T EN BOEKERIJ

rij k en ve rs ch ei de n, da t een bo ek eri j w el bij u it st ek sc hi jn t aa n ­ ge w ez en om aa n h et gr oo te r pu bl iek zo ow el al s aa n den re ed s ing ew ijd e, h et Bo ek do or h et Bo ek te de m on st re er en .

H et ko m t er vo or den bi bl io th ee kb eh ee rd er sl ec ht s op aa n, m et ke nn is en sm aa k ui t de n ov er vl oe d va n zijn m at er ia al te ne m en en te gr oe pe er en . Ge reg eld el kaa r af w is se le nd , zo ud en zu lke op en ba re te nt oo ns te lli ng en in on ge bo nd en vo lg or de h e t Bo ek ku nn en la te n zie n in zijn ge sc hi ed en is n a a r tij ds or de , in zijn sa m en st el lin g na ar de gr on ds to ffe n, in zijn be sc hu tt in g en ve rf ra ai in g, in de on tw ik ke lin g va n h e t ge he el en h e t de ta il.

Deze ku ltu ur -h is to ri sc he aa ns ch ou w el ijk e le s ov er h e t Bo ek m et en do or de do cu me nte n uit den tijd zelf, li jk t mij ee n w e rk va n be sc ha vi ng en va n on tw ik ke lin g va n de n a rt is ti e k e n zin , w a a r ­ aa n elk e bi bl io th ek ar is tijd en lief de ge ve n ka n.

Ik w ee t ni et, of in de gr oo te op en ba re bo ek er ije n in on s la nd in afz ienb ar en tijd pr ak ti sc h sp ra ke k an zijn van ee n zo o­ da nig e ve rru im in g va n h et ar be id sv el d de r bi bl io th ee k. Zo oa ls geze gd, he ef t he t Bo ek in de bo ek er ij al le re er st ee n an de re fu nc tie te ve rv ul le n, en is te n on ze nt aa n de n ma n-in -de -bib lioth ee k een be pe rk in g va n zijn aa nd ac ht bij ve rd ub be lin g van zijn ar be id sk ra ch t vo or ha nd s opg ele gd, om al le en d at te be re ik en w a t to t de ee rs te pl ic ht be ho or t va n elk e bo ek er ij.

W aa r de mi dd ele n ni et ru im vl oe ien , de ar be id sk ra ch te n in aa n ta l sc hr ie l zijn to eg em et en , h e t bi bl io gr af is ch en ka talo gr af isc h ap p ar aa t no g vo or td ur en de zo rg en om w er ki ng ver ei sc ht , za l het vo or lo op ig in' on s la nd ze ke r w el to t de gr oo te ze ld za am he de n bli jve n be ho or en , da t aa n h e t „m us eu m ” de r

BOEK, BOE KKU NST EN BOEK ERIJ

77

bi bl io th ee k die aa nd ac ht k an w or de n ge sc ho nk en w el ke hi er w o rd t bed oel d.

Da ar om v a lt te m ee r de aa ndac ht op de pl an ne n te r K on in k­ lijk e B ib lio th ee k te ’s-G ra ve nh ag e, w a a rv a n h et jo ng st e J a a r ­ ve rs la g (1908) de ve rv ul li ng vo or zi ch tig me ldd e. Wij lez en da ar va n ee n pl an , „o m ee n m us eu m in te ri ch te n te r te n to o n ­ st el lin g, in ee n le er za m e vo lg or de , va n al die sc hat te n die la ng za m er ha nd on de r op vo lg en de be st ur en zijn bi je en ge br ac ht ” .

Si nd sd ie n ver to onde de st aa ts beg ro oti ng vo or h et ja a r 1910 de ee rs te p o st vo o r de te n ui tv oe rle gg in g de ze r pl an ne n. Zooda t wi j al s w aa rs ch ij n li jk ku nn en aa nn em en , da t bi nn en afzie nba re n tij d h e t k o s tb a a r m at er ia al de r Ko ni nk lij ke Bi bl io th ee k oo k geb ru ik t za l m og en w ord en te r leve nd e de m on st ra tie va n al w a t h e t Bo ek aa nb el an gt .

D at dez e dem o n st ra ti e zic h sl ec ht s be pe rk en zal to t h et ui te rl ij k v an h e t Bo ek , is n ie t ze er w aa rs ch ijn lij k, gez ien de m og el ijk he id om m et h e t te r B ib lio th ee k ve rz am eld e oo k groe pte nto on st el li ng en in te ri ch te n va n zu iv er lit er ai r- hi st or is ch e st re kk in g, v an te nto onst el li ngen w el ke ku lt uu r- hi st or is ch e cu ­ ri o sa zu lle n la te n zie n. Ik de nk hie r b.v . aa n de mo ge lij kh eid om de al ba am ic or um v an op ee nv ol ge nd e ge sl ac ht en , w aa rv an de K on in kl ijk e B ib lio th ee k ee n m er kw aa rd ig e co lle cti e bez it, vo or h e t gr oo te r pu bl ie k te n to on te st el le n. De ve rz am eli ng , ri jk al s zij is aa n h an dsc hri ft en v an be ro em de pe rs on en , zal ze ke r de ge leg en he id n ie t on be nu t la te n, om nu en da n in te re s­ sa n te te nt oo ns te ll in ge n v an ha nd te ek en in ge n, br ie ve n en a u to ­ gr af en te or ga ni se er en .

78

BOEK, BOE KKUN ST EN BOEKERIJ

M aa r be ha lv e di t is de Ko nin kli jke B ib lio th ee k w aa rs ch ijn lij k ui tm un te nd in st a a t, v an h et Boe k, va n bo ek ku ns t en dr ukkunst de m ee st be lang rij ke sp ec im in a te to on en , en h e t eig en be zit aa n te vu lle n m et he tg ee n h et ze er rij ke M use um Me erm ann oW es th re en ia nu m he rb er gt .

Men ka n zic h en ke le gr ep en vo or st el le n u it de han ds ch ri ft en ­ co lle cti e, w el ke de on tw ik ke lin g vó ór en to t de bo ek dr uk ku ns t ku nn en to el ic ht en ; w a a ru it h et beg in, de ve rf ra ai in g, de na vol­ gin g en h et ve rv al va n h e t ge sc hr ev en bo ek k an bli jke n.

W il me n een be pa ald on de rd ee l, zoo i s er de r ij ke v er za m el in g ge tij de nb oe ke n; die de r h eilig en le ve ns , w el ke o p b ep er k te r ge bie d de ve rs ch ill en de wij ze va n be w er ki ng in ve rs ch il le nd e tij de n en in ve rs ch ill en de land en ku nn en ve rt oo ne n.

De ou ds te ge sc hi ed en is va n h e t ge dr uk te bo ek , de o n tw ik ­ ke lin g uit h et ha nd sc hr ift , pr oe ve n va n d ru k k u n st de r ee rs te e n be ro em ds te hu ize n, de tal loo ze le tt e rt y p e n u it al le ti jd en ; di t zijn zo o en ke le on de rw er pe n w el ke v an ze lf a an de b e u rt ku nn en ko m en vo or lee rza me en in te re ss an te ex po si tie .

D aa r i s de il lu st ra ti e va n ha nd sc hr if t en ged ru kt bo ek , zo ow el in al s bu ite n den te kst , n aa r ve rs ch ill en d ty pe en re pr od uc ti e­ pr oc éd é ge ra ng sc hi kt , n a a r m ee st er s en sc ho le n ge or de nd .

Ov erv loe dig m at er ia al m oe t aa nw ez ig zij n v o o r r et ro sp ec ti ev e te nt oo ns te lli ng en va n den bo ek ba nd , va n de be ha nd el in g de r sn ed en , va n de ge br ui kt e gr on ds to ffe n.

En w il me n d et ai lte nt oo ns te lli ng en , da n is h ie r i nd er da ad ge en ein de aa n de re ek se n on de rw er pe n : me n de nk e, ho e de be ha n­ de lin g de r tit el pa gi na , h e t aa nb re ng en va n vi gn et te n, ko pl ijs ten , cul s-d e-l am pe, r an de n, h et p la at se n va n de n b lad sp ieg el, d e z w ar t

BOEK, BOE KKU NST EN BOEK ERIJ

79

en w itv er de el in g, en da n de ge he ele te ch ni ek va n h et dr uk ke n hie r mo gel ijk w o rd t te la te n zie n u it en do or h e t on tzag lij k uit ge br eid e, do or ve le ja re n he en ve rz am el de m at er ia al .

Pr oe ve n va n d ru k k u n st u it all e tij de n en la nd en vr ag en hi er sl ec ht s om ku nd ig e gr oe pe er in g. R ee ds h e t ee nv ou di ge sa m en ­ br en ge n van ui tg av en v an m ee rm al en h er d ru k te w er ke n ka n de sm aa k v an op ee nv ol ge nd e ge sl ac ht en du ide lijk m ak en .

Dit en ke le sl ec hts om ee nig de nk be eld te ge ve n va n he tg ee n ee n gr oo te op en ba re bo ek er ij al s de Ko ni nk lij ke Bi bl io th ee k in s ta a t is , v o o r de k en nis v an h e t Bo ek en de w aa rd ee ri ng v an h e t Bo ek al s ui te rl ij ke ve rs ch ijn in g, bij te dra ge n.

Wij tw ij fe le n ni et , of di t w e rk de r op en ba re bo ek eri j m oe t de n bib lio fie l, de n b o ek k u n st en a ar , h e t le ek en pu bl ie k be re ik en .

Za l zij oo k v an bet ee ken is zijn v oo r de on tw ik ke lin g va n ónz e ne de rl an ds ch e b o ek d ru k k u n st van de n te ge nw oo rd ig en ti jd ?

Mij du nk t, sl ec h ts zij de lin gs .

Gee n bo ek er ij is bij m ac ht e no ch ge ro ep en ac tie f in te g rijp en bij w el ke st ud ie of ontw ik kel in g da n oo k. Zij ka n h a a r op ge ­ st ap el d m a te ri aa l ge re ed m ak en , ge re ed ho ud en vo or ’t ge br ui k: m aa r, di re ct en in vl oe d ui to ef en en op h e t be w er ke n, a an w en de n, ge br ui ke n va n d at m at er ia al , k an zij u it er aa rd s le ch ts zi jde lin gs.

Da ar om zal n a a s t h e t w e rk de r op en ba re bo ek er ije n to t m ee r­ de re ke nn is va n- en lie fd e vo o r h e t Bo ek, de pra kt ij k alt ijd be ho ef te he bb en aa n va ks ch ol en vo or ty po gr af ie , aa n v o o r­ lic ht in g do or va kk un di ge n, aa n de vak p er s en aa n to eg ew ijd e ge ne ge nh ei d va n h e t bo ek en be re id en de en va n h e t bo ek en ko op en de pu bli ek .

80

BOEK, BOE KKU NST EN BOEKE RIJ

W èl e c h te r li jk t mij a a n de o p en b ar e bo ek er ij de ta a k to e ­ g ew ez en , h a a r ri jk m a te ri a a l v o o r de p ra k ti s c h e ty p o g ra fi e en h a a r v e rv o lm a k in g b e s c h ik b a a r te m ak en , d o o r h e t b e s te w a t zij op t y p o g ra fi sc h g eb ie d b ez it d en v a k m a n t o t g e b ru ik e n l ee ri n g v o o r te z e tt e n . H e t v o o rb ee ld , d a t de K o n in k li jk e B ib li o th ee k sc h ij n t te w il le n ge ve n, m og e in o n s la n d n av o lg in g v in d e n !

Sep tem ber 1909

H. E. GRE VE

HET ARCHITECTONISCHE IN BOEKDRUKKUNST

U n s r ü h r t d a s A n s c h a u e n j e d e s h a r m o n is c h e n G e g e n s ta n d e s ; w ir f ü h le n d a b e i, d a s s w ir n ic h t g a n z in d e r F r e m d e s in d , w ir w ä h n e n e in e r H ei m a th n ä h e r z u s e in , n a c h d e r u n s e r B e s te s , I n n e r ­ s te s u n g e d u ld ig h i n s t r e b t .

GOETHE (W il h e lm M e is te r)

7 oo al s er ve rb an d te vi nd en is tu ss ch en all e nij ver / / h ei d sk u n st en , zoo oo k tu ss ch en B oe kd ru kk un st en A rc hit ec tu ur. W el is w a a r sl ec ht s in ze ke r op zic ht, m a a r h e t ve rb an d b es ta a t. In ze ke r op zic ht, om da t // j A rc h it e ct u u r m éé r is da n ni jv er he id sk un st all ee n. ,'Z£- J,.,......

E lk ge bru ik sv oorw er p ka n tr o u w en s ee n w a a r k u n st w e rk zij n, in di en zij n m ak er h e t to t ze ke re ar ti st ie k e ho og te w e e t op te v oe re n. D at on de rli ng e ve rb an d tu ss ch en a lle nij ve rh ei ds ku ns te n be st ond in e lk e gr oo te pe rio de v oe lb aa r, zóó , da t er ha rm on ie bes to nd tu ss ch en al le ge br ui ks vo or w er pe n on de rli ng en tu ss ch en de ze en de ar ch it ec tu u r van h et ver tr ek , va n h e t hu is .

Ze er mo oie vo or be el de n v an zu lk e ha rm on is ch e om ge vi ng en to on en on s no g de „o ud -H ol la nd sc he k a m e rs ” in on ze m od er ne m us eu m s, w a a r de ka m er be tim m er in g zo ow el al s de sc ho uw , de m eu be ls zo ow el al s ie de r ge br ui ks vo or w er p, ’t zij be ke r, 6

82

HET ARC HITE CTO NISC HE IN BOE KDRU KKU NST

g la s o f b oe k, aa n on ze n R en ai ss an c e- ti jd o n tl ee n d z ijn , en w a a ri n al de ze v o o rw e rp e n o n d er li n g en m et de a rc h it e c tu u r v a n h e t v e r tr e k éé n g e e st ad em en , de n zo o g en aa m d en st ij l.

D it is h e t e e rs te v er b an d d a t e r b e s ta a n m o e t — en in el ke go ed e per io de o o k w e rk e li jk b e s ta a n h e e ft — tu s s c h e n a r c h i­ te c tu u r, de „ m o e d e rk u n s t” , en de k le in k u n s te n , d a t zij n am el ij k a a n ee n ze lf de n st ij l b e a n tw o o rd e n .

E v e n a ls h e t on m og el ij k is , d a t ee n ti jd p e rk v a n g ro o te n e rn st , zo o al s d a t d er E g y p te n a re n , fr iv o le a r c h it e c tu u r zo u d a a rs te lle n, en ev en on m og el ijk a ls ee n ti jd p e rk v a n w e e ld e en z in ­ g en o t er n st ig e, so m b er e a rc h it e c tu u r zo u v o o rt b re n g e n , ev en zo o is d it to e p a ss e li jk op al le k le in k u n s te n , o o k op b o e k d ru k k u n s t.

H ad d en de E g y p te n a re n de d ru k k u n s t g ek en d , h u n n e le tt e r s en d ru k w e rk e n zo ud en ee n ev e n s tr e n g g e s ty le e rd k a r a k te r g eh ad h eb b en al s de h ië ro g ly p h e n di e h u n n e b o u w w e rk e n v e r ­ si er e n , a ls de b es ch il d er d e m u m m ie k is te n en a ls h u n n e b o u w ­ w e rk e n ze lf.

E n k el e u it zo n d er in g en v a n k u n s tu it in g e n , b u it e n h a a r ti jd s ta a n d , m og en v o o rk o m en , di e u it z o n d e ri n g e n b e v e s ti g e n de n re g e l; w a n t ee n go ed a rc h it e c tu u r- o f n ij v e rh e id s -k u n s te n a a r m o e t v ó ó r al le s m et zi jn ti jd m ee le v en , k a n d it o o k n ie t a n d e rs k ra c h te n s zi jn k u n s te n a a rs n a tu u r, en d u s zu ll en zi jn w e rk e n de n ti jd v e rr a d e n , o f li e v e r w e e rg e v e n w a a r in ze g e m a a k t zij n.

(W el k a n n a tu u rl ij k ee n k u n s te n a a r zi jn ti jd v ó ó ru it zijn ).

Zi jn n u in on ze n ti jd de o p v a tt in g e n en le v e n sb e sc h o u w in g e n n o g zó ó ze er u it ee n lo o p en d , d a t v a n ee ne v o lk s k u n s t, ee n alg em ee n en st ij l, z o o a ls di e in de g ro o te p e ri o d e n v o o rk w a m , no g gee n s p ra k e k a n zÿ n, n a ti e n ta ll e n v a n j a r e n v a n v o lk o m en st il-

I

HET ARC HIT ECT ONI SCH E IN BOE KDR UKK UNST

83

st an d zijn an de re ti en ta ll en v an j a re n ge ko m en , w a a ri n ge tr ac ht w er d, ou de n st ijl en ni eu w le ve n in te bl az en , of oo k deze te ve rv ol ge n en te v er vo lm ak en to t ee ne m od er ne ui td ru kk in g. En nog da ar na zijn j a re n ge vo lgd va n in di vi du al is tis ch po ge n in de m ee st ve rs ch ill en de ri ch ti ng en .

Dit vo or na m el ijk , w a t de ar ch it ec tu u r e n m eu be lk un st b et re ft, en zel fs de b o e k d ru k k u n st he ef t ni et ac ht er ge st aa n in h et n a ­ vo lg en van al le rl ei ou ds , m aa r m in de r no g be he er sc ht do or ee n ge vo el v an ee rb ie d vo or de n ou de n sti jl, die n zij tr ac h tt e te vo lge n, da n de ar ch it ec tu u r, w ie r be oe fe na re n, ee nm aa l een st ijl w ill en de do en ,,h er le v en ” , dez en oo k zoo goe d mo gel ijk tr a c h tt e n op te lo ss en v o o r een m od er n ge va l.

U it de n aa rd de r za ak w a s h e t ec ht er een nu tt el oo s pog en, ge he el nie uw e en ve ra nder de le ve ns ei sc he n te w ill en v er to lk en , do or ou de , éé nm aa l sc ho on e, m aa r vo or dez en tij d ve ro ud er de vo rm en .

In on ze n tij d v an te le gr af is ch e ni eu w st ijd in ge n en sn el v er ­ kee r en da ar m ee in ve rb an d st aa n d st ee ds to en em en d co ur an ­ ten - en ti jd sc hr if te n- aa nt al , in on ze n tij d va n ve rv ol m ak in g de r m ac hi ne , en h e t d aa ra a n ge pa ar d ga an va n zoo ge m ak ke lij k en vl ug in dr uk br en ge n v an al le s en no g w a t, in on ze n tij d va n re cl am e en no g ee ns re cl am e, sc he en de B oe kd ru kk un st w el vo or go ed te ve rv al le n al s k u n st . Ho og e, du nn e, lee lij ke le tt er s, zo ov ee l mo ge lij k w oo rd en op ee n re ge l pl aa ts en d, w ar en sc he ­ ri ng en in sla g. All e be ko ring , die va n de ou de , gee l ge w or de n bo ek en , j a zel fs va n ou de co ur an te n, u itg in g, s ch ee n do or s le ch te to ep as si ng en en to ta a l ge m is aa n go ed en sm aa k vo or go ed on ­ mo ge lij k te zijn ge w or de n.

84

H ET AR CH IT EC TO NI SC HE IN BO EK DR UK KU NS T

T ot da t, ev en al s in de A rc hi te ct uu r, in de M eu be lk un st en zo ov ee l an de re kl ei nk un st en een st re ven m er kb aa r w er d, da t af zic hte lij ke en on sm ak el ijk e ein de lijk w ee r ee ns te ve rv an ge n do or w er k, da t w ee r aa nsp ra ak m oc ht m ak en op be la ng st el lin g o o k om z’n vo rm .

H et is eig en aa rdi g, m aa r be gri jpe lijk , ho e de m oe de rk un st A r­ ch ite ct uu r in h aa r pogen vo or aa n st on d, en ho e ge lei de lij k de aa nv er w an te ku ns te n en da ar na de kl ei nk un st en vo lgd en .

En nu v al t een ze er m er kw aa rd ig e ov er ee nk om st w a a r te ne me n in de ge lei del ijk e on tw ik ke lin g de r vo or be el de n uit all e gen oem de ku ns te n.

Na he t hi er bo ve n re ed s ge no em de tij dp er k v an al ge m ee n ve rv al , va n alg em een ge br ek aa n be la ng st el lin g en ge vo el voo r ku ns t, da t zic h vo or de ed na h e t ui tg eb lo ei d zijn va n zo ov ele sti jle n en to t on ge ve er de tw ee de hel ft de r vo rig e ee uw , na de be lan gs telli ng die oude st ijl en d aa rn a w e e r be go nn en in te bo eze me n, te n gev olg e w aa rv an dez e w ee r w er de n be oe fen d en „t oe ge pa st ” , kw am ein de lijk h et fr is sc he v er la ng en , ie ts n ie uw s te ma ke n, ni et be ru st en de op of g ep ut u it ou de ge ge ve ns , m a ar ie ts ori gin ee ls, ie ts da t de n ei ge na ar di ge n ge he el ve rm od er ni ­ se er de n tij dg ee st zou w ee rg ev en .

In de A rc hi te ct uu r zag me n h e t ee rs t di t ve rl an ge n op ko m en en de po gin ge n to t be vr ed ig in g va n di t ve rl an ge n p la at s vi nd en .

D aa rn a vo lgd en de m eu be lk un st en de an de re kl ei nk un st en .

N at uu rli jk w ar en de po gin ge n no g ze er in di vi du ee l en ko n ni et ee ns kl ap s va n een al ge me en en sti jl sp ra ke zijn.

M aa r h et ee rs t no od ige be gr ip dr on g al le ng s m ee r do or en

H E T A R C H IT E C T O N IS C H E IN BO E K D R U K K U N ST

85

ve rb re id t zic h st ee ds ve rd er . In de ar ch it ec tu urw er el d be gre ep me n, da t aller lei te pa s of t e on pa s aa ng eb ra ch te „v er si er in ge n” en oud e m ot ie ve n ee n ge ve l of b o u w w er k ni et to t ee n k u n st ­ w er k m aa kt en . De be st e be oe fe na ar s de r bouw k u n st zo ch te n n aa r kl aa r, ov er zi ch te lij k w er k. Ni et la ng er va ls ch e op sc hik , w a a ra c h te r sl ec hts ar m oe de v an g ee st ve rb or ge n m oe st w or de n, m aa r in h e t ee nv ou di ge , de ge lij ke m at er ia al , zóó al s h et d aa r t e r to ep as si ng lag , ui td ru kkin g te ge ve n aa n h et bo uw w er k.

En h e t is de r m od er ne ar ch it ec tu ur , ni et h et m in st in Ho lla nd , mo ge n ge lu kk en , w e e r kl aa r, ov er zi ch te lij k en ee rli jk w er k te ge ve n, uit m un te nd in de ee rs te p la at s do or goe de ve rh ou di ng en . D at h e t w e rk in de n be gi nn e so be r w as , st re k t to t ee r vo or de n e rn st v an de n op ze t. Gee n w a a r beg rip , da t ju is t be gi nt te on tl ui ke n, k a n zic h da de lij k vo or do en al s een vo lle dig on tl ok en blo em .

H etz elfd e be gi ns el v an w aa rh ei d , v an e en vo ud , die h et s ch oo ne m ee r zo ch t in vo lk om en ha rm on ie va n ve rh ou di ng en kl eu r, de ed zic h vo or in de m eu be lk un st , to t all e ve rd er e kl ei nk un st en he rle ef de n en, ho e ve rs ch il le nd va n op va tt in g oo k nog , in ha re be st e vo or be el de n ee n in te n se r st re v en ve rt oo nd en n aa r een e vo or de n aa rd van h e t voorw er p ge ëig en de en te ve ns goe de ve rh ou di ng , ha rm on ië er en d m et de kl eu r.

H et ko n w el n ie t an de rs , of di t m oe st zic h oo k in de bo ek ­ dru k k u n st do en ge lde n.

W ar en to t du sv er re d ru k w er k en vo or mo oi ui tg eg ev en , die pr ij kt en m et een w on de rl ij k m en ge lm oe s va n le tt e rs u it v e r­ sc hi lle nd e st ijl en op één bla d, de n er ns ti ge n m od er ne n be oe fe ­ n a a r de r bo ek dru kkunst w er d h e t ei nd eli jk du ide lij k da t oo k

80

HE T ARC HIT ECT ONI SCH E IN BOE KDRU KKUN ST

hi er vo lk om en ha d on tb ro ke n de nood ige ee nh eid, w el ke verei sc ht e is vo or ha rm on ie .

En oo k hi er on ts to nd een st re ve n, om, zij h et da n vo orl oo pig nog ee nv ou dig , een e zu iv er e to ep as si ng te ge ve n va n een zu iv er le tt er ty pe ; in *t beg in zo nd er ee nig en an de re n op sm uk , da n de fr aa ih ei d de r le tt e r zelf, de fr aa ih ei d de r re ge lv ul lin g en de r ve rd ee lin g va n de le tt er s te n op zic ht e va n h e t bla d.

Zoo is oo k bij de be st e vo or be el de n va n m od er ne bo ek dr uk ­ k u n st een zelf de st re ve n w a a r te ne m en al s bij de goe de, mo ­ de rn e bo uw ku ns t en de goe de, m od er ne kl ei nk un st en , ze ke r be ïnv loe d do or deze n.

En zoo ka n, bij een ha rm on is ch gr oe ie n van all e ge no em de ku ns te n, en een vo or tg aa n in de go ede ee nm aa l ge ko ze n ri c h ­ tin g, lan gz aa m w ee r een sti jl o n ts ta an , w a a ra a n ie de r ge br ui ks ­ vo or w er p be an tw oo rd t.

Zi eh ie r re ed s een gr oo t on de rli ng ve rb an d tu ss ch en ar ch i­ te ct uu r, de m oe de rk un st , al s op vo ed st er , en de kl ei nk un st en , w aa ro nd er oo k de bo ek dr uk ku ns t.

Da t h et st ijl ve rb an d, de ee nh eid va n op va tt in g en ui tv oe ri ng tu ss ch en de ge br ui ks vo or w er pe n on de rli ng en m et de v o o r­ na am st e, de ar ch it ec tu ur , in elk e gr oo te pe rio de be st on d, be ­ wi jze n no g st ee ds de ov er bl ijf se le n de r ve rs ch ill en de sti jle n.

T o t du sv er re een en an de r, *t w el k h e t ei ge na ar di ge ve rb an d mo ge he bb en du ide lij k ge m aa kt , da t b e st a a t of a lt h a n s in ied ere go ed e pe rio de al tij d bes ta an he ef t tu ss ch en de ve rs ch ill en de kl ei nk un st en on de rli ng en tu ss ch en h a a r en de bo uw ku ns t.

Ei ge na ar di g ve rb an d, zé lf v an a rc hi te ct on is ch e be te ek en is , ó m da t

5

HE T AR CH ITE CT ON ISC HE IN BOE KDR UKK UNS T

87

ar ch it ec tu ur in zic h sl uit or ga ni sm e, ee n or ga ni sc h geh eel -zij n.

Ie de re sti jl ge ef t zijn tij dp er k u it de ge sc hi ed en is w ee r, i s o n t­ sp ro te n ui t h et ge sc hi ed ku nd ig ge be ur en va n zijn eig en tij dp er k.

H et ge be ur en v an m or ge n s ta a t in n au w ve rb an d m et h et ge be ur en van he de n, zo oa ls d at van he de n in nau w ve rb an d s ta a t m et d at v an gi st er en . D aa r zi t bo uw in, or ga ni sc he op ­ ee ns ta pe lin g.

G es ch iede ni s z elf is ar ch it ec tu ur, zij vo rm t z ich ze lf or ga ni sc h, op bo uw en d.

En aa n al le s w a a r zij in vl oe d op ui to ef en t — en w aa ro p n ie t? — de el t zij ie ts van die ar ch it ec to ni sc he eig en sc ha p mee , om da t zij h e t ee n or ga ni sc h on de rd ee l do et zijn va n ga ns ch h e t gr oo te or ga ni sc he ge be ur en .

Zoo is al le s do or dr on ge n do or a rc hi te ct uu r, oo k de dr uk ku ns t.

M ac hti g be gr ip v an B ou w kunst ! ** * T h a n s no g ee ni ge be sc ho uw in ge n ov er h et m in of m ee r di re ct ar ch it ec to ni sc he , de r b o ek d ru k k u n st eige n.

Min of m ee r, w a n t ee n d ru k w er k ka n u it de n aa rd de r za ak ge en a a n sp ra a k m ak en op de gr oo ts ch e ta a k de r ar ch it ec tu ur : ru im te te be lic ha m en en do or ru im te -o m sl ui tin g een de nk be eld u it te dr uk ke n.

A rc hi te ct uu r he ef t ru im te te be lic ha m en m et vl ak ke n en s a ­ m en st el lin ge n van vl ak ke n, zóó d at èn dez e ru im te -b el ic ha m in g in h a a r ge he el (du s de vl ak ke ns ta pe li ng ) èn de sa m en st el le nd e vl ak ken el k vo or zic h in de ta il h et do el v an h e t bo u w w er k

i

88

HE T AR CH ITE CTO NIS CH E IN BOEK DRUK KUNS T

ve rt ol ke n. Zij ka n di t bo ve nd ie n nog ve rh oo ge n do or kl eu r en ha rm on ie m et de om gev ing , w el ke la at st e zij oo k tr o u w v er ­ an tw oo rd in g sc hu ldi g is.

V er de r mo et, om de ha rm on ie ni et te sc ha de n, om du s he t ge he el een o r g a n i s c h ge he el te do en zijn , ee nh ei d b es ta an tu ss ch en h et u itw en di ge e n h et in w en di ge e en er a rc hi te ct on is ch e sc he pp ing . Moge h et in w en di ge al ge he el an de rs va n kl eu r zijn en zel fs aa n ge he el an de re eisc he n m oe te n vo ld oe n, to ch m oe t éé n ge es t h et bo uw w er k, in- al s ui tw en di g be he er sc he n, w a n t bei de, h et in- èn h et ui tw en di ge m oe te n aa n h e t ho of dd oe l be ­ an tw oo rd en en di t ho ofd do el ui td ru kk en . V an h e t ge he el to t h et kl ei ns te on de rd ee l is h et du s een b o u w w er k ge ze t, éé n o r­ ga ni sm e te zijn en oo k w ee r een or ga ni sc h ge he el te vo rm en m et zijn e om gev ing .

Da t een bo ek of dr uk w er k in ha rm on ie k an en m oe t w ez en m et de ge he ele om gev ing , in di t ge va l m et de ov er ig e kl ei n­ ku ns te n, m et de m eu be lk un st en du s ze lfs m et de ar ch it ec tu ur w er d hi er bo ve n re ed s be pl eit .

M aa r oo k in- en ui tw en di g m oe t ee n bo ek ha rm on ie er en . De bla dz ijd en on de rli ng en de bla dz ijd en m et d en o ms lag , al le s m oe t ee n or ga ni sc h ge he el vo rm en . H et ee n m oe t lo gi sc h u it h e t an de r vo lge n, log isc h op ge bo uw d zijn , ev en al s in ar ch it ec tu ur .

Moge me n in de bla dz ijd en , die gel eze n m oe te n w or de n, me er ee nt on ig he id ku nn en ve rd ra ge n da n va n bu ite n, ie ts w a t re ed s vo or de ru s t vo or de oo ge n no od za ke lij k is, mo ge de om sla g of h et ui tw en di ge ev en al s h et ho of d m ee r le ve nd ig ku nn en zijn , of oo k va n ee n m ee r of m in de r he lle te ge ns te lli ng da n h e t z w a rt en w it va n d ru kin kt en pa pi er , ee nh eid in he t uit-

HE T AR CH ITE CT ON ISC HE IN BO EK DRU KK UNS T

89

en in w en di ge va n ee n bo ek m oe t d aa r zijn , om h e t ee n h a r­ m on isc h ge he el te do en zijn . En di t to ch is ee n ei sc h vo or elk ge br ui ks vo or w er p, d at h e t ha rm on ie t oo ne i n al z’n on de rd ee le n, ev en al s vo or el k ar ch it ec to n is ch w er k .

W at ar ch it ec te n en k u n st sc h il d er s no em en de r u i m t e , die ee n ge bo uw ad em t, w o rd t do or de n le ek , of sc ho on m is sc hi en m in de r b e w u st , ge vo el d al s hij sp re ek t van de n b o u w va n ee n ar ch it ec to n is ch w er k .

In m ee r b ep er k te n zin ge ef t he tz el fd e be gr ip w ee r de u it ­ d ru k k in g : de bo u w v an ee n st ie r, va n ee n pa ar d, de bo uw v an ee n m en sc h. Oo k h ie ri n lig t h e t be gr ip op ge slo te n va n de ru im te die ee n ze k er li ch aa m i nn ee m t t en o pz ich te va n de ru im te om he m he en en oo k die el k on de rd ee l in de n bo uw va n da t li ch aa m in ne em t, èn w a t z’n vo rm , èn w a t z’n ve rh ou di ng b et re ft te n op zi ch te v a n h e t ge he el. A an dez e ui td ru kk in g g aa t ge pa ar d ee n be gr ip v an k ra c h t, van st ab il it ei t, aa n w el k be ­ gr ip ee n b o u w w e rk oo k st ee ds , ’t zij da n in m ee rd er e of m in ­ de re m at e, m oe t vo ld oe n.

Bij ee n sc hu lp bi jv oo rb ee ld k an sp ra ke zijn va n de n bo uw , bij h e t w ee kd ie r, d a t er do or om sl ot en en be ve ili gd w ord t, ni et .

De „b ouw v an ee n ru p s ” k li n k t zo nd er lin g, m aa r va n de n vle ug el van de n vl in de r, ni et ig in se ct , d at ju is t do or de k ra c h t v an die n vl eu ge l m oe t be ve ili gd w or de n te ge n al te st er k e w in de n, is h e t ze er op z’n p la at s, te sp re ke n van de n bo uw v an die n vle ug el. Ho e ge he el an der s, te rw ij l to ch dez e la a ts te ui td ru kk in g no g ee n be gr ip ge ef t v an k ra c h t, is de ui td ru kkin g: de bo uw ee ne r lu ch t. H ie r ge vo el t m en w ee r h e t m ag is tr al e

90

HE T ARC HIT ECT ONI SCH E IN BOEK DRUK KUN ST

de r ar ch it ec tu ur , de gr oo ts ch he id de r w ol ke n- st ap el in g. Ru im te .

Zoo zijn in één e ui td ru kk in g m ee rd er e be gr ip pe n ve rt eg en ­ w oo rd ig d: va n h et m ee st gr oo ts ch e to t h et m ee st la ag bij de gr on ds ch e. En zoo is h et oo k in de ku ns te n. Eé ne ui td ru kk in g is to ep as se lij k vo or all e, m aa r vo or de ee ne m ag is tr aa l, vo or de an de re kl ein op te vat te n.

H et be gr ip : de bo uw va n een pa ar d of v an ee n m en sc h bi j­ vo or be eld is ni et te ve rg el ijk en bij h et gr oo ts ch e v an : de bo uw ee ne r lu ch t, te rw ijl , ge es te lij ke r be te ek en is , h e t gez egd e, een m en sc h be tre ffe nd e: „d e bo uw va n zij n k o p ” w ee r ve el di ep er zin he ef t da n he t ee rs te .

Ee n k as t, een sto el, ka n nog to t ze ke re ho og te aa n h e t be ­ gri p „b ou w ” vo ldo en , een kl ee di ng st uk re ed s n ie t m ee r, om da t di t sl ec ht s die nt to t be kle ed ing van ee n (g eb ou wd ) li ch aa m of vo or w er p en da ar om u it de n aa rd de r za ak n ie t m ee r b e a n t­ w oo rd t aa n h et be gri p ar ch ite ct on is ch e st ab il it ei t, m aa r m ee r w is se le nd is va n aa nz ien , ui ts lu ite nd de co ra tie f.

Zoo oo k is te n op zic hte va n ee n bo ek m oe iel ijk te sp re ke n va n z’n bo uw . Te n ee rs te to ch is h e t bo ek ze lf st ee ds w is se ­ len d va n aa nz ien , om da t h e t te lk en s ee n an de re op ee ns ta pe lin g va n bl ad en te zie n ge ef t en du s in zo ov er re zel fs ni et st ab ie l mà g zijn. En zel fs h et k af t of de om sla g is da ar , ni et al s bij de ge ve ls va n een bo uw w er k, om pa l te st a a n in on ve ra nd er d aa nz ie n te ge n alle in vl oe de n, m aa r om zic h te sc hi kk en n aa r h e t ge br ui k va n h et inw en di ge . Zo oa ls h ie rb ov en be do eld , is du s re ed s h e t be gr ip bo uw ni et m ee r va n to ep as si ng op een bo ek .

M aa r op ee n be dr uk te bla dzi jde , die op zich ze lf in h a a r ge he el on ve ra nd er d bli jft , is w ee r va n to ep as si ng h e t be gr ip : bo uw .

HET ARCHITECTONISCHE IN BOEKDRUKKUNST

91

H ie r i s oo k w ee r ee n st ab il it ei ts -b eg ri p aa nw ez ig , n ie t pr ac tis ch , in w er ke lij ke n zin , m aa r w a t de æ st h et is ch e in dr uk be tr ef t, en di t is w ee r ee n ze er ei ge na ar di g ar ch it ec to nis ch e ei ge ns ch ap .

Zo oa ls el k be gr ip m ee r id eë el en oo k m ee r ge w oo n k an w o r­ den op ge va t, zo o oo k h e t be gr ip „ b o u w ” .

H et be gr ip „ b o u w ” v a n ee n ge ve l op zic h ze lf is re ed s m in de r die pz inn ig da n h e t be gr ip „b o u w ” de r ge he ele ar ch it ec to ni sc he sc he pp in g, zo oa ls h e t be gr ip „ b o u w ” v an ee n ko zij n (g at i n de n ge ve l) of de ur w e e r no g m in de r be te ek en is vo l is in re de to t de vo rig e. T oc h h ee ft el k zijn eig en be la ng rij ke be te ek en is te n op zi ch te v an h e t ge he el en m oe t h e t ge he el he lp en vo rm en , om to t di en gro ots ch en , or ga ni sc he n to ta al b o u w te ko me n.

M aa r ee n ge ve l, al s p la t v la k be sc ho uw d, of ee n bo uw ku nd ig on de rd ee l al s ee n de ur of ee n w an d, he ef t oo k zijn bo uw , en w el in dez e tw e e gr oo te ho of dz ak en : de ve rh ou di ng van zijn tw e e ho of dm at en en de ve rh ou di ng van el k on de rd ee l te n op ­ zi ch te v an die ho of dv er ho ud in g. K le ur en vo rm m oe te n n a tu u r­ lij k m ed ew er ke n, om de ha rm on ie tu ss ch en dez e ve rh ou di ng en de r on de rd ee le n en tu ss ch en dez e en de ho of dv er ho ud in g te ve rh oo ge n.

Di t nu is oo k v an vo lk om en to ep as si ng op ee n bo ek , en zel fs op ee n d ru k w e rk , d a t sl ec h ts éé n bla dz ijd e be sl aa t.

De ve rh ou di ng v an h e t ge he el m oe t in ha rm on ie zijn m et de ve rh ou di ng v an el k on de rd ee l, (v or m, zo ow el al s gr oott e de r le tt er s, pl aa ts in g de r le tt e rs , le ng te en af st an d de r re ge ls , enz.) en dez e on de rv er ho ud in ge n m oe te n oo k on de rli ng w e e r all e ha rm on ie er en . Bij d e d ru k k u n st m oe te n de kl eu re n m ed ew er ke n, om na m el ijk h e t be do el de eff ect v an ha rm on ie te ve rh oo ge n.

92

HE T ARC HIT ECT ONI SCH E IN BOEK DRUK KUNS T

Is de dru ki nk t op zic h ze lf z w a rt en h et pa pi er w it , een ru st ig grijz e kl eu r w o rd t re ed s va nz el f v er kr eg en d oo r de le tt er s ni et te ve t te do en zijn , ni et te na uw in el ka ar te ze tte n en de re ge ls ni et te di ch t on de r el ka ar .

Ty po gr af en w et en bij on de rv in di ng , w el k een en or m ve rs ch il va n kl eu r een zelf de bla d pa pi er ka n be ko m en bij ge br ui k va n dez elfd e dr uk in kt m aa r bij to ep as si ng va n ve rs ch ill en de le tt e r­ so or te n, of oo k va n dez elfd e le tt er so o rt , m ee r of m in de r di ch t in el ka ar gez et.

Is een gev el in zijn ho of dv er ho ud in g go ed , da n w o rd t die ho of dv er ho ud in g in w aa rd e ve rh oo gd do or de ju is te ver h o u ­ din gen de r raa m- en de ur op en in ge n, zoo vo or zic h zelf , al s w ee r te n op zic hte de r m ur en en h e t ge he el. De m ur en di en en al s om lijs tin g de r ra am - en de ur ga te n. F lin ke , br ee de „d am m en ” , ge ve n den ge vel ie ts v oo rn aa m s. To ch m oe te n de ra am op en in ge n ni et w ee r t e kle in zijn en pe ut er ig to on en .

Zoo oo k bij een e be dr uk te bla dz ijd e.

De ma rge is, ev en al s bij ee n ge ve l, de om lij st in g van h et do n­ ke rd er , be dr uk te ge de elt e.

He ef t een gev el in he t alg em ee n ee n ba se m en t no od ig en ee n „h oo fd ” (in w el ke n vo rm bij ee n ge ve l da n oo k, ’t zij to p of fri es ) bij een be dr uk t bla d is di t he tzelf de .

H et ba se m en t of de vo et de r bla dz ijd e ne em t me n gr oo te r da n h et ho ofd , om da t, ev en al s in de ar ch it ec tu ur , ee n an de re to ep as si ng den in dr uk va n de n bo uw va n h e t bl ad zou bena de ele n.

Zoo oo k zijn om dez elf de re de ne n de zij -m arg es w ee r sm al le r da n de on de rm ar ge , en de tw ee m ar ge s aa n de na ad zij de va n

HE T AR CH ITE CT ON ISC HE IN BOE KDR UKK UNS T

93

h e t bo ek m in de r da n de he lf t van d e b uit en st e, op da t de b u it en st e m ar ge in h a a r ge he el de tw e e bl ad zi jd en k ra ch ti g om sl ui te .

Da t h et ba se m en t of d e v o et g ro o te r m oe t zijn da n h e t ho of d is oo k v e rk la a rb a a r u it de n ju is te n bo uw va n de n m en sc h: de ko ni nk lij ke vr ou w ef ig ur en zijn die w a a rv a n h e t bo ve nl ijf aa nz ie nl ijk k o rt e r is da n h e t on de rli jf. En in ar ch it ec tu u r w il in h e t al ge m ee n el ke ho ri zo n ta le (ru ste nd e) lijn (b.v. de bal k) br ee de r zijn da n de st aa n d e lij n, de sc hr ag en de , om da t dez e la a ts te m in de r k a n s hee ft v an do or bu ig en da n de ee rs te en di t oo k æ st h et is ch w il zi en ui tg ed ru kt .

Zoo oo k in æ st h e ti sc h e n zin bij de vu lli ng ee ne r bla dz ijd e.

D aa ro m zij n de st a a n d e m ar ge s in to ta a l op pe rv la kt e ge rin ge r da n de lig ge nd e. Di t is in z’n w ez en w e e r ee n zu iv er ar ch it ec ­ to nis ch be gr ip : st e u n ge ëv en re di gd aa n la st . En v ol do en de ; me n be ho ef t da ar om op de tit el bl ad zi jd e no g ge en ko lo m m en en late ië n, m et b as em en t en fr ie s w e e r te ge ve n; da t op zic h ze lf is w ee r ee n ve rs ch ij nse l van ver va l.

En zo oa ls — n a h e t be gr ip ru im te -o m sl ui tin g — h e t vo or de b o u w k u n st de v o o rn a a m st e op ga af is, om h e t b o u w w er k zij ne be st em m in g te do en u it d ru k k en , zoo is h e t vo or h et d ru k w er k de v o o rn aa m st e op ga af , om de n ge es t van h e t ge dr uk te w ee r te ge ve n (de n g ee st du s v an h e t oo rs pr on ke li jk ge sc hr ev en e) .

K an ee n b o u w w er k , ge w ijd aa n v er h ev en be la ng en of v an id ea le n op ze t, on m og el ijk ee n go ed ge bo uw zijn , al s h e t ge en ver he ve n i nd ru k m aa kt , v an e en b oe k, d at p hi lo so ph ie of er ns ti ge d ic h tk u n st te n be st e ge ef t, m oe t ev en zoo goed, o o k d o o r de w ij z e v a n b e d r u k t z ij n , ee n er ns ti ge n in dru k u it g aa n .

94

Zoo ka n in dr uk zijn, El k goe d st ra ti e s te he tze lfd e.

HET ARC HITE CTO NISC HE IN BOEK DRU KKU NST

een bo ek , ge wi jd aa n hu m or , lo ss er , lu ch tig er va n o o k d o o r d e w ij z e v a n b e d r u k t z ij n . il lu st ra to r w ee t h ie rn a ar h et k a ra k te r zijn er ill u­ wi jzi ge n en een zu iv er ge vo ele nd ty po gr aa f do et

U it he t vo or ga an de mo ge bli jke n, da t ee n w er k, d at aa n bo ve ns ta an de eis ch en vo ld oe t, en ov er ig en s ee nv ou di g, k la ar en ov er zi ch te lij k is, re ed s m ee r k u n st w e rk kan zijn , da n een da t be lad en ga at m et „ a rt is ti e k e ” lij ne n, m a ar dez e ei ge n­ sc ha pp en mi st.

Ve le me ns ch en , va n na tu re ni et va n sm aa k on tb lo ot , he bb en ja re n v an s tu di e of i nw ijd ing no odig, éé r h un g ee st h e t gr oo ts ch e b ev at va n den w ar en ee nv ou d.

N at uu rli jk ka n die ee nv ou d w or de n v er ri jk t, m aa r h e t ee rs te ve re is ch te is de w aa rd ig he id , de w a re uit dr uk ki ng v an w a t h et k u n st w er k zijn m o e t .

W ien ee nm aa l di t gev oe l vo or vo ld oe ni ng aa n ze ke re sch oonhe id se is ch en be he er sc ht , die n la a t d at ge vo el n ie t m ee r los .

He m is h et be ho ef te, al w a t hij ro nd om zic h zi et te do en be ­ an tw oo rd en aa n die sc ho on he id se is ch en . Bij he m w o rd t h et ve rla ng en to t w i l , hij ka n ni et m ee r bu it en de be vr ed ig in g da ar va n.

H ee ft hij da arb ij sc he pp in gs aa nd ra ng , da n za l hij zic h st ee ds re ke ns ch ap ge ve n va n w a t hij m aa kt , h o e zoo en w a a r o m zoo . Hij on de rv in dt te lk en s en te lk en s w ee r, d at de ar ch it ec ­ to ni sc he op lo ss in g va n een ig v ra ag st u k vo or he m is een di ch t­ w er k. Hij is de m an , die le ef t in zijn w er k, die ni et ve rla ng en d

HET ARC HIT ECT ON ISC HE IN BO EK DR UK KU NST

95

ui tz ie t n a a r de n tij d v an op ho ud en , m aa r die w e rk t öm h et ge no t da t h et w er k he m ge ef t al s zo od an ig . Hij le ef t in en do or zijn w er k, w a n t ee n go ed e op lo ss in g van h e t v ra ag st u k , die o ok h e m m oe ite k o st , ge ef t vo ld oe ni ng aa n zijn ed el st e be ge er te , sc ho on he id te do en ge w or de n, te sc he pp en .

Die oo k h e m m oe ite k o st . H et is w a a r, d at er m en sc he n zijn , die „ al le s u it h un m ou w s ch ud de n” , di e ’n fl ux de bo uc he he bb en op 't ge bie d v an o n tw er pen . T oc h he bb en de gro ot st e en die ps tvo el en de k u n st e n a a rs st ee ds m et m oe ite ge w er kt , en w el in ho of dz aa k hi er om , d a t zij ze ld en te vre den zijn m et hu n eig en w er k.

Mi lle t, die w o n d er g ro o te sc hi ld er , die bi jn a ni et ge w aa rd ee rd w er d in z’n le ve n, w ie n s sc hi ld er ije n be sc hi m m el de n in den ke ld er , w a a ri n hij u it ar m oe m oes t w er ke n, w el ke sc hi ld er ije n nu ho nd er de n en du iz en de n w a a rd zijn , Mi lle t he ef t ’t ee ns ge ­ ze gd : ,,1’A rt c’e st un m ét ie r, da ns 1’ar t il fa ut y m et tr e sa p ea u” .

En B en ve nu to Ce llin i, gro o t It al ia an sc h be el dh ou w er , zei de ee ns : „ Ik he b ee n be el d ge m aa kt , kos te li jk er da n de A nt ie ke n, m a a r h e t h e e f t m e b o v e n m e n s c h e l i j k e m o e it e g e k o s t ” .

Ee n sn o ev er za l z oo ie ts n ie t z eg ge n; die m a ak t „m oo ie ” din ge n en ,,’t k o st ’m n ie ts ” .

De dr an g m oe t er w ez en , de sc he pp in gs dr an g, en ’t w a s da t w a t de ee nv ou di ge w er k li ed en i n M id de ne eu w en en R en ai ss an ce be za te n. Zij m aa k te n n ie t im m er he tz el fd e, ha dd en lie fde vo or hun w e rk en w ar en da ar om al tij d op ve rb et er in g v an hu n eig en w e rk be da ch t.

O v er h aa st k an n ie ts bl ijv en d- go ed s ge m aa kt w or de n. Ee n sc he ts , ee n te ek en in g n a a r de n a tu u r k an v lo t ge da an en goed

90

H E T A R C H IT E C T O N IS C H E IN B O E K D R U K K U N S T

zijn, da t is een kw es ti e va n te ch ni ek . M aa r ve ela l w o rd t v e r­ ge ten , da t de goe de, vl ot te te ek en aa rs , ja re n en ja re n va n oef e­ nin g he bb en no odig ge ha d, om h et zóó ve r te br en ge n.

De be st e w er k er s w er ke n en vè rw er ke n.

En de bo ek dr uk ku ns t, die z oo ve el ov er ee nk om st he ef t m et de gr oo te ar ch it ec tu ur -k un st , is w aa rd , om be oe fe nd te w or de n, ev en al s de ar ch ite ct uu r, do or m an ne n, die hu n v ak lie fh eb be n om h et sc ho on e w a t zij zé lf er in ku nn en leg ge n.

Ge luk kig , da t er re ed s ve rb lij de nd e ve rs ch ij ns el en z ij n va n goe de, mo de rne bo ek dr uk ku ns t.

Moge nog me nig e so cia le ve rb et er in g op zic h do en w ac ht en , ni et s be le t een ma n, die een v ak be oe fe nt , óó k vo or zij n vak te gev oel en.

Ook hi er in is ar ch ite ct uu r, da t de gr oe i v an h e t ee ne in n au w ve rb an d s ta a t m et de n gr oe i va n h e t an de re .

Ee n gr oo te vo lk sk un st , een s tij l, kan n ie t pl ot se lin g on ts ta an , m aa r m oe t gro eie n.

En elk e w er ke r, die zie l in zijn w e rk leg t, w e rk t me de aa n h et onts ta an va n een sti jl.

A. VAN BA A LEN A r c h it e c t

TWEE OPST ELLE N VAN J. W. ENSCHE DÉ

I. OV ER H E T BEL ANG VAN OUDE BOEK EN ' et be la ng , d at ou de bo ek en th a n s no g ku nn en heb ­ be n, is tw ee le di g. O ve r h e t éen e, hu n ha nd el sw aa rd e w il ik th a n s ni et sp re ke n, w el ov er h et an de re . Ik w il ie ts ze gg en ov er hu n et hi sc he be te ek en is . Ee n ou d bo ek tr e k t mij aa n, ni et om da t h et oud is ; h et tr e k t mij aa n, om da t h e t to t mij br en gt he t de nk en en w et en v an an de re n. Zij n die an de re n nog in lev en , da n ra a d ­ ple eg ik ee n nie uw bo ek ; zijn zij va n vo rig e ge ne ra tie s, da n ga ik te g as t bij ou de bo ek en .

Ee n a u te u r v an vr oe ge re n tij d m oe t gel eze n w or de n in een ge lij kt ijd ig e ui tg aa f, al s h e t ka n. Ev en m in al s h et mo ge lijk is ee n ou d huis of ee n ou d m eu be l zoo na te bo uw en of na te m ak en , d at h e t vo lle di g de im pr es si e va n h e t vr oe ge re gee ft, ev en m in is h e t mo ge lij k ee n vr oe ge r bo ek zoo te he rd ru kk en , d at de ge es t va n ou dt ijd s daa ri n on ge re pt te ru gg ev on de n w or dt .

De eig en ta al , de eig en sp ell in g, de eig en zi ns bo uw , de eig en ge da ch te n va n een sc hri jv er ve re is ch en ee n eig en le tt er vo rm , een eig en dr uk , ee n eig en bo ek , die sl ec ht s na ge bo ot st , ni et op ­ ni eu w ge ge ve n ka n w or de n. V oo r de w et en sc ha p zijn cr iti sc he 7

98

I.

O V ER H E T BELA N G VAN OUDE BOEKEN

h e rd ru k k e n , w a a ri n el k w o o rd g ew o g en en g e k e u rd is , v a n h ee l g ro o t g e w ic h t; ee n cr it is c h e u it g a a f h e e ft n ie t en k a n n ie t h eb b e n de ch ar m e, di e u it g a a t v a n ee n ou d en d ru k .

Z oo b re n g t h e t b o ek en in h e t b ij zo n d er h e t ou de b o ek mij in in ti e m e a a n ra k in g m e t de g ro o te d e n k e rs v an v ro e g e r; u it n ie u w e , m a a r o o k u it ou de b o ek e n k a n ik le er in g tr e k k e n v o o r h e t te g e n w o o rd ig e ; n ie t de m en sc h e li jk e g e e s t v e ra n d e rt , s le c h ts de m a te v a n o n tw ik k e li n g en de v o rm en , w a a r in hi j zi ch u it , is w is se le n d .

B oe ke n zij n de tr o u w e v ri e n d e n v a n d en ee n za m e. D oo r zi jn b o ek e n le ef t hij in d ru k v e rk e e r m e t h e n , di e h e m s y m p a th ie k zi jn . A fg ez on de rd v a n de m en sc h e n is hi j in ee n b o ek er ij te m id de n v a n de w er el d .

H ie r s it ic k , in ’t k le y n b e s lo te n , V a n ’t g e w o e l g a n ts c h a fg e s c h o te n : H ie r b e p e y n s ic k , w a t ic k b e n : H ie r b e p ro e f i c k w a t ic k k e n n .

H i e r s t a e n b y m ij n de P r o p h e te n , P h il o s o p h e n e n P o e ë te n ; H i e r z ij n G r ie c h e n e n H e b r e e n , N o c h ta n s s i t ic k h i e r a ll e e n .

H ie r d o o r r e y s ic k A e rd e n H e m e l, H i e r d o o r- g ro n d ic k a l ’t g e w e m el , V a n de M e n sc h e n en h e t V e e ; E n v e r s e t n i e t e e n e n tr e e .

V r a e g h ic k e e n v a n d e s e H e e r e n , E lc k is v a e r d ig h m ij n te le e r e n , V r a e g h ic k n i e t si j s w ij g e n s t i l ; N ie m a n t s p r e e c k t d a n a ls ic k w il .

W e c h d a n w e r e lt , l a e t m ij r u s t e n ; H ie r k a n s ic h m ij n z ie l v e r l u s te n ; W ij s h e y t is de b e s te s c h a t ; W e r e lt s g o e t m a e c k t n i e m a n t s a d t.

H e e ft zo o h e t ou de b o ek zi jn b el an g v o o r n u, d a t to t o ns b re n g t de w e re ld b e h e e rs c h e n d e d e n k b e el d en v a n P la to en S p i­ n o sa , de gel den de re c h ts re g e le n v a n J u s ti n ia n u s en H ug o de G ro ot , de p h y s is c h e b e sc h o u w in g e n v a n A rc h im e d es en C hr is ti-

I.

O V ER H E T B E L A N G V A N OU DE BO EK EN

99

aa n Hu yg en s, de le tte rk un di ge w er ken v an S op ho cl es en Vo nd el, va n ni et m in de r ge w ic ht is on s h e t ou de bo ek om de wi jze , w aa ro p die de nk be el de n en re ge le n, die be sc ho uw in ge n en w er ke n op h et ge du ldi ge pa pi er te ch ni sc h zijn va st ge le gd . Nie t al le en om zijn in ho ud , m aa r oo k om zijn vo rm k an h e t oud e bo ek nu no g va n pr ac ti sc he w aa rd e zijn . Ni et te r sl aa fs ch e n a ­ vo lgi ng. De æ st h et ic a v an h e t bo ek is he t, die ka n pr ik ke le n to t h e t ni eu w e. Oo k h ie r is ee n re ge lm at ig e co nt in uï te it. De it al ia an sc he R en ai ss an ce de ed h e t bo ek , in de La gu ne n- st ad ge m aa kt er an der s ui tz ie n da n h e t ge lijk tijd ige di et sc he ; h et ba ro c- bo ek v er sc h il t v an d at u it de n tijd de r R es ta ura ti e. Die ve rs ch ill en zij n n ie t an d er s da n ee n ve rs ch il, w aa ro nder he t on ve ra nd er li jk e sc ho on e do or de ze n tij d in dez e, do or ge ne n tij d in die w ijz e w er d op ge va t; zij le er en on s ho e de éen e ty p o ­ g ra af op ee n an de re w ijz e ui td ru kk in g zo ek t te ge ve n aa n h e t­ zel fde be gr ip da n ee n an de re , al naa rm at e zijn ve rs ch il va n la ndaa rd en la n d st re ek , al naa rm at e de w is se lin g de r so cia le en ec on om isc he ve rh ou di ng en . Ge en sz ins de w er kt ui ge lij ke ui tv oe­ ri ng v an h e t ou de bo ek is h e t al lee n, die d e aa nd ac ht tr ek t, v ee l­ me er en d at voora l is h e t de, ge de el te lij k da ar do or beh ee rs ch t w or de nd e, ps yc ho lo gi e v an de ge dr uk te bla dz ijd en en va n de to t ee n bo ek sa am ge ga ar de ve lle n, w a a ri n ve rs ch ol en lig t de et hi sc he en æ st het is ch e be do el in g v an de n dr uk ke r.

H et oude bo ek sp re ek t to t on s de le ve nd e ta a l va n h e t v o o r­ ge sl ac ht , h e t le er t on s de vro eg er he er sc he nd e sc ho on he id s­ be gr ip pe n va n dr uk w er k.

Om die u it he t bo ek te ku nn en di st el le er en is, be ha lv e een aa ng eb or en en to t on tw ik ke lin g ge ko m en zin vo or de eigen -

10 0

I.

O VE R H E T B E L A N G VA N O UD E BO EK EN

aa rd ig e sc ho on he id , die een bo ek dr uk pa gi na ka n he bb en , ke nn is va n de dr uk te ch ni ek een no od za ke lij k ie ts . Zij st e lt m at er iee le gr en ze n, die ni et te ov er sc hr ijd en zijn. M aa r oo k zijn er ov er ­ we gin ge n va n een ga ns ch an de re or de , die een be sl is se nd en inv lo ed oef ene n, w a a r he t gaa t om de log ica va n een ge dr uk te bla dzi jde .

Al is h e t da t de le tt er ze lf b e st a a t u it ee n sa m en st el va n geb ogen lijn en , zoo is een re ge l to ch in ho of dz aa k een re ch te lijn ; re ge ls on de r el ka nd er gep la at st v or m en t e za m en den dr uk ­ spi ege l, een zw ar t- w it te n re ch th oe k. D aa ru it vo lg t in de ee rs te pl aa ts h et ho ek ige en ka nt ig e, da t d ru k w er k in zijn w ez en eig en mo et zijn. Die eis ch ka n de d ru k k er n ie t im m er st re ng be tr ac ht en : een ge di ch t b .v. m et zijn re ge ls v an on ge lij ke le ng te is ni m me r goe d vie rk an t te ho ud en . Oo k v er ze t de ko py in h a a r w oo rd en ke us zic h er ve el al teg en . In n ev en st aa n d vo or be el d, da t mij ju is t in ha nd en ko m t, v o rm t de vo or zi jd e de r re ge ls duide lijk een ve rti ca le lijn , die sl ec ht s ge st oo rd w o rd t in den ve er tie nd en en ac ht -e n- tw in tig st en d oo r de T e n de W ; de te ru g ­ wi jk en de lijn en va n h et le tte rb ee id w er k en h ie r hi nd er lij k. Ni et de dr uk ke r, sl ec ht s de au te u r ha d h ie r h e t as pe ct ku nn en be ­ w ar en do or een an de re w oo rd en ke us .

M aa r nog ie ts an de rs vo lg t uit h e t zw a rt -w it te v an de n d ru k ­ spi eg el. On tle ed b e st a a t dez e u it h e t zw ar te le tt er be ei d op he t w it te pa pi er , an de rs gez egd uit ee n do nk er get in t be eld je op ee n effen w it vl ak . D aa ru it bl ijk t du s, d at de dr uk sp ie ge l be ­ ha nd el d m oe t w or de n al s ee n vl ak -o rn am en t, en da t h et dru kbe eld te n op zic hte va n de bla dz ijd e on de rw or pe n is aa n de le er va n h e t vl ak -o rn am en t.

Ick voeld’ een brants cen heeten g loet, Ick voeld’ een vlam in mij n gemo et, Ick voeld’ een kool als inden m on t, Die nie t te wede rhoud en fto nr : Ick was gelijck een fwange r wijf, Ick droech yet won der s in he t lijf, En ’tlach my tuflchen vleys en buy t Dat wo u, dat fou, dat moefter uyt, lek voelde will ’ en dwan g te gaer, lek we rd’ en noot en luft gewaer, Ick was te wond er vree mt geftelt, lek voeld’ een vry, een foet gewel t, Een kracht, die my geduerich dreef, T ot datick eens het lefte fchreef j In t korte, ’cis van hooge r h an t, E n ni et door mijn gering h ver ftan t, Da t ick dit aende weerel t fchan ck, En foo ver dien’ ick geenen danek ; Maer h y die my den geeft ont ftac k, En als een moe t in t herce fprack, Da t is de Vader van het lic ht , De vinder van de man ne- plic ht, De Geeft, die inder E ooch ten fw ee ft, En geeft aen alle geeften g eef t, De G ode die oock den fwacken fte rekt , En geeft hem dat hy krachtich werek t ; Hy waft die my de finnen too gh Wan neer ick vander aerden vloo gh ; Do or hem is al het ftuck beley t, Hem zy dan lo f in eeu wiche yt.

En

102

I.

OVER HET BELANG VAN OUDE BOEKEN

Die be trek ke lij k ee nv ou dig e w aa rh ed en zijn he t, die st ee ds in h e t oog ge ho ud en m oe ten w or de n, w an nee r de et hi sc he sc ho on ­ he id va n een bla dzi jde ge to et st w o rd t aa n de log ica . E e rs t da n is een ar ch it ec tu ur een log isc he , w an n ee r de in w en di ge ver dee lin g va n h et ge bo uw te ru gg ev on de n w o rd t in de n buit en ­ mu ur , zo nd er me er, en de de co ra tie ee n no od w en di g ge vo lg da ar va n is. Ev en zo o is een dr uk da n ee rs t ee n log isc he , w a n ­ ne er aa n de co ns tru ct ie ve te ch ni ek v an de n dr uk vo rm gee n ge we ld aa ng ed aa n w ord t en de ve rs ie ri ng re ke ni ng ho ud t m et h et beg rip „v la k” .

Op v er sc hi lle nd e m an ie re n ka n va n dez e be gi ns el en ui tg aa nd e een bla dzi jde to t st an d ge br ac ht w or de n. J u is t die m an ie re n zijn he t, die zoo ve ela l h et eig en lijk e w ez en ve rd ui st er en , ze lfs zic h er st ra f te ge no ve r ste lle n. In h e t ée ne ge va l is h e t lo gi sc he be gri p va n bo ek dr uk no g aa nw ez ig , in h e t an de re ni et .

Ho e ou de r de bo ek en zijn, ho e be te r, in h e t alg em ee n ge ­ sp ro ke n, die log ica ge ha nd ha af d bl ij kt te zijn . Da ar om is he t, da t de æ st he tis ch e be st ud ee rin g va n ou de b oe ke n, v an de o ud st e bo ek en in h et bij zo nd er, p ra ct is ch en in vl oe d ka n, m aa r oo k m oe t oe fen en op h et he de nd aa gs ch e bo ek . De be gi ns elen , do or v ro e ­ ge re ty po gr af en be lic ha am d in hu n pe rs pr od uc te n, zijn le er za am vo or nu ; die pe rs pr od uc te n le er en on s ho e h e t ni et , ho e h e t w el m oe t zij n; zij la te n on s zie n, to t ho ev er de vr oe ge re ty po gr aa f h e t m et zijn on vo lk om en hu lp m id de le n he ef t ku nn en br en ge n, w a a r h et aa nk no op in gs pu nt ge vo nd en zo u ku nn en w or de n om h e t m od er ne bo ek w ee r te ru g te br en ge n on de r de ba ni er va n h et zu iv er re de ku ns tig e.

Nie t om da t ee n bo ek ou d is, he ef t h et be la ng ; on da nk s hu n

II.

TA AL EN DRU K

103

ve le ja re n , ku nn en er zijn , die vo or de n le ve nd en m en sc h pra ctis ch e w aa rd e he bb en , he tzij om da t zij to t on s br en ge n h et de nk en e n w et en va n v ro eg er e m an ne n va n be te ek en is , he tzij om 足 da t zij on s le er en de ei ge na ar di ge on ve ra nd er li jk e sc ho on he id s足 be gr ipp en v an h e t ge dr uk te bo ek al s zo od an ig, h etz ij om be ide n.

II. TA A L EN DRU K ' V * et on de rw er p, w a a ro v e r in de vo lge nd e bla dz ijd en ee nig e be sc ho uw in ge n ge ge ve n w or de n, ka n ni et gea ch t w o rd en t o t de m ee st e en vo ud ige t e be ho or en .

E en sd ee ls is h e t d at ni et , om da t he t, vo or zo ov er be ke nd , no g ni m m er b es pr ok en i s ge w or de n, an de rs-J de el s, om da t de ge ge ve ns w aa ro p ge st eu nd m oe t L. w or de n o n tb re ken of m et el ka nd er ni et in ov er ee ns te m m in g zijn . T oc h is de v ra a g w el w a a rd na de r on de r de oogen gez ien ^^^^d^te w or de n of ta a l in vl oe d he ef t op h e t as pe ct ee ne r be dr uk te bla dz ijd e en zoo ja of d a a ru it te ver kla re n zijn dr uk re ge le n, to t op ze ke re ho og te al th an s.

Da t de ta a l in vl oe d he ef t op h e t as pe ct ee ne r be dr uk te bl ad 足 zijde be ho ef t in h e t al ge m ee n ge sp ro ke n ge en be w ij s; w an n ee r ee n pa gi na h eb re eu w sc h g ele gd w o rd t n a a s t ee n pa gi na gr ie ks ch da n v a lt h e t ve rs ch il in k a ra k te r on m id de lli jk op, in h e t bi j足 zo nd er al s vo or ee n gr ie ks ch e pa gi na ge ko ze n is ee n dr uk u it de ze st ie nd e of de ee rs te he lf t de r ze ve nt ie nd e ee uw , to en de li ga tu re n no g ni et ve rd w en en w ar en . H et heb re eu w sc h m a ak t ee n m as si ev en , h et gr ie ks ch ee n w ar re le nden in dr uk , he tg ee n v er k la ar d ka n w or de n do or de kr ac hti ge lij ne n, w a a ru it in de n

104

II.

TA AL EN DRUK

re gel ee n h e b re e u w s c h e le tt e r g e c o n st ru e e rd is a ls oo k, en d a t v o o ra l u it h e t fe it , d a t h e t h e b re e u w s c h e q u a d ra a ts c h ri ft ve el al ee n v ie rk a n t k a r a k te r h e e ft in te g e n st e ll in g m e t h e t g ri ek sc h , w a a r de ge bo ge n lij n o v e rh e e rs c h t.

E en de rg el ij k k a r a k te r, u it h e t w e z e n d er le tt e r s v o o rt s p ru i­ te n d e, is w a a r te ne m en in de g u te n b e rg e r b ij b el d ru k k en . G u­ te n b e rg gi ng v o o r de n 42 -r eg el ig en bi jb el te ra d e m e t de s ch oo ns c h ri jf k u n s t zi jn er da ge n en p a s te a ls b eg in se l d e r ty p o g ra fi sc h e ee nh ei d to e de d a a r g eh a n d h a a fd e h o ri z o n ta le g e li jk h e id sa fs ta n d tu s s c h e n de li jn en (G ru nds tr ic he) d er le tt e rs . Dr . S c h w e n k e , die op de ze ei gen aa rd ig h ei d h e t e e rs t h e t v o ll e li c h t li e t sc h ij n en in h e t F e s t s c h r i f t z u r G u t e n b e r g f e i e r h e r a u s g e g e b e n v o n d e r k o e n i g l i c h e n B i b l i o t h e k z u B e r l i n (19 00 ), g a f d aa rm ed e te v e n s ee n v e rk la ri n g v a n de v o o rn a a m h e id en v a n de ru s t, di e de ze B ijb el bl ad zi jd en h eb b e n .

V o o rn aa m h ei d en r u s t v a n de ze lf de o rd e k a n n ie t o p g e w e k t w o rd e n door ee n bl ad zi jd e fr a c tu u r, w ie r le tt e r s , h o e w e l ge ­ sp ro te n u it de m id d el d u it sc h e g o th ie k , m is s e n d a t h o ek ig e en fo rs ch e, w a t h e t oo g w el d ad ig a a n d o e t v a n h em , di e he tz ij d o o r oe fe ni ng , he tz ij d o o r in d iv id u a li te it o n tv a n k e li jk is v o o r k u n s t in b o ek d ru k .

E v en m in k a n d aa ro m ee n bl ad zi jd e ro m e in ee n de rg el ij k e ind ru k w e k k e n . M aa r — en d a t is h e t ei ge nli jk e o n d e rw e rp v a n de ze b ij dra ge — h o e v e rh o u d e n zi ch o n d er li n g v e rs c h il le n d e bl ad zi jd en bij di e v o lk e re n , di e zi ch te r v a st le g g in g h u n n e r g e­ d a c h te n v a n de ro m ei n b ed ie nen . M et de ze v ra a g w o rd t nu n ie t bed oe ld h e t w el b ek en d e fe it , d a t z e st ie n d e -e e u w sc h e bo ek en ee n v o o rn a m e r a a n z ie n h eb b en d an zij , di e ee n d e rt ig j a a r

II.

T A A L EN D R U K

10 5

ge led en en oo k nu no g m aa r al te ve el ge dr uk t w or de n, a a n ­ gez ien da n op ni eu w ges ch et st zo u m oe te n w or de n de o n tw ik ­ ke lin gs ga ng , w el ke de dr uk ty pe n in de n tij d va n vi er ee uw en do or ge m aa kt he bb en . W el da ar en te ge n is m et deze vr aa g on de r h et oog te zie n h e t ho e en w aa ro m ee n ho lla nd sc he bla dzi jde er an de rs ui tz ie t da n ee n ge lij kt ijd ig e fr an sc he of ee n en ge lsc he of ee n du its ch e, oo k w an n ee r deze ni et u it fr ak tu u r is saa mge ste ld , ee n on de rs ch ei d, d at ze lfs bij een ze er vl uc ht ig e be ­ sc ho uw in g re ed s da de lij k op va lt. Ge de elt eli jk m oe t di t ve rs ch il v er k la ar d w or de n do or ee n vo or lie fd e, die de fr an sc he dr uk­ ker sw er el d he ef t vo or de mediaeva l en de did ot, te ge no ve r de du its ch e (du s oo k de ho lla nd sc he ), die ee rd er gr ijp t na ar w a t me n h e t w al ba um sc he ty pe zo u ku nn en no em en , ge de elt eli jk lig t de re de n in ee n ver sc hi l van ze tw ijz e. F ra ns ch e ze tw ijz e is w ei ni g w it te ru im te tu ss ch en de w oo rd en en ve el tu ss ch en de re ge ls — de fr an sc hm an in te rl in ie er t en ze t m et sp at ie s — du its ch e en ho ll an ds ch e is ju is t an de rs om , ve el af st an d tu s ­ sc he n de w oo rd en en w ei ni g tu ss ch en de re ge ls — de du its ch er en ho ll an de r ze t m et p as je s en in te rl in ie er t ni et of al th an s mi nd er. D at er ta l van bo ek en zijn aa n te wi jze n, die deze et hn og ra fis ch e ze tr eg el s n ie t vo lge n, ka n ni et al s te ge nb ew ijs ge lde n; sl ec ht s h e t al ge m ee ne ge br ui k is he t, w aa rm ed e hi er re ke ni ng ge ho ud en m oe t w or de n. Die du its ch e of f ra ns ch e bo e­ ke n bli jve n ec ht er in w e er w il d aa rv an to ch du its ch en to ch fr an sc h, w a a ru it ge re ed el ijk be sl ot en kan w or de n, d at de ze t­ w ijz e en de le tt er vo rm al le en ni et de bla dz ijd e be he er sc ht , m aa r ve el ee r om ge ke er d, da t die ze tw ijz e ee n ui tv lo ei se l is en m oe t zijn van ie ts an de rs .

106

II.

TA AL EN DRUK

Da t an de re nu ka n ge vo nd en w or de n in de ta al , of lie ve r in de wij ze, w aa ro p de ge sp ro ke n ta al do or kl an kt ee ke ns v a s t­ gel egd w o rd t do or h et ge dr uk te sc hr ift . H et sp re ek t al s va n zelf, da t in di t ve rb an d ni et in aa nm er ki ng ko m t h et fei t, da t he tze lfd e te ek en in de ée ne ta a l ee n an de re n kl an k v o o rs te lt da n in de an de re , m aa r da t on de rz oc ht m oe t w or de n h e t aa n ta l ma len , da t be tr ek ke lij ke r w ijs h et te ek en vo or ko m t ee ne rzi jds , an de rzi jds de e ig en aa rd ige fi guren , di e i n vo rm v er ba nd h ou de nd e m et die va n an de re n at io na li te it en , to ch eig en zijn aa n ee n vo lk.

Om va n di t la at st e een be ke nd vo or be el d te no em en , zij ge ­ we ze n op he t de en sc h (rom ein), w a a r de do or ge sl ag en o re ed s aa n h et wo or db ee ld een ho ri zo nt aa l st re pe ri g k a ra k te r v e r­ le en t ve el me er da n de sc hr av ee ri ng en de r le tt e rs in s ta a t zijn op te w ek ke n. H et zal va n h et be tr ek ke lij ke al da n n ie t ve el ­ vu ldi g vo or ko m en va n een de rg eli jke le tt e r m oe te n af ha ng en of de ga ns ch e pa gi na een st re pe ri g k a ra k te r he ef t. Da t di t in de rd aa d h et ge va l is, bl ijk t u it h e t le tt is ch , w a a r vij f le tt e rs va n h et al ph ab et h (g, k, n, r en s) do or ge sl ag en zijn om ze ke re kl an ke n v a st te leg gen . De en sch en le tt is ch , de een ige „ro m ei ns ch e” ta le n bo ve nd ien , die di t kla nkte ek en be nu tt en , zijn da ar om va n de an de re ta le n on de rs ch ei de n; be ide zijn st re pe ri g va n aa nz ien , m aa r de ee rs te on ein dig ve el m in de r da n de la a t­ st e, al s een on mi dd ell ijk ge vo lg va n de ve el vu ld ig he id va n ze ke re ty pe n.

Al s de ju is th ei d va n deze be sc ho uw in g er ke nd w or dt , da n is da ar m ed e te ve ns in be gi ns el to eg es te m d, d at die ro m ei ns ch e ta le n, w el ke te n op zic hte va n el ka nd er ge en vr ee m de fig ure n bez ige n, on de rli ng to ch ve rs ch ill en m oe te n in as pe ct . Fr an sc h,

II.

T A A L EN D R U K

10 7

ho lla nd sc h en en ge lsc h zu lle n no od w en di g va n el ka nd er on de r­ sc he ide n zijn, in w ee rw il d at zij ge en st re ng ph on et is ch e sc hr ijf ­ w ijs he bb en .

Met h et er ke nn en va n h e t be gi ns el ec ht er is h et ho e en w aa ro m ni et v er k la ar d . Ee n ve rk la ri ng d aa rv an te ge ve n is ni et ee nv ou di g. Ni et is he t, d at hie r on de rz oc ht m oe t w or de n w aa ro m dez elf de ph on et is ch e kl an ke n in die ta le n ve rs ch ill en d vo or ge st el d w or de n, w aa ro m b. v. de s in h et du its ch e S p it z e , in h et en ge lsc h m ee st w ee rg eg ev en w o rd t do or sh al s in s h e e p en in h e t fr an sc h do or ch al s in c h a p e a u . Die ve rs ch ijn se le n m oe te n al s v a s ts ta a n d aa n v aa rd w or de n, m aa r w el m oe t on ­ de rz oc ht w or de n in w el ke m at e die kl an ke n vo or ko m en of w a t op he tz el fd e ne er ko m t, w el ke de nu m er ie ke w aa rd e de r le tt er s is, ge ra ng sc hi kt vo lg en s h e t ev en re di g aa nta l ke er en , da t ie de r h a re r ge bru ik t w o rd t.

De ui ts la g v an d at on de rz oe k is er ni et éen , w aa rb ij sl ec ht s de w et en sc ha p be la ng h e e ft ; int eg en de el, de bo ek dr uk ke r al s ha nd el sm an onde rv in dt de be te ek en is va n de le tte rp ol is , vo l­ ge ns w el ke he m ee n ho ev ee lh ei d d ru k le tt er s ge lev erd w or dt .

De po lis (G ies sz ett el, po lic e à fo nd re , bil l of fou nt) , da t is du s de aa nw ijz in g, w el ke de ho ev ee lh ei ds ve rh ou di ng de r ty pe n on ­ de rli ng re ge lt, is sl ec h ts do or de er va ri ng va st ge st el d ku nn en w or de n.

M aa r ev en goe d al s die er var in g vo or elk e ta al , zo oa ls re ed s gez egd is, no od w en di g to t an de re uit kom st en m oe t lei de n, ev en goe d is h et mo gel ijk , da t de er va ri ng , vo or elk ta al ge bi ed af ­ zo nd er lij k, ev en ee ns v er sc hi ll en m oe t. Zu lk s k an w el n ie t an de rs we ze n. Ie de r sc hr ijv er he ef t ee n he m eig en w oo rd en ke us en

108

II. TAAL EN DRUK

ee n he m eig en or th og ra ph ie . Neem b.v . een ro m an sc hr ijv er .

T han s sc hr ijf t hi j: „i k zal he t j e g ev en ” ; vi jft ig ja a r g ele de n zou hij da tze lfd e ge ste ld he bb en al s: „i k za l h e t u ge ve n” . Da ar nu in den dia loo g di t pr on om en in zijn ve rs ch ill en de vo rm en ze er he rh aa ld el ijk vo or ko m t, zoo vo lg t d aa ru it re ed s da de lij k da t de jo ng er e sc hr ijv er een ve el gr oo te r ge br ui k m aa kt va n de j da n de ou de re, m aa r oo k da n zijn tij dg en oo t, die , om w el ke re de n da n oo k, de vo or ke ur ge ef t aa n ee n m in de r na tu ur ge tr ou w e w ee rg ev in g va n h et gef ing eer de ge sp re k. H etz elfd e v a lt op te m er ke n te n op zic hte de r or th og ra ph ie . In vo rig e ee uw en w er d de kl in ke r ve rd ub be ld do or h et ac ht er vo eg en va n ee n e, th a n s do or die n kl in ke r te he rh al en (n ae m en na am ); de vr oe ge re au te u r be nu tte du s me er e’s da n de he de nd aa gs ch e.

Deze vo or be eld en zijn vo ldo en de om in h e t li ch t te st el le n, da t de er va rin g ni et no od w en di g he tz el fd e ge vo lg m oe t he bb en vo or ied er e ee uw . Da t w il du s zeg gen , d at de po lis ver sc hi lt n aa r m at e de n tijd , w aa ri n zij op ge ste ld is en n a a r m at e de br on ne n do or h a a r sa m en st el le r v er w er k t. D e p ol is, d e w ee rs pi e­ gel ing de r ge sc hr ev en ta al , is al s een le ve nd or ga ni sm e, da t on de rw or pe n is aa n tij de n, ge w oo nt en en he er sc he nd e o p v a t­ tin ge n.

U it de th eo ri e va n de w is ku nd e is be ke nd d at ho e gr oo te re w aa rd e ze ke re fa ct or en va n ee n ge he el ve rk rijg en , ho e m ee r an de re fa ct or en , die ni et in w aa rd e, sl ec ht s in aa n ta l to en em en , re ch t ve rk rij ge n op el im in ati e. In h e t on de rh av ig e ge va l zijn da t de fa ct or en va n de ge sc hr ev en ta al , h e t alg em ee n gel den de idi oo m en de alg em ee n aa ng en om en sp el re ge ls ee ne rzi jds , an ­ de rzi jds de in di vi du al ite it va n de n au te u r en di en s bij zo nd ere

II .

T A A L EN D R U K

10 9

in zi ch te n te r za ke de r or th og ra ph ie . Bei de la a ts te fa ct or en w is ­ se le n vo or elk ge dr uk t of g es ch re ve n st uk , be ide ee rs te d aa re n­ teg en zijn bli jve nd vo or een ze ke re n tij ds kr in g. D aa ro m zu lle n deze va n ov er w eg en de be te ek en is zijn vo or de sa m en st el lin g de r po lis se n, die ec ht er , sa am ge br ac ht al s zij zijn do or deze do or be re ke ni ng u it an de re bo ek en al s do or gen e, ve rs ch ill en d m oe te n lu id en en h e t zo u om die re de n be la ng w ek ke nd zijn een cr iti sc he ve rg el ijk in g te do en tu ss ch en de te ge nw oo rd ig e ned erla nd sc he po lis en die v an de n gi et er H en dr ik v an de n Ke ere te Ge nt u it 1573, vo or ee ni ge ja re n do or Ma x R oo se s in fac sim ile ui tg eg ev en .

Z ie da ar du s de re de n aa ng ew ez en , w aa ro m de le tte rp ol is se n zo oa ls die do or ge za gh eb be nd e au te u rs w or de n me deg ede eld , zoo ve el ve rs ch il le n, en w aa ro m hi er voor geze gd is, da t ze ke re ge ge ve ns m et el ka nd er n ie t in ov er ee ns te m m in g zijn. Die te ge n­ sp ra ak m oe t h ie r b ep er k t w or de n tu ss ch en gre nz en zoo eng mo ge lijk . D at k an ge da an w or de n do or sl ec ht s die te ek en s to t ba si s te ne m en , w el ke h e t m ee st ge br ui kt w or de n, he tg ee n da ar om de s te ee rd er ge oo rlo of d is, om da t zij do or hu n ov er ­ w ic ht de n m ee st en in vl oe d zu lle n he bb en op h et k a ra k te r va n h e t ge dr uk te . De ze s m ee st vo or ko m en de le tt e rs zu lle n du s een pu nt van be sc ho uw in g m oe te n vo rm en . W or dt die ze sd e le tt e r al s ee nh eid ge no m en — in de rd aa d ko m t zij vo lg en s de po lis se n een ige du ize nd e m al en vo o r on de r de le tt er ty p en va n een gi et ­ se l — da n ko m en de vo lg en de sc he m a’s te vo or sc hi jn , w aa rb ij fr ac ti es ver w aa rl oo sd zijn .

U it de fr an sc he p oli s, ee n ha lv e ee uw g ele de n in ge br ui k bij de Fo nd er ie gé né ra le Ch. Lab ou la ye & Cie te P ar ij s w o rd t af ge lei d:

110

II.

TA AL EN DRUK

i2 e e e e e e e e e e e e 8 S S S S S S S S

7 a a a a a a a 6 i i i i i i 6 t t t t t t 5 n n n n n U it de du its ch e an tiq ua -p ol is va n W al do w (1884) vo lg t: i5 e e e e e e e e e e e e e e e 10 n n n n n n n n n n Ăż i i i i i i i 6 r r r r r r 6 s s s s s s 5 t t t t t He tg ee n de A m e r ic a n e n c y c l o p a e d i a o f p r i n t i n g va n L ut he r R in gw al t (1871) vo or En ge la nd af dr uk t, le id t to t: S e e e e e e e e 6 t t t t t t 6 a a a a a a 5 i i i i i 5 n n n n n 5 0 0 0 0 0 H e t b o e k in o n z e d a g e n van V an de r M eu len (1892) le er t: 17 e e e e e e e e e e IO n n n n n n n n n n 7 d d d d d d d 5 0 0 0 0 0 5 a a a a a 5 r r r r r

II .

T A A L EN DR UK

111

Vo or nu te tr ac hte n te w et en te ko m en w a t dez e vi er ta a l­ ku nd ig e sc he m a’s le er en , m oe t v o o ra f no g ie ts gez egd w or de n ov er e en ze ke re e ig en aa rd ig he id d er r om ei n- le tte rs . On s al ph ab et is in h et alg em ee n ro nd va n k a ra k te r, m aa r er zijn ui tz on de ri n­ gen al s o.a . de i, de m, de n en de z, al s oo k tu ss ch en vo rm en al s de p en de t. De ve rh ou di ng , w a a ri n ro nd e en ni et ro nd e le tt e rs to t el ka nd er st a a n , ev en al s de m at e, w aa ri n st aa rt - en kopl et te rs vo or ko m en , is u it de n aa rd de r za ak va n be te ek en is .

Om di t to e te li ch te n zij hie r ge w ez en op een sc hr if tte ek en , an al oo g aa n de le tt e rs , en w el op h e t cijfer. Ee n ge tal , saa mge st el d al le en u it ro nd e cijfe rs al s 803 06 is ru st ig er om te zie n da n ee n w a a r ro nd e en n ie t r on de c ijfe rs do or ee n st aa n a ls 1057 2.

W an ne er nu h e t fr an sc h, du its ch , en ge lsc h en ne de rlan ds ch be ke ke n w o rd t, da n za l du s die ta a l h e t be st e aa nz ic ht he bb en , w ie r le tt e rs on de rli ng h e t m ee st ho m og ee n zijn. U it de po lis ­ se n nu bl ijk t, d at ge he el ov er ee nk om st ig de aa rd va n h et rom ei ns ch ri ft , h e t te lk en s ro nd e de ov er ha nd hee ft ; de le tt er e ko m t in ie de r di er ta le n h e t m ee st e vo or . M aa r da de lijk da ar op ga an zij u it e e n ; aa n de ée ne k a n t h et fr an sc h, aa n de an de re k a n t de dr ie an de re ta le n ; ee rs t in de vi er de p la at s ve rs ch ij nt in h et fr an sc h de re ch te le tt er .

W an ne er du s op gr on d v an de b et ro uw baa rh ei d de r ge ra ad ­ ple egd e po lis se n de ze vie r w es t- eu ro pe es ch e ta le n ge ra ng sc hi kt m oe te n w or de n te n op zi ch te v an hu n ro nd he id , da n s ta a t h et fr an sc h bo ve na an , h e t du it sc he on de ra an , te rw ij l on s ne de r­ la nd sc h m ee r ov er ee nk om t m et h e t fr an sc h da n m et h et d ui tsc h.

De vo lg or de is du s fr an sc h, ne de rl an ds ch , en ge lsc h, du its ch . In h e t fr an sc h zal du s h e t sa m en ko m en van ro nd e le tt e rs ee n be-

112

II.

TA AL EN DRUK

tr ek ke lij k ge wo on ie ts zijn en h et is da ar m ed e ps yc ho lo gi sc h ve rk la ar d, w aa ro m he t ro nd sc hr if t een ty pi sc h fr an sc he le tt er m oe t zijn, die sl ec ht s do or fr an sc he n (P ie rr e Mo rea u, Ro ile t en F ou rn ie r le Je un e) in den loo p de r ee uw en on tw ik ke ld ko n w or de n, to td a t in de la a ts te j ar en de du its ch e in du st ri e er zic h va n m ee st er m aa kt e in den pe rs oo n va n So en ne ck en .

H et bel oop de r lijn en in le tt e rs la a t zie n, d at dez e te lk en s vo lle dig of ge de elt eli jk ru im te n om sl ui te n; zij zijn du s te n op­ zic hte va n el ka nd er co nv er ge er en d. On mi dd ell ijk vo lg t hi er ui t, da t die ru im ten -o m slu ite nd e lij ne n in tw ee le tt e rs di ve rg ee re nd zijn. Di ve rge ere nd e lijn en he bb en de ne ig in g ver der ui te en te ga an da n in de rd aa d he t ge va l is, j u is t an de rs om al s bij co nv erge ere nd e lijn en. V er m aa rd is in di t op zi ch t de op tis ch e pr oe f va n Zö lln er, w a a r ev en wi jd ige lij ne n on de r de n in vl oe d va n he lle nd e dw ar sl ijn en zic h ni et m ee r al s zo od an ig vo or do en . Al s nu deze w aa rn em in g to eg ep as t w o rd t op de le tte rb ee id en , da n bl ijk t da ar ui t, da t bij ro nd e le tt e r n a a s t el ka nd er ko me nd e, he tze lfd e op tis ch e ve rs ch ijn se l op ge m er kt za l w or de n, da t w il du s zeg gen , da t zij in w er ke lij kh ei d di ch te r bij el k aa r st aa n da n zu lk s sc hij nt. Ee n w oo rd uit du sd an ig e le tt e rs sa am ge st el d zal zic hz elf in de br ee dt e re k k en ; de w oo rd en ze lf zu lle n zic h va n el ka nd er ve rw ijd er en .

W elk e ta al aa n deze op tis ch e ve rp la at si ng h e t m ee st on de r­ w or pe n is, be ho ef t gee n be too g. H et is de fr an sc he , om da t da ar de ro nd e di ve rg ee re nd e le tt e rs in de m ee rd er he id zi jn. Da arm ed e is teg eli jk aa ng et oo nd w aa ro m h et fr an sc he ge br ui k is me t sp a­ ti es te ze tte n, h e t br en gt de w oo rd en di ch te r aa ne en .

Ni et ro nd e le tt e r he bb en oo k in vl oe d; de ve rt ic al e lijn is d aa r

II.

TA AL EN DRUK

113

de ov er he er sc he nd e. W el is w a a r zijn er sl ec ht s tw ee le tt e rs (i en 1), w a a r zij on be pe rk t hee rs ch t, zijn er an de re le tt e rs (k, V, w , X en z) w a a r zij ge bo nd en is aa n he lle nd e lij ne n, zu lk s ve rm in de rt ge en sz in s h e t op ga an de k a ra k te r d at deze l e tt e rs o m h a a r w ez en he bb en . W ed er om is h e t de re ch ts tr ee k sc h e w a a r­ ne mi ng w el ke le er t, da t ve rt ic al e lij ne n n a a st el ka nd er ge ­ p la a ts t h e t oog n a a r bo ve n leide n en z ich al s va n ze lf sc hi jn ­ ba ar ve rd er n a a r bo­ ve n ve rle ng en . Ee n bla dz ijd e, w a a r u it ­ sl ui te nd i’s, k ’s, I’s en t ’s vo or ko m en , zo u da ar om ee n op ­ ti sc h e p e rp e n d ic u ­ la ir e ve rle ng in g m oe ­ te n on de rg aa n. Die ve rle ng in g ec hte r w o rd t te ge ng ew er kt , al s de op ga an de lijn en die r l e tt e rs in de ve rs ch ill en de re ge ls ni et j u is t in el ka nd er s v e r­ len gd e va lle n. Da n w e rk t el ke le tt e r sl ec ht s vo or zic h en da ar zij in de pr ac tij k im m er v oo rk om en v er m en gd m et ro nd e le tt er s, he ef t zu lk s te n gev olg e, da t de ve rt ic aa l, zo oa ls die do or le tte rbe eld en te vo or sc hi jn ge ro ep en zo u ku nn en w or de n, ge he el en al te ni et ge da an w or dt . In te ge ns te lli ng m et de ro nd e le tt er s, die ee n reg el in de br ee dt e re kk en , w er k en de re ch te le tt e rs in 8

114

II.

TA AL EN DRUK

e ik en r eg el o p zi ch z elf , w a a r zij de b re e d te -w e rk in g b el em m er en .

H u n b e tr e k k e li jk a a n ta l is h e t d us oo k h ie r, d a t in v lo ed he ef t.

H oe g ro o te r d a t is , de s te m in d er zu ll en de w o o rd e n k u n s tm a ti g u it e lk a n d e r g e b ra c h t b e h o e v e n te w o rd e n .

De p o li ss en la te n zi en , d a t de d u it sc h e ta a l de m ee st e re c h te le tt e rs h ee ft . V a n d a a r d a t de d u it sc h e ze tw ij ze a n d e rs m ag w ez en a ls de fr a n sc h e , d a t de d u it s c h e r m e t p a s je s ze t.

W el k e ze tw ij ze n u de aa n g e w e z e n e is v o o r h e t n e d e rl a n d sc h , is th a n s n ie t m oe il ijk te ze gg en . De v e rh o u d in g tu s s c h e n ro n d e en re c h te le tt e rs h ee ft m ee r o v e re e n k o m s t m e t h e t fr a n s c h en d aa ro m zo u h e t n ed e rl an d sc h e e rd e r m e t s p a ti e s d an m e t p a sj e s ge ze t m og en w o rd en . B ij ka ns g ee n en k el e d ru k k e ri j d o e t d it e c h ­ te r. H e t zo u gem ak kel ij k z ijn di t te v e ro o rd e e le n , b il li jk e r sc h ij n t h e t d a a rt o e ee n re d en op te sp o re n . H e t li g t v o o r de h a n d de ges ch ie d en is d a a rt o e te ra ad p le g en . De ze g ee ft ge en li c h t en zij k a n d a t n ie t do en .

E v e n a ls bij an d e re b ed ri jv en k a n m e t g oed en g ro n d v er m o ed w o rd e n , d a t on ze ty p o g ra fi sc h e v a k te rm e n v a n o u d en o o rs p ro n g zi jn . E en v ro e g e r ja a r ta l d an 1768 w e e t ik n ie t te n o em en , v o o r h e t g eb ru ik v a n de w o o rd e n s p a ti e s en p a sj e s. In de to e n v e r ­ sc h e n en e e rs te af le ve ri ng ee n er B e s c h r y v i n g d e r l e t t e r - g i e t e r y (blz . 28) w o rd t e c h te r n ie ts v er m e ld a a n g a a n d e h e t g eb ru ik d ie r w it je s . M aa r al w a re d a t zo o, al w a s h e t H a n d b o e k v a n V an C le ef u it 1844 n ie t de v ro e g st e n o o rd -n e d e rl a n d sc h e br on , di e de w o o rd e n za k el ij k v e r k la a rt , d an no g zo ude n g eg ev en s v a n v ro e g e r d an de n eg en ti en d e e e u w s le c h ts ze er w ei n ig g ew ic h t in de sc h a a l k u n n e n le gg en , o m d a t o n s h e d e n d a a g sc h p as je in a ll e rn a u w s t v e rb a n d s ta a t m et h e t v ig ee re n d e p u n te n st e ls e l, d a t

4«

II.

TA AL EN DRUK

115

ee rs t in he t beg in de r vo rig e ee uw be go n in ge br ui k te ko m en .

Te ui tv oe rig zou h et zijn di t h ie r na de r ui te en te ze tte n, da ar h et vo ldo en de mo ge zij n aa ng et oo nd te he bb en , w aa ro m een hi st or is ch on de rz oe k ni et k an b at en . W a t h e t H a n d b o e k vo o r­ sc hr ijf t is ni et on be la ng ri jk o m tr en t h e t w it tu ss ch en de w o o r­ den . H et m oe t o m st re ek s ee n de rd e va n h e t co rp us be dr ag en en ma g ni m m er gr oote r da n ee n pa sj e en m in de r da n een d erd e va n de ge w on e ru im te zijn . Zo nd er da t h ie r een bin de nd e re ge l ge ­ ge ve n w ord t, is ee n w en sc he lij kh ei d sl ec ht s ui tg es pr ok en . Of dez e de st ijd s er ke nd is, k an op gez ag de r to en m ali ge ne de rla nd sc he dr uk pe rs -v oo rt br en gs el en ni et im m er ui tg em aa kt w or de n.

Al tij d to ch zijn er m in de r be kw am e pla tz et te rs ge w ee st , ni et in s ta a t n au w keu ri g te w er k en , m aa r oo k is e en on be ris pe lij ke o p­ vu lli ng ve el al on m og el ijk do or h e t zi ns ve rb an d va n den te k st .

Ee n al ge m ee ne in d ru k k an da ar te ge n w el ge vo rm d w or de n, in h e t bi jz on de r do or bo ek en te be ki jk en ge m aa kt op dr uk ke rij en , die in go ed en ro ep st on de n.

En sc he dé te H aa rl em in 1841, g etu ige di en s L e t t e r p r o e f , ge ­ b ru ik t u it sl u it en d h e t pa sj e, de N ed er lan ds ch e M aa tsc ha pp ij va n sc ho on e k u n st en v an V an R yc ke vo rs el t e ’s G ra ve nh ag e da ar en ­ te ge n be nu t, bl ijk en s De N e d e r la n d e n va n he tzelf de ja a r, de sp at ie , ev en al s de ou de re , bij F u h ri ge dr uk te j aa rg an ge n va n de K u n s t k r o n i j k . A. D. Sc hi nk el te ’s G ra ve nh ag e ze t Im me rze el ’s K u n s t s c h i l d e r s (1842— 1843) m et pa sj es .

T al en ta l va n ne de rl an ds ch e bo ek en uit dez e ja re n zo ud en de nk el ijk ge cit ee rd k un ne n w or de n te r be to og in g, d at op de éen e dr uk ke rij deze m et ho de op ee n an de re dr uk ke rij die m et ho de gev olg d w er d. De ra ad ge vi ng van V an Cl ee f he ef t h et ge ho op te

110

II.

TAAL EN DRUK

su cc es ni et ge ha d. Zie ik w el da n w o rd t hi er te la nd e in 1850 re ed s vrij alg em ee n m et pa sj es ge zet . E r ka n d aa ru it ni et af ­ gel eid w or de n, da t zij on re de lij k w as . In te ge nd ee l. In di en aa n ­ ge no me n w ord t da t Va n Cle ef hie r ee n ja re nl an ge ge w oo nt e on de r w oo rd en br ac ht , m is sc hi en m et ie tw a t re ac ti on na ir e bij ­ ge da ch te, ka n aa n zijn zi en sw ijz e bil lij ke w aa rd e ge ge ve n w o r­ de n al s hi st or is ch e br on , in h e t te ge no ve rg es te ld e ge va l m oe t de ju is th ei d er va n er ke nd w or de n op ge za g de r po lis , de af ­ sp ieg eli ng va n on s ne de rlan ds ch zelf, zo oa ls hie rv oor is o n t­ w ik ke ld .

Ofs cho on een ge sc hie dk un dig on de rz oe k in dez e to t ge en , of zoo me n w il to t een te ge no ve rg es te ld re s u lt a a t le id t en ge en ve rk la ri ng aa n de ha nd do et, w aa ro m nu ru im ee n ha lv e ee uw ge led en onz e goe de ne de rlan ds ch e ze tw ijz e v er la te n is vo or de ge ïm po rte er de du its ch e, w a s d at on de rz oe k to ch n ie t zo nd er be te ek en is om da ar ui t af te le id en ho e h e t w el en ho e h e t ni et m oe t zijn. To ch zij me n vo or zi ch tig m et op gr on d d aa rv an ee n alg em ee n gel de nd en reg el te ge ve n. N ie ts li jk t ee nv ou di ge r da n nu al s goe d ge ar gu m en te er de st el lin g te fo rm ul ee re n, d at ne ­ de rla nd sc he bo ek en om hu n ta al ei ge n m et sp at ie s be ho or en ge ze t te w or de n. Fe ite lij k is da ar op n ie ts af te din ge n, to ch zijn er fa ct or en , die een af wi jk in g bil lij ke n, ze lfs no od za ke lij k k u n ­ ne n m ak en . Die fa ct or en vl oe ie n vo o rt u it h e t le tte rb ee id . Ee n wi jde le tt e r re k t de n re ge l in de br ee dt e, ga ns ch an de rs al s een ve rs m al de , die een te ge no ve rg es te ld e u it w er kin g he ef t. Verei sc ht de ee rs te so ort sp at ie w it , de tw ee de v er dra ag t ve el be te r de pa sj es . Ee n tw ee de fa ct or is de k ra c h t de r sc hr av ee ri ng (kop- en vo et lij ne n de r le tte rs ). S te rk ui tg es pr ok en sc hr av ee -

II.

TAAL EN DRUK

117

rin ge n, die de w oo rd en al s w ar e h e t do en ru st e n op ee n doo rloo pe nd e ho riz on ta le lijn , do en de w oo rd be el de n oo ge ns ch ijn lij k el ka nd er na de re n. Ee n de rd e fa ct or is de be el dv er ho ud in g tu ssc he n kop- en s ta a rt le tt e rs je ge ns de ov er ig e; is deze be tre kk elij ke rw ijs ge sp ro ke n gr oo t, da n zu lle n zij h e t w oo rd be el d een ve rt ik al e re kk in g do en on de rg aa n, die h e t pa sj e m ee r op zijn pl aa ts za l do en zijn , be ha lv e d at zij no g een inv lo ed oe fen en , w a a r na de r ov er ge ha nd el d m oe t w or de n. Al s vi er de fa ct or zij te n sl ott e ge w ez en op h e t aa nh al in gs te ek en ; de fr an sc he dru k ­ k e r ge br ui kt te lk en s tw e e ev en w ijd ig e bo og jes (gu ille me ts) m et de op en in g n a a r de aa ng eh aa ld e p la at s ge ke er d; de du its ch er p la a ts t zijn „G än se fü ss ch en ” an de rs om , m et de op en k a n t n aa r bu it en ; h e t en ge ls ch e bo ek la a t al s „q uo ta tio n m ar k s” zie n tw ee om ge ke er de ko m m a’s aa n h et be gin en tw ee ap os tr op he ’s aa n h e t ein de de r aa nh al in g, be id e gep la at st in de bo ve ns te he lf t van den re ge l; te rw ij l h ie r te la nd e in zw an g is de du bbele ap os tr op he aa n h e t ein de , en aa n h e t beg in tw ee ko m m a’s on de ra an . H et is du ide lij k, da t de fr an sc he m an ie r de m ee st lo gi sc he is, om da t zij al s h e t w a re aa ns ch ou w el ijk m aa kt ho e of de aa nh al in g op ge no m en is u it een te k st en in ee n an de re ing ev oe gd is. De en ge lsc he en de ne de rl an ds ch e m an ie r ge eft de sb ew us t bl an ke op en in ge n in ee n re ge l on ge ve er te r gr oo tt e va n ee n ty po gr af is ch v ie rk a n t, die lij nr ec ht st a a n te ge no ve r een ge w en sc ht e ge sl ot en he id van die n reg el.

Da arm ed e is een fa ct or van ge he el an de re or de in h et ged ing ge br ac ht en w el de aa rd van de n te k st . Ee n ve rs w el ks re ge ls lin ks en re ch ts ve el ru im te ov er la te n en w el ks co up le tte n een du ide lij k be gr en sd v eld m oe te n he bb en , k an e en n au w er ze tw ijz e

118

II.

TAAL EN DRUK

ve rd ra ge n da n een pr oz aw er k m et do or lo op en de re ge ls. M aa r oo k da ar ku nn en w ee r el em en te n zijn, die ee n n au w er ze tw ijz e ee ni gs zin s ge w en sc ht m ak en ; die el em en te n vl oe ie n v o o rt ui t h e t sc hr ijv er s idio om . St el een au te ur , die een a an ha ng er is va n h et sc hr ap pe n va n een kort en kl in ke r aa n h e t ein de va n ee n w oo rd (d’aa rd e vo or de aa rd e) , d at ze er ve el to e p as t in zijn ge ­ sc hr ift en , da n zal hij da ar m ed e h et re ge lv er ba nd be ïn vl oe de n; pl aa ts en w a a r an de rs een op en in ge tje tu ss ch en tw ee w oo rd en is, he bb en een me er sl ui te nd bee ld. Ee n an de r sc hr ij ve r vo rm t om zijn de nk be eld en on de r w oo rd en te br en ge n ve el ni eu w e w oo rd en , die hij aa ne en vo eg t do or ee n ko pp el te ek en ; m ee r da n in ge wo ne om sta nd ig he de n ko m t di t st re ep je d an v oo r, w a t ni et zo nd er ge w ic ht ka n zijn.

Ei nd eli jk zij nog de sti jl gen oe md . S le ch ts ée n ty pe mo ge te r ke ns ch et si ng vo ldo en de zi jn : de s t y l e c o u p é , k o rt e zi nn en v an een paa r w oo rd en . D aa rd oo r ee n ov er m at ig ve el ge br ui k va n ho of dl et te rs , die ni et allee n aa n de bla dz ijd e ee n du it sc h on ru s­ tig k a ra k te r ge ve n, m aa r da arb ij h e t aa n ta l k o p le tt er s do en ve rm ee rd er en .

Deze op me rk in ge n zu lle n vo ld oe nd e zijn om te do en zie n, d at vo or onz e ne de rla nd sc he ta al h e t ze tt en m et sp at ie s de aa ng e­ w ez en m an ie r m oe t zijn, m aa r d at bi jzon de re om st an di gh ed en , in h et w ez en v an de te z et te n kop ij lig ge nd e, ee n af w ijk in g no od ­ za ke lij k m ak en .

W er d to t hi er to e al lee n ge sp ro ke n ov er de ru im te tu ss ch en de w oo rd en , al s va n ze lf sl ui te n zic h da ar bi j aa n en ke le kort e op m er ki ng en ov er de ru im te tu ss ch en de re ge ls. Hi erb ij he ef t d e ta a l ge en of on ein dig ve el m in de r in vl oe d, sl ec ht s de le es ba ar -

II .

T A A L EN D R U K

11 9

h ei d v a n de n te k s t en h e t s tr e v e n om d u id el ij k v a n e lk a n d e r ges ch ei d en re g el s te v o rm e n k o m t in a a n m e rk in g . E en ig sz in s h e e ft de ta a l e r to c h w e l in v lo ed . K om en b. v. o n d e r e lk a n d e r de w o o rd e n sc h o e n en so m s d a n za l de a fs ta n d tu s s c h e n di e w o o rd e n g ro o te r sc h ij n e n d a n w a n n e e r o n d e r e lk a n d e r s ta a n b. v. p ri js en k la d . D a t s c h ij n b a re v e rs c h il h e e ft zi jn o o rz a a k in sc h o e n so m s

p ri js k la d

h e t a a n w e z ig zi jn v a n ko p- en s ta a r tl e tt e r s in h e t tw e e d e v o o r­ be el d. S o o rt g e li jk e o v e rw e g in g e n a ls bij de ru im te v e rd e e li n g tu s s c h e n de w o o rd e n k o m e n d u s h ie r o o k te p as . H oe g ro o te r h u n a a n ta l, h o e m e e r v e rt ic a le re k k in g de bl ad zi jd e o n d e rg a a t, di e w e e r te n ie t g e d a a n m o e t w o rd e n d o o r m ee r in te rl in ie . O ok in te rl in ie is d a a rm e d e in b eg in se l a fh a n k e li jk v e rk la a rd v a n de ta a l. Di e ta a l- in v lo e d w o r d t e c h te r in b e te e k e n is o v er v le u g el d d o o r de o p ti s c h e v e rh o u d in g d er le tt e rb e e id e n .

De le ze r v a n de ze b e sc h o u w in g e n za l zi ch o n w il le k e u ri g a f­ v ra g e n w e lk e b ed o e li n g en de ze h eb b en , zi ch n ie t k u n n en d e v o o r­ s te ll e n d a t a a n h e t g er in g e v e rs c h il tu s s c h e n ee n p a sj e en ee n s p a ti e zo o v ee l g e w ic h t g eg ev en m o e t w o rd e n , ee n v e rs c h il , d a t v o o r de h ie r g e b ru ik te le tt e r ie ts m e e r d an ee n h a lv e m il li m e te r b e d ra a g t. H e t o n d e rs c h e id in al g em ee n a s p e c t is e c h te r ze er in h e t oo g sp ri n g en d . M a a r o o k d an , w a n n e e r d a t n ie t h e t g ev al w a s , w a n n e e r s le c h ts ee n sc h e rp ge oe fe nd oo g di e v e ro n d e rs te l­ de fij ne v e rs c h il le n zo u k u n n e n o p m er k e n , d a n no g zo u d a a r ­ m ed e h e t p a sj e v o o r h e t n e d e rl a n d s c h n ie t g er ed zi jn , o m d a t h e t s t a a t te g e n o v e r de e is ch e n d o o r de ta a l g es te ld . H o e w e l h e t

120

II.

TA AL EN DRUK

in h ee l v ee l g ev al le n v a n h e e le r h a r te g eb il li jk t m o e t w o rd e n , v e rm in d e rt z u lk s to c h g ee n sz in s de lo gi ca v a n on ze sc h ri jf ta a l, di e de s p a ti e w il . A an de o v e rh e e rs c h in g v a n h e t p a sj e op on ze z e tt e ri je n li gt , a ls in zo ov ee l a n d e rs w a t m e t on ze ty p o g ra fi e in v e rb a n d s ta a t, ee n d u it sc h d en k b ee ld te n g ro n d sl ag , d a t zi ch ee n p la a ts h ee ft k u n n e n v e ro v e re n d o o r in d u st ri e e le b em o ei in ­ ge n in g ee n v er b an d s ta a n d e m e t de ei g en li jk ge ze gd e k u n s t v a n b o ek d ru k . N ed er la nds ch e b o e k k u n s t en p a s je s w it v e rd ra g e n el ­ k a n d e r g ew o o n li jk n ie t.

D it n e e r te sc h ri jv en en te o m sc h ri jv en de re d e n e n , w e lk e die st e ll in g sc h ra g en , is de be do el in g v a n de ze b e sc h o u w in g . D a t e r æ s th e ti s c h v er b an d b e s ta a t tu s s c h e n de le tt e rv o rm e n en de n bl ad sp ie ge l, m ag a ls b ek en d v e ro n d e rs te ld w o rd e n , d a t e r b o v e n ­ di en v e rb a n d b e s ta a t tu s s c h e n ta a l en d ru k , za l n u o o k er k e n d m o e te n w o rd e n .

W♦w-♦♦♦♦♦♦W♦♦♦♦♦♦♦♦♦ -M-♦♦♦♦♦♦♦w ♦♦♦♦

ST IJ FS EL MARMER

♦

4-4- 4 *

o t d e æ s t h e t i e k v a n h e t b o e k b e h o o r t b e h a lv e d e k u n s t v a n d e n z e t t e r e n d r u k k e r , o o k d ie v a n d e n b in d e r , e n w a a r a a n m e n ig d r u k k e r ij e e n b in d e ri j v e r ­ b o n d e n is , d a a r m a g e e n te c h n is c h u i t s t a p j e o p d e s b i n d e r s t e r r e i n z e k e r in h e t „ D r u k k e r s j a a r b o e k ” o o k w e l e e n p l a a t s v in d e n . W a n t a l z o r g t d e d r u k k e r v o o r g o e d e l e t t e r , v o o r g o e d p a p ie r , s m a a k v o l z e ts e l, g e li jk m a ti g e n d r u k , z o o i s h ie r m e d e z ij n t a a k v e e la l a fg e lo o p e n e n m o e t h ij d e v e r d e r e v o lt o o i in g v a n d o o r h e m g e d r u k te v e ll e n t o t s m a a k ­ v o ll e (o f s m a k e lo o z e ? ) b o e k je s , a a n a n d e r e h a n d e n t o e v e r t r o u ­ w e n . D a t d e z e h a n d e n w e l e e n s v e r k e e r d s t a a n ; d o o r te v e e l a f s n ij d e n e e n m o o ie m a r g e v e r d e e li n g b e d e r v e n , d o o r e e n le e li jk s c h u t b l a a d j e o f o m s la g p a p i e r t j e e e n o n p le iz ie ri g a s p e c t a a n h e t b o e k g e v e n , w ij w e t e n h e t a ll e n , w ij d ie i e t s v o e le n v o o r e e n b o e k e n a r g e lo o s h e t d e n e e r s t e n d e n b e s t e n b in d e r z o u d e n g e v e n , d ie z ij n v a k o z o o g o e d v e r s t a a t m a a r g e e n b e g r ip h e e f t v a n d e „ k l e i ­ n ig h e d e n ” w a a r a a n m e n d e n m a n v a n s m a a k h e r k e n n e n k a n .

G e e n w o n d e r d a n o o k d a t v e le d e r E n g e ls c h e P r i v a t e - p r e s s e s , d ie o n t s t a a n z ij n u i t d e o v e r tu ig i n g d e r le id e r s , d a t e e n b o e k w a a r l i j k i e t s m o o is k a n w o r d e n , e v e n e e n s h u n e ig e n b i n d w e r k v e r z o r g e n o f d it a l t h a n s o n d e r h u n to e z ic h t d o e n u i t v o e r e n . A l

122

ST IJF SE L MARMER

zi jn zij d an no g zo o ee nv o u d ig de bl au w -g ri jz e b a n d je s v a n de C ua la - o f v a n de C h is w ic k -p re ss , de p e rk a m e n te n o m sl ag en v a n de D ov es -b in de ri j, zij d ra g en ee n c a c h e t v a n e r n s t en de ge li jk ­ h e id ; al le u it e rl ij k e n sc hi jn is v er m ed en , go ed e s m a a k en so li d i­ te it zij n e r v o o r in de p la a ts ge ko m en . E n d it is ie ts w a t w ij bij on ze h ed e n d aa g sc h e b in d e rs w e l ee n s m is se n . P r a a t m en h u n o v e r go ed w e rk , zij v e r s ta a n u v e rk e e rd en m ee n en d a t gij ie ts h e b t a a n te m er k e n op ee n gl ad g e sc h a a fd e sn e e o f go ed ro n d g ek lo p te ru g, op h e t o p en v a ll en d e r b la d en , op de s te v ig te v a n de n sp ri n g ru g , op de a c c u ra te a fw e rk in g d er h o e k e n , op de go ud g ep o li js te n ko p, en op no g zo ove el a n d e re v a k g e h e im e n en b e ­ g ri jp en n ie t d a t al de ze di ng en s le c h ts b ij o m st a n d ig h e d e n zi jn , en op zi ch ze lf n im m er in s t a a t v a n h e t b o e k en d en b a n d ie ts m oo is , n o ch ie ts go ed s te m ak en .

N a tu u rl ij k is h ie rv o o r in de n e e rs te n p la a ts n o o d ig d a t de b in d e r zi jn v a k v e r s ta a t, m a a r bij de k e n n is v a n zi jn te c h n ie k , m o et hij „b e g ri p ” heb b en v a n zi jn v a k , w e te n w a t hi j e r m ed e do en k an .

H e t ge ef t n ie t o f hij al de n ie u w s te s o o rt e n li n n e n s h e e ft , di e h e t b e d ri e g el ij k st v er sc h il le n d e le d e rk w a li te it e n i m it e e re n , o f hi j de la a ts te m a rm e rm o n st e rs h e e ft o n tv a n g e n , di e zo o n a tu u rl ij k zi jn n a g e b o o ts t d a t m en e r k o u d bij w o rd t, o f hi j h o u tp a p ie r op h e t p la t p la k t, h e t is m is sc h ie n h e t sn u if je d a t de re iz ig e r h em h e e ft a a n g e p ra a t, en w a a r h ij zi jn co ll eg a’s o f c o n c u rr e n te n (w a t te g e n w o o rd ig h e t ze lf de is) ee n p a a r m a a n d e n m ee v o o ru it is , t o c h zu ll en zi jn b o ek e n h e t c a c h e t v a n w e l o v e rd a c h t w e rk m is se n , om de ee n v o u d ig e re d e n d a t de b in d e r e r n ie t o v e r d e n k t , en s le c h ts m e t „z ijn ti jd ” m e e n t m ee te m o et en g aa n .

S T IJF S E L M ARM ER

12 3

En de ge es t va n de n tij d zal , in di en me n ze lf ni et zo ek t en n a a r ie ts be te rs tr a c h t, va nz el f h e t h an d w er k ni et in een be te re ric ht in g st u re n ; h e t pu bl ie k w il nu dit , da n dà t en re ge lt, (als me n 't ge lo ov en wi l) de sm aa k . . . to td a t er m en sc he n ko m en die h e t pu bl ie k d w in g e n , die h e t le er en zie n w a t mo oi is, w a t goed ha rm onie er t. De sm aa k en de lei din g m oe te n ui tg aa n va n he n die ov er tu ig d zijn in hu n v ak ie ts g oe ds to t st an d te ku nn en br en ge n, d ie zic h b e w u st zijn da t n a a st de te ch ni sc he k w a li te i­ te n o ok de æ st h et is ch e zij de n va n hu n w er k hu n vo lle aa nd ac ht no od ig he bb en .

T o t de æ st h et ie k v an de n bi nd er da n, be ho or t al le s w a t aa n de n ba nd , aa n h e t bo ek ee n pr et ti g aa nz ie n ka n ge ve n; in den ee rs te p la a ts de k le u r en gr o n d st o f va n pl at en rug , en h et ze t­ sel van de n ti te l, m a ar in de tw ee de p la at s be ho or t da ar to e h et b in n en p la t: de sc hu tb la de n.

D at di t vo o r de n bi nd er v o ls tr e k t ni et va n on de rg es ch ik t be ­ la ng is, b ew ijz en on s de ta lr ij ke l ux e ba nd en w aa ri n s ch ut bl ad en va n zijd e of s at ij n m et go ud st em pe ls à la de nte lle b ew er k t zij n; m aa r zo o ri jk be ho ev en wi j h e t ni et ee ns te he bb en , wi j v e r­ la ng en s le ch ts s m aa k, die r ee ds s pr ek en k an u it een effen k le ur ig pa pi er tje , mo oi v an st o f en fijn va n ti nt .

Ho e m oo i ee n effe n kl eu ri g pa pi er tje , (w an t wi j w ill en on s th a n s al le en e ve n be pe rk en t o t h e t bo ek d at e en p ap ie rt je o p pl at en sc hu tb la d kr ijg t) oo k s ta a t, m en ve rl an gt op de n du ur w el ie ts m ee r en bu ite nd ie n is h e t w a t on ze hu is m oe de rs no em en „b es m et te li jk ” . Ee n ge or na m en te er d pa pi er tje is du s al s aa ng e­ w ez en , in de r ic ht in g al s de ou de s it sj es d ie ge no eg eli jk va n kle ur w a re n en m et een zic h her ha le nd ni em en da lle tje ve rs ie rd . Deze

124

S T IJ F S E L MA RM ER

w er de n ec ht er v er va ng en d oo r de lee lij k ha rd e om sla gj es die nog w el ee ns om gr ift en g ep la kt w or de n en la te r do or de „ m ar m er s” in all e pa tr on en en nu an ce er in ge n.

E ve na ls bij den sc hi ld er ka n me n bij den bi nd er h e t Na po leo n ro ug e, de Lev an ts ch e st ee n, h e t ag at in e, h et po rfi er, h e t oei l de pe rd ri x enz. enz . be ste lle n, w a t al s me n er ee ns er ns tig ov er g aa t na de nk en de on zin in h et k w a d ra a t is : „m ar m er ” al s boe kbe kle ed ing . Nie t all ee n da t dez e m ar m er s in pa pi em ab oo ts in g ve rk ri jg ba ar w ar en en zijn, m aa r to t de er ns ti ge op lei din g va n de n bi nd er be ho or de w el de ge lij k de ke nn is de r ge he im en va n de n m ar m er ba k. Hij m oe st ni et al le en de ve rs ch il le nd e so or te n ku nn en m ak en m aa r oo k ind ien no od ig, bi jm ak en al s h e t ver ei sc ht w er d.

Nu is de ke nn is va n deze te ch ni ek op zic h ze lf n og zo o k w aa d ni et , w a n t m et den m ar m er ba k zijn aa rd ig e om sl ag ve lle tje s en sc hu tb la de n te m ak en , m its me n m aa r n ie t tr a c h te „ m ar m er ” na te b oo tse n. M et een ige s tu di e he ef t de bi nd er h e t h ie r i n zijn h an d aa rd ig e lijn- en kl eu rc om bi na tie s te m ak en , en be sc hik t hij al s zo od an ig ov er een v er si er in gs te ch ni ek w aa rm ed e hij kan to on en go ed en sm aa k en lief de vo or zijn v ak te be zi tte n. De D ui tsc he sc hi ld er E rn st Lei st ik ow en oo k O tto Ec km an w is te n m et di t pro cé dé , zij h et da n oo k ee ni gs zin s ge wi jzi gd do or h e t ge br ui k va n oli ev er f, sm aa kv ol le re su lt at en te be re ik en .

De o m sla ch tig he id e ch te r de r b ew er ki ng en is o ng et w ijf el d oo r­ za ak , dat w ei ni g bi nd er s er to e ko m en in de te ch ni ek va n he t m ar m er en een ni eu w e ve rs ie ri ng sw ijz e te zo ek en , en h et is oo k ze ke r da ar do or dat in den la at st en tij d do or en ke le sp ec iaal bi nd er s in bin ne n- en bu ite nl an d ee n ve re en vo ud ig de w er kw ijz e

.. ..

V

X? . ,. tw ï>' V .

'

I

u -<

J

'

-•

•m f

'I F

i

,

..

I Ä

W

Ü

?*■ '

rZ

ft•? >

W

M

v« a * «•

r |t

i

» <

Kb.

-

0 ’S. A.V^ ' A X'u J

nr *--

F i iR S

I

3S ! '

■

4-

ÿr

r

'

(

f

S|. i r

* >'->1'1 ’%&.■?» '»

' x

...

-, - I

j

*

.

s

i

f <

-r

A ” W “

•■ X Ê S ï

'

1 Z

%'A - •>''' 'X_/.’•?'^?7^'

;'" X ;

i

/

'

£*

' ‘ <*"

ï 'i & - if

r

?

I „.' ' . / \ 1 • - .' ' «., >• • . • :■■ *■> -

'

■ I *> I ■• » '•■' Ä & ftv ? ’ I : W Ä W » » ^ J a

■' ■

_

?■ jfF >’

•«

M

1

M &

✓

1

' i

i

•

. ‘. ' " - ■ -ij

' ’

••>.■••.•

'

V

';

MZ

’- . .,..' .

%

>-:; ■. '?',M V ;? '- -} I

f Ä

..

M

1

| WJJFfr?'>&''•'

;<?■•

X\v'<'

>.?’■ ',.y

- >f'A- -?^'Sj-l' * ’

V;w

o

s

...

o

BaùÂ--.-

i'«*

O ^

f

æïSSâ

S!

§&*£$&£ toftifhiwoiwwrfirrf '* ^ l>'

w »

i « » V

W

'

y

V ??wk4> c ; - ^ A < - V ' F * \f .

”

, ; »-x-\ ; ; ï-

■.&w«&$*&* -

, ' -V

'

■

-

•V “

‘

'

■ ■

j

R

•:-

À

■

- ■

• ': .; ,■•

/

'

i

'. '

■

■

<

.

R> ; ’ a R

■■■

> '* *» t \ , • ■ ■: ; -, .; .:v. • ' Æ . . .

w-wd

;i

R; ;.; ;.^ ,< i.. ÿR ' ;ƒ ;?b R

.

'

V '

■-

R?R -. -v ÿ^ 1 ' R> ^R-ï ^R Î

'_

aWS® r v r>r ,

■ '- \ R

.

:- 'W J |” F_yïifeô-x-'';

*■

;

.

'

■*'

/ '•

S Â g ïtW ^

;■

IR a

'

... ƒ ;

'

•• "

''■

RR

.

•

■

t ’.X

.

•

.’ :

; r.

' JU •■

•■>&. ■

1

ß$& / • t . O ”‘ i

rr

R

•>

.

<.

f . ''

*

< ï R- - W 2 I

if

ST IJF SE L MARME R

125

w ed er w o rd t to eg ep as t (zij w a s in de i8 e ee uw bij en ke le bi n­ de rs oo k re ed s in ge br ui k) , be ke nd on de r de n na am va n ,, st ij f­ se lm ar m er ” .

Da t hi er m ed e aa rd ig e bl aa dj es te m ak en zijn be w ijz en d e v e r­ sc hi lle nd e st a a lt je s mij do or de n vr oe ge r H aa rl em sc he n bi nd er Jo h. B. Sm its , th a n s ho of dl ee ra ar v oo r de gr af isc he va kk en aa n de Z ür ic he r K un st ni jv er he id ss ch oo l, te r re pr od uc tie af ge st aa n.

W e m oe te n li ev er h e t ide e „m ar m er ” da t te n on re ch te aa n de w er kw ij ze ve rb on de n is , (h oe w el er oo k w el ie ts te m ak en is da t aa n ge ad er de n st ee n d oe t de nk en ) bij vo or ke ur zoo v er m og e­ lijk ho ud en , en li ev er in h e t st ijf se lm ar m er ee n pr oc éd é zie n da t aa nl ei di ng k an ge ve n to t mo oie kl eu rc om bi na tie s, to t ei ge na ar ­ dige m ot ie ve n.

De te ch ni ek ze lv e is be tr ek ke li jk ze er ee nv ou dig en sl ec ht s de m ee rd er e of m in de re va ar di gh ei d en h e t ve rn uf t be pa len h et re su lt a a t.

No odi g is om te be gi nn en ee n goe de ha rd e on de rla ag , een li ­ th og ra fi sc he n st ee n, ee n gl as pl aa t, een zi nk en pl aa t, zel fs een pl an k m et ze ild oe k be sp an ne n kan di en st doen, de ho of dz aa k is n.l . d at de on de rl aa g ze er v la k is. H ie ro p w o rd t h et pa pi er da t go ed ge vo ch t is, ui tg el eg d en bes tr ek en m et de vo oru it gekl eu rd en st ijf se lp ap .

Die sti jfs el pa p m oe t n a h e t ko ud w or de n do or ee n ne tel do ek sc h la pj e gez eef d w or de n, om goe d fijn te zijn , w a a rn a ze ve rm en gd w o rd t m et w a te rv e rf of m et de zo og en aa m de „H alfe rs ch e m ar m or ir fa rb en ” die in ie de re n za ak w a a r me n bo ekbi nd er sm at er ia le n ve rk oopt te kr ijg en zijn .

Om de kl eu r na h e t dr og en b et er te d oe n ho ud en w o rd t ve el al

126

ST IJF SE L MARMER

w a t du bb el ch ro om zu re ka li aa n de sti jfs el toe ge vo eg d, w a a r­ do or deze ec ht er een ie ts w a t ge len ti n t ve rk ri jg t.

Is de ge kl eu rd e sti jfs el m et een no ga l br ee de n pla tt en k w a st ov er h et pa pi er ui tg es tr ek en da n ka n de ve rs ie ri ng be gi nn en , w aa rt o e me n ta l va n hu lp m id de len ge br ui kt , di kw ijl s ze er p ri ­ m iti ef en de m ee ste n va n eig en vin din g.

Do or m et een vo or w er p n. l. in de tr a n sp a ra n te st ijf se lla ag lij ne n te tr ek ke n, lo op t dez e te r w ee rz ijd en van die lijn ie ts bij el ka ar ; de ee nv ou di gs te ve rs ie ri ng is du s re ed s te b er ei ke n do or mi ddel va n een st al en ka m, zo oa ls de ho uts ch il der s ge br ui ke n, en die in re ch te of ge bogen lijn en , la ng za am sl ee pe nd , ov er h et pa pi er te tr ek ke n. De m ee rd er e of m in de re di kt e van de st ijf se l ve ro or za ak t nu w ee r een afz on de rli jk effe ct. H et op re ge lm at ig e af st an de n in dr uk ke n va n een vi ng er to p, v an ee n kl ei n sp on sje , va n een in le er of gum mi ui tg es ne de n figu ur tje ge ef t do or h e t te r pl aa ts e bij el ka ar loo pe n va n de k le u r ee n aa rd ig e tee ke nin g en zoo is di t èn do or kl eu r èn do or vi nd in gr ijk he id va n de n on tw er pe r to t in h et on ei nd ig e te va ri ee re n.

W aa r deze bl aa dj es ve el vo or sc hu tb la de n to eg ep as t w or de n is h et eig en aa rd ig h et pa tr oo n zóó te m ak en d at h e t va n ui t ee n mi dd en lijn , die in den kn ee p ko m t, n a a r re ch ts en li nk s lo op t.

H ie rt oe vo uw t me n he t no g n a tt e be sti jfs el de pa pi er dubbel, en m aa kt zijn ve rs ie ri ng op de ac ht er zi jd e; di t d ru k t da n ge ­ no eg do or om in sti jfs el een fig ur atie ac h te r te la te n die bij het op en sl aa n v an h et p ap ie r op be ide h el ft en te ge ng es te ld vo or ko m t.

Da t ec ht er deze zoo ee nv ou dig e te ch ni ek m et ver st an d geleid m oe t w or de n sp re ek t va nz elf , vo or al al s me n w ee t da t h et w eg ­ ve ge n en in dr uk ke n in de n at te st ijf se lla ag , ze er ge m ak ke lij k

S T IJ F S E L MA RM ER

127

a a n le id in g ge ef t to t ee n re li e fv o o rs te ll in g , w a t bij de be gr ip pe n o m tr e n t v la k v e rs ie ri n g in b o e k k u n s t v e rm e d e n d ie n t te w o rd e n .

Bij ee ni ge oe fe ni ng is h e t e c h te r v o o r de n b o e k b in d e r m og el ijk d o o r m id de l v a n d it s ti jf s e lm a rm e r aa rd ig e, bij ee n le e rk le u r bi jv . p a ss e n d e p a p ie rt je s te m a k e n ; e r z it b o v e n d ie n i e ts a n im e e re n d s in , h e t o e fe n t d en s m a a k en de fa n ta s ie .

M aa r h e la a s o f h e t d u re n za l w e te n w ij n ie t, in D u it sc h la n d b e g in t h e t m o d e te w o rd e n en F ra u P ro fe s s o r . . . . F ra u B au ­ m e is te r . . . . m a k e n „ K le is te rm a rm o r” d a t zij te g en go ed e pr ij ze n v e rk o o p e n : en om i n de t a lr ij k e a a n v ra g e t e v o o rz ie n h e e ft w e d e r ee n B er li jn sc h e fa b ri e k z ic h o v e r d it e en v o u d ig e en aa rd ig e h a n d ­ w e r k o n tf e rm d en m a a k t m en bij m a s s a ’s, no g w e l u it de h an d , v e ll e n s ti jf se l m a rm e r.

In tu s s c h e n le e k mi j de w e rk w ij z e v a n di en a a rd d a t zij v o o r h e n , di e ie ts v o e le n v o o r ee n go ed b o ek in ee n go ed k le ed , en e r g a a rn e ee n ei g en c a c h e t a a n w il le n ge ve n, g em ak k el ij k is u it te v o e r e n ; te rw ij l b in d e rs , di e ee ni g pl ei zi er in h u n v a k h eb b en h ie ri n ee n n ie u w te r r e in zu ll en v in d e n di e h e t su ffe , do od e, m a ­ c h in a le in h u n w e r k k a n v e rv a n g e n , en a a n h u n a rb ei d h e t a a n ­ tr e k k e li jk e g e v e n d a t h a n d e n a rb e id , ge le id d o o r go ed en s m a a k en v e rn u ft , s te e d s k e n m e rk t.

H il v er su m , O ct ob er 1909.

R. W . P. DE V R IE S JR .

De hi er bi j ge re pr od uc ee rd e vo or be el de n d a n k ik a a n de n w el w il le nd he id v a n de n h e er J o h . B. Sm it s, v a k le e ra a r a a n de „N eu e Z ü ri ch er K u nst ge w er bes ch ule ” .

HOE STA AT HET MET DE AR TIS ­ TIEKE ZIJDE VAN ONS BEDR IJF?

W a n n e e r w e, al s gr af isc he w er k er s m et de ver ei sc ht e in te re ss e voo r on s va k, de la te re pr od uc ­ te n van on ze n ar be id on be vo or oo rd ee ld ov er zie n, da n m oe t sp ijt ig w or de n to eg eg ev en d at de n ie uw ­ st e vi nd in ge n en ve rb et er in ge n op h et geb ied de r ph ot o- m ec ha ni sc he p ro cé dé s in h et alg em ee n m aa r m at ig h eb be n bi jg ed ra ge n to t ve rh oo gi ng v an h et ar ti st ie ke a a n ­ zie n de r il lu st ra ti ë n .

In el k ge va l hi el d de ze zijd e va n h et be dr ijf ge en ge lijk en tr ed m et de re usa ch ti ge vo rd er in ge n w el ke zijn te co ns ta te er en in de te ch ni ek . H ie r to ch zij n wi j ve el ve rs ch ul di gd aa n de w e te n ­ sc ha pp el ijk e m an ne n, w ie r ch em isc he fo rm ul es en in ge ni eu se vi nd in ge n on s w e rk e n be la ng ri jk ve re en vo ud ig de n en h e t produ ct ie -v er m og en ge w el di g he bb en ve rg ro ot .

Me t all e er ke nn in g vo or h e t ve le go ed e w a t in deze ri ch tin g to t st an d w er d ge br ac ht , m oe t ec ht er in h e t oog w or de n ge ho u­ de n d at ni et uit sl ui te nd h e t zw a a rt e p u n t van on s w er ken ma g w or de n ge zo ch t i n de te ch ni ek , do ch d at e en h ar m on is ch o n tw ik ­ ke le n en kra ch ti g be vo rd er en van de n sm aa k en ku ns tz in de r ui tv oe re nd en een ev en ee ns ze er no od za ke lij ke fa ct or is.

Ne me n w e ni et de ge ïll us tr ee rd e va k- ti jd sc hr if te n al s bas is — 9

130

HO E ST A A T H E T ME T DE A R T IS T IE K E ZI JD E VAN ONS B E D R IJ F ?

w a a r u it te ra a rd ex pr es -v er va ar di gd e of sp ec iaa l-g ek oz en sp ec i­ me n w or de n ve rt oo nd — do ch h et ge mi dd eld e pei l de r dagelij ks ch vo or ko m en de or de rs , da n is h et op va lle nd ho e b et re k ­ ke lij k w eini g va n di t w er k vo ld oe t aa n bil lij ke ei sc he n va n ar ti st ic it ei t, sm aa k en di sti nc tie .

Zie n w e b.v . ee ns h et gr oo te aa n ta l z.g. „k un st bi jla ge n” in de ta lr ijk ve rs ch ijn en de pe rio di ek en . Ho ev ee l de ze r vo ld oe n er w er ke lij k aa n de ve rp lic ht in g aa n hu nn en pr et en ti eu se n na am ve rsc hu ldi gd , ho ev ee l l oo ne n er b. v. de m oe ite v an h e t b ew ar en ?

On da nk s da t hi er di kw ijl s ze er k o st b ar e m at er ia le n w er de n ge br ui kt als pr im a ku ns td ru k- pa pi er , be st e k w a li te it dr uk in kt , m et pij nli jke zor g ve rv aa rd ig de cli ch és, la a t h e t ge he el u v o l­ m aa kt ko ud , ze gt h et u ab so lu ut nie m en da l.

Zi et hie rbi j, om ie ts te no em en , ee ns de pl at en v an St ei nl en en Ba lur ieu , zo oa ls deze in de rti jd w er de n ge ge ve n do or de P ari jsc he G il B ia s i l l u s t r é . Op een or di na ir , vo dd ig st u k co ur an te n pa pi er ge dr uk t, (in ’t vo or bi jg aa n zij ev en op ge m er kt da t dit pa pi er na be tre kk el ijk kort en tij d pr ac ht ig w ar m e ti n te n a a n ­ nee mt ), op di t pa pi er du s ge w on e ro ta ti e d ru k va n ee nv ou dig e lij nc lic hé ’s m et hi er en da ar een en ke l pl ek je kl eu r, di kw ijl s no g ni et ee ns ju is t in h et re gi st er . En to ch , w el k ee n he er lij k be zi t vo rm t een e col lec tie dez er, in de rti jd zoo go ed ko op e din ge n. Ho e be zi et me n m et te lk en s gr oo te r g en ot de ze be elde n, w el ke u ni et al le en w a t te zeg gen he bb en , m aa r u bij -bl ijv en en te lk en s w ee r op ni eu w ha rd ne kk ig vo or de n ge es t st aa n . Ho e ra a k zijn de en ke le, fel le st ukje s kl eu r, ho ev ee l s t e m m i n g is er in deze sc hi jn ba ar zoo ee nv ou di ge kr ijt -k ra bb el s, ge de eltel ijk aa ng ev ul d m et ee n w el is w a a r m ec ha ni sc he , m aa r zo rgz aa m- ge ko ze n film.

HO E ST A A T H E T ME T DE A R T IS T IE K E ZI JD E VA N ONS B E D R IJ F ?

131

Ee nig e de ze r Gil Bi as pl at en , on la ng s ge ën ca dr ee rd te zie n aa n de w an de n ee ne r gr af isc he te nt oo ns te ll in g, be ho ef de n h et hie r w aa rl ij k ni et af t e leg ge n te ge n en ke le, ze er kost bar e he li o­ gr av ur es .

W aa ra an d an ke n w e nu , bij dez e mi n k o st b ar e m at er ia le n een du sd an ig , su per ie ur ef fe ct ?

In de ee rs te p la a ts n at u u rl ij k aa n h e t ar ti st ie k e in de tee ke ni ng ze lve . Hi er bij ko m t ec hte r oo k h e t v oo r de re pr od uc tie zoo gu ns tig e ge va l, d at de k u n st e n a a r h e t or igi ne el m aa kt e m et ze er gr on di ge ke nn is v an h e t he m te n di en st e st aa nd e pro cé dé , da t hij w is t te w oek er en m et de ei ge na ar di gh ed en en eig en sc ha pp en h ie ra an ve rb on de n. H et b es te be w ij s hi er va n is w el gel ege n in h e t fe it, d at ha nd pe rs -p ro ev en van dez e zelf de pl at en , of sc ho on op b et er pa pi er en m et bet er e in k t ge dr uk t ni et da tze lfd e bizo nde re c ac he t v er to o n en al s de op lag e- ex em pl ar en , w aa rv o o r da n oo k de or ig in ee le n w a re n be re ke nd .

Ee n de el v an h e t su cc es de ze r in ku ns tk ri ng en zoo ge w aa rde er de ui tg av e ma g ze ke r oo k w or de n to eg ek en d aa n de k w a ­ li te it v an de h ie r v e rw e rk te cl ic hé ’s. W ie h et vo or re ch t ha d h e t re pr od uc ee re n de ze r pl at en va n nab ij te zie n, kan di t h et b es t ap pr ec ie er en .

De oo rs pr on ke lij ke te ek en in g is in en ke l z w a rt ui tg ev oe rd , ee n sc he ts m at ig e ca lq ue g ee ft ee n va ge aa nd ui di ng de r v er la ng de kl eu re n. Den zi nc og ra af is h e t ov er ge la te n de te ek en in g in zijn re pr od uc tie al s ’t w a re „a an t e kl ee de n” . Ee n op ga ve al s dez e i s n ie t ge rin g; n a a st de no od ige t ec hn is ch e va ar di gh ei d m oe t de u it ­ vo er en de vo or al be sc hi kk en ov er go ed on tw ik ke ld ge vo el vo or h e t sc ho on e, en ju is t be gr ip v an he tg ee n de a rt is t he ef t ge wi ld.

132

HO E ST A A T H E T MET DE A R TI ST IE K E ZI JD E VAN ONS B E D R IJ F ?

Ee n an de re ui tg av e, w el ke er in sla ag de w er ke lij ke „ ku ns tb ij la ge n” te g ev en is b.v . he t A m er ik aa ns ch e C e n t u r y m a g a z in e .

De gr oo te opl age va n di t tij ds ch ri ft s ta a t er bo rg vo or da t de m ee ste rli jk e gr av ur es va n de n houtg ra ve ur T im oth y Cole ge ­ no eg za am zijn be ke nd .

W at zo ud en e r i n sa m en w er ki ng m et e en k u n st en aa r va n zij ne pr æ st at ië n pr ac ht ig e re pr od uc tio n zijn te m ak en in kl eu r. H et ee nt on ige en di kw ijl s hi nd er lij k- m ec ha ni sc he in de n ge w on en kl eu re nd ru k ko n op deze m an ie r do eltre ffe nd w or de n ve rm ed en .

De me er de re ko st en mo gen een be le ts el zijn vo or h e t com me rciee le w er k in kle ine op lag en ; vo or de gr oo te re ti jd sc hr if te n k an di t be dra g, ve rd ee ld ov er de re us ac ht ig e op lag en , pe r ex em pl aa r ge en ve rs ch il ma ke n. Bo ve nd ien he ef t ee ne af leve rin g, w el k e ni et di re ct na lez ing w ord t w eg ge w or pe n, m aa r m et zo rg bl ijf t be w aa rd , to ch oo k m ee r w aa rd e, en k an de sn oo ds ie ts du ur de r w or de n ve rk oc ht .

In he t alg em een w il me n, vo or al in il lu st ra ti ë n van du ur de re ui tg av en en pr ac ht w er ke n, ni et m ee r d at ve el vu ld ig v o ork o­ me nde, goed ko op e ca ch et va n te ch ni sc h zu iv er , m aa r to ch zo o u it e rs t fa br ie ks m at ig pr od uc ee re n. E r w o rd t in de ve rs ch ill en de at el ie rs vaa k te ve el ge w er kt n aa r een zel fde pr inc ip e, me n im i­ te e rt aa nh ou de nd , ne em t kl ak ke lo os de on be du id en ds te tr u cj es va n el ka nd er ov er en re pet ee rt dez e to t in ’t on ein dig e.

Ho e w er de n b.v . to t vo or k o rt ge led en a lle e nc ad re m en te n om cli ch és, frie zen , sl ui ts tu kken en an de re ve rs ie ri ng en ni et ov er ­ la de n m et de z.g. „e de lli ni ën ” . A ls of e r ee ne ov er st ro om in g va n ve rm ice lli en m ac ar on i in de gr af isc he w er el d ha d pl aa ts ge vo n­ de n, kr ul de n zic h op al le rle i so o rt dr uk w er ke n deze zo nd er lin ge

HOE ST AA T HE T MET DE AR TI ST IE KE ZIJD E VAN ONS BE DR IJ F?

133

m ot ie ve n. Al s re ac tie hi er op , kr eg en w e de nu no g he er sc he nd e ep ide mi e va n vi er kan te bl ok ke n en re ch te li jne n. H et e ind e h ie r­ v an is nog ni et te vo or zi en .

W e w et en ni et w ie h e t e e rs t op h e t ide e kw am ee n ro os zo od an ig te s ty le er en d at zij do or e en cirk el m et d rie , vi er re ch te li jn tj es ko n w or de n aa ng ed ui d, ze ke r is he t, da t oo k di t idé e do or du iz en de n w er d na ge vo lg d in all e mo ge lijk e, m aa r ov er i­ ge ns go ed ko op e var ië te it en . Zoo oo k h et pl aa ts en v an m ac hi ne s op ee ne n gli bb er -g lad de n, on we ze nl ijk -m oo ien te ge lv lo er . Bezi e de sn oo ds ho nd er de n m ac hi ne -c at al og i u it all e de ele n de r w er el d w a a r zic h zi nc og ra fis ch e in ri ch tin ge n m et de an ne x-z ijn de „a irb ru sh -a rt is te n ” he bb en ne de rg ez et — en w à à r is di t ni et te ge n­ w o o rd ig ? — u it al le n za l u h e t vr ij w el v ol ge ns he tze lfd e sch abl oo n ve rv aa rd ig de , pa s ge po et st e te ge lv lo er tje te ge nb lin ke n.

M ac hi ne -b ou w er s v an na am he bb en mij ve rz ek er d da t ze die ge he el e in dust ri e v an op die m an ie r op ge va tte re to uc he -m ac hi ­ n es ab su rd vi nd en , da t zu lk e po es -li ev e pr en tje s ab so lu ut ni et s ge lij ke n op hu nn e st ab ie le co ns tru ct io n va n ijze r en st aa l, . . . . zij be st el le n ze ec hte r ev en go ed , al lee n om da t de co nc ur re nt en h e t óó k zoo h eb be n! H ie r lig t w aa rs ch ijn li jk w el de re de n w a a r­ om de ni eu w tj es , de bu ite ni ss ig he de n w el ke allee n m aa r ing an g vi nd en d oo r h un „ ön ge w oo n- zi jn , zo nd er m eer , zic h zoo sn el v e r­ sp re id en . Mag me n hi er in de gr af isc he w er k er s een ha nd ig aan pa ss in gs -v er m og en to ek en ne n, ee n be w ijs va n o or sp ro nk el ijk he id en eig en oo rd ee l is h e t ze ke r ni et .

Ee n ev en ee ns m in de r go ed e ei ge ns ch ap i n onz e b ra nc he is oo k h e t w el ee ns te vlu gg e ad op te er en van ni eu w e, vo or al vlu gge ar be id s- m et ho de n. H et zo u ee n ze er m is p la at st co ns er va ti sm e

134

HOE STAAT HET MET DE ARTISTIEKE ZIJDE VAN ONS BEDRIJF?

zijn hi er te ge n te ag ee re n w an nee r er m et de ni eu w he de n te ve ns al tij d ve rb et er de of te nm in st e ge lij kw aa rd ig e re su lt a te n w ar en te be re ik en . Da t di t n ie t al tij d h et g ev al is b lij kt b.v. u it de t eg en ­ w oo rd ig v ee l vo or ko m en de re pr od uc tië n in bo ek dr uk n a a r ou de pl aa td ru k- gr av ur es . Ve rg el ijk t me n de te ge nw oo rd ig e m et s o o rt ­ gel ijk e re pr od uc tië n uit de n tij d to en h e t as ph al t-co pi ee re n no g en v og ue w as , da n m oe te n de be st e k w al it ei te n b es li st aa n h et , nu eig en lij k al ve ro ud er de as ph al t-pr oc ed é w or de n to eg ek en d.

H et F ra ns ch e p ra ch tw er k N a p o le o n , ui tg eg ev en do or F ir m an Di dot & C° in 1888, — w aa rs ch ijn li jk w el i n el ke b ib lio th ee k van een ige be te ek en is v oo rh an de n, — ge ef t uit st ek en d e vo or be el de n hi er om tr en t. Zi et ee ns ho e ui tv oe rig in dez e il lu st ra ti ën de h al f­ ti nte n de r oo rs pr on ke lij ke gr av ur es zijn w ee rg eg ev en , ho e mo oi „o pe n” z ijn er de sc ha du w en e n h oe z ac ht de l ic ht en , w aa rs ch ij n ­ lijk do or een ap ar t opg ele gde ko rn . In dez e re pr od uc ti ën is ie ts be re ik t w a t bo ve n h et gem idd eld e pe il de r te ge nw oo rd ig e s ta a t, on da nk s onz e ge pe rfe ctio ne er de hu lp m id de le n.

Met all e w aa rd ee ri ng vo or h e t go ed e w a t op h e t ge bie d va n kl eu re nd ru k w o rd t ve rv aa rd ig d — w a t ga f b. v. Ca rl H en sc he l L td ge en m ooie vo or be el de n in h et p ra ch tw er k R ip v a n W in k le — m oe t t oc h oo k i n deze o nd er af de elin g v an o ns va k wo rd en e rk en d dat v ee l va n h et ge lev erd e ni et b ep aa ld el ijk in a an m er ki ng k om t al s „ ve rs ie ri ng ” . Voo ra l h ie r, w a a r de op ga ve z oo ve el m oe ie lij ke r is w o rd t de ge leg en he id to t m is lu kk in g gr oo t. E r is w el e en bi zon de r ve rb an d tu ss ch en de ve rs ch ill en de on de ra fd ee lin ge n no od ig om ee n in all e op zi ch te n be vr ed ig en d re su lt a a t te ve rk rij ge n.

H et is to ch im m er s no g ni et vo ld oe nd e d at de ph ot og ra af z’n pl at en on ge ve er den ju is te n ti jd li et b el ic ht en , de et se r z ijn kl eu r-

HOE STAAT HET MET DE ARTISTIEKE ZIJDE VAN ONS BEDRIJF ?

135

tj es af de kt e op de to o n w aa rd e van h e t or ig in ee l, de dru kk er re ge lm at ig kl eu r hi el d en z' n re g is te r ve rz or gd e, er is on ein dig m éé r! E r is vo or al le s no od ig ee ne to ew ijd in g, w el ke vè r ga at bo ve n de m id de lm at ig e, ee n on ve rm oe id , k ra c h ti g st st re v en om h et al le rb es te te be re ik en w a t mo ge lij k is ; ee n be gr ijp en , be ­ w on de re n van h e t al s or ig in ee l ge ge ve n w e rk st u k . E er st da n, w an n ee r el k de r m ed ew er ke nd en op dez e w ijz e zijn ta a k w il en kàn o p v at te n is er k a n s op w er ke li jk gr af isc h „k u n st w e rk ” .

De le ze r- va km an za l be gr ijp en w a t hi er w o rd t bed oe ld. De re pr od uc ti e v an ee n gr ijs , to on ig sc hil de rij ka n ve rd ie ns te lij k te ch ni sc h zij n uit ge vo er d; de ve rf -t oe ts je s ve rr as se nd ju is t zijn w ee rg eg ev en , al le on de rd ee le n vo lg en s de re ge len en tr ad it ie s zijn ve rz or gd , te rw ij l to ch de eig en lij ke ho of dz aa k, „d e st em ­ mi ng ” , h e t m oo i-s om be re v an h e t or igi ne el ge he el on tb re ek t.

E r kun ne n in ee n al s m od el ge ge ve n te ek en in g sc hi tte re nd e, al s 't w a re li ch ta fg ev en de pa rt ij en zijn, w el ke in de re pr od uc tie , of sc ho on ev en ro od , gee l en bl au w , to ch elk idé e va n sc hi tte ri ng uit sl ui te n, m aa r aa n n ie ts an de rs do en de nk en al s aa n zu iv er e pl ek ke n ge kl eu rd e in kt. Om ge ke erd ka n er in een re pr od uc tie no g h ie r en d a a r h ap er en aa n de te ch ni ek , te rw ij l er to ch ie ts is in h e t ge he el v an h e t gr oo te , w a t de k u n st w aa rd e ga f aa n h e t or igi ne el.

Di t eig en lij k be tr ek kel ij k ge rin ge ve rs ch il in el k de r deelpl at en , di t n ie t te om sc hr ijv en ge vo el, w a t vr ij w el al le n m ed e­ w er ke nd en m oe t be zi el en om ie ts w aa rl ij k go ed s to t st an d te br en ge n, st em pe lt on s be dr ijf to t ee n „ k u n s t” -va k, w a a ra a n de k u n st ni et vr ee m d is.

Zo oa ls de te ch ni ek s te un e n hu lp v on d bij be kw am e ge lee rd en ,

136

HOE STAAT HET MET DE ARTISTIEKE ZIJDE VAN ONS BEDRIJF?

m a c h in e -b o u w e rs e. d., b eh o e v en w e v o o r de a r ti s ti e k e z ijd e v a n o n s b ed ri jf d e v o o rl ic h ti n g v a n k n ap p e k u n s te n a a rs . H u n ad v ie s, g e st e u n d op g ro nd ig e k e n n is v a n de ei g en sc h ap p en d er v e rs c h il ­ le nde pro cé dés , is v a n ze er g ro o te w a a rd e , en m o e t m éé r in g e ­ w o n n e n d an to t h ed en ge sc hi ed de .

M en zi et tr o u w e n s w e lk e u it s te k e n d e r e s u lt a te n in an d e re k u n st n ij v e rh e id v a k k e n w o rd e n b e re ik t o n d e r d er ge li jk e le id in g.

W e d en k en h ie r a a n h e t s c h ri jn w e rk e n , m e ta a lb e w e rk e n , v e r ­ v aa rd ig in g v a n g la s en fa y en ce s, b a ti k k e n en z. W el is w a a r g ee ft o n s v a k m in d er ge le gen hei d to t p e rs o o n li jk e u it in g , do ch d a t ook in h e t re p ro d u c e e re n m e t al de d a a ra a n v e r w a n te w e rk z a a m h e d e n , de k u n st z in v a n de n w e rk m a n ee n b el an g ri jk e fa c to r is , b e w ij st al d ir e c t ee n to e ts e n en v e rg e li jk e n v a n de w e rk s tu k k e n on de rl in g.

E n k el e v ak sc h o le n en v er ee n ig in g en st e ld e n r e e d s lo fw a a rd ig e po gi ng en in h e t w e rk om d o o r le zi nge n en c u rs u s s e n o n d e r le id in g v a n bek en d e a rt is te n , de b e o e fe n a a rs d e r g ra fi sc h e v a k ­ k e n te b ek w a m en . T e re c h t w e rd d o o r h e n , di e h ie rt o e h e t in it ia ti e f n am en , in ge zi en d a t ee n v e rh o o g e n v a n de c a p a c it e it d e r w e rk e rs in de ze ri c h ti n g ee n z e e r g ro o te , zo o n ie t é é rs te v e re is c h te is .

E en h a rd e , m a a r d a a ro m no g g ee n sz in s o n ju is te m a a tr e g e l om h e t g e h a lt e der a rb e id s k ra c h te n zo o h o o g m o g el ij k te h o u ­ de n, i s ee n b e p e rk e n v a n de ze er h e te ro g e n e , u it a n d e re v a k k e n o v e rk o m e n d e el em en te n . D it s lu it n a tu u rl ij k n ie t u it , d a t de n e e n m a a l in on ze b ra n c h e o pg en om en p e rs o n e n , al le h u lp en st e u n m o e t w o rd e n geb od en o p d a t ze n ie t b li jv e n r o n d lo o p e n a ls h a lv e k ra c h te n m e t h e t d a a ra a n v er b o n d e n e , m in d e rw a a rd ig e w e rk .

HO E ST AA T H ET ME T DE A R T IS T IE K E Z IJ D E VAN ONS B E D R IJ F ?

137

En zij’, w el ke in gr oo te n ge ta le u it an de re va kken to t on s o v er ­ ko me n, l at en zij zic h to ch n ie t v oo rs te ll en da t er z on de r be ho or ­ lij ke n le er tij d m aa r di re ct gu ns tig e re su lt a te n in de re pr od uc tie va kk en te be re ik en zijn . E r is ge en en ke le re de n om aa n te ne me n da t w an n ee r m en b.v . al s li th o g ra af m in de r ge lu kk ig is in h et zie n, on tle de n en co m bi ne er en va n kl eu r, me n da t al le s al s zi nc og ra af zoo m a ar op ee nm aa l te bo ve n zo ud e zijn.

E r is ec hte r m et v a st e w il sk ra c h t en ta a i do or ze tt in gs ve r­ mo ge n hé él w a t te be re ik en ; de zoo gez onde pr ik ke l va n al tij d h e t be st e te w ill en g ev en , zal o ok hie r b ijd ra ge n om on ze n w e rk ­ kr in g zoo ho og m og elijk op te vo er en , di t ge ef t al s doe l re ed s sa ti sf ac ti e, al s mi dd el be st en di gi ng , zoo ni et ve rb et er in g, va n on ze n ec on om is ch en to es ta n d .

LEO HA GED OO RN

DE HERL EVIN G DER BO EKKUN ST IN ENGELAN D

II I. PR IV A T E P R E S S E S (VER VOL G) "~ Ç" aa st de D ov es -p re ss , de V ale -p re ss , de Es se x- ho us e1 p re ss en de E ra gn y- pr es s zijn er nog een tw ee ta l i h an d d ru k k er ij en in h e t Ve ree nig de K on in kr ijk die \ I wi j al s ee n di re ct ge vo lg va n M or ris st re ve n in de \ \ A K el m sc ot t- dr uk ke ri j ku nn en be sc ho uw en . De een e, A de A sh en de ne Pr es s, ge ve sti gd t e C he lse a s ta a t on de r leid in g v an C. H. S t. Jo h n H or nb y en de an de re , de Cu ala -p res s, te D un dr um in I er la nd w o rd t be st uu rd do or m iss El iz ab et h Corb et h Y ea ts . Be ide n he bb en di t ge me en da t zij bij vo or ke ur h un ne ui tg av en on ver si er d la te n en ev en al s Co bd en -S an de rso n, hu nn e k ra c h t zo ek en in go ed en mo oi m at er ia al , in zu iv er e n sm aa kv ol ze tw er k, i n on be ri sp el ijk en dr uk op pr ac ht ig pa pi er . En w a a r de bo ek en de r D ov es -p re ss di kw ijl s do or ee n o rn am en ti st m et ee n ui t de ha nd ge kl eu rd e ro od e of b la uw e in it ia al v er lu ch t w or de n, da ar vo lge n oo k H or nb y en m is s Y ea ts di t vo or be el d, da t m is ­ sc hi en d oo r s tr en g co ns er va ti ev e ty po gr af en a ls on lo gi sc h w o rd t aa ng em er kt , m aa r to ch ge he el in ov er ee ns te m m in g is m et hu n al le r vo or be el d, m et de vr oe g- It al ia ne n, die ev en ee ns in hu nn e pa gi na ’s ru im te s pa ar de n vo or d en g et ee ke nd en in it ia al . Ze gt oo k

^§|L J* f \

14 0

P R IV A T E P R E S S E S

Co bde n S an de rs on o ns n ie t in zijn B o o k -B e a u ti fu l: „De dr uk ke r m oe t f eit eli jk oo k ca lli gr aa f zijn, o f in di re cte ve rb in di ng m et een ca lli gr aa f st aa n e n da ar b eh oo rd e aa n iede re dr uk ke rij een s cr ip ­ to ri um ve rb on de n te zijn w a a r he t sc ho on sc hr ijv en pra kti sc h be oe fen d w or dt e n de k u n st va n le tt er te ek en en n og in ee re w o rd t ge ho ud en . Ve rd er , ze gt Sa nd er so n, zo ud en wij no g di t be w ijs vo or de af ha nk el ijk he id d er d ru k k u n st v an d e ca lli gr afi e ku nn en aa nv oe re n, da t de h er le vi ng d er d ru k k u n st die o nd er o nze oog en he ef t pl aa ts ge ha d, he t w er k is ge w ee st va n ee n dr uk ke r, die vó ór da t hij dr uk ke r w er d, ca lli gr aa f en si er de r w as , va n W il ­ lia m M or ris ” .

Noe men wij den n aa m v an Wi lli am M or ris d an d en ke n wi j da ar bij als on w ill ek eu rig aa n die ns vr ie nd en m ed ew er ke r, m ed e­ op rich te r te n m in ste , de r K el m sc ot t-P re ss , aa n E m er y W al ke r.

En aa n Em er y W al ke r is h et w ee r te d an ke n d at m is s El iz ab et h Co rb eth Y ea ts in 1902 bij Du blin ha re Du n- Em er P re ss st ic ht te .

Vu rig be w on de ra ar st er va n M or ris ’ en S an d er so n ’s w e rk w ild e oo k zij tr ac h te n een bo ek w ee r to t ee n ge no eg eli jk en pr et ti g din g te ma ke n, w a t all ee n te be re ik en is in di en pa pi er en le tt e r be te r zijn da n w a t da ge lij ks ge br ui kt w ord t, de ze tw ijz e en h et pl aa ts en de r te k st op de pa gi na gel eid w or de n do or ie m an d die sc ho on he id sg ev oe l be zit , en de ha nd pe rs te n sl o tt e w ed er h a a r ca ch et aa n h et w er k gee ft. Vo lbl oe d Ie rs ch e al s zij is, zo u oo k op de he uv el en va n Ie rla nd ni et ve r va n Du bli n h a a r dr uk ke rij ve rri jz en . Na een ko rt e oe fe ni ng sti jd in de W om en ’s Pr in ti ng A ss oc ia tio n te Lo nd en be go n zij, bi jg es ta an do or tw ee jeu gd ige hel pst er s h a a r sc ho on e ta ak . Me t zo rg w er d een eig en le tt er ge ko ze n, zoo ee nv ou di g mo ge lijk va n vo rm , en da arb ij ge ma kk e-

P R IV A T E P R E S S E S

141

lijk le es ba ar , aa n w el ke v o orw aa rd en de ac h tt ie n d ’ ee uw sc he Ca slo n- typ e vo ld ee d; te rw ij l in na vo lg in g va n ha re gr oo te vo o r­ ga ng er s, m is s Y ea ts ni et m in de r na uw ge ze t w as op h a a r pa pi er .

Te n sl ot te ge lu kt e h e t h a a r, oo k di t op le rs ch en bo de m te do en m ak en , ee n pr ac ht ig lo m pe np ap ie r dat de Sa gg er t Mill s in h et G ra af sc ha p Du bli n all e ee r aa n do et. H et is fijn va n sto f, mo oi va n kle ur, , vri j v an ch em isc he be st an dd ee le n, al lee n al s wij er ie ts op m oe st en aa nm er ke n zo u h et di t zijn, da t h et w a t du n is, w aa rd o o r de pa gi na ’s li ch t do or sc hi jn en . H et ee rs te bo ek da t op de ni eu w e Du n-E me r P re ss ge dr uk t zo u w or de n w ar en ve rz en va n m is s Y ea ts br oe de r, Mr. W . B. Y ea ts , on de r de n ti te l In t h e S e v e n W o o d s to t ee n bu nd el ve ree nig d. In Ju li 1903 ve rs ch ee n di t bo ek je ge de el te lij k in zw ar t, ge de elt eli jk in ro od ge dr uk t, d at hoew el h e t er no g ni et in all e dee len on be ris pe lij k ui tz ag to ch e en w el o ve rw og en , de ge lijk k a ra k te r dro eg en re ed s dee d zi en w a t de nie uw e dr uk ke rij bel oof de. Na di t bo ek je, vo l­ to oi d „T h e si x te e n th day of Ju ly , in th e ye ar of th e big w in d 190 3” k w am en a ch te re en vo lg en s: T h e N u ts o f K n o w le d g e by A. E. — T h e L o v e S o n g s o f C o n n a c h t by Dr. Do uglas Hy de — T w e n t y O n e P o e m s by L io ne l Jo hn so n — S i x t e e n P o e m s

by Wi lli am A lli ng ha m — A B o o k o f S a i n t s a n d W o n d e r s p u t d o w n b y L a d y G r e g o r y , a c c o r d i n g to t h e o ld w r i t i n g s a n d th e m e m o r y o f t h e p e o p le o f I r e l a n d — B y S t i l l W a ­ t e r s , L y r i c a l P o e m s O ld en N ew by A. E. — D i s c o v e r i e s , E s s a y s by W . B. Y ea ts — S t o r i e s o f R e d H a n r a h a n by W .

B. Y ea ts — E s s a y s by Jo h n Eg lin to n — A V o lu m e o f P o e m s

by K at ha ri ne T ynan — P o e t r y a n d I r e l a n d , E ss ay s by W . B. Y ea ts an d Li on el Jo hn so n. E en ge he ele se rie du s re ed s w a a rv a n

142

PR IVA TE PR ES SE S

ee n gr oo t ge de elt e, al s „o ut of p ri n t” s ta a t aa ng ek on di gd ; t ro u ­ w en s ev en al s m et de m ee st e de ze r pr iv at e- pr es se s ui tg av en , is de opl age ni et gr oo t en w or de n de ex em pl ar en ge ru im en tijd vo or ui t re ed s be sp ro ke n do or v er za m el aa rs en be la ng ste lle nd en .

Ee n ze er gr oo t dee l v an m iss Y ea ts ui tg av en vin dt zijn w eg n aa r Am er ik a, w a a r zo oa ls me n w ee t de be la ng st el lin g in b oe kk un st ze er gr oo t is.

Mr. W ill iam B ut ler Y ea ts , de br oe de r va n m is s E liz ab et h is de li tt er ai re lei de r, de ma n die de ke uz e de r ui tg av en vo or be re id t, te rw ij l een an de re n br oe de r Mr. Ja ck . B. Y ea ts al s te ek en aa r en il lu st ra to r zijn zu st er te r zijde st a a t.

Va n he m zijn, b eh al ve de m ee st e te ek en in ge n in A B ro a d s id e , een ma an db lad w aa ri n ba lla de n ve rs ch ijn en v an le rs ch e za ng er s u it vr oe ge r en la te r tijd en w aa rb ij Mr. Ja c k Y ea ts da n ee n to e ­ pa ss eli jk e pr en t g eef t, ta l v an b oe km er ke n; w a n t b eh al ve to t h et bo ek zel ve st re k t m iss Y ea ts ’ zo rg zic h u it to t al le s w a t d a a r­ me de ve rb an d ho ud t. De ve rz or gi ng van kl ei ne dru kw er ken lig t alz oo ev en ee ns op ha re we g. A dre sk aa rt je s, ui tn oo di gi ng en , bo ek m er ke n, zel fs lo ss e pr en te n te r ve rs ie ri ng va n de n w an d w or de n op den Du n-E me r of la a t on s nu li ev er zeg gen Cua laP re ss ge dr uk t. In Ju ni 1908 w er d na m el ijk de za ak v e rp la a ts t n a a r een ru im er hu is , pr ac ht ig gel ege n aa n de n vo et van de Du ­ bl in be rg en in de B ar on y Cu ala w a a ra a n th a n s de dr uk ke rij h a a r ni eu w en na am on tle en t. Ee n v ie rt al m ei sj es do or m is s Y ea ts on de rw ez en , w er ke n m et h a a r me de in dez e pr ac ht ig e om gev ing , te mi dd en v an uit ge st re kt e ve ld en en bo om ga ar de n; tw ee er va n he lp en bij h e t ze tw er k en aa n de pe rs , te rw ij l de bei de an de re vo or na m el ijk de pr en te n ui t de ha nd kl eu re n, en de bo ek en m et

P R IV A T E P R E S S E S

14 3

in it ia le n ve rluc ht en . De m ee st e ui tg av en to ch zijn zo nd er w a t me n no em t bo ek or na m en ta ti e, s le ch ts de in ro od g ed ru kt e ti te ls , en een ro od e of b la uw e be gi nl et te r ve rl ev en di ge n de pa gi na , die ov er ig en s ui tm un t do or g oe de v er de el in g en mo oi ze tw er k, w a a r­ aa n wi j de n in vl oe d v an E m er y W al k er en va n de D ov es -P re ss ku nn en h er ke nn en . Z oc ht de ze Ie rs ch e v oorv ec hts te r, m is s Y ea ts m et h a a r C ua la -P re ss n a a r sc ho on he id in dru k w er k do or gro ote n ee nv ou d, ee nz elf de be gi ns el sp re ek t u it h et w er k da t M r. St .

Jo h n H o rn b y ’s A sh en de ne -P re ss ve rl aa t.

Mr. H or nb y ze gt ze lf i n ee n pa rt ic ul ie r sc hr ijv en : „I n th e p ri n ­ tin g of m y bo ok s i h av e ai m ed a t si m pl ic ity a nd di gn ity , t ru st in g ra th e r to g oo d pr oport io n t h a n t o de co ra tio n” . Wie zi jn w er k d an oo k k e n t za l he bb en op ge m er kt d at h e t n ad er s ta a t to t de D oves P re ss da n to t W ill ia m M or ris , in zo ov er re d at h e t z ich k en m er kt do or af w ez ig he id v a n bo ek or na m en ta ti e.

T oc h zij n en ke le zi jn er ui tg av en , zijn D a n te , zijn F r a n s v a n A s s i s i ge ïl lu st re er d, m a ar di t m oe te n wi j m ee r be sc ho uw en a ls to el ic ht in ge n to t de n te k s t da n w el al s ve rs ie ri ng en va n h et ty po gr af is ch e ge de el te . S le ch ts de en ke le, in kl eu r ge dr uk te , of in ge te ek en de be gi nl et te rs k u nnen al s te ks tv er lu ch ti ng en in aa nm er ki ng ko m en .

In h e t as pe ct va n de n pa gi na , do or zu iv er ze tw er k, zo ek t hij zijn k ra c h t : de w er k in g alz oo v an h e t z w a rt de r le tt e rs op h e t iv oo r-k le ur ig e pa pi er . V an bij zo nd er e ov er w eg in g is hie rb ij de le ng te de r re ge ls in ve rh ou di ng to t de gr oo tt e de r le tt e rs en h e t fo rm aa t van de pa gi na .

H et sp re ek t va n ze lf d at de A sh en de ne -P re ss oo k h a a r eig en pa pi er en eig en le tt e r he ef t. H et pa pi er h ee ft de bi jz on de re b ek o-

144

PRI VA TE PR ES SE S

rin g va n het ge sc he pt e Ho lla nd sc h, en is ken ba ar a an een w a te r­ m er k m et een ho or nt je da t aa n een pijl ha ng t, w a t op den na am va n den leid er w ijs t.

Vo or de le tt er dee d Mr. H or nb y zic h ee n eig en ty pe sn ijd en , en zo ch t hi er to e ev en al s zijn m ed e- m ee st er -d ru kk er s, bij hu nn e vi jft ie nd ’ ee uw sc he am bt ge no ot en .

H et mo oie ty pe da t Sw ey nh ei m en P an n ar tz om st re ek s 1465 — 1467 in Su bia co ge br ui kt en vo ld ee d he m in a ll e op zic hte n.

H ie rv an lie t h ij ni eu w e m at rij ze n sn ijd en , de le tt e r w er d w el i et s op ge zu ive rd en st ra k k e r ge m aa kt , m aa r h e t ty pe bl ee f vr ijw el gel ijk.

Ook bij de le tt er d er A sh en de ne -P re ss v in de n wi j in de k a p it a ­ len , de sm all e E, de H w aa rv an de re ch te r po ot v an bo ve n ie ts k o rt er is d an de lin ke r, de I m et e en v er di kk in g in h e t mi dd en , de sm all e S, de T m et de zw ie rig e bo ve nl ijn , ko rt om al de ei ge na ar ­ dig he de n die wij zie n in de L a c t a n t i u s bij v. v an Sw ey nh ei m en P an na rt z uit 1465.

Ook in de on de rk as t- le tt er s he ef t de hee r H or nby c om bi na tie s be ho ud en al s ti en ta , he ef t hij ve rs ch il le nd e a ’s, die ge br ui kt w or de n al naa r m at e een an de re le tt e r vo or af ga at , w aa rd o o r hij een te ve el w it bij op ee nv olg ing va n so mm ige le tt e rs ve rm ijd en ka n. Gij z ie t h et is a l ge ba ze er d op h e t ve rk ri jg en van ee n mo oie bla ds pie ge l. Ik beg rijp mij so m s ni et da t on ze le tt er g ie te rs daa r ni et ee ns m ee r aa n de nk en , en va n A’s, L ’s, T ’s, V ’s en m ee r de rge lijk e, tw ee so or te n in ee n al fa be th m ak en , w aa rd o o r h et on ge lijk e w it bij h et n a a st el ka ar pl aa ts en v an du sd an ig e ope n le tt e rs ve rm ed en ko n w or de n. De gi et er s hi el de n er ou dt ijd s w el de ge lij k re ke ni ng me de en aa n H or nb y zie n wij o.a . da t

PR IV AT E PR ES SE S

145

ae st he ti ci o p b oe kg eb ied z ich e r ev en ee ns r ek en sc ha p va n ge ve n.

Be ha lve ee n uit k ap it aa l ge ze t en in ro od g ed ru kt t it el tj e, ee n in bl au w of ro od ge dr uk te of so m w ijl en in ge te ek en de in it ia al , w aa rm ed e, di t di en t gez egd , op zic h ze lf re ed s ee n pr ac ht ig ge ­ he el ve rk re ge n k an w or de n, (zie bij v. de P o e m s fr o m t h e O ld T e s t a m e n t an d th e A p o c r y p h a in ro od e n z w a rt ge dr uk t m et de bl au w in ge sc hi ld er de b eg in le tte r) , be pa al t de he er Ho rn by zich bij de ver si er in g v an zij ne A sh en de ne -u itg av en sl ec ht s to t h et ge br ui k v an i ll u st ra ti e v e h ou ts ne de n. H et zij n g ee n om ra nd in ge n, ge en en -t êt es of sl uit vig net te n, m aa r boe ki ll us tr at ie s die do or hu nn e op vat ti ng u it st ek en d m et de st ru c tu u r va n de le tt er o ve r­ ee ns te m m en .

De h ee r C ha rl es M. Ge re die ve le de ze r bo ek il lu st ra ti es o n t­ w ie rp , w el ke da n w e e r in h o u t ge sn ed en w er de n do or W . H. H oo pe r, hee ft er bij u it st e k re ke ni ng me de ge ho ud en da t zijn te ek en in ge n al s be ho or en de to t bo ek ve rl uc ht in g een de co ra tie f k a ra k te r m oe st en dr ag en , en te ven s da t zij w a t de w er ki ng v an z w a rt op w it be tr ef t, i n z w aa rt e va n lijn m et de do or de As he nde ne -P re ss ge br ui kt e le tt e rt y p e m oe st en ha rm on ie er en .

D at hij in dez e w a a rl ij k uit st ek en d e re su lt at en be re ik t he ef t be wi jze n zijn pa gi na ’s u it : U n M a z e tt o S c e lt o D ei F i o r e t t i d i S a n F r a n c e s c o di A s s i s i , w aa rb ij de il lu st ra ti e zic h do or de z w a rt en w it ver de el in g vo lk om en bij de le tt e r aa np as t.

Ni et m in de r da n dez e k w a rt o is de gr oo te foli o Da nte , de Ashe nd en e- Pr es s- D an te w a a r Ge re be ha lv e ee n ze er mo oi ti te lb la d ee n ze st al il lu st ra ti es vo or m aa kt e.

Zij n te ek en in ge n zijn o ok da ar om zoo goed om da t zij u itg ev oe rd in ho ut sn ed e ge he el op deze w ijz e van w er k en g eb az ee rd zi jn.

IO

140

PR IV AT E PR ES SE S

Men za l di t w aa rs ch ijn lij k ni et al s een ve rd ie ns te aa nm er ke n m aa r al s ie ts da t va n ze lf sp re ek t, en to ch w ei ni g te ek en in ge n dr ag en in zic h zu iv er de ke nm er ke n va n de pr oc ed é’s w aa ri n ze ge re pr od uc ee rd zu llen w or de n.

H et zou on s te ve r vo er en al de ui tg av en die si nd s 1894 te r A sh en de ne -P re ss g ed ru kt zijn a fz on de rli jk ui tv oe ri g t e b es pr ek en .

H et k a ra k te r t ro uw en s v an al le n i s g eli jk, h e t g et ui gt va n een ze er gr oo te d is tin ct ie ; vo or na am e n de ge lijk , er ns ti g en sm aa kv ol , zie­ da ar een ige ke nm er ke n va n St . Jo h n H o rn b y ’s w er k .

A an va nk el ijk , to en hij in i8 g4 zi jn p ri vat ed ru kker ij be go n, deed hij al le s zelf, so ms h iel pe n z ijn tw ee z u st er s he m . L at er w er d h et pe rs on ee l ui tg eb re id m et een dr uk ke r en th a n s is zijn v ro u w zo oa ls uit ac ht er st aa nd bo ek m er k bl ijk t zijn m ed ew er kst er in d e A sh en de ne -P re ss , en s ta a t de ze d us on de r de te ch ni sc he en æ sth etis ch e lei din g va n St . Jo hn en Cic ely H or nb y.

In een ov er zi ch t va n de H er le vi ng de r b o ek k u n st in E ng elan d zo ud en wij ze ke r nog m ee rd er e dr uk ke ri je n ku nn en no em en die al s een ui tv lo ei se l va n M or ris ’ st re ven zijn te be sc ho uw en , en op zijn be gi ns ele n vo or tb ou w en de de d ru k k u n st in be te re b an en tr ac h te n te leide n; m aa r wij he bb en ge me en d om sl ec ht s d ie te m em or ee re n w el ke in mi n of m ee r di re ct ve rb an d st a a n to t de baa nb re ke rs de r bo ek ku ns t-b ew eg in g in En ge land .

Da t er va n deze m ee st er -d ru kk er s ee n b ep aa ld e k ra c h t u it ga at is o n b et w is tb aa r en al mo gen ve le na vo lg er s w ee r in h et u it e r­ lij ke ee ne r mo de on ta ar de n, en de go ed e pr in ci pe s die to t he t be te re w er k gel eid he bb en ve rg et en , di t ne em t ni et w eg da t de vo or be el de n va n zu iv er e rn st ig ty po gr af is ch w er k, z oo al s de Do-

PR IV A TE PR E SS E S

147

ve s- Pr es s, de A sh en de ne -P re ss , de C ua la -P re ss o ns la te n zie n, v an in vl oe d zijn op de sm aa k v an de n dru k k er en op die va n h et pu bli ek . W an t ni et al le en de d ru k k er m oe t do or b et er w er k too ne n da t hij ie ts vo el t vo or zijn va k, da t hij de sc ho on he id er va n inz iet , m aa r oo k h e t pu bl ie k m oe t ’t w aa rd ee re n, en da t do et h e t in En ge la nd re ed s in gr oo te m at e.

Ni et al le en d e i nh ou d v an e en b oe k m oe t de m oe ite w aa rd zijn, oo k h e t kl ee d w a a ri n ’t g es to ke n is, en al b ek om m er en te n o nz en t w ei ni ge n zic h h ie r ov er , er ko m t to ch st ro om in g. A ut eu rs , u it ­ ge ve rs , b o ek k u n st en aa rs , zij be gi nn en aa nd ac ht aa n de za ak te sc he nk en , la a t de d ru k k er s nu to on en w a t zij k un ne n, n ie t a lle en de lu xe -u it ga ve n, oo k h e t ge w on e d ru kw er k ka n sm aa kv ol en go ed zijn . Z ie t de pr os pe ct us se n de r Do ve s- Pr es s, de bo ek en lij st ­ je s v an M iss Y ea ts of M r. H or nb y, zij zijn o nv er si er d m aa r m ooi v an le tt e r en ve rd ee lin g. L a a t da n deze na w er ki ng v an M or ris ’ st re v en , on ze eig en d ru k k er s ee n op w ek ki ng zijn, om ni et te zo ek en n a a r bi jz on de re n st ij l of w a t oo k, m aa r t e tr ac h te n in h et z e tw e rk zelf , in go ed e le tt e r en pa pi er , in w itv er de el in g en re ge l­ le ng te , te to on en d at in hu n v ak e en æ st he ti ek sc hu ilt , die s le ch ts w ei ni ge n ve rm oe de n, m aa r w a a rv a n M or ris en zijn vo lg er s on s de ta st b a re be w ijz en he bb en ge ge ve n.

H IL VE RS U M , 1910.

R. W . P. DE V R IE S JR .

T H IS JS T H E BL ES SI NG W HE RE W IT H M O SE S T H E M A N OF G O D BL ES SE D T H E C H IL D R E N OF IS R A E L BE FO RE H IS D E A T H .

HE L O R D C A M E fro m rose up from Se ir Sina i, unto them, Hee shined fo or th from mount Paran, A n d hee came w ith ten thous ands o f Saint s : From his R ig h t hand went a fieri e Law fo r them.

Yea hee loved the people : A ll his Saint s are in th y h and : A n d they sate downe at t hy feete ; Every one shall receive of th y w ordes .

Mose s commaunded us a Law , Even the inheritance o f the Con gregation o f lacoh.

A n d hee was K in g in Ies urun, 7

c

A sh en den e- P re ss . P ag in a u it : Po em s fr om th e Old T e st am en t an d th e A po cr yp ha Sm . 8v o. ge dr uk t in zw ar t en ro od , m et in ge te ek en de in it ia le n in bl au w .â&#x20AC;&#x153;

A L N O M E DE L N O S T R O S IG N O R E G E SU C R IS T O C R O C IF IS S O E DE LL A S U A M A D R E V E R G J N E M A R IA . IN Q U E S T O L IB R O SI C O N T E N G O N O C E R T I F J O R E T T I M IR A C O L I ED ES EM PL I D IV O T I DE L G L O R IO S O P O V E R E L L O D I C R I S T O S A N F R A N CE SC O E D I A L Q U A N T J S U O I S A N T I C O M P A G N I A LO DE DI G ES U C R IS T O . A M E N .

N P R IM A è da con sid era re ehe il elet ti è gra nde esem pio && ma ter ia di gl or io so s an Fra ncesc o in t ut ti g li um iltà di timore ; con side rand o cbe at ti del la vit a su a fit con form e a nes sun o è cert o di do ve r per sev era re C ris to bene dec to: cbe come Cr is to infino a lb fine ne lb gr az b di Di o. E nel pr in cip io del la su a pre dic azi come qu e’ sanri Ap os to li fitrono a l tu tto mar avig lios i di sa nti tà 64 um iltà e one eles se do di ci A po st ol i, a dis pr eg ia re ogn i cos a mo nd ana , a seg ui-pien i dello Sp ir ito Sa nto , cos t quei ta re lui in po ve rtà , nel l’ alr re v irr ùsan ; tis sim i com pagn i di san Francesco uomi ni di ta nta san tità , cbe d al temp o co st san F rances co eles se da l p rin cip io de gli A po st ol i in qua , il mo ndo non pe r fon dam ent o de ll’ O rd in e do di ci ebbe cos t m arav igli osi e san ti uomi ni ; com pag ni, pr of es so ri de ll’ alt iss im a imper occbè alcuno d i loro fu rap ito sino po ve rtà . E come uno dei do dic i A po al ter zo cielo, come sa n Pa olo , e qu est i sto li di Cr ist o, rip ro va to da Di o, fin, fit frate E gid io : alc uno d i loro, cioè fra ­ alme nte s ’impicco per la go la ; c ost uno de i do dic i c omp agni di sa n France sco, te Fil ipp o Lu ngo , fit tocc ato nelle bb br a cb ’ebbe nome frate Gio van ni de lla Cap* da lP an gi ol o coi ca rbo ne dei fitoco, co­ pel la, ap os ta tö , finalmente s’im picco me fit Is ab p ro fe ta : alcu no di lo ro, e fit sè me des imo p er la g o b . E qu est o a gi t frat e S ilv es tro , p a rb v a con D io , come i

I

A sh e n d e n e -P re s s/ P a g in a i v a n : U n M az ze tto sc el to De i F io re tt i di S a n F ra nc es co di A ss is i, g ed ru k t in tw ee ko lo m m en in ro od en z w a rt m et t ie n i ll u st ra ti e s v a n C. M. Ge re, in ho u t ge sn ed en do or W . H . H oo pe r.

Ep isto la \ II

pj-fy ata

5CCJ

p u b lic i mu nd i commoda

sin en s, ard ua quacq ; p ro nobis agg res sus est,

2. V er um quia s ol nos ter (s iv e de sid er ii fer ­ vo r hoc subm onea t, sive facies ve rit at is) aur

sua spon te poenas nostr as pa rtic ipa ns , tamquam ad ips um , p os t Ch ris tu m, di gi m m pro * phetiae p rop heta di re x e ri t Jsaias, cum, s p ir it u

mo rar i iam cr ed itu r, au t retroc eder e s uppu ta­ tu r, qua si losue denu o, vel A m os fil iu s im­ per are t, inc err itu din e du bi ta re com pel limu r,

D ei revel ante , pr ae di xi t: ‘ V er e la ngu ore s nostro s ipse tu li t, et d olo res nos tros ipse por ta*

et in vocem Pra ec urs ori s irr um pe re s ic : ‘ T u es qu i ve ntu rus es, an al ium ex pe cta mu sf ’ Er qu am vis lo nga si tis in du biu m qu ae su nt certa pr op te r esse pr op inq ua , u t ad sol et, fur ibu nd a

n o n 61U

v it . ’ Jg itu r temp us am ariss ime poe nite ndi vos temere pra esu mp toru m, si dis sim ula re non vu lti s, adesse con spi citi s. Et sera poen itend a hoc a m odo ven ue gen itiv a non e ri t ; q uin po ­ tiu s tempest ivae an im ad ver sio nis ex or di um .

Es t enim : quon iam pecca tor pe rc ut itu r u t s ine retra ctatio ne re ve rta tu r.

Sc rip tu m p ri d . K al . A p r il is in fin ibu s T h u sciae sub fonte m Sa rn i, fau sti ss im i cu rsu s H cn ric i Caes aris a d Ita liam anno pr im o.

EPISTOLA SEPTIMA .

San ctiss imo tri um ph at or i et Do mi no si ng ula ­ ri , dom ino He nri co , di vin a pro vid en tia R o mano rum R e g i, semper Au gu st o , de vot iss imi sui Da nte s A lig h c ri u s Flor ent inus &t ex ui im me ritu s, ac u niv er sa lite r omnes T u s c i qu i pacem desi dera nt terrae, os cul ant ur pedes.

M M E N S A D E I dile ctio ne testan te, re -

r

(icta nob is est pacis her edi tas, ut in sua mira dulce dine mili tiae nostrae dura mi te­ scerent , er, in usu cius , Pa tria e tr iu m ­ ph an tis ga ud ia mere remu r. A t l iv o r ant iqu i et im pla ca bil is hos tis, humanae pr os pe rit at i sem­

defle ctar : ni hil om inu s in re cr edi mu s et spera­ mus, asseverantes te D ei m in ist ru m , et Eccle­ siae fil iu m , et R oma nae glo ria e prom otor em.

Na m et ego, qu i s cri bo tam pro me quam pro al tis , ve lut decet im pe rat oria m maiesta tem, be­ nig nis sim um vi d i e t clem entissim um te au d iv i, quu m pedes tuo s manus meae tra cta run t, ô i lab ia mea d eb itu m pe rso lve ru nt . T une exu lta vi r in te sp ir it u s meus, et tacitu s d ix i mecum : ‘ Ecce A g n u s D ei , ecce qu i a b st u lit peccata mu nd i ! ’ 3. Sed q ui d tam sera m or et ur segn ities, ad mi ­ ram ur. Qu on iam iam du du m in val le vicc or E ri ­ da ni , non secus Tu sc ia m de re lin qu is, pr aete r­ m it ti s et n eg lig is, quam si i ura tu tan da im pe rii ci rc um sc rib i Li gu ru m fin ib us a rb it re ri s ; non pr or su s (u t su sp ica mu r) a dv er ten s, quo niam Ro m an or um po test as nec metis Ita liae , nec tr i­ co rn is Eur opae m arg ine c oa rct atu r. Na m etsi vi m pa ssa in ang ust um gub ern acu la sua con­ tr a x e ri t un diq ue , ti m en de in vi o la b ili iu rc fluc ­ tu s A m p h it ri ri s at tin ge ns , v ix ab in u ti li unda Oce ani se c irc um cin gi d ig na tu r. S cr ip tu m et­ enim no bis es t :

pe r &i late nte r ins idi an s, non null os exh ere­ da nd o volente s, ob tu to ri s absent iam, nos alio s i mp ius d en ud av it i nv ito s. Hi nc d iu su pe r

N as ce tu r pulc ra T ro ia n u s o rig in e Caesa r, Im pe riu m Ocea no, fa mam q ui ter mi ne t a st ris .

E t qu um u ni ve rs al ite r orbe m de sc rib i e di xi s­

flu mi na con fusi onis def lev imu s, et pa tro cin ia ius ri reg is incessa nter imp lorab amu s, qu i sa­

set A u g u stu s (u t bos no ste r evange lizan s, ac­ census ig ni s aet ern i flamm a, re m ug it) , si non de ius ris st in i pr in ci pa al s aula p ro d iis ct edic ­

te llit iu m sa evi tyr an ni dis pe rd er et , &Z nos in nost ra ius rit ia re for ma re t. Quu mq ue ut , Cae­ sa ris et A u g u s ti success or, A pe nn tn i iug a tra ns ilie ns , veneranda s ig n a T a rp e ia rc u ili s ti , pr ot in us long a su bs tit er un t su sp iri a, tac rym a-

tum,

U ni ge ni tu s D ei Fi liu s, homo fac ois ad pr of ite nd um secu ndum natur am assum ptam

ed ict o se su bd itu m , nunq uam tunc nasci de V ir g in e vo lu is se t: non enim sua siss et iniu s-

rum que d ilu vi a de sie run t ; e t, ceu T it a n p erop tat us ex ori en s, nova spes La tio sac culi m el io ris e ffu lsi t. T une ple riq ue vota sua pra e­ venien tes in i ub ilo , tam Sa tu rn ia regn a quam

ir re ti ri tam diu , quem m un du s omni s exp cct ar; & i ab A u g u s ti circu msp ectio ne non de flu at,

V ir g in e m rede untem cum M ar on e cant aban t.

qu od Tu sc an a ty ra nn is in dii an on is fid uc ia

Uim, quem ‘ omnem ius titi am imp lere ’ decebat.

4.. Pu de at ita que in ang ust iss ima mu nd i area

374 -

A sh en de ne -P re ss . P ag in a u it : T u tt e le op er e di D an te A li ghie ri F io re n ti n o nu ov am en te ri v ed u te ne l te st o da l do tt or e E. M oo re .

F ol io -u it ga ve ge dr uk t in tw ee ko lo m m en in ro od en zw ar t m et ze s il lu st ra ti e s v a n C. M. Ge re in ho ut ge sn ed en do or W . H. H oo pe r, 190g.

' V , D i vi su s obiecho, r em itta s Qu aer ere , nec tre pid es in us um Posc entis aevi p auca ; frigit ret ro Levis iuvent as Ă´ i deco r, ar id a Pellen te lasc ivos amores Canitie facilemque som num, Non sem per idem floribu s e st hon or Ve rn is, neque uno Luna rub ens n itet Vu ltu : q uid ae tern is m inorem Consiliis animum fat iga s s' s ub alta vel plata no vel hac non Cur Pin u tacentes sic tem ere &Z, ro sa

Ă&#x153;

IU D bellicos us Can tabe r &i Scythe: Hi rpine Quin cti, cog itet H ad ria

Med umq ue flumen gentib us add itum Victis^ minores volvere vertice s, Jritraq^ praesc riptum G elon os Exi guis eq uitare cam pis.

HM .

I

A s h e n d e n e - P r e s s . T w e e p a g in a â&#x20AC;&#x2122;s u i t : Q u in ti H o r a ti F la c c i C a rm in a A lc a ic a . S m . 8 v o , g e d ru k t op p e r k a m e n t m et in g e te e k e n d e in it ia le n , 19 03 .

22

N

O N se mpe r i mb res nu bib us his pid os M an an t in a gr os au t mare Caspi um V ex an t inae quales p rocellae Us qu e, nec A rm en iis in oris , Am ice Va lg i, st at glac ies ine rs M en sis p er om nis a ut A quilo nib us Qu erq ue ta G ar ga ni labora nt Et f oliis v id ua nt ur orn i ; T u sem per u rg es f lebili bus mod is M ys te n ade mp tum , nec tibi v esper o Su rg en te de ced unt am ores Nec ra pidu m fugiente solem.

A t non te r ae vo functu s amabilem Plo rav it o mnis An tiloc hum sen ex A nn os , nec impu bem p are nte s T ro ilo n au t P hr yg iae s oro res Flevere s em per , des ine mollium pot ius nova Ta nd em q uer ela rum , ea tropa ti us Can tem us A ug Ca esa ris et rig idu m Nip hat en,

Q u i f ïnisce la seconda Cantica, appellata P ur ga to rio , della Commedia dt D ante A l i ' gb ie ri. ïm pres sa n ella Stam peria Priv ata d t Asb end ene , a S helle y H ouse , Cbelsea, pe r opera e spese d i S t John « Cicely H or nb y, a iu & ti d a M ey se y T u rt o n &5 G. Faulkner.

Fi ni to nel mese d t Nov emb re del anno del no str o S ign or e mdcccc iv.

A sh en de ne -P re ss . Co lo ph on v a n Lo P u rg at o ri o di D an te A li g h ie ri F io re n ti n o Ne lla St am pe ri o di A sh en de ne , MCM IV.

TH E CUALA PRESS June 1909.

D ru kk er sm er k de r C ua la -P re ss , o nt w or pe n do or m is s M au ns el

Th e maids go out to milking in the pastures gray, The sky is green and golden at dawn of the day; And in the deep-drenched meadows the hay lies new, And the corn is turning yellow in the foggy dew.

M avrone ! if I migh t feel now the dew on my face, And the wind from the m ountains in that remembered place I ’d give the wealt h of London, if mine it were to do, And I ’d travel home to Ireland and the foggy dew.

Here ends Twenty One Poems written by Kathar ­ ine Ty nan, and selected for re-printin g by W. B. Yeats. Pr inted upon paper made in Ire­ land by Elizabeth C. Yeats, Esther Ryan and Beatrice Cassidy, and published

by Elizabe th C. Yeats, at the Dun Emer Press, Dundrum, in the County of Dublin, Ireland. Finishedon thet wen tieth day of Mar ch, 1907.

C ua la -P re ss . L a a ts te v er ze n en C ol op ho n v a n : T w e n ty On e Po em s by K at h ar in e T y n a n : se le ct ed b y W . B. Y ea ts . D un E m er P re ss , D un dr um , MC MV II.

Cuala -Pres s. Ex-li bris ontworpen door Jac k B. Ye ats

sI pi T&sJ !<â&#x20AC;¢ gte Jsjg

C ua la -P re ss . E x- lib ris o nt w or pen d oo r Ja c k B. Y e at s

|ggIggf u&tA iĂŠ I Cuala-P ress. Ex-lib ris ontworpen door Ja ck B . Yeat s

Du n â&#x201A;Ź m c r p re s s .

C ua la -P re ss . E x- li br is on tw or p en do or P am el a Co lem an Sm ith .

CUA LA PRESS, DU ND RU M , CO UN TY DU BL IN , IR EL AN D.

A BR OA DS IDE W ith Ballads by Ballad Singers, living and dead; and with drawings byja ck B. Yeats. (Ha nd-coloured .)

Published monthly : first numb er pub ­ lished in Jun e,1908.

Subs crip tion twelve shil lings a year post free.

Single copies thir tee n pe nce.

Cu ala -Pr ess . and sch rift ond er red act ie va n E. C. Ye ats Ma , P ro sp ec tu s vo or A B roa ds ide

e wi jze , w aa ro p g ed ur en de d rie a ch te re en vo lg en de ke eÀ re n di t ov er zi ch t i s op ge va t, he ef t in de va ko rg an en i ge en in st em m in g ge vo nd en . De be zw ar en ri ch tt en zic h te ge n tw ee pu nt en : h e t on ve rt aa ld af dr uk ke n / v an ci ta te n in vr ee m de ta le n, d ie v oo r den ty po on'v e r s ta a n b a a r zi jn ; h e t pr ijz en va n bu ite nl an ds ch en m in de rw aa rd ig ac h te n v an in la nd sc h w er k, al so f hie r te la nd e ni et m in st en s ev en go ed w e rk g em aa kt w o rd t al s eld ers . H et lig t ni et op mi jn w eg h e t go ed r ec h t v an d eze op va tti ng te v er de di ge n en te v en s aa n te to on en da t de ne de rla nd sc he te ch ni ek , ve rg el e­ ke n m et de du its ch e en am er ik aa ns ch e ve rr ew eg de mi nd er e is, m aa r h e t zo ud e van onv er st an d ge tu ig en ge en ge ho or te ge ve n aa n dez e go ed be do elde op m er ki ng en .

De s te li ev er ge ef i k d aa ra a n ge ho or oo k no g om ee n an de re re de n. Ik ha d mij ge vl eid op h e t ve rk ri jg en va n m ed ew er ki ng , d.w .z. da t mij do or be la ng st el le nd en to eg ez on de n zo u w or de n die he de nd aa gs ch e ty po gr af is ch e pr od uc te n, w el ke do or he n ge ­ ac h t w or de n w aa rd te zijn om de éé n of an de re re de n in di t ov er zi ch t ge no em d te w or de n. Die ver w ac hti ng is oo k nu w ee r v o ls tr e k t be sc ha am d. V an bu ite nl an ds ch w e rk w er d mij ni et s, v an ne de rl an ds ch e vo or tb re ng se le n w ei ni g aa ng eb od en en to t

160

JA A RO V ER ZI CH T 1908 — 1909

dez e la a ts te w il ik mij du s be pa len om de re de ne n hi er bo ve n ge no em d of aa ng ed ui d, sl ec ht s ui tz on de rin g m ak en de vo or één du its ch pr od uc t.

Ee n vo lle dig bee ld va n h et ne de rla nd sc he he de n ge ve n dez e lu tte le dr uk je s u it te ra ar d ni et , m aa r w an nee r zij aa ng ev ul d w o r­ de n m et he tg ee n do or mij gez ien is , ge ve n zij t oc h w el a an le id in g to t h et ne er sc hr ijv en v an een a lg em ee ne n in dr uk . Dez e i s gu nst i­ ge r da n ov er vo rig e ja re n. W at ik vr ag en de rw ij s in mij n la a ts te ov er zi ch t aa n h et ein de aa ns ti pt e, of de k u n st in bo ek dr uk hi er te land e to t lev en o n tw a a k t zou zijn in 1907, sc hi jn t in de rd aa d een da ad za ak te zijn ge w ee st ; h et st re v en n a a r ee n eig en o p v at ­ tin g w as oo k in 1908 en 1909 ni et te m is ke nn en .

Da t oo rde el zou zich , n aa r te ve rm oe de n is, n ie t wi jzi ge n, ind ien ik vo lle dig er ne de rlan ds ch w e rk to t mi jn be sc hi kk in g ha d. W an t da ar aa n on tb re ek t v ee l, ze er v ee l; èr i s, w a t m ee r is, ty po gr af ie, die af ga an de op be sp re ki ng en el de rs , on ge tw ijf eld ha d ku nn en bij dr ag en to t h et v or m en v an di t oo rd ee l, m aa r die ik ge no od za ak t be n bu ite n be sc ho uw in g te la te n, om da t zij mij u it eig en aa ns ch ou w in g ni et be ke nd is.

De le tte rg ie te rij J oh . En sc he dé & Zo ne n b ra ch t in ja n u a ri 1909 aa n de m ar k t on de r d en ti te l M o d e rn e r a n d e n een co mb ina tie fig uu r va n K. va n Le eu w en , w a a rv a n de to ep as si ng en ve rt oo nd w or de n in een v oo rtr ef fe lij k in kl eu re n ge dr uk t p ro ef bo ek , in een ee ni gs zins ve ro ud er de n ni et -v la k- or ne m en ta le n st ijl op ge va t; de A m st er da m sc he le tte rg ie te ri j m aa kt e zic h ve rd ie ns te li jk do or h e t in de n ha nd el br en ge n va n ho lla nd sc he or ne m en te n en va n ka le nd er -v ig ne tte n, be id en va n S. H. de Ro os , en ni et h et m in st do or h et v er kr ij gb aa r st el le n va n ee n eig en ge sn ed en bo ek le tte r.

JA A R O V E R Z IC H T 19 08 — 19 09

16 1

In ho ev er re of d eze N ie uw -J av aa ns ch (t ek st ) va n S. H. de R oo s en J. K . Oly aa n de be ho ef te n k an v ol do en d aa ra an ge ste ld do or de be vo lk in g va n In su lin de , ve rm ag ik ni et te be oo rd ee le n ; h e t fe it ec ht er , d at er n a ta l van ja re n ee n eig en le tt e r ge sn ed en is in Ne de rla nd vo or ee n de el v an de ne de rl an ds ch e be vo lk in g, is te op m er ke lij k om n ie t m et bi jz on de re n na dru k te lov en . Mag da ar in oo k ee n vi ng er w ijz in g ge zie n w or de n, da t op he rl ev in g van eig en ty po gr af is ch e n a ti o n al it ei t du id t?

Ee n eig en ie ts vo nd ik oo k in de st a tu te n en de be ide v e r­ sl ag en ov er 1907 en 1908 van de jo ng e V ak sc ho ol vo or de ty po gr af ie te U tr ec ht . Ie de r de ze r br oc hu re tj es zijn ge lijk va n fo rm aa t, m a ar ev en al s H e t D r u k k e r s J a a r b o e k ve rs ch ill en d in pa pi er , le tt e r, ve rd ee lin g, kl eu r en ve rs ie ri ng . Zij ge ve n een gü ns tig en in d ru k v an h e t a rt is ti e k e st re v en va n de in ste lli ng , die zic h vo or ze ke r be te r za l ku nn en on tw ik ke le n al s ee nm aa l h e t n ie uw e sc ho ol ge bo uw g er ee d za l z ijn, w a a rv a n 30 se pt em be r 190 9 de ee rs te st ee n ge leg d w er d.

T oc h m ag n ie t te ve el w aa rd e ge he ch t w or de n aa n deze dr uk je s. W a n t ho ew el ni et z oo ze er r ec la m e- dr uk w er k al s le tt e r­ pr oe ve n van gi et er ije n, die zu lk s zoo goe d al s ui ts lu ite nd zijn , ku nn en zij k ra ch te n s de ov er w eg in g, d at zij ui tg aa n van en be st em d zijn vo or h e t eig en ge br ui k va n ee n dr uk ke ri j- in ri ch ­ tin g to ch n ie t op éé n lijn ge st el d w or de n m et sm ou tj es en pla tw er k vo or h e t da ge lij ks ch e m aa ts ch ap pe lij ke ve rk ee r be ste m d.

H et m oe t da ar om , du nk t me , vo o r de n di re ct eu r de r in st el lin g ee n vo ld oe ni ng ge w ee st zijn éé n zi jn er de nk be el de n, do or he m to eg ep as t in G r a p h i c u s ti jd en s zijn re da ct eu rs ch ap v an d at or ga an in pr ac ti jk ge br ac ht te zie n. ii

1Ö2

JAA ROV ERZ ICH T 1908 — 1909

Ik ma g h et al s be ke nd ve ro nd er st el le n ge en vo or st an de r te zijn va n h et ge br ui k va n ge or ne m en te er de in iti al en , da ar deze h et vi er ka nt e as pe ct v an den bl ad sp ieg el be lem m er en . M aa r ee n­ m aa l h et aa nw en de n er va n aa nv aa rd , is h e t ni et-o nl og isc he gev olg da ar va n h et ge br ui k va n ee n tege nb ee ld . Da t n u is to eg e­ p as t in de O f f ic ie e le k e r k g i d s v a n N ij m e g e n va n p at er M. C. N ieu w ba rn , do or de fir m a J. F. K lo os te rm an al daa r in 1908 uit ge ge ve n en, al s ik w el zie, ge dr uk t do or Bi jv oe t M ut sa er s & Zo on te Ti lb ur g, een bo ek , da t om de sim pe le lijn ve rs ie ri ng , h et st re ve n naa r qu ad ra tu ur en den s ym bo lis ch en b an d n a a r To or op oo k ov er ig en s w el gen oem d ma g w or de n.

In iti al en zijn ni et de een ige fig ure n, die d oo r h un b et re kk el ij ke zw aa rt e be lem me ren d w er ke n; zij he bb en h e t ge m ee n m et elk e pr en t, om h et ev en of dez e ee n lij nt ee ke ni ng of ee n pe rsp ec tie vi sc he op ge w er kt e sc he ts is. Ee n ge lu kk ig e op lo ss in g om de ha rm on is ch e v er ho ud in g tu ss ch en h e t ze ts el e n de af be el di ng zoo we in ig mo gel ijk te ve rs to re n dee d de fir m a M ar ti nu s Nijh off te ’s Gr av en ha ge in h a a r bo ek je ov er D e i n w i j d i n g v a n h e t n i e u w e g e b o u w v o o r h e t G y m n a s i u m t e ’s G r a v e n ­ h a g e . De 12 pu nt s ro m ei n gee ft, zo oa ls die hie r be ha nd el d is m et tw ee pu nt in te rli ni e op 21 au gu st ijn br ee dt e en 26 re ge ls ho og te een goe den spi ege l. Ze s ar ch it ec tu ur -p re nt je s van on de r­ sc he id en e af m etin ge n m oe st en g ep la at st w or de n. E r is gee n en ke le ge pl aa ts t bu ite n de n te k st , w a t de vo or de ha nd ligg end e w er kw ijz e zo u ge w ee st zijn. Zij zijn ge dr uk t bo ve n h et ze ts el en ui tg ev oe rd in li ch td ru k in een ve rf, w ie r kl eu r zoo na mo ge­ lij k gel ijk e to on w aa rd e he ef t al s de ge bez igd e zw ar te bo ek dr uk in kt . Vo eg hie rb ij h et fei t, da t de ho of ds tu k- re ge ls be ha nd eld

JAAROVERZICHT 1908—1909

163

zij n al s m ar gi na le k an tt ee ken in g in ro od (zi no be r m et een ig k re m se rw it me en ik) , w el ke m ar gi na li a op tis ch ve rb on de n zijn m et den sp ieg el do or de e er st e ev en ee ns in ro od ge dr uk te e er st e le tt e r va n de n te k s t v an tw e e re ge ls be el dh oo gt e on ge ve er , en er w or de n pa gi na ’s ve rk re ge n, die w aa rl ij k he el goed zijn , al is ni et al le s n a a r mi jn pe rs oo nl ij ke n sm aa k. Te be tr eu re n ec ht er is he t, d at de aa nw en di ng v an dez e kl eu ra an va ng en ni et im m er de ze lfd e is gew ee st en d at de ti te l n ie t ge or do nn ee rd is vo lg en s de ze lfd e be gi ns el en , in te ge nd ee l in zijn bo ve nd ee l in ve ro ud er ­ de n st ijl op ge va t is . V oo r de fir m a Nijh off m oe t h e t vo or ze ke r ve el be leid he bb en gek o st de bo ek dr uk ke ri j M ou ton & C° en de li ch td ru kk er ij L. v an L ee r & Co to t di t re su lt a a t te do en s a ­ m en w er ke n.

Ee n an de re u it g a a f v an de fir m a Nijh off di en t hie r oo k v e r­ m eld te w or de n, hoew el ik h a a r ty po gr af is ch ni et ho og st el .

S ch eu rl ee r’s H e t m u z i e k l e v e n in N e d e r la n d in de t w e e ­ d e h e l f t d e r i 8 e e e u w in v e r b a n d m e t M o z a r t’s v e r b l i j f a l d a a r is m is sc hi en be do eld de ty po gr af isc he op va tti ng en va n h e t de rd e k w a rt a a l de r ac ht ti en de ee uw in m od er n ge w aa d te st ek en . O ve r de w a a rd e van zu lk ee n op va tt in g kan ver sc hil ­ lend ge oo rd ee ld w or de n. Do or in it ia le n en med iaev al is get ra ch t dit k a ra k te r te h an d h av en ; h e t n ie t te ve rd ed ig en n ie t-i ns ni jd en bij al in ea ’s m oe st bl ij kb aa r h e t m od er ne el em en t in de n ze ts pi e­ ge l zijn. K un st dr uk ec ht er m oe st al s d ru k st o f ge br ui kt w or de n om de me nig vu ldi ge a u to ’s en h e t is du s ni et tw ijf el ac ht ig da t h e t do or mij ve ro nd er st el de st re v en n ie t be re ik t is en ni et be ­ re ik t ko n w or de n. In de fa cs im ilé ’s lig t ni et te m in de u itw en di ge w aa rd e va n de pu bl ic at ie ; ta l v an ra nd en , ko pl ijs te n, vi gn et te n

164

JAA ROV ERZ ICH T 1908— 1909

en an de re or ne m en te n va n ac ht tie nd e- ee uw sc he ko pe rg ra vu re s w or de n ve rto on d. I n te ge ns te lli ng m et z et w er k h eb be n deze g een be te ek en is vo or de bo ek dr uk ke rij , w a t m og el ijk er w ijs w el h et ge va l ka n zijn te n op zic hte va n de 15 ge re pr od uc ee rd e ne de rla nd sc he pr og ra m m a’s, aff ich es, ge ze tte ti te ls enz ., ga an de va n 1738 to t om st re ek s 1820 en h et h an gt er s le ch ts v an a f in ho ev er ge me en d m oe t w or de n, da t de to ek om st lig t in h e t ve rle de n of in h et nu , of e n z oo ja , de ze v oo r h un t ijd in de rd aa d ke nm er ke nd e mo de lle n va n w aa rd e zijn vo or de th a n s le ve nd e ge ne ra tie . Ik ve rh ee l h et ni et , da t ik, af ge sc he id en van de w et en sc ha pp el ij ke en ku ns th is to ri sc he be te ek en is, t en op zi ch te v an vr oe ge re ty p o ­ gra fie gee n vo or st an de r be n va n de de st ijd s he er sc he nd e in zi ch ­ te n in de bo ek dr uk ku ns t, m et ui tz on de rin g v an de n tij dk ring , die zic h om en nab ij 1525 af sl ui t.

In w ee rw il va n één en an de r is de pu bl ic at ie al s zo od an ig to ch be la ng rij k gen oeg om in di t ov er zi ch t on de r de be ho or lij ke bo ek en gen oem d te mo gen w or de n.

Ee n de rde goe de ty po gr af ie is ev en ee ns ha ag sc h. H et bi nn en ­ hu is Die Ha gh e beg on on de r re da ct ie v an T. L an dr é ee n m aa nd ­ bla ad je, w aa ri n op st el le tje s ov er al le rlei u it de m od er ne ku ns tnij ve rh ei ds va kk en . H et bl aa dj e, d at h e t w eg en s fa ill is se m en t ni et ve rd er bra ch t da n ze s afl ev er in ge n, zag er n ie t on aa rd ig ui t, ho ew el de ongel ijk e gr oo tte de r on de rs ch ei de ne af be el di n­ gen (m ee st zin co ’s) alsm ed e de on de rli ng ze er af w ijk en de v e r­ ho ud in ge n da ar va n ee n be le ts el w ar en ie ts w er ke li jk go ed s te ku nn en m ak en . D aa rv an ka n den d ru k k er ge en v er w ij t tre ffe n, w el ke de nk el ijk w el m oe ite ge ha d za l he bb en er no g va n te m ak en , w a t er va n ge m aa kt is. D at is in de rd aa d, al la a t de

JA A R O V E R Z IC H T 19 08 — 19 09

16 5

te ch nie k va n h et ze tse l, m aa r vo or al v an de n dr uk te w en sc he n ov er , in op va tt in g la ng n ie t on ve rd ie ns te lij k.

To ch ma g ik di t w er k je n ie t al s sp ec im en aa n wi jzen va n T ie ri e’s dr uk ke rij en bin de rij te ’s H er to ge nb os ch . E r is be te r w e rk va n h a a r te no em en . Ik ci te er , be ha lv e ve rs ch ill en de fa c­ tu re n, qu it an ti es e n ho of dj es , h e t om sla g v an de c on ce pt -s ta tu te n de r n aa m lo oz e ve nn oo ts ch ap Lond on -H ol la nd -b an k t e ve st ig en te U tr ec ht, ee n ge bo or te -a nn on ce van de n zoo n va n de n le id er di er dr uk ke ri j en vo or al , en d at ze er in h et bij zo nd er, h a a r le tt e r­ pr oe f. Ee nh ei d is daa ri n k ra ch te n s h e t k a ra k te r va n zu lk een re cl am e n ie t te v in d en ; in te ge nd ee l elk e bla dzi jde m oe t on de r­ sc he id en zijn , w a t h ie r ze er op ze tte lij k ge ha nd ha af d is. Op elk e bl ad zij de w o rd t sl ec h ts é én ty pe , ui ts lu it en d ro m ei ne n, v er to on d, dan ee ns is er ee n ge kl eu rd e in it ia al , da n w ee r een ro od e of z w a rt e du bb ele k a p it a a l of ee n bo ve nk as t. On de rsc he id en zijn de r an dj es , m ee st u it li jn en kas tm at er ia al in ve rs ch ill en de s am en ­ st el li ng ge or do nn ee rd , nu ee ns zw ar t, da n w ee r ge kl eu rd ; v e r­ sc hi lle nd is de af st an d tu ss ch en spi eg el en om lij sti ng ; ko rt om de 20 bl ad zij de n p la tw e rk ge ve n ev en zoo ve el ve rs ch ei de nh ei d v an be ha nd el in g te zie n, ie de r in h a a r so o rt ee nv ou dig , st ra k , m od er n en go ed op ge ze t bo ve nd ie n. Bo ve nd ien zijn de pr en tj es ee n eig en ie ts v an di t bo ek je : ee n ha nd ze tte ri j en ee n sn el per s­ dr uk ke ri j. Ze zijn in de nz elf de n st ij l al s die va n C. O. Cz es ch ka in h e t ge de nk bo ek v an de K. K. Hof- un d S ta at sd ru ck er ei te W ee ne n (1904) w a a rv a n ee n ve rk le in de fac sim ile ge ge ve n is in d it Ja ar b o ek (1906 p. 162). De re pr od uc tie -t ec hn ie k li jk t ec ht er ee n an de re te zijn , w a t ni et v er h in d er t, d at he tg ee n er me de be­ re ik t is , mij bij zo nd er w el ge va lli g is. — O ok de te k st is de r ve r-

166

JAA RO VER ZIC HT 1908 — 1909

me ldi ng w a a rd : al le rle i vr aa gp un te n be tre ffe nd e de m od er ne bo ek -æ st he tic a w or de n te r sp ra ak ge br ac ht , en er is ee n ge he el ve rk re ge n, da t ik hie r m et gr oo te in ge no m en he id ve rm el d, daa r h e t le tt er pr oe f je bli jk ge eft v an goe d do or da ch t te z ijn in he de nda ag sc he n ge es t en een eig en a p ar t ie ts ve rk re ge n is, da t lo f ve rd ie nt .

D at ei gen ie ts on tb re ek t aa n ee n an de re d ru kk er ij- re cl am e. De dr uk ke rij „P la nt ij n” te A m st er da m ko os ev en ee ns vo or h a a r re cl am e al s te k st een — erg op pe rv la kk ig — op st el le tje ov er mo oi dr uk w er k, da t zij kle ed de in ee n cu rs ie f, vo lg en s am eri ka an sc he w ijs gez et, op kunst d ru k ge dr uk t, m et een p a a r o n h a r­ mo ni sc he vi gn et ac ht ig e au to ty pi et je s, w a a rv a n de ui tlo op en de ac ht er gr on dj es on de r h et ze ts el w eg lo op en . Ee n en an de r du s la ng ni et o ve re en ko m sti g mij n i nd iv id ue el en s m aa k. I k n oe m h e t ni et te m in , om da t h et ge he el er ni et on v er di en st el ij k ui tz ie t.

Om dez elfd e re de n ve rm eld ik ev en ee ns eè n v o ls tr e k t am eri ka an sc h dr uk je va n de N. V. el ec tr is ch e dr uk ke ri j L ev is so n te *s Gra ve nh ag e, da t zij no em de B u s in e s s , e e n p e r i o d i e k v o o r d e n m o d e r n e n k o o p m a n , al s te k s t ki ez en de ee n op st el le tje ov er log ica in de re cl am ek un st e n da t to el ic ht en de m et een p a a r ge ïll us tre er de sm ou td ru kj es , ev en ee ns op am er ik aa ns ch e le e st ge sch oe id.

Mee r, be pa alde lij k ne de rlan ds ch dr uk w er k, d at bo ve n h e t ge ­ mi dd eld e al le da ag sc he en or di na ir e pei l on ze r dr uk ke ri je n s ta a t, he b ik ni et gez ien . Te be sp re ke n va lle n no g tw ee dr uk ke n, een ne de rlan ds ch -d ui ts ch e en ee n du its ch -n ed er la nd sc he .

De fir m a D uw ae r & V an Gi nkel te A m st er da m dr uk te vo or E rn st Pi ep er te D us se ld or f een pr oe fa fle ve rin g va n een du it sc h

J A A R O V E R Z IC H T 19 08— 1909

16 7

tij ds ch ri ft R in g , on de r re da ct ie va n J. L. M. L au w er ik s al da ar .

H et is ei ge na ar di g op te m er ke n, da t h ie r n ie ts n ed er la nd sc h m ee r is op te m er ke n. St on d h e t er n ie t du id elijk o p te lez en, m en z ou er ge en oo ge nb lik aa n tw ij fe le n de ze n dr uk aa n ee n ge w on e du its ch e in ri ch tin g to e te sc hr ijv en .

De an de re du its ch -n ed er la nd sc he dr uk is ee ni gs zins be dri eg elijk . A fg aa nd e op h e t in h e t pr os pe ct us v er m el dd e „B uc hs ch m uc k na ch Ze ic hn un ge n al th oll än dis ch er M ei st er ” , sc ha fte ik mij aa n ee n bo ek je o ver A l t h o l l a n d va n Lu x. Ni ets is m in de r w aa r.

B oe kk un st is er n ie t in te vi nd en : een ige zinc o’s en a u to ’s n aa r ou de pr en te n en sc hi ld er ije n vo rm en no g ge en bo ek dr uk -v er si e­ rin g. H et bo ek je is zo nd er ty po gr af is ch be lan g, zel fs ie tw a t sl o r­ dig, d aa r de b an d ti te l sp el t „A lt ho ll an d” en de bo ek tit el „A ltH ol la nd ” .

Oo k zij n no g e nk el e v er sc hi jn in ge n te ve rm el de n om de n in ho ud .

De fir m a C or n s Im m ig & Zo on te R ot te rd am ga f bij ge leg en he id van h a a r 35 -ja rig b es ta a n ee n ge de nk bo ek , w a a rv a n de te k st ge sc hr ev en w er d do or D. Sm it, de n bi bl io th ec ar is va n h et L ee s­ m us eu m te A m st er da m . R on dg aa nd e do or h et be dr ijf d er fir ma , ge ef t de a u te u r be ri ch te n ov er de te ch ni ek en de r b oe kd ru kk er ij, de r bo ek bi nd er ij, de r li ch td ru kk er ij en im mi gr ati e en de r rep ro du ct ie -m et ho de n.

H et tw ee de , d at v er m el di ng v er di en t, is d e op ric ht in g va n O n s v a k b l a d , ee n n ie uw va k o rg aa n vo or b oe kd ru kk er s, le tt e rz e tt e rs en m ac hi ne ze tte rs . H et ge en er in be ri ch t w o rd t s ta a t do or ga an s op ho og er pei l da n w a t h e t ge lij ks oo rti ge G r a p h ic u s de n v a k ­ m an bie dt .

Ei nd elijk zij no g pr o m em or ie va st ge le gd de op ri ch tin g van de

168

JAA RO VER ZIC HT 1908— 1909

Ve re en igi ng „ H et B oe k” in de ce mb er 1908, die sa am w il br en ge n al he n, die be tr ok ke n zijn bij de ni et -z ui ve r te ch ni sc he u it w en ­ dig e sa m en st el lin g va n dr uk w er k. In h et fe it al lee n, d at h aa r co ns tit ue er en de ve rg ad er in g een dr uk be zo ch te w as , lig t een w aa rn ee m ba ar ge ge ve n, da t w ij st op ee n in ne rli jk en dr an g n aa r be te re k u n st in bo ek dr uk .

Ko rto m , de ge ge ve ns ov er 1908 en 1909 , die mij be re ik t heb ­ be n, du ide n er op, da t de sl eu rg an g en h et p ru ts w e rk , da t ik t o t mij n lee dw ez en ge no od za ak t w a s te s ig na le er en , ni et zo o ui ts lu i­ te nd hi er te la nd e den bo ve nt oo n vo er t, m a a r oo k, d at er bij en ke le dr uk ke rij en een me de -zo ek en is be go nn en n a a r ee n eig en ie ts , in w el k st re ve n ik mij ni et an de rs da n ve rh eu ge n ka n.

Zo oa ls ik in d en aa nv an g zei de, i s h e t do cu m en te el e m at er ia al , dat mij be sc hi kb aa r w as om ee n ee ni gs zi ns vo lle di g be eld te vo rm en ov er de in la nd sc he boek d ru k k u n st in 1908 en 1909 , da ar to e te n ee ne nm ale on vo ldo en de . Zu lk s om da t dr uk ke rs , u it ­ ge ve rs en p ar tic ul ie re n h et bli jk ba ar nie t de m oe ite w a a rd ac ht te n do or toe ze nd ing va n dru kw er k mij daa rt oe in de ge lege nh eid te st el le n. Ik v es tig da ar op ze er bi jzon de r d e a an da ch t. Im m er s, zoo al s de za ak s ta a t bij h et ge ve n va n h e t im pr im at ur va n di t ve l, vo or zie ik, da t he t mij on mo ge lij k za l zijn dez e ru br ie k in h et vo lge nd e D ru kk er s Ja ar boek te ve rv ol ge n, en d at er mi jne rzi jds all e re de n b e st a a t te ve ro nd er st el le n, d at di t ov er zi ch t da ar om in de rd aa d h et la a ts te zal zijn.

AMS TER DAM , Ja nu ari 19 10

J. W . ENS CHE DÉ

LIJS T VAN BOEKD RUKKE RSEN

NEDERLAND A al sm ee r M ur, W .

R oos je n & V. d. V ee n.

A a lt e n B oe r, F ir m a G eb rs . de Sl ie p, W . D ru kk er ij E xc el si or

A lf en C am bi er v a n N oo te n’s B oe kh .

L in de n, P. J. v a n d er S am so n N. W ie ri n g en J r ., C. v a n

A lk m a a r A pp el J r. , W .

B ez aa n, J .

B ez aa n, R. C os te r & Co., B oe k- en H a n d e ls d r. v /h H er m s.

H ek k et & V re y b lo ed t K lu it m an P. K os te r & Co., C ou ra nt - en H a n d e ls ­ dr uk ke ri j v /h .

K üs te rs , A .

N ed er ko or n, W .

S li ng er , W .

Z w aa n & Zn .

A lm el oo Di jk, T h . H . V.

H il a ri u s W z. W .

J a n s , W ed . J . W .

L ul of & Co. So m m er , J . T. T w en ts ch e Bo ek- en H an del sd r.

W il m es , F ir m a W il m es , Jo h .

A m er o n g en K ui pe r, F. F .

A m er sf o o rt B la nken ber gh & Zo on , B. Clee ff, F ir m a A. H. v.

D ru kk er ij , ,P a tr ia ” E y m an n , A. W . H. M elc hi or , S. W. M ic hi el se n, A. J .

W ijn ge n, W . v a n S lo th ouw er , G. J .

W a n t & Co., V an de r W o lt e rs , F ir m a H.

A m m er zo d en R un , R. W . A. v a n

A m st e rd a m A b ra as & Co ., S in ge l 235 A dl er , A. W a rm o e s s tr a a t 161 A m st . Bo ek - en S te en d ru k k er ij v /h . El le rm an , H a rm s & Co. , (D ir. B. C. E Zw ar t) . W a rm o e s s tr a a t 147-151

17 0

L IJ S T VAN BO EK DR UK KE RI JE N

A m st . G ra ve er -i nr ic ht in g, P a le is st ra a t 4 A m st . S to om dr uk ke ri j R. Lo s, N ic ol aa s B er ch em st ra at 1 Be rg J r. , J . va n de n, O ud es ch an s 20 Bi en e, Ge org e W . v. , A m st el 105 Bi go t, J . L. P. , G er ar d D o u st ra at 244 B la de rg ro en , J . P h. , R a a d h u is st ra a t 43 Bo ek - en K u ns td ru kk er ij v /h . Roe loff ze n, H ü b n er & V an S an te n , Ni eu we Zi jd s V oo rb ur gw al 187 Bo ek- , K un st - en H an d el sd ru k k er ij v /h .

Ge br. B in ge r, W a rm o e s s tr a a t 174-176 Bo om & Co., J. K e rk st ra a t 350 B ra kk e G ro nd , Mij de, Nes 53 B ra nca rt , P. J. G ra v en st ra a t 13 Br ug ge m an , J . H „ F re d er ik H en dr ik p la n ts o en B un de rs , B. B ee re n st ra at 11 B ur gh , C. v. d. 3e O o st er p ar k st ra a t 124 B ur gh , H. v. d., St . J a n s tr a a t 5 B u ss y , J . H . de, R ok in 60 -6 2 B ui jte n, N., H aa rl . H ou tt ui ne n 131 C at s, Ge br., L oo ie rs gr ac ht 43 C la dd er & T ak , Si ng el 313 C la us en , J ., St . J a n s tr a a t 40 Co es el, Jo h . K e rk st ra a t 198 Co nc or di a, N. V. , H oo gt e K ad ijk 3 C os te r, S., W e e sp e rs tr a a t 58 C ra at s, H . v. d., ie V an S w in de ns tr . 47 Cr ev eld & Co ’s B oe kh an de l, V an , J o n a s D an ie l M eij er pl ein 8-10 D an tu m a & Co., D., Nie. B ee ts st r. 97 -99 D ok ku m , J. v an , L ei ds ch eg ra ch t 84 D or ss en , H . G. v. , N. Z. V oo rb ur gw al 44 D ri es se n, J . F „ O ve rto om 192 D ru kk er ij Al ge m . Ned . D ia m an t-b ew .Bo nd , P la n ta g e F ra n s c h e la a n 9 D ru k k er ij Bo s, K e rk st ra a t 347 D ru kk er ij ,,D e Gl ob e’* (L. Do uw es ), Al b.

C u y p st ra a t 203 B. D ru kk er ij „D e Ni eu we T ij d” , R aa m gr . 20 D ru kk er ij „ E ls e v ie r” , V. O st ad es tr . 233 D ru kk er ij „ P la n ti jn ” , N. Z. V oo rb ur g­ w al 324

D ru kk er ij „ R e m b ra n d t” , (H. B e^ le ve lt) , Al b. C u y p st ra a t 261 D ru kk er ij „V o lk sd a g b la d ” , O. Z. V oo r­ bu rg w al 19 D ru kk er ij „V o n d el ” D ub oi s & Co. , Da C o st a st ra a t 94 D uw ae r & V an G in ke l, B lo em gr ac ht 8 E hre nf el dt, J . G., 2e N a ss a u s tr a a t 6 E ld er m an & Be rg , N. Z. V oo rb ur gw al 27 E le ct r. D ru k k er ij en K an to or bo ek en fa br ie k, v /h . A rn d & Zn ., G ra v en st r. 10 E le ct r. D ru kk er ij „ H em o n y ” , Ru ijs ch s tr a a t 85 E le ct r. D ru kke ri j H o ll an d ia , K lo ven ie rs ­ bu rg w al 58 F ad deg on & Co., H a a rl .h o u tt u in e n 29- 35 F ri sc h J r. , W ., L ij n b aa n st ee g 5 F ri tz , P. , P ri n se n g ra c h t 92 Ge er J r. , E. P. A. v a n de G er br ac ht , A . G., B o rg e rs tr a a t 75 Gi mb el, G eb rs ., O ve rt oo m 354 H av e, G eb rs. te n , L a u ri e rs tr a a t 22 H a n d el sd ru k k e ri j „ K o st e r” H e ie rm an n & Co. , S p u is tr a a t 52 H er de s & Co., N aa m lo oz e V en noots ch ap v /h ., S p u is tr a a t 22 A H oe f, S. v. d., ie V a n S w in d e n st ra a t 15 H ol d er t & Co ., K ei ze rs g ra ch t 324 H ui ze nga, F ., K in k e rs tr a a t 21 H um ol d, H. , R o ze n g ra ch t 146 Im m ig & Zo on , C or ns ., R oze ngr ac ht 8 Ip e n b u u r & v a n Se ld am (B. M od de rm an ), Ni eu we L o o ij e rs st ra a t 43- 45-47 J a n s e , H ., Ja co b v. L e n n e p st ra a t 86 Je ss e , Jo h ., N. Z. V oo rb u rg w al 160 Jo a c h im s th a l’s S to om dru kk er ij , Jo d en H o u tt u in e n 92.

Ju d e ls & M at th ij ss en , C el eb es st ra at 48 K äs s, W ed . G. H aa rl em m er dij k 140 K as te el v a n A em st el , N. Z. V oo rb ur g­ w al , 69-7 1 K er le n, J. H . A. H a ar le m m e rs tr a a t 42 K in sb er ge n, F ir m a, A m st e ls tr a a t 33 Kn oo p, H en ri , R a a d h u is st ra a t 17

L U S T VA N BO EK DR UK KE RI JE N K oe rs en , H. J. , H ee re n g ra ch t 261 K oo pm an , W . M., Ja co b v a n C am pe ns tr a a t I4 K os te r, F. G., P ri n se n g ra c h t 50 7 Le ef sm a, J ., J o d e n b re e st ra a t Le eu w, F. J. W . C. de, F ir m a W ed . P. A. T ak , Ni eu we L e li e s tr a a t 137 L ee uw en , K. v a n , L a u ri e rg ra c h t 91 Le ge r de s H ei ls , P. H e n d ri k k a d e 49-51 Le ve e, M. H ., M u id e rs tr a a t 22 L e v is so n , G eb rs ., Z w a n e n b u rg w al 26 L in de nb au m & Co. , H e er e n g ra c h t 457 L os , D., L ei d sc h ek ad e 91 Lo s, R. Nie . B e rg h e m st ra a t 1 L ud w ig & Co ., H a a rl . H o u tt u in e n g i Lu ii & Co., J. A. , L ij n b a a n sg ra c h t 210 L ut ki e & Sm it , N ie uw en di jk 188- 190 Mij. A lg em . H a n d el sb la d , N. Z. V oo r­ bur gw al 23 6- 24 0 M an nh ei m , S. , G ro en eb ur gw al 23 M en de s C ou ti nh o, A., W a te rl o o p le in 57 M on ni ke nd am J r. & Co., S . S ., A m st el 2 94 Mu g J r. , J . A. , W e e s p e rs tr a a t 108 M ul ler , C., P r. H e n d ri k k a d e 20- 21 M ul le r & Co., C. K e iz e rs g ra ch t 298 M u n st er & Zn ., De E rv e n H . v a n , H ee ­ re n g ra c h t 249 N aa m l. V en n „D ru k k er ij V o o ru it g a n g ” , K e iz e rs g ra ch t 378 N aa m l. V en n. H a n d e ls d ru k k e ri j J . Bo um an , K e rk s tr a a t 249 N aa m l.V en n. K an to o rb o ek h . e n D ru kk er ij v /h . B li km an & S a rt o ri u s, R ok in 17 N es te lr oy & Co. H . J . P la n c iu ss tr . 13-17 N unn ik ho ven , J . W a rm o e s s tr a a t 72 P au ls , W . G. F. , V ij z el st ra a t 99 P la n t & Co., J. , K e rk s tr a a t 215 P o rt ie lj e, M. J. , S p u is tr a a t 249 P o st h u m u s, J. D. St . L uc ië ns te eg 1, 6 e n 25 P ro o p s, Jz ., F ir m a D., Z w a n e n b u rg er ­ s tr a a t 26 R ei m er in ge r, G eb rs. , R o k in 91 R e is h a u s, O., S pa rr en w eg 27 R o b er t, T h. C., D ap pe rp le in 46

17 1

R oe ver , K rö be r & B ak el s, De, W ar m o es ­ s tr a a t 96 R o ss en , F. v a n , H ee re n g ra ch t 281 R u y se n d a al , F ir m a J. , Kr . W a a l 22 S ch rö de r, W ., H ee re n g ra ch t 36 3 S im ons , G eb rs. , K a lv e rs tr a a t 124 Sl oo t, A. J. R oz en gra ch t 164 S m it s, B. A. , ie O o st er p ar k st r. 86 en 146 S ne l J r. , R. , Ni eu we L e li e st ra a t 118 S ne l H zn ., T ., B lo em gr ac ht 6 So es t, G. v a n , L a n g e st ra a t 25- 27 Sp in & Zo on , C. A ., N. Z. V oo rb ur gw . 287 S ta d sd ru k k er ij , Ne s 43 S te ij n, C. F. v a n , W a rm o e s s tr a a t 75 S te ij n J r. , C. F. v a n , H aa rl em m er st r. 83 S to om dru kker ij „D e F a k k e l” v /h . B. v a n M an tg em , Si ng el 56 2 St oo m dr uk ke ri j „D e K ol k” , Ze ed ijk i6 S to om dr uk ke ri j „D e V el dpos t” , W a r­ m o e ss tr a a t S tr ae le n , A. v a n , Ni eu we Z ij dsk ol k 19 T a k , J. C., H ee re ngra ch t 323 T ij en & Z on en , G. v an , N. Z. V oo rb ur g­ w al 29 6 T ja b ri n g , O. Z. V oo rb ur gw al 226 Tu ijl , D. J . v an , A gat ha D e k en st ra at 25 V al k, H. V. d., S p u is tr a a t 96 V ee nm an & C o., J. C. F ., H. K ad ijk 87-89 V is sc he r, E rv en T. A. D., Ne s 80 V is se r, J ., W e s te rs tr a a t 16 V it a, Ar no ld de , B eu rs ge bo uw ,S ou st er re in „ V o o rw a a rt s” , El ec tr. B oe k- en H a n ­ del sd ru kk er ij , P la n c iu s st ra a t 3 V osk uil , F ir m a C. L. C„ R eg uli er sb re es tr a a t 32 V ri es , J . de, H aa rl em m er ple in 30 V ro li jk , J . R ., O. Z. V oo rb ur gw al 136 W aa lw ij k , D. A. v a n , N. Z. V oo rb ur g­ w al 345 , Ge bo uw „ C o n c o rd ia ” W ee n in k , J . H . G., P ri n se n g ra c h t 447 W ie ff er in g J r ., H ., R eg u li er sd w ar ss tr a a t 87 W ij ch er s, W ed . J . J ., L el ie g ra ch t 5 Ze e & K or te n, V a n de r, St . J a n s tr a a t 29

172

L IJ S T VA N BO EK DR UK KE RI JE N

S t. A n n a -P a ro c h ie K ui ke n Jz n ., J .

A n n a P a u lo w n a S li k k e r Cz., C.

A p el d o o rn B aa rs , F. V. v a n B eu nk , Ge br s.

H an sm a, L au re ns K ro es ek la as , D. A. N. A pe ld oo m sc he C ou ra nt No oy , F. J . de P ri n s, W . J . K. Ro m ijn , P. G. S te gh ge rs H. Jz n ., J. H. W ek ke r, M. de

A p p in g ed am K na ap , A. Pl oe g, W . V. d.

A rn h em Bo ek- , Co ur an t- en S te en dr uk ke ri j v /h C. J . Th ie m e Co ers & R oe st F ra n k fo rt , J ac .

H ag en & T er M aa t H ou tu m , Jo h. v a n J o n g h ’s K an to or bo ek ha nd el , De M ar te ns , J . L. M as tr ig t & V er ho ev en , V an Me er, A. L. v. d.

M eij er, A. M iss et , C om m an di ta ir e V en n. Sto om Bo ek- en H an de ls dru kke ri j K ar ei F. M ui nc k, S. A. de P a a p & Zo on R up p, C. A. S lo t & Zo on , F ir m a T. E. S w aa n, W .

W ie l & Co., G. W . v. d.

A ss e n Bo rn , H .

Go rcu m & Co ., V an G ra ta m a, A. W . & M. H. H an sm a, L. H um m el en , G. F. St oo m dr uk ke ri j ,, F lo ra li a ” , F ir m a W . v a n Go rc um

A xe l.

D ie le m an , F.

B a a rn B ak ke r, G. H o ll an d ia -D ru k k er ij O er le m an s, A. B.

B a lk Bo ek -, C ou ra nt - en H a n d el sd r. ,, B al k ” Jo n g , W . H . de

B a rn e v e ld B o on st ra , G. W .

B ed um H aa n , W .

B e e m st e r L ak em an , F ir m a C.

B er g en op Z oo m H a rt e , P. H as se lm an , N um a J u te n , G eb rs.

Ko k, A. J . A. de V er li nd en , H . P. M., M uz ie kd ru kk er ^'

B er gu m M eu len , G eb rs. v a n de r

L IJ S T VA N BO EK DR UK KE RI JE N

B ev er w ij k Sl ot bo om , D. S.

B ilt , de B od eg ra ve n, J . v a n

B o d e g ra v e n P fa u th , C. H. S a n d e rs , T. W ijk , C. A. v a n

B o k sm ee r S ch ot h, F ir m a F.

B o k s te l Eu pe n, W il h. v a n

O uk oo p, Ge br. (P. W . v . d. W eij er ) T u rn h o u t & Co ., V an W ee s, E d u ar d v ., M uz ie kd ru kk er ^

B re u k e le n Di jk, G. v a n M ob ac h, P.

B ri el le K lu it, L. M oe rm an , D. O ve rb ee ke , J. K.

B u it e n p o st IJ ls tr a , W ., B oe kd r. „ A ch tk a rs p el en ”

B u re n T hi js en , D. J.

B o ls w a rd B aa rs , T . A. J .

C up er us A zn ., B. Jo n g , P. de W e st e rb a a n & P ek em a

B o rn e H ei se , J. C.

B o sk o o p B os ko op sc he H a n d el sd ru k k e ri j (H. M at ho t) W ie ga nd B ru ss , M. A.

B re d a B ey er sb er ge n, J. B lo m -J eu ke n B o ga er ts -P et it B re da sc he B oe kh . v /h . B ro es e & Co. E ng el br eg t, H. N ijs -P hi lip se n, C. E. J. O ir sc ho t, J . v a n

173

B ur g (T ex el) L an ge ve ld & de R oo y

B us su m F a b e r & Co. Lo s, F ir m a R. M är ke lb ac h, G. M.

C o li jn sp la at Pe ijl , S. v . d.

C ul em bo rg Bl om & O li vi er se D am & v a n de r M ar k Sp oo r, W . A .

C uy k L in d er t, Jo s. J . v a n

D al fs en E sh u is & Co.

174

L IJ S T VAN BO EK DR UK KE RI JE N

D e d e m sv a a rt G el de rm an , G. J. M ee st er s J r. , J.

D el ft B ro uw er & Co. Di jk & Zo on , A. M. v a n D oo m e, C. J . v a n Ga ad e, W .

Gr äf e, F. Ju de ls J r. , B. K ou m an s, P. J. Le ip si g, T h. v a n M ar ke n’s D ru kk er ij V en no ot sc ha p, v a n Oei J r ., J . v an Pr oo pe r, D. W al tm an J r. , J.

De lfz ijl N. V. De Ee ms bo de

D o es b u rg B ec ki ng , H. G. J. D er ks en & Zo on , H .

Ge rm s F .H zn ., H .

D o et in ch em N ed er l. D ru kk er s- en U itg . Mij. C. M is se t S tr at en & M oo y, v a n W el sc he r, J. S. te Z ur ic h, W . H .

D okkum Do um a, D. P. K am m in ga , J. S ch aa fs m a & W . B ro u w er , B.

D o n g en L ey te n , J . W .

D o o rn R u it en b ee k, B.

D ev e n te r B ei tsm a, P. Boe k- en S te en dr uk ke ri j „D e IJ s e l” B ur gh , J. J. v a n de r D ev en te r Boe k- en St ee nd ru kk er ij , v ro e g e r J . de La ng e D ev en te r Da gb lad L an kk am p, G. J. St oo m dr uk ke ri j „ T ri o ” V el de rs , H. W .

W il te rd in k, D. J.

D id am S ta a ri n k , H. A.

D ie re n O pw yr da , G. G.

D ir k sl a n d P en ni ng , A. G.

D o rd re c h t Bo ek- en S te en dr . v /h . M or ks & Ge uze Bo th of f, C. N. B ru m m en , D. J. v a n D ek ke rs , N. H .

D or dr ec ht sc he D ru k k . en U it g ev er s Mij. E lk , D. L. v a n E lk ’s D ru kk er ij en B oe kh ., H . R. v a n G ra af (H. de) H oe ve n, A. v . d.

Ko ld ew ijn , D. & T. L on gt e, J. de M ay w al d, F. Ob re en & Co. R ei de l, D.

D ra c h te n F o lk er ts m a, J. L a v e rm a n , J .

P la n ti n u s J a n

L IJ S T VAN BO EK DR UK KE RI JE N

D ri eb er g en K ra al W .

D ri eb or g B ak k er R zn ., J.

D ru te n D ru kk er ij M aa s- en W aa lb od e H ee re vel d & Co., J . F . v a n

E cht G ri en s, R.

E d am N .-H ol l. St oo m -, Bo ek -, C ou ra nt - en H an d el sd ru k k e ri j, H . S m it S ip ke m a, W . J .

V ee n K zn ., K.

E in d h o v e n H an d el sd ru k k er ij ,,D e W er el d ” P ie rr e & Co., M. F . v a n P ie rr e- B ij st er vel d, P. E. v a n S tr ij bo s- H ui be rs , P. J.

E lb u rg H en ge ve ld , A.

E m m en K at e, W . te n

E n k h u iz e n B ai s, P. Eg m on d, A. G ra af , J. W . de P o st h u m a, F. J. W .

E n sc h e d e A do lfs & P e n n in k B lij de ns ti jn , B. B. B ro ek & A do lfs , V an de n

175

B ro ns em a, Ge br.

B ru gg em an , G. E le ct ri sc he dru k k er ij ,,D e S am en w er ­ k in g ” , Sp el be rg sw eg 2-4 H a ss in k , Ge br s.

Loe ff, M. J. v a n de r S to om dr uk k. P la n e ta fa . F. R os en bo om T w en ts ch e Bo ek - en S te en d ru k k er ij (J . te n Ca te Bz n.)

Epe H oo ib er g, A.

E rm el o K ru ij ve r, H .

Mo oij, Ge brs .

F ra n e k e r Bo s, Ge br s.

K ok sm a, F. T el en ga , T.

G ee rt ru id en b er g V er m ee re n, F ir m a A. P.

G el d er m al se n H a a r, H . R. te r

G en d ri n g en S to om dr uk ke ri j P hö ni ci a

G oe s B ol ui jt & Co. Jo ng e- V er w es t, W ed . S. J . de K le eu w en s & Zn ., F ., (J . Mu lde r) O os te rb aa n & le C oi nt re S an d y ck , F. T a ls m a, Y.

G oo r B oe r, R. de

176

L IJ S T VA N BO EK DR UK KE RI JE N

G or in ch em A nd el Jz n ., F ir m a A. H . v a n Ee k, J. M. v a n K ni er um , J. H. N oo rd ui jn & Zo on , J. O tte rlo o, H. O. B. v a n S to om dr uk ker ^ v /h T. H o m e er

G or re di jk K ie m st ra , R. Zw aa g, G. L. v a n de r

G ou da B en tu m & Zo on, J. v a n Bo s, J. H. B ri nk m an & Zo on , A. B uu re n, Nz. , S. W . v a n E da uw & Jo h an n is se n Jo ng en ee l, A. Ko ch & K nu tt el Ve n, J. de Ve rz ijl , B. A. Jo h. M ul de r M. M all on

G ra v e D ie re n, F ir m a A. F. G. v a n P en de rs , W .

's -G ra v e n h a g e A rp s & Co., W ., N ob el st ra at 4 A vo nd po st dr uk ke ri j B el in fa nt e, F. J. , (v /h A. D. Sc hi nk el ), P a v il jo e n sg ra ch t 17 B lo m m en da al , C. , Z.O . B ui te ns in ge l 223 Bo ek- en H an de ls dr . ,, T ra n s v a li a ” B oo ts m a, J. B ur gh , J . V. d., P ri n se n g ra c h t 93 D ru kk er ij ,, H u m a n it a s’* D ru kk er ij L ev is so n, N. V. , v /h D ru kk er ij ,, L uc to r et E m er go ” D ru kk er ij ,, T ri o ” , N ob el st ra at 27 D ru kk er ij H et V ad er la nd

El ec tr . D ru kk er ij ,,d e A tl a s” ’s- G ra ve nh aa gs ch e Bo ek- en H an d el s­ d ru kker ij v /h G eb rs. G iu nt a d’A lb an i Ni eu we M o ls tr aa t 20 H aa gs ch e St oo m -, Bo ek- en H an d el s­ dru kk er ij H aa s, A nt on de, F re d e ri k s tr a a t 9 H ag en , T. C. B. te n, N ob el st ra at 20 H an d el sd ru k k er ij ,,d e S te r” H o e k st ra & Co., J . M o le n st ra at 7 K la as se n, H . H. K or th ui s, S. S. L am ér is , F. L an d sd ru k k er ij , A lg em ee ne L an g e n h u y se n , G eb rs. J . & H . v. K er k­ pl ei n 9-IO M eu len & Co., V an der M or te lm an s, W ed . F. G. M ou to n & Co., H e rd e rs tr a a t 5 N ed er l. Bo ek - en S te en d ru k k er ij v /h H .

L. S m it s N iez en , P. Q ua ad gr as & De G ru y te r R oe pe rs , Cis .

S ch er re nbe rg , F ir m a D. Si jt ho ff J r ., A. W a g e n s tr a a t 24-2 8 Si m on s & Co., Ph .

S m ul de rs & Co. , J . S p u is tr a a t 55 S te in & B os m an S w a rt & Z n. , De , Ou de M o ls tr aa t 7 W er y, J. L. Zu id -H ol l. Bo ek- en H a n d el sd ru k k e rÿ W a g e n s tr a a t 70

's- G ra v e n z a n d e D ev en te r, J . v a n

G ro en lo o B an ni ng , F.

G ro n in g en A be rs on , E. A m o ll i, A. B ou w m an , E. F.

L U S T VAN BO EK D RU K K ERU EN C a s p a ri e , P . W .

C a s p a ri e , W . R .

H aan, Jan H a n d e ls d r u k k e r ij ,, d e T ij d ” H a z e w in k e l J z n ., R .

H e ij n in g e n , B o s c h & C o. , v a n H o it s e m a , G e b rs . (D r. A . S . H o it s e m a , D r.

C. H o it s e m a en M r. J . E . T . H o it s e m a ) H o v in g & de G ro o f J a c o b s , B. K a m e rl in g , W e d . A .

K a m p , E r v e n B. v a n d e r O p p e n h e im , F i r m a I. S c h u t A z n ., H .

U b b e n s H z n ., H .

U c h tm a n T .

U c h tm a n J r . , J .

V e n , W . F . v a n de V e n & H u i s in g a , v . d.

V re d e v o o g d & C o. , F i r m a W a a l, M. de W e r k m a n , N. H .

W e ij e r , F i r m a I . H . v a n de W o lt e r s , J . B. W o lt h e r s , L . J .

G ro uw S p o e l & C o. , V a n d e r

G ul pe n A lb e rt s , F i r m a M.

H a a rl e m A lf e n , H . G. v a n B o e k d r u k k e ri j v / h S t. J a c o b s G o d s h u is B o h n , De E r v e n F .

B o o m , J . A ., F i r m a W . H . W o e s t B ra u c k m a n n , D. J. C it te rt Z o n e n , P . v a n D a m e n & Co .

E nschedé & Z onen, Jo h .

H a a r le m s c h e D r u k k e rs - e n U it g e v e rs -M ij v / h G e b rs . N o b el s H o o g k a m e r, W . F .

17 7

In k la a r, J. T a n se n , H . S. K e tt in g , P . L . M. K le ij n e n b e rg , J . L . E . L .

L o o s je s , D e E r v e n M et & M e ij li n k N. V . „ D e N. H a a r le m s c h e C o u r a n t” N. V . „ I n s u l i n d e ” N. V . „ L o u r e n s C o s te r” O lp h e n & Co ., H . A . v a n R u ij g ro k & Co .

V e r n h o u t & S lu y te r s

H a rd e rw ij k S c h il d e r , E .

W e d d in g , F ir m a I. W ie le n g a , W .

H a rd in g sv e ld D e k k e r, W . P .

H a rl in g e n H o u ts m a , S . W .

T e rp s tra , T .

W il k e s h u is , C. Z w a a g & Z n ., P . J . v a n d e r

H e e re n v e e n B in n e r t O v e rd ie p , A .

B okm a, H .

H epkem a, J. S c h a a r, P. J . v a n d er

H e e rl e n P e n n e r s & Co .

H e y th u is e n B e ij n s b e r g e r , J .

H e ld e r B o e r J r . , C. de E g n e r, H . J . P. H e ld e r s c h e U it g e v e rs -M Jj .

13

178

L IJ S T VAN BO EK DR UK KE RU EN

H aa ge n, G. v. d.

Sn el , P. S ta al m an , A. P.

H el le v o et sl u is Sc he ffe rs , H. P.

H el m on d M oo rse i & v. d. B oo ga ar t, V an Pe lle m an s, Au g.

Re ijd t, J . de R ei jd t— Si m on s, F. de

H il v er su m B lo m m es te yn , M. B oe kh an de l en D ru kk er ij ,, A st ra ” D ru kk er ij en U it g ev er sz aa k „D e Mercu u r” v /h N on he be l & Co. H oo ft, A. v a n Ki en e, Ge br.

K ro es , Alb . H. R ed di ng iu s, J .

W it ze i, J . H.

H o e n d e rl o o D ru kk er ij v a n h e t D oo rg an gs huis

H en ge lo o Ca te, F. L. te n K la as es z & Cie., Jh s.

Sc hö lte n, R ei jm er B. J. Sm it & Zn ., H. L.

*s -H er to ge nb os ch A rk es te y n & Zn ., J. J .

Bo ek- , Co ur an t- en H an de ls dr uk ke ri j v /h H en ri B er ge r Ca he n, J. Ja n se n , B. G. Lu tk ie & C ra ne nb ur g Po el l— de Ro oij , J. H. S te rk , C. W .

S te u re s, Ge brs .

S to kv is & Zn ., P. T eu li ng s, C. N. V ee rd on k & Zn ., J. v a n de

H eu sd en Ge zel le M ee rb ur g, A. V ee rm an , L. J. W u y st e r, H.

H il le go m H am be rg J z n ., F ir m a H .

K at , J. G. U lte e, C. J .

H o o fd d o rp S ta dt, S r. , A. v a n de

H oogeveen Pe t, C. Sl in ge nb er g, W ed . A. Zw ie r, J z n ., E.

H oogezand S m it s

H o o rn B ol di ng h, A. C. G ee rt s & Ko ps H ou di jk , A. P ost hu m a, A. R zn .

St um pe i, H. V er m an de Z on en

H u ls t V er w il gh en , G eb rs.

N. V. „ Z e el a n d ia ”

Ie rs e k e Pe ijl , J. J. v a n de r

IJ mu i de n S in j ewe l, J.

L I J S T V A N B O E K D R U K K E R IJ E N

IJ ze ndi jk e B e v in , W e d . L. J .

Jo u re V ri e s & M u u rl in g , De

K am p en B o s, J . H .

H u ls t, L a u r . v a n J o n g , C. de "' K am m en, H . v a n K ok, J . H .

L e e n e & Co .

Z a ls m a n , P h .

K e rk e ra d e A lb e rt s , N.

K in d e rd ij k J o n g , A z n ., C. de

K lu n d e rt V ri e s , J . de

K ol lu m S la g te r , T .

K o o g a. d. Z a a n S c h e n k & Z o n e n , K la a s Z a a n la n d s c h e S to o m d r u k k e r ij v / h E . N. S m it E z n ., N a a m lo o z e V e n n o o ts c h a p

K o o g -Z aa n d ij k B a k k e r J z ., S.

K ri m p en a. d. IJ se l W o lt e r s , J . P h .

K ro m m en ie K n ij n e n b e rg , A .

P r e ij e r J r ., P .

17 9

K ru in in g e n P e ij l, F . v a n d e r

L ee rd am H a a r & S c h u ij t, T e r T u in e n & Z n ., C. v a n

L ee u w ar d en B o rg e s iu s , J . H .

B r o e r s m a & C o ll et B o u m a n , F ir m a J . S. C o รถ p e ra ti e v e C our. - en H a n d e ls d r u k k e ri j E is m a C zn ., W . A. G ro o t H z n ., H . G. de H o e k s te in , L. G. L. J o n g b lo e d A z n ., C. K o u m a n s S m e d in g , E r v e n K re d ie t, P. M ie d em a & Co ., N. M ie d e m a & Co ., W e d . J . R .

T ij s s e n , L e o n a rd V een, J a n v a n d er V le rk , C. v a n d e r V r ie s , N. L. de

L ei de n B a tt e lj e e & T e r p s t r a B e c h e re r, L o u is H .

B in k , C. de B o e k h a n d e l en d r u k k e r ij v / h E . J . B ri ll B r u s s e l, G. v a n B u u rm an , H .

D u ij v e rm a n , P .

E le c tr is c h e D ru k k e ri j v / h T a c o n is G ro e n & Z o o n , J . J .

K a t, J r . , W . J .

K o o y k e r , C. L in d e n , E . J . J . v . d.

M u ld e r, P . J .

N if te r ik H z n ., L . v a n S c h u t, J o h . T .

S ij th o ff , A . W .

180

L IJ S T VAN BO EK DR UK KE RI JE N

T h éo nv il le , G. F. T ra p, F ir m a P. W . M. U do , E.

L e k k e rk e rk O ud st en , Ge brs . de n

L em m er K oo pm an , W . A. F W il de r, H.

L ie n d en Mil , J . C. v a n

L is se L is se ns ch e Boe k- en H an del sd ru kke ry

Lo ch er n Lo ch em sc he Cou r.- en H an de ls dr uk ke ri j

M aa ss lu is E nd t & Zn ., J. v. d.

G ov er s, N. J .

H uc ht , J. P. v a n de r L in tj es , W . P. M aa ss lu is ch e Boe k- en H an de ls dr uk ke ri j

M a as tr ic h t A rn o lt s & Cie B oo st en & St ol s E li ss en , J. H. Le ite r- N yp el s Sc ho ls , V ic to r Si m ai s- de Gr oo t W ei je rh or st , F ir m a

M ed em bl ik Id em a, K. H.

Meerssen M ae ne n- V ae ss en s, J. H.

M ep pe l B au m an n, J. B. Boo m & Zn ., J. A. B rin k, B. te n

M id de lb ur g A lto rf fe r, J. C. & W .

A uë r & Zn ., U. F. B en th em & Ju tt in g , C. H . J . v an Ce ule n, F ir m a J . J. D ru kk er ij „D e T o e k o m st ” K rö be r J r. , D. G. Li tt oo ij A zn ., A. D. Ol tho ff, J. Sm it s, R. M. S tr aa te n , G eb rs . v a n W ij tm an , P. G.

M id d el h ar n is F la k k ee sc h e B oe kdr uk ke ri j, en z.

M ij dr ec ht V er w ei j, Jo h s.

M o le n a a rs g ra a f E ss en M zn „ P. v a n

M o n n ik en d am G ro en ew ou d, J.

M u ss e lk a n a a l K os te r, E rv e n H . H.

N aa ld w ij k B er ge n & Co., E. v a n

N aa rd e n Go oi sc he Sn el pe rs dr uk ke r^ *

N ee de G an tv oo rt , D.

L I J S T V A N B O E K D R U K K E R IJ E N

N ee rb os ch N e e rb o s c h ’ B o e k h a n d e l

N ie uw e N ie do rp G ro o t, G eb rs .

N ie uw e P e k e la D ij k e n , H . v a n

N ij k er k C a ll e n b a c h , C. C. R a m s h o r s t, J . v a n

N ijm eg en B lo e m b e rg e n S a n té e & Co .

D r u k k e ri j „ D e P h o e n i x ” E e k h o f f & Z n ., J . H .

G e u rt s , P . A .

G r a a f A z n ., B. de H o o ij d o n k , A . T . v a n M a a ts c h a p p ij D e G e ld e r la n d e r M ac D o n a ld , F . E .

R o b ij n s & Co .

T h ie m e , G. J .

T ie m e s e n - V e r k u y l V ie w e g & Z n ., C. A .

N ij v er d al N ij v e r d a ls c h e S n e lp e r s d r u k k e r ij

N o o rd sc h a rw o u d e K e iz e r, J . H .

N o or dw ij k- B in ne n D o r s m a n , A. S to o m d r u k k e ri j ,, F l o r a l i a ”

N um an sd o rp *t H o o ft J z n ., D.

O ld en za al B a n n in g , F .

18 1

B ru g g e m a n , G. V e rh a ag . J.

O o lt g e n sp la a t B r e u r & Z o n e n , M.

O ost b u rg B r o n s w ij k , F ir m a A . J .

P a u w , A . de

O o st er b ee k W o lz a k G z. , G.

O o st e rh o u t A a & Z o n e n , H . C. v a n d e r H e lv e r t- v . d. B om , J . M. v a n O o s te rh o u ts c h e C o u ra n t- e n H a n d e ls d r .

O os te rw old e P o p p in g , J . H .

O os tw ol de K o n in g G zn ., Z. J .

O o st z aa n W ij k & S m it , V a n

Os A c k e t, J . A .

O ud -B ei er la nd H o o g w e rf , A z n ., W W it te , M. J .

O u d en bosc h D it v o o r s t, J . F . X .

H o p s ta k e , M.

O ud e P e k e la M u ld e r A z n ., T .

18 2

L IJ S T VAN BO EK DR UK KE RI JEN

O u d ew at er R ah m s, E. C. V er ho ef , H. T.

P u rm er en d H on ijk , J. G. S ch uy te m ak er , J. D. St ee ns m a, K.

P u tt e n A m si ng , G. H an de ls dr uk ke ri j „D e V el uw e”

R e n en W ai bo er , C.

Ri jp , De R av en , J. W . v a n

R id d e rk e rk G en t J r. , W . va n

R il la n d -B at h B ov en & Co., V an

R o e lo fa re n d sv e en Jo ng , J. de

R oe rm o n d R oe rm on ds ch e St oo m dr uk ke rij R om en & Zo ne n, J. J .

T im m er m an s, H en ri V ei th , H er m an W at e rr eu s, M.

R o tt e rd a m A rp s & Zo on , B., Gr oo te M ar kt 12 B aa rd , W .

B ek in k Jz n., G., A el b re ch ts tr aa t 61 Be lle , F ir m a G. W . v a n B en ed ic tu s, F ir m a W ed . S., Z ui d bl aa k 82 Bi en e, Ge org e W . v a n , Ged. B in ne nr o tt e

B ie sh aa r & Zo on B la ze r & Me tz, D. Bl itz & Co. B lo nk , W il h. L. Bo er & Co., De, H o u tt u in 41 B on t & Zn ., E. De, L eu v eh av en 4 B or gh , E. P. B ro n k h o rs t & Sc ha ap B ro uw er & Co., D., O pp er t 36 C an ta , Ge br.

Ca ts, Ge br.

Co ur an t- en H an d el sd r. „D e M aa sb od e’* D ru kk er ij „ M o rr is ” En de , P. F. v a n de n Fa be r, A. Ge lei jn s, C., W ij n b ru g st ra a t 13 G ou ds w aa rd , C. G ra nd J r. , J. H . la H aa g en s, Ge br s., K e iz e rs tr a a t 25 H ap pe l, P. A. H a rt o g J r. , C. H of m an s, H . A. H of w eg en & G en ne ke n, v a n H o ll a ar , C or n.

H oo ft, G. B *t, H a ri n g v li e t 55 H o sm an , G. J. , H ou tm an , H . A. J. Im m ig & Z n. , C or ns ., N. H a v e n 3-5 Jo n g , J. de, W ij n s tr a a t 34 K as tr op & Co. K or pe l, J. , E le ct r. d ru k k . „ H e t O os te n” A d m ir a li te it st ra a t 13-15 K ri en s, J . L. Le ef la ng , L. L in de n, J . H. v a n de r Lu ig ie s, N. H. M as er ee uw & B ou te n, Ge de mp te B in ne n ro tt e 50 M eu rs & S tu fk e n s M ic he ls en , L. H il le la a n 18 M oo ne n & v a n P el t M ore t, F ra n s M os te rt & Zn ., S te fa nu s, N. H a v en 155 M ur k, K.

L IJ S T VAN BO EK DR UK KE RU EN Ni jgh & V an D itm ar Po ot , Ge brs ., O pp er t n o R ot te rd am s Ni eu ws bl ad R ot te rd am sc he Bo ek- en K u ns td ru kk er ij Sc ho ll aa rd t, Ge brs ., W ij n h a v en 57 Sc hu sl er , C. Si jn & Zn ., D. v a n , Ged . B ie rh av e n 27 Sij th of f, C., Sc hi ed am sc he Si ng el 24 S ta dl er & S au er bie r S te gm an , Jo h . H. St rö m be rg & Co. T u in zi n g , Ge br s., T o e ri js tu in 12 V lie t, J. C. v a n V ri es Dz n., T. de, H o o g st ra a t 246 V ür th ei m & Z n. , J ., S to om dr uk ke ri j, L in ­ k e r R o tt ek ad e 72 W ae sb er ge & Zn ., W ed . P. v a n , Re ed eri js tu in 5-11 W ee m e, A. te r, O p en ri js tu in 16 W it , K. de, A d m ir a li te it s tr a a t 4 W ij t & Z on en , M. Z w ag er ’s B oe kh an de l

S ch ee m d a W in d , B.

S c h e v e n in g e n E da uw & J o h an n is se n Ja n se n , F ir m a C. Ko ek , D. Le eu w en , J . v a n

S ch ie dam D ru kk er ij „D e E en d ra ch t” , W es t F ra n k e n la a n 14 H ul sm an , J. B. C. N oo rtw ijk , Ge brs . v a n R et er in k, W . H. R oe la nt s, H. A. M. R oe la nt s, H. J. C. W at er , Hz ., J. v. d.

S ch ip lu id en V er m ee r, L.

R ozendaal H el ve rt -W ei je rm an s, E. H . B. v a n Le eu w en , M. D. v a n P o ll -S u y k er b u y ck , J . v a n

S ch o o n h o v en Du bb eld am , J. No ot en , S. & W . N. v an

Sappem eer

S c h o te n

B or ge si us , T. J .

K le in , D.

W ez el , P. C.

S as -v an -G en t V er ha ak , Ch.

S ch ag en B ur ge r, C. T ra p m a n , P. & Co.

S ch ag e rb ru g L ev er in k , J. v a n

183

S it ta rd C la es se ns , B er n.

T ho le n, G ér ar d V ro em en -B or sm an s, J. H.

S li e d re c h t Lu ijt , Ge brs .

W ij n g aa rd en , A. v a n

S lu is O ss ew aa rd e, J. J.

184

L IJ S T VAN BO EK DR UK KE RU EN

S neek Bo er Sz n. , C. de B os ch m a, L. B ra nd en bu rg !!, H. D ri jf ho ut , E. J. D ru te n, J. F. v a n F a lk e n a Mz n., B. F la ch , A. O sin ga , A. J. St oo m dr uk ke rij ,,D e M ot or ” V rie s, J. G. de W ia rd a, J. J ., K ru iz eb ro ed er st ra at W ie rs m a, A. J,

S o m m el sd ^k B oe kh ov en , W .

S p an b ro ek T ac on is , M.

S ta d s k a n a a l E er el m an , J.

S te e n b er g en Ni jss en , Ge brs.

V er m eu le n, P. A.

S te en w ij k B ijk er k, R. H. H ov en s Gr ev e, G Sm it, A.

S te il , bij T eg el en D ru kk er ij v a n h et M is si eh ui s

T er n e u z e n Jo nge , M. de Li tto oi j Az n., D. H. Sa nd e, P. J. v a n de r

T h o rn T o n n ae r, F ir m a H ub .

T on na er -A da m s, A nt .

T ie l Ca m pa gn e, Ge br.

Iz ak s, A. J. Lo on , A. van Mij s, D.

T il b u rg A rt s, A nt .

B er gm an s, A. B er gm an s, W .

B ij vo et M uts ae rs & Zn .

Du zé e, Lo ui s G ia no tt en , H .

Jo n g en s W ee sh u is , R. K. L a a rh o v e n , J. v a n L ov en & Co., F. L u y te n , N. Sc ho lb er g- de R ey dt, A. Sm it s, J e a n W ei je rs & Co.

T o le n Po t, J . M. c.

U de n H ei jd en & V an Di jk , V an de r

U it g e e st Kl om p, G.

U it h o o rn Lo de w eg en & V an de r N eu t

U tr e c h t Ab els , W . A nt on B oe kh ov en , J . v a n Bo er, P. de n Bo sc h & Z n. , F ir m a L. E. D ru kk er ij ,, H et C en tr um ” D ru te n, J. v a n , St oo m dr . ,,D e In d u st ri e ” Gr oo t, D. W . G.

L I J S T V A N B O E K D R U K K E R IJ E N H o o n te , E. H .

K e m in k & Z n.

K re u g e l, P. L ie fd e , J o h . de M a s s e l i n k , L ., O ude G r a c h t M o ss e l, A. N. V ., S n o e k ’s S to o m d r u k k e ri j U it g e v e r s m a a ts c h a p p ij „ N e e r l a n d ia ” W e n tz e l & Co ., F .

V a lk e n b e rg C r o ll a - F a li s e , J o s .

V a lk e n s w a a rd B e r k e rs , J . M .

V a rs se v e ld

S lo o t, W . V a n d e r U y tt e n b r o e c k , W e d . H . H .

V e n lo o s c h e B o e k d r u k k e ri j v o o r h . de S c h w a r tz & v a n G r in s v e n , N. V .

V e n ra a i M u n c k h o ff -S a s s e n , V a n d en L a u r e n s s e , G eb r.

V ia n e n D ij k , L . v a n O li v ie r s e , J .

V la a rd in g en D o r s m a n & Od é M e y d e n , A . v . d.

D e u te k o m , A . A . v a n

V eg h el G oed e- de G re e f, W . P . I . de S to o m d r u k k e ri j ,,F u t u r a ” , (F r. de G oe de ) W ie s e l, I. J .

V ee n d am B a k k e r, E. J. L an g e & V an D u y se n , De M u ld e r, E . E . A.

V el p S m it s , F . B. R e p k o , P . G.

V el se n N a u ta , J . P.

V eenendaal H a r d e v e ld Cz ., J a c . v .

V en lo B o n ta m p s , W e d . H .

V li ss in g en G e e lh o e d , M. S tu a r t , J . M. V e ld e J r ., F . v . d.

V e y M e st d a g h , C. N. J . de

V o o rb u rg N. V . D ru k k e ri j „ V o o r b u r g ”

V uch t K ri jn e n , J o s M.

W aa lw ij k B a ij e n s , P , C. B r e u e r, F ir m a T ie le n , A n to o n V e r w ie l & Z n ., C. A.

W a g en in g e n D r u k k e ri j „ V a d a ” S ta d s- B o e k - e n C o u r a n td r u k k e r ij V eenm an, H .

W ig m a n , B.

18 5

186

L IJ S T VAN BO EK DR UK KE RI JE N

W a te rg ra a fs m e e r K üp pe rs , C. P.

W e e rt Sm ee ts , Em m.

W in te rs w ij k Bo er, Ge brs . De H ar to g, G.

W o e n se l H oo ff S en ge rs , H . v a n

W ee sp H ou te n & Zo on , C. J . va n W ee sp er B oe kh an de l en St oo m dr uk ke ri j v o o rh . P. P. Ko ol, N. V. P os th um a, G. R ui te nb ee k, W .

W e st z a a n B ak ke r, J. Di jk & A ll an , V an Jo ng , Ge brs . de M ol en aa r, J.

W ie ri n g en B os ke r, O. J .

W ijh e Di lle n, J. C. v a n Si es w er da , S.

W ijk -b ij- D uu rs te de Si es w er da , Sj. J. V on k, C.

W il d e rv a n k H a lt er en , H. K. va n H al te re n , T. va n

W in sc h o te n B oe kd ru kk er ij „O ld am bt ” V ee n, J. D. v. d.

V er w er & Co., E. Z ui ke rb er g, B. M.

W in su m Mekel, J. C.

W o er d en K ra ai je n b ri n k , F ir m a D. M az ^'k & Co., H . v.

W o lv e g a T ac o n is , G.

W o rk u m B ra nd en bu rg ]! , F ir m a Si m on B ra nd en bu rg h & Zn ., F ir m a H. G a a st ra B zn ., T.

W o rm e rv e e r D ek ke r J z ., F ir m a P. G or te r J r. , D. M eij er Dz n. , G. R am sh o rs t, W ed . J . v a n

Z aandam B ak k e r & Z on en , F ir m a Bl ee s Gz n., K. Bo ld in g, D. H ui g, C. L ee uw er ik , Jb .

Pe l, C or n.

Sa nt é, M. v a n So m be ek , W ed . P. N. S tu u rm an , A.

Z a a n d ij k H en n is Tz n. , J. Ou t P zn ., P. J .

Z al t- B om m el D ru kk er ij de r Bo m m el sc he C ou ra nt

L U S T VAN BO EK DR UK KE RI JE N G ar de & Co., H. J. v a n de P ek el h ar in g , J.

187

Z u n d e rt V o rs se lm a n s, W .

Z a n d p o o rt D ru kk er ij „ L in n a e u s ”

Z a n d v o o rt Z an d v o o rt sc h e Bo ek - en H an d el sd r.

Z e is t A vis Jz n ., C .^ St ee nb er ge n, L. V on k & Co.

Z e v e n b e rg e n .

G re ve n, A rn . M. Sn ee p & M ar is

Z ie ri k z ee Moo ij & M om m aa s, De N. V . S to om dru kke ri j v o o rh e e n o n d er de fir m a L ak em an & O ch tm an O ch tm an , R. W . J.

Z u id d o rp e M oe rd ijk , A.

Z u id la re n H e rt z & Co.

Z u tf en B ar nev el d, G, W . v a n B er g, T .

B ur ge rs , H. D. Ca te & Zn ., F ir m a F r. te n S p ru ij t & Co., F ir m a J. T hi em e & Cie. , W . J. V ro m en & Co., M. W an sl ev en , W . C. W an sl ev en & Zn ., F ir m a J . H . A. W il le m se n, Q. B.

Z w a rt sl u is K ui pe r, H . J.

Z w oll e H eu ve l, H. te n R iv ie re & V oo rh oe ve , L a Th om as «à -K em pi s- dr uk ke rij , (J. M. W .

W aa nd er s) Ti jl, de E rv en J . J. T je en k W il li nk, W . E. J. T ul p, F ir m a H. V el li ng a W zn ., J.

18 8

L I J S T V A N B O E K D R U K K E R IJ E N

NEDERLAN DSCHE KOLONIËN WEST-INDIË C ur aç ao M e y e r, C. D.

P a ra m a ri b o L ib e r ta d o r E ll is , T .

O li v ie r a , J . H .

OOSTI NDIË B e h a lv e de h ie r o n d e r g e n o e m d e z ij n op v e r s c h e id e n e h o o f d p la a ts e n go ed in g e ­ r ic h te d r u k k e r ij e n g e v e s ti g d , w a a r v a n c h in e e z e n e ig e n a r e n z ij n o v e r w ie r n a m e n w ij g e e n b e tr o u w b a r e in li c h ti n g e n k o n d e n v e r k r ij g e n .

B an dj erm as in g H e n n e m a n n & Co ., R o b e r t

B an doen g K o lf t & Co ., G. N ix & Co .

B a ta v ia A lb r e c h t & Co. B o e k h a n d e l V is s e r & Co. D o rp & Co ., H . M. v a n J a p G oan Ho Ja v asc h e B oekhandel K o lf f & C o. , G. L a n d s d r u k k e r ij M e rc u r iu s , D r u k k e ry S m it s , F . B. T a r n e n S a r i, N. V . D ru k k e ri j

B u it en zo rg B u it e n z o r g s c h e D r u k k e ry

C he ri bo n B is s c h o p , A .

B o e r, J . D. de

D eli D e li C o u r a n t H a ll e r m a n n , J .

Dj o kd j ak a r ta B u n in g , N. V . v o o r h e e n H .

H u c h t & C o. , W . A . V. d.

K o e ta R a d ja A tj e h d r u k k e r ij

M ag el an g J a v a , B o e k h a n d e l e n d r u k k e r ij

M a ca ss ar B r o u w e r & Co .

C e le b e s, N. V . H a n d e ls d r u k k e r ij e n K a n ­ to o r b o e k h a n d e l

M al an g Jahn, A . J.

M en ad o Q ue, K. D. Z e n d e li n g s d r u k k e r y

L U S T VAN B O EK D R U K K ER U EN

Padang B a u m e r Co ., P .

I n s u li n d e , N. V . S n e lp e r s d r u k k e r ij

P al e m b an g P a le m b a n g , I n d u s tr ie e le M a a ts c h a p p ij

P a s o e ro e a n K a ls h o v e n , GL H .

P ro b o li n g g o S c h u it e r m a k e r , P .

S a m a ra n g B is s c h o p , A. D o rp & C o. , G. C. T . v a n L o c o m o ti e f, D r u k k e ri j N. V .

M asm an & S tro in k S a m a r a n g - d r u k k e r ij e n B o e k h a n d e l

18 9

S o ek ab o em i S o e k a b o e m is c h e d r u k k e r ij

S o e ra b a ij a D o n k e r & C o. , G eb r.

D o rp & C o. , G. C. T . v a n F u h r i & C o. , Mij v o o r h e e n E .

G im b e rg , G eb r.

In g en , H . v a n M a n tz e n S a n d & Co .

N ij la n d , J . M. C h.

S o e r a b a ia s c h H a n d e ls b la d , d r u k k . N. V .

T h i e s & U m b g ro v e , N. V . B oek - e n H a n ­ d e ls d r u k k e ri j v o o r h e e n

S o e ra k a rt a R u s c h e & Co ., A lb e rt V o g e l, v a n d e r H e ij d e & Co .

T egal B o e r, J . D. de

19 0

L IJ S T VAN BO EK DR UK KE RI JE N

VLAAMSC H BELGIË A a ls t B oe yk en s, Geb r.

D ae ns -M ay ar t, P. De S ey n, E. De S ey n- V er ho ug hs tr ae te De Sm ed t- V an H av er , J .

D uc aj u Sp it ae ls , G. T eu rr ek en s, H. V an de Pu tte -G oo ss en s, C. V an Sc hu yl en be rg , P. V er ni m m en , Em ,

A el tr e Fa ut -V an de w al le , H.

A er se el e D em ar ez -D eb ru yn e

A n tw er p en A dr ia en se ns, L an ge St e A n n a tr a at 19 A le xa nd er , F. , G ro en da ls tr aa t 24 A lp ae rt s, A. , M u ts a e rt st ra at 30 B ee rt s, Oud e K oo rn m ar kt 21 B el le m an s, Fr èr es , E ie rm ar k t 12 B er na rd & Z n. , J. , Bl au w M oe se lst r. 3-4 B lo nd ee l, Ma x. L. , B re de ro des tr aa t 86 Br oe i & S m ey st er s, L o u is a st ra a t 19 B ro uw er s & Cie. , M., K or te K la ra st ra a t B ro uw er s & Zn ., W ed ., P ri n s e s s tr a a t 9 Br uy ni nc x- N oé , P el g ri m st ra at 23 B ue rb au m , M or et us le i 60 B ur to n, Fl ., K or te N ie uw st ra at 28 B us ch m an n, R ij n p o o rt sv e st 15 Ca sie & Zo ne n, W ed ., S ch el d es tr aa t 14 C la uw ae rt , M., H o o g st ra at 59 De Ca uw er , C., Ou de B eu rs 35 De Co ke r, F ., H o b o k e n st ra a t 40- 42 De C or t & Cie ., V an P e ls tr a a t 31 De Co rt, C at h er in a B e e rs m a n ss tr a a t 64 D’Ho og he , St. J a c o b sm ar k t 30

De la M on ta gn e, W ij n g a a rd st ra a t 10 D el ru e, P. , V le m in ck x st ra at 12 De Pr é, F ., L o m b a a rd st ra a t 22 D er ec ha in , J ., L e g u it s tr a a t 23 D e Ro oy , G ro ot em ar kt 43 De R oo y, H ., C o b d en st ra at 31 De S m ed t & Cie ., St . A n d ri e ss tr a a t 8 De Sm et & v a n P ra et , K or te N ie uw st r. 42 De T y se b a e rt , J ., B re ss tr a a t 13 De W in te r, J. , K le in m ar k t 13 De W in te r, Je f. , V an K er ck h o v en st r. 5 D ie lt je n s, G eb r., Ou de V a a rt p la a ts 68 D ir ix , M a rk g ra v e s tr a a t 9 D ir ix -v an R ie t, G re in st ra at 17 D ir ks , H ., D a m b ru g g es tr aa t 19 D ill en , D., Y p e rm a n st ra a t 26 De V os & v a n de r G ro en , A p o st el st r. 14 D ru kk er ij „D e V li jt ” , N a ti o n a le st ra a t 54 D ru kk . „ E x e ls io r” , P ro v in c ie st r. (N.) 126 D ru kk er ij ,, L a G en er al e” O ffe ra nd es tr . 8 D ru kk er ij ,,D e V oo rz or g” , O ss en m ar k t 25 D uri nck x, T ., M o n ti g n y st ra a t 92 E ng el sc ha m , J ., P ro v in c ie s tr a a t (Z.) 56 E rn es t, Ch ., H o p la n d 32 G eu de ns , J o d e n s tr a a t 17-23 G hy s, M., P ri n s e n s tr a a t 29 G il li am s, F ., P r u y n e n s tr a a t 3 G lo rie ux , L. , M o n ti g n y st ra a t 53 H am ea u, R ., H o o g st ra a t 36 H ey le n, J. , B re d a st ra a t 58 H ol th of f, E v e rd y s tr a a t 18 Ja co b s, Jo s. , N a ti o n al es tr a at 92 Ja co bs & Cie ., D., R o o d es tr a a t 22 J a n s F rè re s, R ij n p o o rt v e st 14 Ja n ss e n s- D ic tu s, F ., P o th o e k s tr a a t 177 J a n s s e n s , G ez us te rs , H op la nd 41 J a n s s e n s , G eb ro ed er s, C ar n o ts tr a a t 147 J a n ss e n s- A n th e u n is , B eg yn en ve st 95 K en ne s Zn ., H ., K or te G a st h u is st r. 19 K en ne s, M a rk g ra v e st ra a t 17 K oc kx & Cie ., M in de rb ro ed er sr ui 49 K öh le r, W ed . L. , K oe po ort st ra at 72

L IJ S T V A N B O E K D R U K K E R IJ E N L ap or te & D os se , A m b tm an st ra at i L in d n er & M ae s, E g ge st ra a t 29 M ae rt en s- T an t, K o lv e n ie rs tr a a t 26 M aj oo r, P ru yn en st ra at 19 M aj oo r Zn ., Jo s. , K or te N ie u w st ra at 32 M a rs il y & C ie ., K le in e G od da er t 6 M ei se n, F l. , B ru g st ra a t 34 M ey er , G., K o ep o o rt st ra at 51 M on de n & C ie ., Z ir k s tr a a t 27 M or te lm an s, K la p d o rp 121 Ne el, J., S le u te ls tr a a t 42 P ir et -G al le t, N. , V a n M a e rl a n ts tr a a t 32 P la te au & C ie ., V le m in c k x v e ld 5 P u tz e y s, L an g e N ie u w st a a t 14 R a e s- R o te n v e ld , V ., D a ge ra a d sp le in 35 R a ti n c k x F rè re s, G ro o te m ar kt 40 R a ti n c k x , E. , L a n g e N ie u w st ra a t 13 R em es & P ep pe , K or te K la r a s tr a a t 10 R en d er s & Z n ., F ., V a n U r s e ls tr a a t 24 R e ss e le r, V ., L a n g e N ie u w st ra a t 56 R e y n a e rt , T ., P e li k a a n s tr a a t 120 S a n s , F r. , B o te rh a m st ra a t 2 Sc ho ep en & B o e c k x , P r in s e s s tr a a t 44 Sc h o tt e F rè re s, K o rt e G a st h u is st ra a t 29 Sc h o tt e, H ., G ra m m es tr aa t 35 S ch u y b ro ec k , C a p u ci e n er se n st ra a t 22 S eg h er s F rè re s, P a ro c h ia a n st ra a t 2 S la e ts , G. , G ra ti e k a p e ls tr a a t 7 S le eb u s, H ., K ip d o rp v e st 19 S to ck m a n s & C ie ., Ot to V e n iu s s tr a a t 37 T ’F el t, G eb ro ed er s, B is c o p st ra a t T ib a u t, C l., M ei rp la at s 18 T y c k & Ci e. , M ec h e ls ch e st e en w e g 91 V a n A e l, Jo s. , P aa rd en m ar k t 11 V a n A el , Ja n, K e iz e rs tr a a t 58 V a n den B ro ec k, L ., L an g e L ee m st r. 108 V a n de n En de , F ., St . A n to n iu ss tr a a t 68 V a n de r H ae ge n, J ., K or te L ee m st ra a t 45 V a n der Sm is se n , V ia d u c (K iel ) 2 V a n de r V o o rt , G. , de B u rb u re st ra at 17 V a n D oe se la er , F ., M o le n aa rs tr aa t 21 V a n D y k , N., S o lv y n s tr a a t 60 V a n G en ec ht en , Em ., R o ze n st ra a t 48 V a n H il le , J. , Z ir k s tr a a t 35

19 1

V a n M ee l & Zn ., A ., V o lk s tr a a t 42 V a n N ÿl en , A ., B e g ij n e n v e st 34 V a n O ps ta l, W e d ., B o o g k ee rs 3 V a n Os -D e W o lf , De B o m st ra at 49 V a n T en d el o o , M a rk g ra v e n st ra a t 15 V er m ei re , T h ., V a n T tr a e le n s tr a a t 88 V a n R ij n, T h ., S ch ri jn w e rk er ss tr a a t 13 V e rs c h u e re n , E ie rm ar kt 31 V o s se n a e r, H ., T e rn n in ck st ra a t 9 W a u te rs , R ., St . J a n st ra a t 56 W il le k e n s, J. , St . P a u lu ss tr a a t 45 W il s, B re ed es tr aa t 33

A ss ch e D ie ud on né , R.

A v el g h em Sc hi pm an -H uy gh e

A v er b o d e D ru kk er ij de r Ab di j

B er ch em (A nt w er pe n) La m oe n, Ja c. , R id d er st ra at 50 M at he us , F ., Gr oo te S te en w eg 162 N oe nin ck x, J os ., Ou de B aa n 40 V a n R om pa ey , F ., Gr oo te St ee nw eg 95

B la n k en b e rc h e Laga M ar li er

B oo m H eu ge ba er t, D. O br ec ht s, G eb ro ed er s De W it , J an

B o rg er h o u t D al le u, H ., T u rn h o u ts ch eb aa n 96 De W it te , O., T u rn h o u ts ch eb aa n 350 D ie lt je n s, J. , S ch a p e n st ra a t 84 F a lk , J. , R a a p st ra a t 37 J a n s se n s & Zo on , W ed ., T u rn h o u ts ch e ­ ba an 53

10 2

L I J S T VA N B O E K D R U K K E R IJ E N

K a m e rl in g , J ., T u r n h o u ts c h e b a a n 170 L e e m a n s , J ., C a r n o tp la a ts 65 M e eu s, C h. , V a n M o n tf o r ts tr a a t 46 M e y e rs , R ., M il is s tr a a t 86

B o rg lo on P a c q u e -B a e te n , J .

B ra s sc h a e t De B iê v re & Ci e.

B re c h t B r a e c k m a n s , L.

B ru gg e A n c o t, V la m in g s tr a a t B on te -D e J u d e , E z e ls tr a a t B u r g h g r a e v e , O n tv a n g e r s tr a a t C a le s, A ., O uden G e n tw e g C u y p e rs , W e d ., S t. J a c o b s t r a a t D a v e lu y , G ro e n e R e i De C le rc q, P ., J e r u s a le m s tr a a t D e H a e n e -B o s s u y t, M a r ia s tr a a t D e M e y e r en Z u s te r s , K u ip e r s tr a a t D e P la n c h e Z o o n , S te C la r a s tr a a t D e sc lé e , De B ro u w e r & C ie ., S c h e e p s d a e le De Z u tt e r , M. , Z i lv e r s tr a a t F o c k e n ie r -S a e le n s , Z il v e r s tr a a t F r a n ç o is -S im o e n s , M o le n m e e rs c h G e u e n s -W il la e rt , S t. J a n s p l a a t s H e r re b o u d t, M ., E e c k h o u ts tr a a t H o u d m o n t, G e b ro e d e rs , N ie uw e G e n tw e g H o u d m o n t, J o s ., B u it e n G u ld e n V li e s la a n J o o r i s , L a n g e s tr a a t L a g a c e , L a n g e s tr a a t M a e r te n s - M a tt h ij s , G r a u th u s e s tr a a t M a s y n , G e n tp o o r ts tr a a t M o e n s, A ., W i j n g a a r d s tr a a t M o e y a e r t, C., C o u p u re re i N e u t, S p e e lm a n s re i P o p p , G e z u s te rs , M e m li n c p la a ts R y c k b o r s t, G o e z e n p u ts tr a a t S to c k , V l a m i n g s tr a a t S tr u b b e , F ., S tu b b e s tr a a t

V a n C ap pel , P o tt e r ie r e i V a n d e v y v e re , S te e n s tra a t V an H ecke, S p a n ja a rd s tra a t V a n M u ll e m , G e e r o lf s tr a a t V a n N ie u w e n b u rg h , J . , M a r i a s t r a a t V a n P o e lv o o rd e , B e e n h o u w e r s tr a a t V e rb e k e -L o y s , W e d ., M o o r d z a n d s tr a a t V e rb e k e , E ., S te C a th a r in a p o o r t V ia e n e , L a n g e r e i W e g h s te e n , E ., S te A n n a r e i W it te r y c k -D e lp la c e , N ie u w e W a n d e li n g

B uggenhout V a n H e m e lr ij c k -D ie u d o n n é e

B u rg h t- W a e s L ib e rt , L e o n

C an eg h em V a n de V o o rd e

D ee rl y c k D e le e r s n y d e r , A .

D ix m ud e B a e c k e v o o t- C a p o e n , W il g e n d ij k s tr a a t D e re e p e re , O c k a r, A p p e lm a r k t D e p o o r te r , M o le n s t r a a t D e s m y te r , K i e k e n s t r a a t V a n b la e r e - T h e r y , W o u m e n s tr a a t V a n c u y c k , E u g ., N o o r d s tr a a t

E e c k e re n V an H o ey d o n ck , L. V a n H o o f, C o n s t.

E ss c h e n B ru y n s e e ls & V e rh o e v e n

G en t A d r ia e n s e n s , C., K o o r n m a r k t 39 A ll a e r t, N e d e r k o u te r I 5 B u y c k , G e b ro e d e rs , S te e n d a m

L U S T VAN BO EK DR UK KE RU EN C au ss em ill e & Cie. , W e rk h u is s tr a a t 180 C eu ni s, E li sa b e th ’sg ra ch t 31 De G ra ev e, B u rg st ra a t 41 De Ke gel , P e n s e n s tr a a t 16 De K eu ke la er e, L an ge B o o m g aa rd st r. 21 De L ae re , H o o g st ra at 55 D ru kk er ij ,, H e t V o lk ” , O ud bu rg D ru kk er ij P la n ti jn , K or te K o e st ra a t El ze , Ro od e T o re n s tr a a t G ei rn ae rt , Ve ld st r a a t 74 Gi lle t, Groot © H u id e v e tt e rs h o e k G ro ot ae rt , Z w ij n ae rd sc h en st ee n w eg H ei n s, B ra b an td am 7 H em el so et , P. , St . B a a fs p la a ts 22 H em el so et & Z n. , St . Ja c o b sn ie u w st r. 22 H oe be ke , S iy p s tr a a t H os te , K a lv a ri e b e rg s tr a a t H ulp ia u, O n d e rs tr a a t 3 H u y sh a u w e r & S ch ee rd er , H oo gp oo rt 19 Ja co b s, T o e k o m s ts tr a a t 41 L a u re y n s, D a m p o o rt s tr a a t 87 M ee re, G eb ro ed er s, N ie uw la nd 49 M ey er , N ie uw br ug ka de P au w el s, G a re n p la a ts R e y n ie rs , J ., S li jp st ra a t R oe gi er s, K al an de rb er g 13 Si ffe r, K ru is s tr a a t 2 Sn oe ck , R ie '.s tr a a t St ep m an , H ., V io le tt e n st ra a t 23 St ep m an , Ou d B ur g 30 U ls er , St . A m a n d st ra a t V an C ae ne gh em , L an g em u n t V an de r H ae ghen , V e ld st ra a t 62 V an de r M ee rs ch , A pp el br ug 2 V an de r M eu len , B ra b an td am 28 V an de r P oor te n, P o ll e p e ls tr a a t 18 V an de r Sc he ld en , O n d e rs tr aa t V an de W eg he , K or tr ij ks eh e st ra a t V an de W eg he , Ch. Ou d B ur g 6 V an D oo se la er e, H ei rn is b o u le v ar d 17 V an G ys el , V la sm ar k t V an Me lle, St ee nd am 6 V er ca ut er en , Bl ee ke rij s tr a a t W ae m -L ie nd er s, V la an d e re n st ra a t

19 3

H a s s e lt C ey se ns , D e m er st ra a t 11 Cr ol le n, L., M aa st ri ch te rs te en w eg Lê en , N ie u w st ra at M ar is , B o te rm ar k t Oloff, F ra n s , H o o g st ra at V an L an ge na ck er , J ., N ie u w st ra a t 42 V ry e n s, B ro ed er en Z us te r, B ot er m ar kt

H er ck -d e- S ta d B re m s, V.

H e y s t a a n Ze e T y tg at , A.

H e y s t op den B er g L au m an s- A nth oni L ie ke ns , Lo d.

H o b o k en Cr om be cq , Ch. V er to ng en , H.

H o o g st ra te n V an H oo f- R oe la ns

Is eg h e m Do orn s St ro bb e, G eb ro ed er s

G el in de n S m et s

H a e le n C le er em an s & Sa el s S ae ls -S tr ee l, J .

H e re n th a ls B on ga er ts -V er be ek , L. B ro ux -H ey le n, W ed .

In g e lm u n s te r St . A m an dsd ru kk er ij 13

194

L IJ S T VAN BO EK DR UK KE RI JE N

K n e ss e la e re A er no ud t- Gy se lb re ch t

K n o ck e a a n Ze e V an el ev en , Oct.

L ed eb er g De V is ch , P. Le gr os S te ve ns -W yn ck e, W ed .

V an de n Bu lck e, D.

L ie r A ug us ty ne n, J. B. T a y m a n s, J . en H. V an H oe ck e, A. V an In & Cie. V an R oo y & De B ra ba nd er

L o nder ze el V an Mo lle, J.

L o o ch ri st y V an R en te rg he m , Fr .

M aa se y ck H ou ga er ts , W ed .

V an de rd on ck -R ob ljn s V an v en k en ra y -R o u x

M al de gh en D el ill e, V. P ar in -B uy ss en s

M ec he le n a a n M aa s W ed . Sm ee ts & Zo ne n

M ec he le n (A nt w er pe n) B ul en s, J ., A nt w er ps ch e St ee nw eg 58 De R oy , G ez us te rs , B ef fe rs tr aa t 27 D es sa in , H ., B le ek st ra at 7 D ie ric kx -B ek e, H ., St ee nw eg 72

Go de nn e, E. en A. , G ro ot e M er kt 28 H en dr ic kx , A., La ng e H a ir g ra c h t 65 H ey m an s, V., H a z e n st ra a t 12 La en en , C., O. L. V ro u w s tr a a t 16 O lb re ch ts, J . Ni eu we B eg aa rd en st r. 35 P ap et er ie , M al in oi se , B la a sb a lg st ra a t P ee te rs , J ., A d eg h em st ra at 96 R ij ck m an s, P a u l (W ed) , St ee nw eg 58 V an de n Bo ss ch e, J. , R ag h en o p la at s 3 V an de r Z ey pe n, P. , N ec ke rs po el st r. 97 V an D oe se la er , Ed ., B ru ul 73 V an Mol , J ., B ru ul 116 V an V el se n, R. , Ij z e re n L eĂŞ n 1 V er hey den , A. , B ru ul 73 V er m eu le n, F ., A rs e n a a ls tr a a t V er st ae te n , J ., G il d e st ra a t 12

M er ch te m A ss el m an -D em ar Bu bb en s- D ie ud on nĂŠ

M er ck em B ou qu ill on , P.

M eu le be ke B ru gg em an , J .

Sa bb e- De cle rc q, C.

M id d el k er k e B ou qu ill on , O. Te m pe re , A rt .

Mo ll H a v e rm a n s , N. R o ey m ae k er s, Ch .

M or ts el N op pe n & Z n. , W ed .

N ed e rb ra k e l R ad y s, J .

V an N ie uw en ho ve

/

L IJ S T VA N BO EK DR UK KE RI JE N

N ee rp el t Ja co bs , J .

Ni el V er hy en , M.

N ie u w p o o rt D um on -G le en w er ck , F. L am m en , P.

O ed el em S tr o o b ra n d t, H .

V er do nk , E.

O o st a ck er D ru kke ri j d er B er oe ps ch oo l G lo ri eu x

O o st e n d e B o ts -R ey ns , G. B ou ch er y D av el uy , R. J .

De B ru yn e D uc lo s E ll eb ou dt H ol vo et -C az ea ux S m is sa e rt S w er tv ag h er , A. V an d ew a te r V an G ra ef sc he pe

O o st -R o o se b ek e D en oo -H os te

O pw ijc k Ab be loo s

P ee r Sm et s

P it th e m V ey s, J.

P o p e ri n g h e B eh ey t, H. D an ne el , N. D up on t, N. S a n se n , A. W il le m s, J .

R o e se la re A ck er m an & Cie .

De B ra uw er -S to ck De M ee ste r, J. D er ae dt -V er ho ye De Vo s Sc he lp e, F. V io n- V an E ek ho ut e

R u m bek e De P oo te r, A. T an ghe , J.

R u y en C ar on -L ip pe ns , J.

R u y ss el e d e S ta n d ae rt , A. & C.

S in t A m an d s W ie ls -W ie ls , H.

S in t N ic ola as (W aa s D ru kk er ij De D ag er aa d Ed om , J .

St ri jb ol -V er cr uy sse n K oc ke lb re gh , Ch .

S in t Q u in te n s- L e n n in c k V e rc ru y ss e -v an d e rb o rg h t, J.

S in t T ru id e n L eĂŤ n M or ea u, G.

195

190

L IJ S T VA N BO EK DR UK KE RU EN

V an W es t-D ub oi s V an W es t- P lu y in er s

S ta b ro e c k B ril , Al ex .

S w ee v ez ee le Sa p, Am .

S e rr u y s, M.

T er ns ch e Be ek x, Ge br oe de rs, A ug us t W a u te rs st r.

De Bo ck, F r. , K o u te rs tr aa t De La nd ts he er , Ed ., De ver sfc raa t De Nij s, A. , K aa i H in de rd ae l, Je f. , Gr oot e M ar kt S ch ue rm an , Al b., K as te el st ra at

T e ss e n d e rl o o V er ac h te rt en F ey en

T h ie lt H o rt a , G. M in na er t, J. D. V er ve nn e, J.

T o n g e re n Co llĂŠe D em ar te au T h ee le n V ra n k en

T u rn h o u t B re po ls & D ie rc kx Zn .

Ja co bs, J. K eu pp en s, H. S in t V ic to râ&#x20AC;&#x2122;s G es tic h S pl ic ha l, J. S tr o o b an t, E. V an E ek er t, Au g.

V eu rn e B on ho m m e B ru ne in , C. De C ra em er De sm ij te r Mo rez , H .

V in c k t T y tg a t en Zo on , O.

W acken H u y s, E.

W e rc h te r D ry v e rs -V is k en s

W e st e rl o o De C os te r

W il le b ro e c k T h o m as

W y ts c h a e te W ed . H . F o u rn ie r en Z one n

W ynghenc O ns ee uw -D e F a v e rn ie r, W ed .

V an M ae le, K.

Y per B ra s- T av en ie r, G., B o te rs tr a a t C al le w ae rt -D e M eu le na er e, B o te rs tr aa t C as te l, A. , R y s s e ls tr a a t D ew ee nd t, R y s s e ls tr a a t D um or ti er , B o te rs tr a a t La m bi n, D ix m u d es tr aa t M ah ie u, S te rr e s tr a a t N uy tt en , B o te rs tr a a t T y b er g h ie n -F ra ey s, H o n d st ra a t

INHOUD SOPGAV E

Ee n w oo rd v o o ra f Bldz.

L ee rl in gs te ls el en va ko pl ei di ng do or H en ri K er kh of f. . . i Ca rl E rn st P oe sc he l do or S. H. de R oo s, m et 19 af be el di ng en 15 V ro eg er e le tt er g ie te ri je n in N ed er la nd do or P. fr. Bo na ve ntu ra K ru it w ag en , m et 1 a fb e e ld in g ............................................ 61 Bo ek, B oe kk un st en Bo ek eri j do or Dr. H. E. Gr ev e . . .

73 H et A rc hi te ct on is ch e in B oe kd ru kk un st do or A. v an B aa ien 81 T w ee op st el le n v an J. W . En sc he dĂŠ I. O ve r h e t be la ng v an ou de bo ek en , m et 1 af be el di ng . . 97 II . T aa l en dr uk , m et 1 a fb e e ld in g ............................................ 103 St ijf se l m ar m er d oo r R . W . P. de V rie s J r. , m. 5 af be eldi ng en 121 Ho e s ta a t h e t m et de a rt is ti e k e zijd e va n on s be dr ijf d oo r Le o H a g e d o o r n ..............................................................................129 De H er le vi ng de r B oe kk un st in En ge la nd do or R. W . P. de V rie s Jr ., m et 12 a f b e e l d i n g e n ................................. . . . . 139 Ja ar o v er zi ch t do or J . W . E n sc h e d ĂŠ ............................................... 159 Lij s t van Bo ek dr uk ke rij e n ................................................................ 169 A dv er te nt ie af de el in g A an ha ng se l

V

E dru k VAN DIT BOEK IS VOLTOOID DEN XXVI % APR IL MCMXI « HE T WERD GEDRUKT OP DE ■ PER SEN VAN IPENBU UR & VAN SELDAM TE ■ AMSTER DAM; DE INIT IAAL -VER SIER ING EN HET PO RT RE T VAN CARL ERN ST POESC HEL VAN DE HAND VAN S. H. DE ROO S, T ER WI JL DE VOOR DEN DRUK BENOODIGDE MATE RIALE N GELE­ VERD WERDEN DOOR : PH. SIMONS & C° TE ’S GRAVENHAGE VOOR HET PAP IER , LE TT ER GI ET ER IJ „AM STE R­ DAM” TE AMSTERDAM VOOR DE LE TT ER , OTTO BAER TE RADEBEUL-DRESDEN EN BER GER & W IR TH TE LEIPZIG VOOR DE DRU KIN KT EN E IL E R S & WO LF TE AM­ STERDAM VOOR DE CLICHÉS « G. OO STENB ROEK & ZOON TE HAARLEM VERVAARDIGDEN HE T BINDWE RK «

IMMER S TR E V E N D

ADV ERTE NTIE AFDEEL ING

â&#x2013;

Q ozr

TZD

ŒZT G eh ee l au to m at is ch e V o u w m ac h in e

GEBR. BREHMER L E IP Z IG

MACH INEFA BRIEK

PL AG W IT Z

b o u w e n al s s p e c ia li te it in e rk e n d b e st e en so li e d s te ui tv oe ri ng

DRA AD- EN GAREN HECHTMACHINES voor alle soorten boeken en! brochures

KARTON HECHTMACHINES

VOUWMAC HINES voor boek- en courantwerk in 70 verschillende uitvoeringen

:: COMPLETE INRICHTINGEN :: TOT VERVAARDIGING VAN CARTONNAGES LA AT ST E HO OG E OND ERS CHE IDIN GEN Par ijs 1 9 0 0 , Grand Prix ren Gouden Medaille .

Lu ik 19 05 , Gouden ' Medaille .

— K eu le n 19 05 , Gouden Medaille .

Pl au en i. V . 19 05 , Gouden Medaill e. Ca ss el 19 05 , Gouden- Medaille.

Ti ls it 19 05 , Gouden Medaille .

— Mi laa n 19 05 , Grand Prix.

A fz on de rl ijk aa ng ed re ve n

G o ed k o o p st e bew ee gk ra ch t

ELECTRO^MOTOREN M A C H IN E S V O O R DE G R A F IS C H E V A K K E N gedreven door afzonderlijke electro?motoren, hebb en niet alleen groo ter prod ucti ever mog en dan wa nneer zij d oor gas of stoom gedrev en w orden, doch de a ldus toegepaste electrische beweegkra cht is bu iten dien aanzien? lijk goedk ooper dan iedere andere.

G E E N V E R B R U IK W A N N E E R D E P E R S S T IL S T A A T

Voo r uitvoerig e prospecti en prijsopgave van electrische beweegkrac ht en verlich ting wende men zich to t het Electrotech nisch InstallatiedBureau

GROENEVELD, RUEMPOL & (U N ie uw e Z ijd s V oo rb ur gw al N o 92, A m st er da m T el .? A dr es : V el dr um Te le fo on nu m m er s 4827 en 10421

D r ie k le u r e n d r u k n a a r e e n a q u a r e l, v e r v a a r d ig d in de a te li e r s v a n de N. V. C h e m ig ra fi s c h e K u n s ti n r ic h ti n g P o ly g ra p h , A m s te rd a m en H a a r le m

' : '1I«SSr ? '1ES ! !5î'j ES!

g ï' ! ÎSE ES ! Ç5E3ES !

Boekdruk=Snelpersen

Sm ou tw er k =Sn el pe rs en , Cy lin de r - Tr ap m ac hi ne s, De ge ld ru kpe rse n, B os to np er se n en Ap pa ra ten vo or Co rr ect ie= Af dr uk ke n.

Actiengesellschaft für Schriftgieße rei und Masch inenba u Offenbach am Main Moderne Letters, Randen Vignetten, Messinglijnen ■■■

Boekdrukk erij =Inve ntarissen steeds op Magazijn ■ ■■ G em ak ke lij ke B et al in gs vo or w aa rd en .

Ho oge R ed uc tie bij co nt an te B et al in g.

i

Mergenffialer Setzmaschinenfabrik ■Berlin Kleine en goedko ope Zetmachine Eenvoudig, practisch en winstgeve nd Onmisbaar ook v oor kleinere drukkerije n 1 fïï

A L L E E N -V E R T E G E N W O O R D IG E R S

Ïïl

Winkler, Faller t & Co. 12 ZIESENISKADE = AMSTERDAM Telegram-Adres : PYTONIL

Telefoon 9839

■ rJ

s s s s

Haddon Degel-Snelper s met auto m ati sc hen uit le g

s

Binnenraams afmetingen 3 1 x 4 ö % c.M. Gegar andee rde snelh eid 2500-3 000 druks per uur. Vaste degel, met losse plaat voor het toest ellen ; hierdoor kan he t t oeste l g ereed ge maakt worden terwijl een jongen de machine schoonma akt. Inle g als op twee toer enpe rs. Schuine inlegt afel ter bevord ering der snelhe id. De vellen worden stee ds vastge houde n totdat ze uitgele gd zij n; ze worden geen oogen blik aan hun lot overg elaten . De uitle g is zic htb aar voor den inleg ger, die den druk dus kan contr oleer en. Dru k-a fste ller met den voet te bedien en, zoodat stee ds beide handen vrij blijven voor het inleg gen.

Minimum marge 3 m.M. Een ideaal deg elpe rs voor elke drukk erij.

s

JOHN HADDON & CO. SALISBURY SQUARE, FLEET STREET, LONDON, E.C. Verteg eriivo ordig ers :

BINGER & WEGELIN, D am st ra at 12 a, AMSTERDAM

s s

© G ez el ui t “ H a m is h ” . O rn a m e n te n : “ F lo re tt e s N 104 ” C ax to n L e tt e rg ie te ri j.

\ A Z \ Z V A Z \ f V f V A / VA A

A A / V /V A A

“ART CA XT ON ” voor

A ut ot yp ie -, H oo gd ru k

D rie kl eu re nd ru k

D e “ A R T C A X T O N ” w o rd t in 9 v er sc hi lle nd e nu m m er s ge m aa kt , s pe ci aa l vo or al le so or te n fr aa i d ru k w e rk , h o o g d ru k , po ns w er k, bu ig w er k, enz .

M o d e l A he ef t dr ie d is tr ib u ti ec y li n d e rs o n d er de n vo rm , te rw ij l m od el B (h ie rb ov en af ge be el d) bo ve nd ie n no g ee n co m pl ee t in kt w er k me t in kt ba k on der d en vo rm he ef t. D e “ A rt C a x to n ” w o rd t in tw ee f or m at en ge bo uw d : bi nn en ra am s 4 6 x 5 7 en 3 1 x 4 6 c . M . A lle 9 nu m m er s zi jn va n du bb el ta n d ra d vo or zi en . A ll e de el en zi jn u it w is se lb aa r.

P ri m a co n st ru ct ie ,

JOH N HADDON & CO. SALISBURY SQUARE, FL EE T ST., LONDON , E.C. V er te ge nw oo rd ig er s :

BINGER & WEGEL1N, Damstraat ) 2a, A MST ERD AM

G ez et ui t “ H u g o ” . “ Ru le T R 678 ” .

Ca xt on L et te rg ie te ri j.

N.V. Mij voor Boekdrukkeri j Industrie PRINS HENDRIKKADE 66 - AM STER DA M = TELEFOON 87 82 DE VOORDE ELIGSTE ZETMACHINE IS EN BLIJFT DE

DUPLEX-TYPOGRAPH TW EE LETTE RSOOR TEN IN EEN REGE L HET MOOIS TE ZET WER K VOOR BOEKEN HET VLUGS TE ZETWERK VOOR COURANTEN

EENVOUDIG, BETROUWBAAR, GOE DKO OP

bil

PLANETA-SNELPERSEN PRAC HTIGE CONS TRUC TIE :::

DE DRIE ROLLEN-PL ANET A VERDRINGT ALL E ANDERE FABRIKATEN VRAA GT CAT ALO GUS

:::

KNIEHE FBOOM-PROEFPERS

voor auto typied ruk. F abr ika at Karl Krause, Leipzig

I

V oo r he t zui ver afd ruk ken van au to ty pi cn , he ef t men een pe rs no odig me t ze er groo t dru kverm ogen . <J De hi ero nd er af ge bc eld e vo ld oe t aan alle eis ch en , zij is ze er z wa ar geb ouwd en voo rzie n van een ve rs te lb ar en wig, wa ar do or men he t dru kv erm og en kan ve rgr oo ten of ver mi nde ren . C J A ut ot yp ie n op de gr oo tst e for ma ten wo rd en op de ze pe rs zui ver afg edr ukt

A lle en -v er teg en w oo rd ig in g voor N ed er la nd en Ko lo ni ën :

Letterg ieterij „Ams terdam ” voorh een N. Tette rode AMSTERDAM

B il d e r d ij k s tr a a t 16 3- 16 5

»»

ROTTERDAM W ij n h a v e n 10 6

♦ 2 Ö I 1I $< ; * 3 2 $

TEGEN CONCUR REEREN DE PRIJZEN

ENVELOPPEN

VLUGGE L E V E R IN G VAN ALLE SOORTEN

BA RM EN

E N V E L O PP EN FA BR I ElK

RICHARD HOLZRICHTER

«S -

Z

Z

Z

Z

Z

Z

Z

A Z

A Z

A Z

A Z

A Z

A z

x

z

>

z

z

z

x

«z

*z

* z

V *z V * z

LETTERGIETERIJ

D. STEMPEL * A -G ERANKFURTA.M. Koperen lijnenfab riek en Galvan oplasfi ek. ♦ Best ingerichte lettergieterij.

P ri m a sc hr ift en

orname nten, vignetten na ar on twerp en van e erst e kun sten aars Fabriek van matrijzen voor de Mergen thaler Zetmachine (Linotype)

BRUSSEL 1910: GRAND PRIX

V

Machinefabriek Johannisberg Geisenheim a. d. R.

là VERTEGENW OORDIGER

H. ß. UDO

LETTERGIETERIJ

DEN HAAG

Koopt zoo Ge ze re eds k ent, of vraagt pro even van on ze Romaansch 12 seriën

Pl an tij n 5 seriën

Ch elt en ha m 5 seriën

Antieke 18 seriën

Columbia 3 seriën

L E T T E R G IE T E R IJ

„AMSTERDAM” VOORHEEN N.TETTERODE

Bilderd ijk-Orn amente n

j

G. H. BÜHRM ANN PAPIER GROOT HANDE L O PG ER IC H T A N N O 1866

®

AM STE RD AM RO TT ER DA M

K

BE RI CH T DAT IN DE N LOO P VAN HET J AAR 1911 DE KAN* TO RE N EN M A G A ZI JN EN TE AMSTERDAM ZULLEN WORDEN OVERG EBRAC HT NAAR

K E IZ E R S G R A C H T 28A4 P R IN S E N G R A C H T 45A1 ALWAAR EEN NIEU W MODERN G E B O U W Z A L V E R R IJ Z E N

4 -H - H H »♦ U H H H - O

U

H 4+ H

H H H H

H ♦♦ H H H H H H H 44 44 4« H ♦♦ H H H 44 4 H 44 -4 4- H 44 ' •

n 44 44 M- 44 44 44 H 44 44 4+ H 44 4» M 44 44-4 4-»

■44-H-*

♦♦ ♦♦

DRUK1NKTFABR1EKEN

OTT O BAER RADEBEUL • DRESDEN ZWART E EN GE KL EU RD E

BO EK - EN ST EE ND RU KI NK TE N LICHTDRU KINKTEN • BLIKDRUK1NKTEN

R O L L E N S P E C IE SPECIALITEIT

ZW A RT E S N E L D R O G E N D E INK TEN vo or bo ek - en ste en dr uk VERTEG ENWOOR DIGER VOOR NEDERLAND

PIE T OU DKE RK PO O L

•

AM STE RDA M

NIE UW E Z1JDS VOOR BURG WAL 57

-44—14 44 44- 44- 4 41 -44 44 44 44-4 4-4 4 44 44 -44 44 44 44 44 ♦♦ 44 -44 44-4 4 44 44 ♦♦ 44 44 44-44 44-44 44 ♦♦ 44 44 44 44 44 >1 H H »♦ H 4 44 44 -4 4- 44 -4 4- 4

BAUERSC HE GIETERIJ FRA NKF URT A.MAIN FI LI AA L- GI ET ER IJ BA RC EL ON A OPGERICHT 1837

r o ductief ste Lettergieterij 100 Gietmachin es. Ca. 300 Ar­ beider s en employ és ® Spec ia­ liteit in Letters, Orname nten enz. naar teekening en van eerste Kunst enaars ® Rijke sort eeri ng van coura nte Boek- en Smou tletters ® Inrichting van Compl ete Boek ­ drukke rijen ® Bru ssel 1910: Gran d Prix Hoofd verteg enwoo rdiger voor Nederland en Koloniën

Wa lter Le nn ho ff, Am ste rd am NZ. Vo or bu rg w al 15

PRINS HENDR IKKAD E 67 AMSTERDAM TELEF. 280 5

®

D R U K IN K TE N ® RO LL EN SP EC IE BR ON ZE N ®

GROOTST E VOORRAAD IN NEDERLAND

STOOM ROLLENGIETERIJ P ri m a S p e c ie

■

J a a r a b o n n e m e n te n

Nieu we rollen worde n kostelo os

gegoten

n Bl

ira

Monotype Z etmachine Het vraagst uk van den dag Er is m aa r éé n ze tm ac h in e , d ie h a n d w e rk e v e n a a rt e n v e rb e te rt G E E N W E R K IS TE E E N V O U D IG GEE N PRIJSC OURA NT TE MOEILIJK GEEN TABELW ERK TE INGEWIKKELD □ GEEN UITGAVE TE GOED □

Producee rt loss e letters van 6 tot 36 punten corps Romein, Cursief en vet jes ONAF HANK ELIJK VAN OPERATE URS-HA NDIGHE ID Bij 10 uren arbeid 40 00 0 □ garm on d en 6 0 0 0 0 O no np ar el BESPARING VAN JAARLIJKS TERUG­ KOMENDE GROOTE UITGAVEN VOOR □ NIEUWE MATERIALEN □

DE KLEI NE DRU KKE R IS AL ­ MACHTIG MET DE MO NOTYPE O nd er ric ht en in lic ht in ge n g ee ft d e ve rt e­ ge nw oo rd ig er voo r N ed er la nd en K ol on ië n

J. HOEKSTRA MOLEN STRAA T 7 - DEN HA AG ELKEN DAG ZIJN DE MACHINES IN GEWO ON EN DAG□ BLAD-BEDRIJF TE ZIEN □

GSIo.o»o

.Oÿeae 'e: o ti & à'fc.-è':-

o

oot O\.p<,Où^j“Ct.Jt:o3,c.Oc oo <»•>«*»♦<f<6 ©'

Emmel & Sc ho ell er ME RK EN BIJ DÜ RE N

EN V EL O PP EN FA BR IE K

W IT T E EN G O U D SN ÊE K A A R TE N ALLE SO O RTEN E N V E L O PPE S □

EN R 0U W P A P 1E R

□

□

VEN STERCO U V ERTS

□

MON STE RS WORDEN OP VERZOEK TOE GEZO NDEN

2g 2 £ IE £ K & 3 ¥ Z 2 g !S 3 ^ I’& K ïm 2 3 3 B W S 3 3S2K E S S 3 3 S X S 3 S !E B tt ElE aZ BE BS 2S aB L

in #

GEBR. KLINGSPOR OF FE NB AC H A.M. LETTE RGIET ERIJ FOTO CHE MIGR AFIS CHE EN ' GALVANOPLASTISCHE INRICHTING vestigen de aandacht op hunne uitnemend e fabrikaten in letter en siermateria al naar ontwerpen van bekende kunstena ars.

KLINGSPOR'S voortreffelijke fabrikaten zijn in de beste boekdrukkerijen in gebruik en zijn onontbeerlijk v oo r artisti ek drukwerk. Proeve n vo or bestellers gratis.

•>:

g w B

e S

CLICHES IN ELKE ETSMANIER •in®iusi ii#iii®in #im:sniis iii#ni#iiK iii#iii III«

'+D C4- 'öf«c 4ce4 oo^- o*c^ o4co 4co40 D*o4 o4o4o 4co4c <Hoo *o^o4 oo4< <^o+ <><M <»4< -ó^<> *<-o^ -^o*^ c4oM <o4oo 4<e '♦oo f034o c^oc4 oo*o >? 4 o o |o ^ c 4 o C4CC40 c^o fc of <x >f oo >o c4 c^ c4 co foo 4c <> fc4 o* «4 oc 4< o+-o * o ^ o ^ < x ^ c o |o o * < x 4 o 4 o 4 o o * o o fo < > » < .o fco 4c o fc o k .o K o * o4 cc4 o^ $<

(ßEüvMU,

i33j^ m*rihHM

IMMER STR EVE ND

HET DRUKKERS JAAR BOE K VERS CHEN EN ZIJN DE VO LG EN DE DE ELE N: ie Jaargan g (1906) gedr ukt me t rom aan sch romein , m et 85 illustraties in zw art en kleurendruk, geb ond en in half lede r en me t boekv ersier ing van Theo M o l k e n b o e r ....................f ?e Jaargang (1907) gedru kt me t n ordi sche an­ tiqua, me t 82 illustraties in zwart en kleurendruk, geb ond en in heel linnen stem pelb and en m et initi­ alen en titelversi ering van S. H. de R o o s .......................................

5e Jaargang (1908) gedru kt me t Che lten ham romein , me t 105 illustraties in zwart en kleurendr uk, geb ond en in heel linnen ste mpe lban d en m et houtsn eevers ieringe n van G eo rg R u e te r ............................................

DAAR DEZE DRIE JAA RG AN GE N BIJNA UITVERKO< ZIJN, HAAS TE MEN ZIC H ONT BRE KEN DE DEELI BIJTIJDS AAN TE VRA GEN

M

A ') '- *

W - * '-

•c 4c of co +c c4 o o K > ^c 4 o o > o c4 o o *c c4 cc4 < o *o o *o c4 o ^c > *o o *o o 4 o c4 < '0 *o o *o o *o o *^ c4 o o *< r^ o + c o fc o * ': o K O o c 4 " C 4 o o 4 ^

jÇ t- 4 o o * o o ^ c 4 < o ^ o 4 ^ c 4 o c 4 o o 4 o A

^© ♦C O fO O fx ^ O fO O fO O K O fO O iC O fO O K -O fO O fO ^G fO O fO O ^O O fr^ O fO O fC O fO O +O O fC ^O ^O iO O +C O fO tH O -iO iO O ^X iiO O ^^ O fr OfOOfOOf' O ^ O f O C ^ O f '^ / ^ C + O O V jO V ^ £

Ii

ME DE DE ELI NG EN OVE R BOEKKUNST - IN DEZ E SERIE VER SCH ENE N BIJ DE UITG EVE RS

IPE NB UU R & VAN SELDAM TE A MSTERDA M ::

DE VO LG EN DE DEELTJES

::

1. DE BOEKLE TTER IN NEDERLAND doo r J. W. Ens che dé (uitv erko cht) DE GRASS ETLETT ER do or J .W.E nsch edé, g e ïl lu s tr e e r d ................................................ f i.— 5. LO GI CA IN BOEKDRUK do or J. W. En­ sch edé , g e ïl lu s tr e e r d ..................................f 0.90 4. WILLIAM MORRIS EN ZIJN INVLOE D O P HET BOEK do or Emma nuel de Bom, ge­ ïllustr eerd me t 10 afbe eldi nge n naar w erken van William Morris en po rtr et get eek end do or S. H. de Roos.

2.

Ge wo ne edit ie op pap ier à la cuve, ingen aaid . . . f 1.50 » » » » » » » ge ca rto nn ee rd . . f 2.

Luxe editi e op Ba tch elo r Kelmsc ott papi er, geb ond en in per kam ent en b a n d ........................................................f l O . — AL DEZE DEELT JES ZIJN O P UITS TEK END PAPIER, ELK MET VER SCH ILLE NDE LETT ER ZEER ZO RG VU LD IG GE DR UK T

5o4o o4o^ o4o o*oo ioof o4o4 0o4o ofoo *oo*o ^o*<x >4oc 4oofo of04c >*<x> *<x>4 <x>*< >^o4 0<>K >o*cc 4co4o ofoc4 <x>fo c4<-^ <4oe* <x>|<

I t1

o o o oo oo o °o oo oo oo o oo o o oo o o o ooo ooo o c) oo ooo oo o o oo o ooog O o O o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o Opg eric ht 1861 Opg erich t 1861 o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o HOUTE N LE TT ER o o o o o o o o IS HOUTEN o o o o o o GEREEDSCHAPPEN o o o o IN ONBERISPELIJKE UITVOERING o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o VERTEGENW OORDIGER : o o o o W. LENNHOFF AM STE RDA M o o o o o KEIZERSGRACHT 179 TELEF OON 9020 o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o § o oo ooo o ooo oo o o oo oo oo o °o oo o oo ooo ooo

EE RS TE MA NN HE IM ER HOUTENLETTERFABRIEK SACHS & Co., MANNHEIM

»» -» ♦- 4 O H ♦♦ »♦ O M

J<*-++--H- H

»♦ U » »+ ♦- » ♦ ♦♦ H - H - H - M

n l-H -n H tH H H H H t - H J H H +

.

♦♦ ♦♦

♦♦ ♦ » + » •♦ » O H - H - H

H H U »♦

H B - t h O H H »+-++-+» »»■ ♦>■4 + B - B - f + B B B B B B B B 44 H 4 -4 W W 4- H -

«,•«

BERGER & W1RTH « DRUKINKTFÀBR1EKEN • LEIP ZIG •:

FABRIEKEN : AMSTERDAM, BERLIJN, BARMEN, BUDAPEST, LE IPZ IG, LON DEN , NEW -YO RK, PARIJS, ST. PETERSBURG

::

DRUKINKTEN VO OR BOEK-, STEEN-, LICHT-, EN BL1KDRUK ’

SPECIA LITEIT: SN EL DR OG EN DE INKT VO OR SMO UT- EN " ILLUSTRA TIEDRLIK ’» 4tf :: ::

Tas t inktb ak en stalen rolle n nie t aa n; dro og t niet vlugger op de spe cier ollen dan and ere ink t; tus sch en- leg gen daa rdo or gehee l overb odig.

L

ROLLENSPEC1E, VICTORIA EN BIANCA IN KUBUS-

h

;;’> VORM; LICH TDR UK- EN TROPENRO LLENSPEC 1E

4b

4k

;;

-►

ST O O M -R O LL EN G 1E TE R IJ 8 FILIAAL TE AM STE RD AM SPU ISTR AAT 46 O

s «»

D irecteur: AUG. P. GAARLANDT TE LEG R.- AD RE S: F ARB1ANCÀ, AM STER DAM • TEL. 1NTERC. N o. 5068

H

H H H O M H >> H - H ♦♦ H ♦♦ ♦♦ ♦« ♦♦ ♦♦ H -W - H - H H H U ♦» »♦ »♦ M H H ♦♦ H O M H H ♦ ♦♦ ++ - W -H -Î

1 *o

H.B .IID OD EN HA AG

o f1 e o €)

O O Ç) G

V ER TE GE NW OO RD IG ER VAN H1ERONDE RVOLGEN DE FIRMA’s KLEIN, FORST & BOHN Nachf.

KEMPEWERK • NUERNBERG KARL KR AU SE • LE IP ZI G ROCKSTROH & SCHNEIDER GEBR. BREHMER • LEIP ZIG BERTHOLD •LIJNENFABR1EK

o o o o o

TAL VAN MACHINES EN AL HET MA­ TERIAAL TER DIRE CTE LE VE RI NG VO OR HA ND EN :: LE VE RIN G VA N COMP LETE BO EKD RU KK ER IJE N IN DEN KO RT ST M O GE LI JK EN TIJ D

$ II

TELEF. INTERLOKAAL 9 66 • TELE GRAM ADR ES: 1JD O-H AA G

O

S <5)

MACHINENHA NDEL

G EN LETTER GI ET ER IJ

HAMBURG

CO MP LE TE DRU KKE RIJ» ’IN RI CH TI NG EN EN O M GI ET IN GE N

■» ALL ÉÉN *VE RTE GEN WO ORD IGE RS <&

J. E. ST OLB ERG JR. & CO. A M ST E R D A M , G R O EN EB U R G W A L 61 Gezet uit »Heraldisch«

A ^ X i Z ♦ A é X ^ Z A éX ^ Z A £ X ^ Z A £ X ^ Z A £ X ^

enz0di&Reu2e burg gefferg iefetïj te H am

ffiettereoorten

Door W h e n , Tijößchripen en Couranten, in rijkate keuze en öe meeat origineele Setterty pen ^öoerfentie--, (Befigureeröe en Titel-Setferaoorten, in it ia le n en (Ornamenten

♦ Çà ZA £X àZ A £X àZ A £X àZ A £X àZ A £X àZ A £X àZ A £X àZ A £X àA V Xà ZA £X àZ

A lléén--® erfegenrooorôigere oo or ïl eöerl anö en Koloniën :

3 , (R stolbe rg 3r. & Co ., ftlmaferóam (Broeneburgroal 61, Telefoon 1490 Ge zet uit » Fränk isch«

GENZSCH&HEYSE

LETT ERGI ETER IJ, HA MB UR G TELE GRA MAD RES : GENZEYSE

GG OPG ERIC HT IN 1833

[ij aanschaffing van nieuwe Smout* of Broodl etters moet geen praktisch Boek* druk ker achterblijven, zich de voor* deelen van onze Universeele Letterlijn (Deu tsche Norma llinie) ten nutte te maken. Van de vele voordeelen dezer technisch e nie uwig heid noemen wij slechts de volgende: 1.Alle Le tterso orten op gelijkgr ooten kegel staan precies met elkaar in de lijn. 2. Lettersoorten op ongelijkgroote n kegel kun nen doo r onderlegg en met systematisch ma* terieel in de lijn gebrac ht w orden. 3. Alle lettersoorten kun nen doo r systematisch materieel met de tweepunts* haarlijn in de lijn gebrac ht worden. 4. De tweepunts* haarlijn bied t den boek druk ker het eenvo udigste en betrou wbaa rste controlemi ddel tot onder zoek der letterlijn.

Alléé n/Ver tegenw oordig ers voor Ned erla nd en Kolonië n;

J. E. Stolb erg Jr. & Co., Amste rdam Groen eburgw al 61, Telefoon 1490 Gez et uit » No rdi sch e An tiq ua«

Ph. Simons & C o.

Groot hande l in Papier 's Gravenha ge Amsterdamsche Veer kade 10ÂŤ 16. Telefo on 990 :: Rotterdam Gedem pte Boters loot 7. Telefo on 2304 :: Amsterdam (Monst erkame r) O.Z. Achte rburg wal 143. Tel. 3745

Ordinaire en fijne papieren in diverse genres Houtvrije druk? en schrijfpapieren Postpapieren Illustratie?, Kunstdruk? en Chrom opapi eren Papieren vo or Autotypie, Lithografie, Zincografie Romanpapieren Witte en gekleurde Cartons Couverture?, Affiche? en Pakpapieren Zijde? en Copieerpapier en Groote sorteering in moderne Omslagpapieren

He t papie r waaro p dit Jaarbo ek is gedru kt werd door onze f irm a gelev erd.

CHR. HOSTnnHK-STFIHBFRfiScni: rn R B E n fflB R IK E N

DRUKIHKTE« »OOR ALLE GRAFISCHE TECHNIEKEN

scïks VERTEGENWOORDIGERS: È 2 2 S

VOOR NEDERLA ND

S VOOR BELGIE S

sU .LEN NHOfFE

R. Hfln nncHER

s n n sTE R o n n s

BRUXELLE S-D ID I

KEIZER SG RACHT 179

RUE D'flriDLE TE RRE 52

Zwarte inkten voor alle grafischen bedrijven Pracht drukin kten vo or Aut otyp iedr uk lllustr atiein kt Rotatie inkt Kope rdru kink t Lichtd rukinkt Zink druki nkt Rouw inkten Smo ntink ten Omd ruki nkt Glan szwa rt Penink ten Siccatief Aut ochr omz wart Verniss en

(HHSii

Kleurinkt- en chem ische fa briek in Klein-He hlen by Celle

Gekleur de inkten voor alle grafischen bedrijven Auto typi eink ten : Auto chro mink ten : Dekinkten Onde rgron dinkt en Dub belt ooni nkte n Blikdruk inkten Glan sink ten Che que inkten Bronsi nkten Copi eerin kten Reliefdru kinkten Glan sver nisse n Boekb inder s-glan sinkt en Satijnin kten : Bijm engs tof P a s t a C e l le n s ia

CHR. H O S T M A N N -S T E IN B E R Q 'S che FARB ENFA BRIK EN o. M. B. H. CELLE.

Morgend auw.

Schilderij van Hans von Bartels

J . 3.

§ 01ESECK C Ei Pz ie ETTER01E TERD ör oo te keuze boekleffer. öetjee le gar ni­ tur en titel- en fweekl euren lette rs en ini­ tiale n. Eene uifgebreibe keu ze smoufle ffer voo r alle soo rte n van smout werk. ®$ts> Art isti ek gefee kenbe lett ers, nau wk eur ige afwerkin g B ilj ef le ffe rs : Kan ben en sie raa b in Ijout en galva no voo r mob erne biljette n. Ko pe ren le tt er s en orn a­ men ten om te bruk ken en tjoog te brukken , tevens voo r boe kbi nbe rs. Kope ren lijnen en ornam enten .

Gijnen welke te combi neeren zijn in iebere gewe nsdjte groo tte. Cirkels en kop eren plate n voor onbe rgron bbru k. Kla feri aal om te pon sen en om te gelijkertijb te br ukke n, te p onse n, te kerven, te groeve n en uit te snij ben op be Ptjönij: bege lbruk pers Hoof bvert egenw oorbi ger vo or ïïeb erla nb en Kolo niën A. Pmt se nb an z, A ms ter da m, ïïic. Kia ess fra af 59 8a1zmann& ohrift. In itia l Se rie 6 9 0 . Einfassu ng Se rie 6 7 0

□ □ □ □ □ O □ cD □ □ □ □ □ □ C □ □ □ c c c c□ c□ □ c□ □ D □ □ c □ □ c □

c D D C □ □ □ □ □ □ c □ □ □ D C □ c□ □ □ □ □ D □ □ A.PRE USEN DANZ , AMSTERDAM □□□ □ Nicolaas Maess traat 59 □ □ □ leipzige r Lateinschrift. Einfassung Serie 764□ □□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□ooDbooDnDonnnooooDnooooooooDODonnanaDDanacnnnoooaoDc

D E G E LD R U K P E R S E N „ P H Ö N IX “

□ □ □ □ □ □ □ □ □ :: VOOR BOEK DRU KKE RS, BOEK BIND ERS EN CART ONNA GEFAB RIEKE N » □ □ Deg elpe rsen voor het mak en van eenvoudig zoowel als fijn druk werk , mee rkle urig e kun stdr ukk en, bijzo nder a□ □ autotyp iën en dri ekl eur end ruk ken , reliëf druk en uitstoote n van vouwdooz en, cartonn age, voo rwe rpen van cellu­ □ loïd enz. en verschillen de boek bind ers-d oele inde n. Duiten de norm ale modell en fab ricee ren wij de P h ö n ix P F □ □ voor kle ure n en uitstoo twerk en zware reliefp ersing en met lette rrolle n van zee r groot en diam eter. □ □ □ Degel en degelrug vorme n ee n ge hee l.— Zuiver □ □ regist er door dat aanleg en vellenschuiver zee r □ □ juist ku nnen word en gesteld. — Do or een h and ­ □ □ greep kunn en alle rol len word en afgezet. —De □ □ distr ibuee rolle n liggen in een afz onde rlijke stoel □ □ en zijn onmiddellij k te v erwisse len. — De let ter ­ a□ rolle n geven afwisselen d inkt bij het naa r be ­ □ a□ neden en boven gaan. Iriswi sselro l voor mee r□ kleurendru ck en indeeling van den inktbak in □ □ kleine bakjes , tenein de zee r smalle stree pen □ □ te kunne n dr uk ke n. — Veili gheid s-ond erdee len □ □ tegen breu k. — Practische aandrijving der ma­ □ □ chine voor elke soor t van krach toverbreng ing. — □ □ Handb eveilig er, welke de machine bij eventu eel □ □ gevaar direct stil zet, waa rdoo r men een groo□ □ tere zeke rhei d heeft en vlugg er werk en ka n. — □ □ Inktcylind er met wisselen de beweging (Pate nt). □ □ □ □ ]. G. SCHELTER & GIES ECK E □ □ □ MAC HIN EFA BRI EK- LEIP ZIG □ □ □ □ Verteg enwoo rdiger :

□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□a

V er te ge nw oo rd ig er : A. P R E U SE N D A N Z , AM ST ER DA M , N ic ol aa s M ae ss tr aa t 59

]. G. SCH ELTER & GIESE CKE- MACH INEFA BRIE K • L EIPZ IG

Doo r eigen onder vindin g in onze druk kerij en door die van erva ren vakma nnen is het ons gelukt, den bouw dez er mod erne machines tot in de kleinste bijzo nderh eden „up to date “ te maken Deze per sen ken mer ken zich bijz ond er door hun sterke n bouw, hun groote snelh eid, onove rtroffe n inktv erwrijving en zuive r regist er, waar aan zich arbeid spar end e ond erde elen aanslu iten

het fijnste werk zoowel als voor de zwaa rste vorme n 2200 druk s pe r u ur

T w ee to er en sn el p er se n in 17 ver schillende forma ten, snell oope nd, voor

en smout werk. Leve ren tot 2200 dru ks per uur.

to er en sn el p er se n in 4 verschillende form aten voor coura nt-, boe k­

Eenen tweetoeren snelpersen W IN DS BR AU T E en

□ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ o □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □

J.G.S CHE LTE R & GIE SEC KE- LEIP ZIG

VEI LI G H EI D SL IF TE N voos* p e r s o n e n e n g o e d e r e n O ng ev ee r 2600 g el ev er d

Transmiss ies

Transportwa gens vo or le tte rv or m en , pa pi er en lit ho gr af ie st ee ne n enz .

U itv oe rin g n aa r be pr oe fd e mo de lle n. S te ed s in vo or ra ad

NU M M ER M AC H I N E S V er be te rd e ha nd nu m m er m ac hi ne s „G re if 44 vo or st em pel in kt H an d nu m m er m ac hi ne s vo or bo ek d ru k in k t F ir m a- en da tu m st em pe ls Z el fw er ke nd e nu m m er m ac hi ne s „A rch im ed es 44 vo or de b o ek d ru k p er s Te lm ach ine s vo or sn el en de ge ld ru kp er se n Ho ofd - en nu m m er dr uk m ac hi ne s vo or voe t- en kr ac ht be dr ijf N um m er ra m en

STEREO TYPIE INRICHTINGEN in do el m at ig e co m bi na tie s vo or gr oo t en kl ei n be dr ijf O ng ev ee r 1000 s tu ks ge le ve rd

Einfassung Se ria 761

Hoofd verte genw oordi ger voor Ned erla nd en Kolo niën:

A. PRE USE NDA NZ, AMST ERDA M, NIC. MAESST RAAT 59

9 w

J. 0 . SCHELTER & G IESE CKE LEIPZI G

CYLINDER HAN DPE RS

on on tb ee rl ij k vo or kl ei ne dr uk k er ij en en vo or vl ug ge ui tv oe ri ng va n kl ei ne o pl ag en , b ilj et te n, st at ut en , ta be lle n en e. G ro ot st e d ru kkrac ht, gr oo ts te dr uk zu iv er he id , gr oo ts te p ro du ct ie , ju is t re gi st er .

D e p er s w ord t m et of zo nd er au tom ati sc h in kt w er k ge lev er d.

P ro sp ec tu s op aa nv ra ge

HOUTEN G ERE EDS CHA PPE N

All e so ort en v an b ok ke n, k as te n, b or de n vo or z ets el, w it en l et te rs K as te n v oo r ko p er en lij ne n e n m uz ie k. R ek ke n o m p ap ie r te d ro ge n Practische inrichtingen om de k asten bij het uitneme n te onde rsteu nen. Waschbakk en vor vorme n. Onge veer 650 bokken, 9000 kaste n en 1250 bor den word en jaar lijks afgeleve rd Alle Geree dscha appen voor het zette n en het dru kke n: Galeie n, zethak en, zetlijne n, eisten, tangetjes, bors tels, aanle gspeld en, kooien, hand rolle n, buig ­ en snijmachines voor interl inies , toestel mesjes enz.

Hoof dvert egenw oord iger voor Ned erla nd en Kolo niĂŤn:

A. PR EUS END ANZ , AMS TERD AM, NIC. MAESS TRAAT 59

J.G. SCHELTER & GIESE CKE • LEIPZI G Voor de re pr od uc tie in dr uk va n all erl ei vo orw erp en , tee ken ing en, sch ild eri jen e n fo to’s ko men ee nige te ch ­ nie ken in aa nm erk ing , n. 1. de fot og ra vu re , de lic ht dr uk en de zin cog raf ie, ter wi jl sin ds ko rt d e dik wij ls z eer mooie re su lta te n o ple­ ver en de in ta gl io dr uk zich bij de geno em­ den aan sloo t, doc h t ot he de n n ie t ve el we rd toeg epa st. De fo to gr av ur e st aa t in scho on­ heid e n n auw ke uri ge d eta ilw ee rg ev ing bo ­ ven aan , zij wo rdt hoofd zak eli jk geb ezi gd voo r he t re pr od uc ee re n va n sc hil de rij en ; def tige pr ac ht we rk en en ko stb ar e pl ate n wor den ui tge vo erd in deze tec hn iek die door h ar e di ep br uin e kl eu r en den f ra ai en toon in d e l ich ten bij ui tst ek v oo r di t doel ges chi kt is, m aa r doo r den hoo gen pr ijs ook alle en da arv oo r is te ge bru ike n. De l ic ht dr uk gee ft veel vla kk ere en nie t zoo fra ai e bee lden , in de de tai ls ga at dik ­ wijls veel ve rlo ren , de om tre kk en tee ke ne n zich ni et zoo sch erp af, en de v ers chi lle nde ex em pla ren v ert oo ne n, vo or al in he t goe dko ope re en dus nie t zee r zo rg vu ld ig u itg ev oe rde werk , dikw ijls gro ote afw ijki nge n in kle ur. De pr ijs va n lic ht dr uk is nie t zoo hoog da t die een ru im er e toe pa ssi ng in den weg ka n sta an, h et bez wa ar even wel da t de dr uk de r bee lden nie t teg eli jk me t dien va n den te ks t ka n pl aa ts heb ben , w erk t zee r bel em me ren d op he t ge br ui k. De der de meth ode, die de r zin cog rafi e, sp lit st zic h in twee so ort en : de lijn zinc o en de hal fto one tsin g. De ee rst e is uit slu ite nd te g eb ru ike n v oor z wa rt en w itef fect en, de t wee de eig ent zich doo r he t be wa ard bli jve n de r ha lft on en v oo r de re pr od uc tie Anker-Schulantiqua No. 18. Corps 9/ 10 . Vignette No. 3 0037. Einfassung Serie 565

Hoofd verte genw oordig er voor Ne der land en Kolon ien:

A. PR EU SE ND AN Z, AMST ERDA M, NIC. MAES STRA AT 59

J. G. SCHEL TER & GI ESE CKE - LE IPZ IG

)j

ij bou wen nu ged uren de tien ja ren de „Win dsbr aut” — on ze we reldb eken de s nelpe rs met doord raaie nde cylind erbew eging . In dit t ijdsve rloop werd h et o ns duidelijk , d at wij ons op den juisten weg bevinde n, met dit do or ons ingevoerd systeem. Wij constaeeren dan ook met vold oeni ng, dat wij talrijke, zeer waard eerend e getuig schrift en over de do or ons geleverde Cylind er Snelpersen „W ind sbr aut ” en haar produ ctieve rmogen mochten ontvan gen.

Ook de toen ame der order s op onze „Win dsbra ut” bewees ons, dat zij reeds hetzelfde vertro uwen geniet, waaro p onze „Ph önix ” sinds veertien jaren in vakkring en mag bogen . Dit tijdsverl oop boo d ons eveneens gele genh eid, de verkregen onde rvin ding ten nutte te maken en daa rdo or onze machines steeds meer en meer te verbeteren . Deze verbet eringe n bepalen zich hoofdzakelijk tot de const ructie der pers. Diente ngevol ge voldoet de „ Wind sbrau t” aan de hoo gste eischen die men aan eene moderne, goed gebo uwd e machine, mag stellen. Van ingrijpe nden aard was het aanbren gen van een zelf-inlegg er, waa rdoo r de machine op een hooge ren trap van brui kbaa rhei d kwam. Zij werd onafhankelijk van de meerdere of min dere bekwa amhei d van den inlegger, kon daard oor vlugg er loop en en verkre eg tevens eene groo tere nauwke urighe id bij het aanlegg en. Onz e machine s zijn om hun ne drukkracht, snelheid, zuiver regist er en smette loos uitleggen verre te verkiezen boven de tot dusve rre geb ouw de systemen. Ernsti ge vaklieden zijn dan ook reeds zoo dan ig van de waarh eid dezer feiten door dron gen, dat het feitelijk ov erbo dig is, de voo rdeele n dezer persen met doord raaie nde cylin der- bew egin g nogm aals te bepleiten. Bij het voor tdure nd streven om onze machine s te volma ken, moeten wij ons kleine afwijkingen van de afbeeld ingen blijven voor beho uden . Moge de „Wi ndsb raut ” op den weg van haar succes blijven voortg aan en den kring harer vo orstan ders en vriend en zich meer en meer uitbreiden.

Romanisch No. 2 0 . Corps 9 /1 0 .

In itia l Se rie 341 a

Hoo fdver tegen woor diger voor Ned erla nd en Kolon ien:

A. PREU SEND ANZ, AMST ERDA M, NIC. MAES STRAA T 59 g

D

~r

zc

r

in

3:

't '

g.

3= Tze3 i_ze r _.1zr□ze z—ze 1

r

-

z e

i_ _

l zzz~t z z : ^ :

ze'e: 1.ze-*-■■ *ze • »

Z IG G IE S E C K E :: L Ee ^eIP I J. G. SC H E L T E Rt -r& eazeea /. z .

3 _ x e z i e .

-t -Z je r „ i T - r rmni i z -r-i I T-1 - t -r- i i t

t

i

m to t m e e rd e re e e n h e id in h e t b o e k te g e ra k e n , w a s e ig e n li jk e e n h e r v o m in g v a n a ll e s o n o n tb e e r ­ li jk , m e n h a d , z e e r w a a rs c h ij n li jk in e r n s ti g p o g e n , g e tr a c h t ie ts m o o is v a n h e t b o e k te m a k e n m a a r h e la a s z o n d e r e e n ig e n s a m e n h a n g , z o n d e r e e n le i­ d e n d e g e d a c h te . D e le tt e r w a s in d e k le in s te fi n e s s e s s c h e rp e n g e a c h e v e e rd g e w o rd e n , m a a r g e e n u it v lo e is e l v a n h a a r m a a k se l, g e e n le tt e r d ie a a n d e b u r ij n h a a r o n ts ta a n d a n k te .

D e h o u ts n e d e w as te c h n is c h e v o lm a k in g n a b ij e n r e p r o d u ­ c e e rd e al le p ro c e d é ’s m e t e e n o n u it p u tt e li jk g e d u ld , in p la a ts v a n i n d e, a a n h a re t e c h n ie k g e ë ig e n d e w e rk w ij z e t e b li jv e n , e n d e m e c h a n is c h e re p ro d u c ti e o p z in k of k o p e r zi j g af m e t n ie t te g e r in g te s c h a tt e n q u a li te it e n h e t o ri g in e e l zo o n a u w k e u ri g m o g e li jk w e e r e n o o k h e t k u n s t d r u k p a p i e r e n d e in k t v o ld e d e n a a n d e s te n g s te e is c h e n d ie t o t e e n g o e d e n a fd ru k m o e s te n le id e n , m a a r, bi j d e v o lm a k in g v a n ie d e r o n d e rd e e l v e r g a t m e n h e t n o o d z a k e li jk v e r b a n d tu s s c h e n d e v e rs c h il le n d e e le m e n te n , d ie e e n b o e k to t e e n k u n s t ­ w e rk m o e te n m a k e n . D e a b s o lu u t v r ij e il lu s tr a ti e , zi j s to n d g e h e e l o p z ic h ze lf, zi j sl o o t z ic h n ie t m e e r a a n , n o c h in zw aa rt e, n o c h in li jn bi j d e le tt er , e n d e z e la a ts te h a d d o o r d e ti jd e n h e e n h a a r o o rs p ro n k e li jk k a r a k te r to ta a l v e rl o re n , zi j m is te a ll e n e e n v o u d , d u id e li jk h e id , le e s b a a r h e id b ij c o m ­ b in a ti e to t w o o rd e n , to t re g e ls , to t p a g in a ’s, d e b e g in s e le n h a r e r a n a to m ie w a re n v o o r d e o n tw e r p e rs v e r lo r e n g e g a a n , d e g e h e e le g ro n d g e d a c h te v a n e e n ty p o g ra f is c h e u it in g b e s to n d n ie t m ee r. A ls z o o d a n ig is d a n o o k h e t d r u k k e n v a n e e n k o p e rg ra v u re , e ts of li th o tu s s c h e n d r u k w e r k , h e t re s u lt a a t v a n e e n v e r k e e r d e li jk z o e k e n n a a r s c h o o n h e id .

H e t e e n ig s te m id d e l o m d e z e v e r s c h il le n d e e le m e n te n , d ie h e t b o e k to t e e n k u n s tw e r k m a k e n , w e d e r to t e lk a a r te b re n g e n , b e s ta a t d a a ri n o m d e lo g ie k d ie r te c h n ie k e n v a n af h u n n e o o rs p ro n g n a te g a a n , w a t M o rr is d a n o o k d ee d .

E v e n a ls d e e e rs te d r u k k e r s b e s tu d e e r d e h ij d e le tt e r o p d e h a n d s c h ri ft e n d e r ti e n d e - e n e lf d e e e u w , o m z e d a a rn a te v e r w e rk e n in v e r b a n d m e t d e e is c h e n d ie d e le tt e rs n ij d e r Breite Romanisch No. 0808. Corps 8. Initial Serie 30 1. Einfassung Serie 724

=zz=3zzïzzzz=3zziz=rn Hoo fdve rteg enw oord iger voor Ned erla nd en Koloniën .-n-i— x. * .o. 3:j ez ex

A. PR EU SE N D A N Z : AMS TER DA M : Nic .M ae ss tra at 59

[I]. G. SCHELTER & GIESE CKE • LE IPZIG ware drukkracht, waar door autotypieën van het grootste formaat onberispelijk uitdrukken, evenals geheel met autotypieë n gevulde vormen (Autochroom-druk). Groot productie-vermoge n. De grootere typen leveren 1800, de middelste en kleinste tot 2400 afdrukken per uur.

Zuiver regist er wordt verkregen door het automatisch schuiven van de n voor- en zijaanleg. Gemakkelijk en handig aan te leggen.

De vlakke, uit twee deelen bestaa nde inlegtafel, is een weinig hellend, waar door men een stapel papier tot op zéér korten af­ stand van de grijpers kan uitstrijken. De bij het aanleggen af te leggen weg is dus minder vermoeiend en korter. Vlugger aan­ leggen. Dij het aanleggen van een volgend vel, is het onnoodig te wachten totdat de grijpers boven zijn — zoodra een vel door de grijpers is weggenomen, kan een volgend vel worden aange­ legd, waar door 2400 stuks per uur gemakkelijk kan worden be­ reikt. De machine loopt gedurende het eigenlijke drukken abso­ luut regelmatig, de gang is dus niet afwisselend vlugger en lang­ zamer. Het bedru kte vel wordt op den inktbak met den druk na ar . boven aan de voorzijde der machine uitgelegd, zoodat de drukker steed s het werk kan contro leeren. Uitstekende inktverwrijving. Bij de tweetoe ren perse n wordt de inkt door een cylinder-inktwerk en bovendien nog door een tafelinktwerk verwreven. De vorm kan twee- of meermalen van inkt worden voorzien. Op bijzonder verlangen kan aan de machine een mechanisme worden gemaakt, dat de vorm automatisch tweemaal van inkt voorziet, waardoor een pers met slechts twee le tterrollen voor plaatwerk kan worden gebruikt. De distrib ueerrollen, die op de letterrollen liggen, wor­ den door tandra deren in gedwongen heen en weer beweging ge­ houden, evenals de specierollen van het tafel-inktwerk aan beide zijden der stalen distribueerrolle n. Deze heen en weer beweging der rollen kan naar goeddunken worden geregeld, men kan ze ook alleen laten ronddraa ien zonder de heen en weer beweging in de richting der as. Door één handgreep kunnen alle rollen S chelter- A ntiqua No. 2 4 . Corps 9 /1 0 . In itia l Se rie 5 9 8 a . Einfassu ng Se rie 7 2 4

* - »x

- r

r jz jc a Hoofdvert egenwoor diger voor Nederland en Koloniën:

j

—

.

' A. PREUS ENDA NZ, AMSTERDAM, NIC. MAESSTRAAT 59 [ □ ? —

i j

i — - ,i : x 3

i

x a z z r x z z z ix

j

■___ r

xau

____i rz a: i

r

x

i

.

.

l

i

-.

J. G. SCHELTER & GIESECK E • LEIPZIG ooals er verbanb te vinben is tusscfyen alle nijverheibskunsfen, zoo ook tusscÿen Doekbrukkunst en Ärchifectuur. Wel is waar slechts in zeker opzidjt, maar tjef verbanb bes taa t In zeker opzicht ombat architec tuur méér is ban nijverheibskunsf alleen. Elk gebruiksvoorwerp kan trouwens een waar kunstwerk zijn, inbien zijn maker fyet tot zekere artistieke h°ogte weet op te voeren. Dat onberlinge ver banb fussc^en alle nijverheibskunsten bestonb in elke groofe periobe voel­ baar, zóó, bat er harmonie bestonb tusschen alle gebruiksvo or­ werpen onberling en tusschen beze en be architectuur van tyet vertrek, van tyet huis. Zeer mooie voorbeelben va n zulke harmo­ nische omgevingen toonen ons nog be „oub-Hollanbsche kame rs“ in onze moberne museums, waar be kamerbetimmering zoowel als be schouw, be meubels zoowel al s ieber gebruiksvoorwerp , ’f zij beker, glas of boek, aan onzen R enaissance-tijb ontleenb zijn, en waarin al beze voorwerpen onberling en met be architectuur van h^t vertrek één geest abemen, ben zoogenaam ben stijl. Dit is het eerste verbanb baf e r bestaan moet en in elke goebe periobe ook werkelijk bestaan heeft — tusschen architectuur, be „moeberkunsf”, en be kleinkunsten, baf zij namelijk aan een zelfben stijl beanfwoorben. Evenals het onmogelijk is, bat een fijbperk van groofen ernst, zooals baf ber Egypfenaren, frivole architectuur zou baarsfellen, en even onmogelijk als een fijbperk van weelbe en zingenot ernstige, sombere architectuur zou vóórtbrengen, evenzoo is bit toepasselijk op alle kleinkunsfen, ook op boekbrukkunst.

Habben be Egypfenaren be brukkunst gekenb, hunne letters en brukwerken zouben een even streng gesfyleerb kara kter gehab hebben als be hiëroglyphen bie hunne b ouwwerken versieren, als be beschilberbe mummiekisfen en als hunne bouwwerken zelf.

Enkele uifzonberingen van kunstuitingen, buiten haa r fijb sfaanb, mogen voorkomen, bie uifzonberingen bevestigen ben regel ; want Salzmannschrift. Corps 9/1 0.

Initial Serio 70 7. Einfassung Serie 6 78

Vertegenwoordiger:

A. PREUSEN DANZ, AMSTERDAM, NIC. MAESSTRAAT 59

J.G.SCH ELTER & GIESECKE - LEIPZIG € j je

©b erf oom, tna arm ebe oor spr onß elij ß alle en beboe lb tnerb A ? " be ob er ba al bo or sd) epe n, bod) toelße naa tn ban lie berle be ober ging op be bu urf buit en be £e ib sd )e po or f, beb oore nbe fof be ambagfôï^ccrlîjBI^cîb SAmsfelbeen of ooß tbel 21ieutoer*3Amsfel, fyeeff geb uren be bele eeutb en een bela ngri jße rol g espe elb in be ges d)ie ben is on3 er st ab . 5>erf)aalbelij ß te as be3e buu rf ^>ef foone el ban bloeb ige ftbi sfen fussd >en Ælm sferb am en hn ar le m , tba arb ij £e ibe n be parf ij ba n ons e st ab Boos, boo rfsp ruif enb e uif ben naij ber fu$s d)en beibe geno emb e sfeben .tt? 2>oo r be^en ob erb aa l, laf er oberfo om gebeef en, tber ben name lijß ßleine baa rfu ige n obe r en in be ^o sf be rlo re n S>aarf gefroBBen, tb aa rb oo r bun be gro ofe re omtbeg lä ng s be h aa rl em m er fre ßb aar f tber b be sp aa rb , fen nabe ele ban ben ha ar le m $d )e n ban bel , bie 3id> baa rm ebe 3eer bela ngri jße inßom sfen ban fol-en boor baar f* redete n 3ag o n t n o m e n . ftbis fen, ree bs in be beerfien be eeutb beg onn en en ee rs t b oor p rin s Qîla urifs b oorg oeb bebtbo ngen, boe3emen on e al 3eer tbeini g be lan gst ell ing in ; en baa rin ligt ban ooß nief be gro ofe aanfreßßelijßfyeib toelße be ©be rfoo m alfijb boo r ben Im s te r* ham me r gefyab ^ee ff. (£r 31jn anb ere oor3aßen boo r be3e b elan gste l* lin g, nief alle en in goe ben , m aa r ooß in ben minbe r gün stig en 5m ba n er ge rn is , tbelße be ©b erf oom se be rf be 3ebenfienbe eeutb ban be 3Îjbe ban Ælm sferb am onbe rbon b.Æ £11 3eer broeg bab be nijberb eib ft e z b aa r 3efel op ge sla ge n. Qïlen b onb er Bafoe nspinn erîjen en bl eeßerije n, toa arb ij 3id> la te r ooß e en poffeb aßßer ij boegb e. ©o ß een 3trabel3 uur* fab rieß en een fab rieß ba n bing erbo ebe n lage n er brebi g na as f elßan be r, om nief fe ge tra ge n ban be por sel ein fab rie ß, tbelße ban fy w na ar SOe esp be rbu isb e om ber bo lge ns obe r ©ub ~£c osb red> f n aa r ben SAmsfel be rp laa fsf fe too rbe n, tb aa r 3Ü ba ar ßtbijnenb be sta an ein* bigbe.Œ £U b ^ l spo ebi g frof men fy w ooß opfr eßje s aa n, tba ar be gegoe be bu rg er s en re nte nie rs rooß enbe en pra fen be bun fijb sle ten , fertbi jl mo ebe rs en bod)f ers een sfeeBje brei ben of 3id> mef eenig anb er banb tber ßje be3Ïg bie lbe nÆ ©o ß felbe men in be3e bu urf , 300* Salzm ann-F rak tur No. 2 3 . Corps 9/10 . Einfassung Serie 67 8

Vertegenwoordiger: A. P R E U S E N D A N Z , A M S T E R D A M , N IC . M A E S S T R A A T 59

J.G.SCHE LTER & GIESEC KE -LEIPZIG N IE U W E G R O T E S K L E T T E R S

ï

■

S ■

S

Schlanke Grotesk

Schmale Grotesk

De kunst van den boekdrukker is bij uitstek eene van 2 DRUKKERIJ, BOEKBINDERIJ,CARTONNAGEFABRIEK

Grondbeginselen der meetkunde 8

Schmale Steinschrift

Enge fette Steinschrift

Aanschaffen van vakboeken, tijdschriften enz.

PRAKTISCHE WENKEN OVER DRÜKWERK

6. Algemeene regels der schoonheidsleer ADRESSEN VAN STUDIECLUBS. HAARLEM

Breite magere Grotesk

Roland Grotesk

KLEURENTHEORIE EN PRAKTIJK

Boekbinders - Vakcursus K LE U R E N -T H E O R IE

E e n n ie u w e V e r e e n ig in g K A M E R V A D A R B E ID

Grotesk Curslv

Roland Grotesk Cursiv

Ve rte ge nw oo rdi ge r voo r H o l la n d BO EK DR UK KE RS -A RT IKE LE N

Tweetoe ren sne lper sen W IN D S Z R ft U T S H l\J

Rlenzï

Rustika

FA BR IE K VAM PO 5T EM B IL LE T P A P IE R 2

1 DE GE LDR ÜK PE RS m AC M ID EF AB R IE K

Breite halbfette Grotosk

Breite fette Grotesk

Ink t voo r Cla cép apie r 5 E LE C TR O -M O TO R

A d m ir a li te it s k a d e l P R IJ S C O U R A N T

Schmale fette Steinschrift

Steinschrift II

Behandeling van Koperen Lijnen S PROGRAMMA’S EN CIRCULAIRES

Verlovings- en Vis itekaarten 5 LABELS EN ROUWARTIKELEN

Fafner

§ R. ■

Fette Steinschrift

van SA LEM

Ho te l GR OII W

Einfassung Serie 76 3 BBBBBBBBBBBBBBBflBBBaBBBBBaBBBBBBBHBBBBBflBBBBBBBBBBBBBBBBflBBBBBBBBBaaBflflBB

Hoof dverte genw oordig er voor Ned erla nd en Kolon iën:

A. PREU SEND ANZ, AMST ERDA M, NIC. MAESST RAAT 59

■■■■BBBBBBBBBBBBBBBBHSBBSBBflnBBflBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBSflBBBBBBBBBBB

P. VAN DI JK

WARMOESSTRAAT 155 AMSTERDAM TEL EPH OON INTERC. 2279

OPGE RICHT 1873

MA GA ZI JN VAN ! BO EK DR UK KE RI J B E N O O D 1G D H E D E N INR ICH TIN G TOT LEVERING VAN

BO EK D RU K K ER IJ EN EN ► F B O E K B IN D E R IJ E N * VERTEG ENWOOR DIGER O.A. VAN:

C H . LO R1 LL EU X & O E - PA RIS 16 RUE SUGER

;

D RU K IN K TE N EN VE RN IS SE N VOOR BO EK ­ DRUK, STE END RUK EN ILLUSTRA TIEWERK BOEK BINDE RS, LICH TDRUK, META ALDRU KENZ. GOUD- EN Z1LVER1NKT, COPIEÈRINKT, RO LLE NSP ECI E ENZ. ENZ. 'Fabrieken te : Pu tea ux , Na nte rre , M ila an , London, Lyo n, Lissabon, "Barcelona, M ad rid enz.

S o FILIA LEN IN DE VOO RNAA MSTE STED EN DER WERELD

I FABR IEKSM ERKEN

GEDE PONE ERDE

GE RH AR D LO EB ER PAPIERHANDEL O PG E R IC H T 1846

*

TEL.-A DR. LOEBER

AM STE RD AM SINGEL 548 TELEFOON No. 225 INTERC. 6534

G R O N IN G EN HEERE BINNENSINGE L 1 TELEFO ON No. 878

H A M BU RG KAISER WILH.ST R. 85 HOLS TEN HOF

LONDON 50 MILT ONS TRE ET E.C.

MONST ERS EN PRIJ SOP GAV EN WORDEN OP AANV RAAG GAARN E VERS TREK T

i#

____________

DE N E D E R L A N D S C H E DRUK1NKTFABR1EK VAN

P. van Son & C= DE VE NT ER

/. .

FA BR ICE ER T IN VOO RTRE F­ FELIJ KE KWA LITE ITEN ALLE INKTEN V OO R DE GRAFISCHE :: VAKKEN ::

KLE URE NBO EKE N EN PR IJS CO UR AN TE N W O R ­ DE N O P AA NV RA AG GA AR NE TO EG EZ O ND EN

°U° ro

É l

[O] w [o:

0 3 S

a o

II ALPHA

o

a 2 2 2 oj oj

i ’ D U B B E L- A N TI Q U A DE R § j LETTERGIETERIJ FLINSCH FRA NKF ORT A.M. li

E3E3£3E3E3£3E3E3E3E3E3£3E3E3E3E3E3£3£3£3E3E3£3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3£3E3E3E3£3£3E3£3E3E3£3£3E3

0

TT'

S3 S3 S3 S3S3E3S3E3S3S3S3S3S3S3S3S3S3S3£3S3S3S3S3S3S3S3S3S3S3S3S3S3S3S3S3S3S3S3S3 «

o n !

öH óI ïö lfö lïö Hö ïfó llö llö ï{ó llö H^ |3 lH ltP » o »o(Jo Hol| oi|oi {oj{o i{o ALPHA

E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3

ecerreRGieTeRij F C in S C H T C FR AF IK -

fort AAn mflin be fc hi kt o ve re e n ri jk e ke uz e va n Fe tte rs, In iti al en , Ra n­ de n e nV ign ett en vo or m od er ne n bo ek -e n ku ns tb oe kd ru k. Z ek an D ru k k e ri jin ri c h ti n g e n v an ied eren om va ng d ir e c t le ve re n; ze he ef t de gu ns tig st e B e ta lin g s­ vo o rw a a rd e n en st aa t b e la n g ­ he bb en de n bi j m et va kk un di ge n ra a d en ui tg ew er kt e ge ­ ïl lu str e e rd e P ri js b e re ke n in g e n .

De ze A nn on ce is g ez et uit h a a r ni eu w e S er ie »A lp ha en Bet a«.

BCTfl

E3£3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3E3S3E323E3S3E3E3E3E3g3E3£3E3£3£3S3S3S3S3S3S2E3S3S3£3E3E3E3E3£3S3E3S3E3E3S3E3E3E3E3

lg) «

[0n0n0»0H0»0H0H0H0H0H0H0H0H0H0B0»0H0»0H0n0»0n0»0 lo :oi ■o w m ;r E3E3E3E3E3E3E3E3£3 E3E3E3E3E3E3E3E3£3E3E3£3E3£3E3E3£3S3E3E3Ï3E3S3E3E 3£3E3E3E3E3E3E3E3E3E3Ï3E3E3E3E3£3E3E3E3

oho

DR UK IN KT FA BR IE K

GEBR. HAR TMA NN AMMEND ORF ( bij HALLE a. S.) ZIJ, DIE EENS EEN PROEF NAMEN MET ONZE

DUBBELsTOONsINKTEN M A T D R U K sI N K T E N ILLU STR ATI E .INK TEN IN A LL E KL EU RE N

::

SMOUTINKT EN

::

IN V E R S C H I L L E N D E P R I J Z E N

GL AN SI NK TE N, ENZ., KONDEN WIJ ALS ONZE V A ST E AFNEMERS BESC HOU WEN !’

IN ON ZE FA BR IEK WO RD EN DA N OOK SLECHTS EERSTE KLASSE FABRIKATEN VER» VAARDIGD EN RADEN WIJ GEBRUIKERS AAN ZICH IN VERBIND ING TE STELLEN MET ON» ZEN VERTEGENWOORDIGER:

FR A N Z G O E R Z

GOU DSC HE SINGE L 83 » ROTTERD AM

-----—

—---- ------ —.

A. PALM & ZO NE N AMSTERDAM

M achi nale , en G eschepte Papieren

Hoort ü ’t ?

Ul lm an ’s \ Dubbel-toon i nk t

U moet

gebru iken! Dan kunt U pas werke lijk mo oi werk maken !

U ku nt ze krijgen bij de AlleenVertegenwoor digers en depót-h ouders voor N ed er la nd en B el gi ë:

BINGER & WEG ELIN AM STERDAM Dam straa t 12a

Telefoon 681 0

> < r , 11 > 11 i n n r i i i m

a n i i » t r i : r m t ■ rrr-rn n r n

r u v .u m J t«

r r r t T T n rr »~ »

t

r

tt»

an 3E ü3 3B EB SIH E

BQgKB IQD

it

FÏÏBRIEK vân LINNEM-STEIT

PEL BflH bEH ^Äi HflH BEL OPGERICMT S: br oc he er :

||£B ZSS 22IZ ZZS xSZ x33Z ZtZn Z3 ■

: inrich ting : PARTICULIER

: bine werk . :

GEDENKBOEKEN ■ u u n n > T u n .i..n jiu ,n .; r ó M ii m i <

I w i MMdeKonimgih\Æd ■ W .H U iin m m m m n in n n i

G.005TEN BR 0E R en ZO ON MJlGDf®ffl5TEEG4.H7fflREMi r

V A t tu n f . «,«A <u t.t t «XÀxtAr, y .U * i / <i i« r I « i ii

I

L I* , 1. t? It» •

â&#x2013;

.

-

'

,

>

» •

-

-•

Z

»

•

•

•

■